Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 4

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 302

• उद्यमसापेक्षं दैवं फलोपधायकम् •
११९७
इदमेव प्रकृते योजयनन्नाह
कर्मणोऽप्येतदाक्षेपे दानादौ भावभेदतः । फलभेदः कथं नु स्यात्तथाशास्त्रादिसङ्गतः ।। २४ । ऽयोग्ययोः रूढत्वात् । यद्येवं शुभाऽशुभकार्याऽनुकूलतया स्थिते दैवे किंरूपस्तत्र पुरुषकारः प्रवर्त्तते इत्याशंक्याह- प्रतिमातुल्यः = प्रतिमानिष्पादनक्रियासदृशः पुरुषकारः । यथा हि योग्यमपि दारु न स्वयमेव प्रतिमात्वेन परिणमति, किंतु पुरुषकारादेव एवं पुरुषकाराऽपेक्षं दैवमपि स्वफलकारणमिति (उप.प.वृ.३४३) अत्रैव प्रतिपक्षे बाधामाह - जइ दारुं चिय पडिमं अक्खिवइ तओ य हंत णियमेण । 1. पावइ सव्वत्थ इमा अहवा जोग्गं अजोग्गंति ← (उप.प. ३४४ ) व्याख्या यदि दार्वेव प्रतिमामाक्षिपति साध्यकोटीमानयति, ततश्च = तस्मादेव प्रतिमाक्षेपात् 'हंतेति' पूर्ववत्, नियमेन प्राप्नोति आपद्यते सर्वत्र दारुणि इयं प्रतिमा । प्रतिज्ञान्तरमाह- अथवा प्रतिमाऽनाक्षेपे योग्यमपि दारु अयोग्यं स्यादिति ← (उप.प.गा. ३४४ वृत्ति) ।
=
नन्वेवमप्यस्तु को दोष इत्याशंक्याह-
न य एवं लोगणीई जम्हा जोग्गम्मि जोग्गववहारो । पडिमाणुप्पत्तीयवि अविगाणेणं ठिओ एत्थ । । ३४५ ।। व्याख्या- न च = नैवैवं योग्यस्याप्ययोग्यतया लोकनीतिः = शिष्टव्यवहारो दृश्यते, यस्माद्योग्ये योग्यव्यवहारो ‘योग्यमिदमिति शब्दज्ञानप्रवृत्तिरूपः प्रतिमानुत्पत्तावपि कुतोऽपि हेतोः पुरुषकारवैगुण्येन प्रतिमायामनुत्पन्नायामप्यविगानेन बालाऽबलादिजनाऽविप्रतिपत्त्या स्थितोऽत्र दारुणि ( उप.प. वृत्ति. ३४५) ।
किञ्चात्र पुरुषकारमनपेक्ष्य दैवेन फलाऽऽक्षेपेऽनवाप्तजिनाज्ञेऽपि मोक्षफलमुपधीयेतेति व्यक्तं उपदेशरहस्ये → दइवेण फलक्खेवे अइप्पसंगो हवे पयडो ← ( उप. रह. ४८) इत्यत्र । ततश्च दैवफलस्य बाधने साधने वा पुरुषकारस्याऽपेक्षाऽनाविव । तदुक्तं सोमदेवसूरिणा अपि नीतिवाक्यामृते → कस्य नामैकदैव सम्पद्यते पुण्यराशिः ? ← (नी. वा. १/३१), अनाचरतो मनोरथाः स्वप्नराज्यसमाः ← ( नी. वा. १ / ३२ ) इति ।।१७ / २३ ।।
इदमेव तत्त्वं प्रकृते = दैव- पुरुषकारस्थले योगबिन्दुसंवादेन (यो . बि . ३३४ ) योजयन्नाह - 'कर्मण' इति । दैवसंज्ञितस्य कर्मणोऽपि फलहेतुपुरुषकाराऽऽक्षेपे = दैवसाध्यफलोपधानसहकारिकारणीभूतयत्नो
વિશેષાર્થ :- ‘જો આ આરસનો ટુકડો શિલ્પીના હાથમાં આવ્યો હોય તો આમાંથી સરસ મજાની પ્રતિમા તૈયાર થઇ હોત. પણ કડીયાના હાથમાં આવી જવાના લીધે સીડીના પગથિયા રૂપે તે બની ગયો છે' આ પ્રમાણે લોકોને માન્ય છે. આનો અર્થ એ થયો કે જે આરસ, લાકડા, પત્થર વગેરેમાંથી પ્રતિમાનું નિર્માણ નથી થયું તેમાં પણ પ્રતિમા થવાની યોગ્યતા રહેલી જ છે. શિલ્પી વગેરેનો સહકાર મળે તો તેમાંથી યોગ્યતાના પ્રભાવે પ્રતિમા પ્રગટ થાય. માટે માત્ર યોગ્યતા દ્વારા જ ફળ ઉત્પન્ન થઇ નથી જતું. બાકી તો તમામ લાકડા, આરસ, પત્થર વગેરેમાં પ્રતિમા રૂપે થવાની યોગ્યતા હોવાથી તે તમામમાંથી પ્રતિમા ઉત્પન્ન થઇ જ જાય. બાકીની વાત ટીકાર્થમાં સ્પષ્ટ છે. (૧૭/૨૩)
આ જ વસ્તુને પ્રસ્તુતમાં સંગત કરતાં ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે
ગાથાર્થ :- કર્મથી પણ પ્રયત્નની ઉત્પત્તિ થઈ જ જતી હોય તો દાન વગેરેમાં ભાવ બદલાઈ જવાથી શાસ્ત્રાદિપ્રસિદ્ધ ફળભેદ કઈ રીતે સંગત થઇ શકે ? (૧૭/૨૪)