Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 4

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 306

• कृतनाशाऽकृताभ्यागमदोषमीमांसा •
१२०१ इत्थं परस्परापेक्षावपि द्वौ बाध्यबाधकौ । 'प्रायोऽत्र चरमावर्ते दैवं यत्नेन बाध्यते ।।२६।। - इत्थमिति । इत्थं प्रवाहतः परस्पराऽपेक्षावपि द्वौ दैव-पुरुषकारौ स्वप्राधान्यापेक्षया बाध्यबाधको।
अथोपसंहर्तुमाह- 'इत्थमि'ति । इत्थं दैवपुरुषकारयोर्बाध्यबाधकभावे सिद्धे सति प्रवाहतः दैवपुरुषकारौ समप्राधान्येन परस्परं मिलितौ = परस्पराऽपेक्षौ = अन्योऽन्यमुपगृहीतौ हेतुफलजनको अपि सन्तौ स्वप्राधान्याऽपेक्षया = निजसामर्थ्याऽनुपसर्जनपरिणामेन बाध्य-बाधको विज्ञेयौ । कदाचित् पुरुषकारस्य प्राधान्येन दैवबाधकत्वम्, क्वचिच्च दैवस्य प्राधान्येन पुरुषकारबाधकत्वम्, तत्स्वभावादिति भावः । तदुक्तं योगबिन्दौ →
तत्त्वं पुनर्रयस्याऽपि तत्स्वभावत्वसंस्थितौ । भवत्येवमिदं न्यायात् तत्प्राधान्याद्यपेक्षया ।। तुल्यत्वमेवमनयोर्व्यवहाराद्यपेक्षया । सूक्ष्मबुद्ध्याऽवगन्तव्यं न्यायशास्त्राऽविरोधतः ।।
6 (यो.बि.३३६,३३८) इति । अत एव धर्मसङग्रहण्यां → जिणइ य बलवंतं पि हु कम्मं आहच्च वीरिएणेव । असइ य जियपुव्वोऽवि हु मल्लो मल्लं जहा रंगे।। एत्तोच्चिय निद्दिट्ठा तुल्लबला दिव्यपुरिसगारा वि । समयन्नूहिं अन्नह पावइ दिडेढ़बाहा उ ।।
6 (धर्म.सं.७८३-४) इत्युक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः ।
तदुक्तं साक्षेप-परिहारं योगशतकवृत्तौ अपि → आह पुरुषकारेण तर्युपक्रम्यते, एवं च कृतनाशाऽकृताऽभ्यागमप्रसङ्गः, अन्यथा वेदनीयस्वभावस्याऽन्यथावेदनात्, तथावेदनीयस्वभावत्वे त्वस्य पुरुषकारवैयर्थ्य तस्यैव तथास्वभावत्वेनाऽस्य तेनैवाऽऽक्षेपादिति । उच्यते यत्किञ्चिदेतत्, अभिप्रायाऽपरिज्ञानात् । अनियतस्वभावं हि कर्म सोपक्रमम्, तदेव च पुरुषकारविषय इत्युक्तदोषाऽभावः। एतच्च दादौ प्रतिमादियोग्यताकल्पम्, तथाप्रमाणोपपत्तेः । न हि योग्यान्नियमेन प्रतिमादि, न च तदभावे सति अयोग्यमेतत्, तल्लक्षणविलक्षणत्वात्, तथाप्रतीतेः सकललोकप्रसिद्धत्वात् । प्रतिमादिकल्पश्च पुरुषकार इति भावકર્મ માનવું જરૂરી છે. તથા તે ભાવના ફેરફારના લીધે તે બન્નેને જે ફળ મળે છે તેમાં પણ ઘણો તફાવત પડી જાય છે. મતલબ કે ફળમાં જે ફેરફાર છે તેનો સ્વભાવ એવો છે કે તેવા પ્રકારના ફળની ઉત્પત્તિ માટે તથાવિધ ભાવના ફેરફારની અપેક્ષા તે રાખે છે. આમ કર્મથી ભાવની ઉત્પત્તિ અને ભાવથી કર્મની ઉત્પત્તિ. આમ પરંપરા ચાલ્યા જ કરે છે. આથી પ્રવાહની અપેક્ષાએ ભાગ્ય અને ઉદ્યમ એકબીજાની અપેક્ષા ધરાવે છે. આવું ઉપરોક્ત વિચારણા દ્વારા ફલિત થાય છે. (૧૭/૩૫)
ચરમાવર્તમાં પુરુષાર્થ બળવાન હ ગાથાર્થ - આ રીતે બાધ્ય અને બાધક એવા ભાગ્ય અને પુરુષાર્થ બન્ને પરસ્પર સાપેક્ષ હોવા છતાં પણ પ્રાયઃ ચરમાવર્તમાં તે બન્નેમાંથી કર્મ પ્રયત્ન દ્વારા બાધિત થાય છે, કુંઠિત થાય છે. (૧૭ર૬)
ટીકાર્ચ - આ રીતે પ્રવાહની અપેક્ષાએ પરસ્પર સાપેક્ષ એવા ભાગ્ય અને ઉદ્યમ પોતપોતાના પ્રાધાન્યની અપેક્ષાએ બાધ્ય-બાધક બને છે. १. 'प्राये' इति मुद्रितप्रतावशुद्धः पाठः ।