________________
પરમાણુ :
પરમાણુ પણ પુગલ હોવાથી મૂર્તિ છે, પરંતુ એનો વિભાગ નથી થતો (હોતો). કારણ કે તે આકાશના પ્રદેશની જેમ પુગલનો નાનામાં નાનો અંશ છે. પરમાણુનું પરિમાણ બધાથી નાનું છે, તેથી તે અવિભાજ્ય અંશ છે.
પરમાણુના ખંડ કે અંશ ન હોવાની વાત દ્રવ્યની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવી છે, પર્યાય રૂપથી નહિ. પર્યાય રૂપમાં તો એના પણ અંશોની કલ્પના કરી છે, કારણ કે એક જ પરમાણુમાં વર્ણ, ગંધ, રસ વગેરે અનેક પર્યાય છે અને તે બધા એ દ્રવ્યના ભાવરૂપ અંશ છે, તેથી એક પરમાણુના પણ અનેક ભાવ પરમાણુ માનવામાં આવે છે.
પ્રશ્ન થઈ શકે છે કે - “ધર્માસ્તિકાય વગેરેના પ્રદેશોમાં અને પુદ્ગલાસ્તિકાયના પરમાણુમાં શું અંતર છે ?” એનો જવાબ એ છે - “પરિમાણની દૃષ્ટિથી કોઈ અંતર નથી. જેટલા ક્ષેત્રમાં પરમાણુ રહી શકે છે, તેને પ્રદેશ કહે છે. પરમાણુ અવિભાજ્ય અંશ હોવાથી એના સમાવવા યોગ્ય ક્ષેત્ર પણ અવિભાજ્ય જ હશે. પરિમાણની દૃષ્ટિથી સમાન હોવા છતાંય એમાં અંતર એ છે કે પરમાણુ પોતાના અંશીભૂત સ્કન્ધથી અલગ થઈ શકે છે, પરંતુ પ્રદેશ પોતાના સ્કન્ધથી અલગ નથી થઈ શકતો. પરમાણુ નિત્ય હોય છે, તે સત્ છે, ક્યારેય અસત્ નથી હોતો. પરમાણુ ભલે ક્યારેક પરમાણુ રૂપમાં રહે કે સ્કન્ધ રૂપમાં પરિણત થઈ જાય, પણ એનો સર્વથા વિનાશ નથી થતો. અનાદિકાળથી જેટલા પરમાણુ છે એટલા જ અનંતકાળ સુધી રહેશે.”
આગમ'માં પરમાણુનું સ્વરૂપ આ રીતે પ્રતિપાદિત છે -
से किं तं परमाणु ? परमाणु दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-सुहुमे अववहारिए अ । तत्थ णं जे से सुहुमे से ठप्पे । ____ तत्थणं जे से ववहारिए से णं अणंताणताणं सुहुमपोग्गलाणं समुदयसमिति समागमेणं ववहारिए परमाणु पोग्गले निप्फज्जह । से णं भंते ? अरिधारं वा खुरधारं वा ओगाहेज्जा ? हंता, ओगाहेज्जा । से णं तत्थ छिज्जेज्ज वा भिज्जेज्जवा ? नो इमढे नो खलु तत्थ सत्थं कमइ ।
से णं भंते ! अगणिकायस्स मज्झं मज्झेण बीइवएज्जा ? हंता, वीएवएज्जा । से णं भंते तत्थ उहेज्जा ? नो इणठे, समठे, नो खलु तत्थ सत्थं कमइ ।
से णं भंते ! पुक्खर संवट्टगस्स भज्झं मज्झेण वीइवएज्जा ? हंता, वीइवएज्जा ! से णं भंते तत्थ उहेज्जा ? नो इणढे, नो तत्थ, सत्थं कमई ।
से णं भंते ! पुक्खर संवट्टगस्स महामेहस्स म झंमज्झेण वीइवएज्जा ? हंता वीइवएज्जा । से णं तत्थ उदउल्लेसिया ? नो इणढे समढे, नो खलु तत्थ सत्थं कमइ । ____से णं भंते ! गंगाए महाणईए पडिसोयं हव्वमागच्छेज्जा ? हंता हव्वमागच्छेज्जा । से णं तत्थ विणिघायमावज्जेज्जा ? नो इणद्वे समढे, नो खलु तत्थ सत्थं कमइ ।
[ અજીવ તત્વ - જડ દ્રવ્યો
છે
છે
તે છે
(૪૩૩]
