Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 4

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 244

• नानादर्शनशास्त्राभिप्रायस्य सदूहमृग्यता •
११४१ आर्ष धर्मोपदेशं च वेदशास्त्राऽविरोधिना । यस्तणाऽनुसन्धत्ते स धर्म वेद नेतरः ॥२८॥
वस्तुतस्तु सम्यग्दृष्टिद्वात्रिंशिकावृत्तिदर्शितरीत्या (द्वा.द्वा.१५/३०-पृ.१०६९) आगमवादत्वावच्छिन्नस्य हेतुवादविषयता समाम्नातेति न कोऽपि दोष इत्यवधेयम् ।।१६/२७।।।
___ आर्ष = मन्वादिवाक्यं, धर्मोपदेशं च इति धर्मजनक उपदेशः = धर्मोपदेशः, धर्मस्येश्वरस्य वोपदेशः = धर्मोपदेशः तञ्च, वेदमित्यन्ये, वेदशास्त्राऽविरोधिना = परस्परं तदुभयाऽविरोधिना तर्केण यः अनिर्दिष्टनामा अनुसन्धत्ते = तदर्थमनुस्मरति स धर्म वेद = जानाति नेतरः = नोहरहितः (शा.वा. स.३/१७ वृत्ति) इति स्याद्वादकल्पलतानुसारी व्याख्यालेशः । अयञ्च श्लोकः साम्प्रतं मनुस्मृतौ (म. स्मृ.१२/१०६) समुपलभ्यते । प्रकृते च कुल्लूकभट्टकृता मन्वर्थमुक्तावल्याख्या तवृत्तिस्त्वेवम् → ऋषिदृष्टत्वादाएं वेदं धर्मोपदेशं च तन्मूल-स्मृत्यादिकं यः तदविरुद्धेन मीमांसादिन्यायेन विचारयति स धर्मं जानाति न तु मीमांसाऽनभिज्ञः । धर्मे करणं वेदः, मीमांसा चेतिकर्तव्यतास्थानीया । तदुक्तं भट्टवार्तिककृता 'धर्मे प्रमीयमाणे हि वेदेन करणात्मना। इतिकर्तव्यताभागं मीमांसा पूरयिष्यति ।।' (श्लोकवार्तिक- ) - (म.स्मृ.१२/१०६ वृत्ति) इति । क्वचित् 'आर्षञ्च धर्मशास्त्रञ्च' इति पाठः । अस्य च श्रीहरिभद्रसूरिकृता दिक्प्रदाव्याख्या → आर्षं च = वेदादि, धर्मशास्त्रं च = पुराणादि, वेदशास्त्राऽविरोधिना = एतत्प्रामाण्ये सति परस्पराऽविरोधिना यः तर्केणोहेत तन्त्रयुक्तिलक्षणेन अनुसन्धत्ते = तदुक्तानुसन्धानं करोति स धर्मं विन्दते = जानाति, नेतरः ऊहरहितः - (शा.वा.स.२१० वि.प्र.) इत्येवं वर्तते । व्यासेन कुत्राऽयं श्लोक उक्तस्तत्तु वयं न विद्मः । श्रीहरिभद्रसूरिभिरपि शास्त्रवार्तासमुच्चये→
अभिप्रायस्ततस्तेषां सम्यग्मृग्यो हितैषिणा । न्याय-शास्त्राऽविरोधेन यदाह मनुरप्यदः ।। आर्षञ्च धर्मशास्त्रञ्च वेदशास्त्राऽविरोधिना । यस्तāणानुसन्धत्ते स धर्मं वेद नेतरः ।।
6 (शा.वा.स.३/१६-१७) इत्युक्तमिति ध्येयम् । आर्षादिपदेन प्रकृते → अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः । पुराणं धर्मशास्त्रं च विद्या ह्येताश्चतुर्दश ।। (ना.पू.५/४) इति नारायणपूर्वतापिनीयोपनिषदुपदर्शिता चतुर्दश विद्या ग्राह्या इत्यवधेयम् ।।१६/२८ ।। શાસ્ત્રો પાંગળા છે. તેમ છતાં શાસ્ત્રો દ્વારા જ અતીન્દ્રિય પદાર્થોનો અસ્પષ્ટપણે સત્ય બોધ તો થઈ શકે જ છે. ચંદ્રગ્રહણ વગેરે બાબતમાં શાસ્ત્ર પ્રકાશ પાથરે જ છે ને ! પરંતુ શાસ્ત્રકારોનું તાત્પર્ય પકડવા માટે ઔદંપર્યશુદ્ધિ માટે મધ્યસ્થષ્ટિએ તર્ક-યુક્તિ આદરણીય બને છે. સુયુક્તિ દ્વારા શાસ્ત્રકારના તાત્પર્ય સુધી પહોંચી શકાય છે. અકાઢ્ય યુક્તિ દ્વારા ધર્મશાસ્ત્રને ઐદંપર્યાનુસાર જાણનારો જ શાસ્ત્રજ્ઞ કહેવાય. આ વાત અન્યદર્શનમાં પણ માન્ય છે. આ વાત આગળની ગાથામાં સ્પષ્ટ થશે. (૧૬/૨૭)
ગાથાર્થ - આર્ષવચન અને ધર્મોપદેશનું વેદશાસ્ત્રઅવિરોધી એવા તર્ક દ્વારા જે અનુસંધાન કરે छ ते ४ धन से छे, बी0 नलि. (१६/२८) ।
વિશેષાર્થ :- આ ગાથાની તેમ જ ત્યાર પછીની ચાર ગાથાની ટીકા ગ્રંથકારશ્રીએ બનાવી નથી. આ ગાથા મનુસ્મૃતિમાં મળે છે. તેનો આશય એ છે કે શાસ્ત્રઅવિરોધી યુક્તિ દ્વારા જે મહર્ષિઓના વચનને કે ધર્મોપદેશને સમજવાનો પ્રયત્ન કરે છે, તેમના તાત્પર્ય પકડે છે તે જ શાસ્ત્રજ્ઞ કે ધર્મજ્ઞ બની શકે. આથી શાસ્ત્રને સ્પષ્ટ કરવા સુયોગ્ય યુક્તિનો આશ્રય મધ્યસ્થ ભાવે કરવો જરૂરી છે. (૧૬/૨૮)