Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 4
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
१०५६
• उत्कर्षापकर्षयोर्जातित्वाऽसम्भवः • द्वात्रिंशिका-१५/२६ तत्तज्ज्ञानाऽवच्छेदकशरीरसम्बन्धाऽभावकूटस्तु दुर्ग्रह इति न किञ्चिदेतत् ।।२६।। पकर्षस्यापि ज्ञाननिष्ठस्य भवता जातित्वमभ्युपगन्तव्यम् । तथा च ज्ञानीयोत्कर्षस्य कार्याऽकार्यसाधारणत्वेऽपि ज्ञानीयाऽपकर्षस्य कार्यमात्रवृत्तितया कार्यताऽवच्छेदकत्वनियमेन कीटिका-काक-वृश्चिक-देवदत्ता धनुगतकारणताकल्पनावश्यकी । ततश्च महेश्वरज्ञानसमवेतस्य कीटिका-काकादिज्ञानव्यावृत्तस्योत्कर्षस्य कीटिका-काकादिज्ञाननिष्ठेन महेश्वरज्ञानव्यावृत्तेनाऽपकर्षविशेषेण समं देवदत्तीयादिज्ञानवृत्तितया साङ्कर्यमपरिहार्यमेव । महेश्वरज्ञाने उत्कर्षस्य सत्त्वेऽप्यपकर्षस्याऽसत्त्वम्, कीटिकादिज्ञानेऽपकर्षस्य सत्त्वेऽप्युत्कर्षस्याऽसत्त्वम् । महेश्वरीयज्ञानापेक्षाऽपकर्षशालिनि कीटिकादिज्ञानापेक्षोत्कर्षोपेते देवदत्तादिज्ञाने ह्युभयसत्त्वमिति परस्परव्यधिकरणधर्मयोरेकत्र समावेशेन साङ्कर्यान्नोत्कर्षस्य जातित्वसम्भवो येनोत्कर्षापकर्षयोर्व्यवस्थितत्वं स्यादित्याशयः ।
ननु क्षेत्रज्ञवृत्तित्वविशिष्टो यः चैत्रीय-मैत्रीय-देवदत्तीय-यज्ञदत्तीयादिज्ञानावच्छेदकशरीरसम्बन्धाभावकूटः तत्प्रतियोगिकाभावस्य विशेषणविधया शिष्टलक्षणकुक्षौ निवेशे कोऽपि दोषो नास्ति । तथा हिमहेशे वेदप्रामाण्यग्रहोत्तरकालीनत्वे सति क्षेत्रज्ञवृत्तित्वविशिष्ट-चैत्रीयादिज्ञानावच्छेदकशरीरसम्बन्धाऽभावकूटप्रतियोगिकाऽभाववत्त्चे सति वेदाऽप्रामाण्याऽनभ्युपगमसत्त्वान्नाऽतिव्याप्तिः। काकादौ क्षेत्रज्ञनिष्ठाऽऽधारतानिरूपिताऽऽधेयताविशिष्टस्य चैत्रीयादिज्ञानावच्छेदकशरीरसम्बन्धाऽभावकूटस्यैव सत्त्वेन तत्प्रतियोगिकाऽभावशून्यतया नाऽतिव्याप्तिप्रसङ्गः । एवमेव न ब्राह्मणस्य मरणोत्तरं काकशरीराऽग्रहदशायामतिव्याप्तिर्न वा काकस्य मरणोत्तरं ब्राह्मणदेहानुपादानावस्थायामतिव्याप्तिः, विशिष्टलक्षणघटकीभूताभावप्रतियोगिसत्त्वेन तदभावघटितविशिष्टलक्षणस्याऽयोगादिति चेत् ? ___ अत्रोच्यते- निरुक्तलक्षणघटकीभूताऽभावप्रतियोगिताऽऽक्रान्तः तत्तज्ज्ञानावच्छेदकशरीरसम्बन्धाऽभावकूटस्तु चैत्रीय-मैत्रीय-देवदत्तीय-यज्ञदत्तीयादिज्ञाननिष्ठाऽवच्छेद्यतानिरूपिताऽवच्छेदकताऽऽलिङ्गितशरीरसम्बन्धाभावसमूहस्तु अननुगतचैत्रीय-मैत्रीयत्वादिघटितत्वेनाऽर्वाग्दृशां प्रातिस्विकरूपेण दुर्ग्रह इति तद्घटितं शिष्टत्वमप्यस्माकं दुर्जेयं स्याद् इति न किञ्चिदेतत् । यद्यपि क्षेत्रज्ञवृत्तित्वविशिष्टो यो जन्योत्कृष्टज्ञाना
તે તે જ્ઞાનાવચ્છેદકશરીરસંબંધાભાવના કૂટનો તો શિષ્ટલક્ષણમાં પ્રવેશ કરવો જરાય વ્યાજબી નથી. કારણ કે તેનું જ્ઞાન થવું ખૂબ અઘરું છે. માટે વેદપ્રામાણ્યવાદી પદ્મનાભે બનાવેલ શિષ્ટલક્ષણ જરા य ५१५२ नथी. (१५/२६)
વિશેષાર્થ - ૨૦મા શ્લોકમાં ઈશ્વરમાં શિષ્ટલક્ષણની અવ્યાપ્તિ અને ૨૧ વગેરે શ્લોકમાં કાગડામાં શિષ્ટલક્ષણની અતિવ્યાપ્તિ બતાવવામાં આવેલી હતી. તેના નિરાકરણ માટે પૂર્વપક્ષ તરફથી એવું લક્ષણ બનાવવામાં આવે છે કે તેનાથી ઉપરોક્ત બન્ને દોષો દૂર થઈ જાય. પૂર્વપક્ષ દ્વારા કલ્પના કરવામાં આવેલ નવું લક્ષણ આ મુજબ છે. વેદપ્રામાણ્યનો સ્વીકાર કર્યા બાદ જ્યાં સુધી ક્ષેત્રજ્ઞવૃત્તિત્વવિશિષ્ટ ઉત્કૃષ્ટજ્ઞાનાવચ્છેદકશરીરસંબંધાભાવનો અભાવ હોય અને વેદઅપ્રામાણ્યનો અસ્વીકાર હોય ત્યાં સુધી શિષ્ટત્વ હોય અથવા તે સ્વરૂપ શિષ્ટત્વ છે. દેહધારી જીવો ક્ષેત્રજ્ઞ કહેવાય છે. તેમાં રહેલો જે ઉત્કૃષ્ટજ્ઞાનાવચ્છેદકશરીરસંબંધાભાવ તે ક્ષેત્રજ્ઞવૃત્તિત્વવિશિષ્ટ = ક્ષેત્રજ્ઞનિરૂપિતવૃત્તિતાવિશિષ્ટ ઉત્કૃષ્ટજ્ઞાનાવરચ્છેદકશરીરસંબંધાભાવ કહેવાય. આવો અભાવ કાગડા વગેરેમાં રહે છે પણ મનુષ્ય વગેરેમાં તથા
१. हस्तादर्श 'वत्कू...' इत्यशुद्धः पाठः । Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
