Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 4
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
१०९४
• नियतसंस्कारप्रादुर्भावसमर्थनम् . द्वात्रिंशिका-१६/१ दूराऽनुभूतस्याऽप्यविचलितचित्ते वासनात्मना स्थितस्योद्बोधविशेषसहकारेण स्मृतिविशेषपरिणामे व्यवधानाऽभावात् । तदुक्तं-"जाति-देश-कालव्यवहितानामप्यानन्तर्यं स्मृतिसंस्कारयोरेकरूपत्वात्" (यो.सू.४-९)। ताश्च सुखसाधनाऽवियोगाऽध्यवसायसङ्कल्पस्य मोहलक्षणस्य बीजस्याऽनादित्वादादिपपत्तेः, सन्निहितसंस्कारं परित्यज्याऽतिव्यवहितसंस्काराभिव्यक्त्यनौचित्याच्चेति शङ्कनीयम्, दूरानुभूतस्यापि = जाति-देश-कालादिव्यवधानानुभूतस्यापि अविचलितचित्ते वासनात्मना = संस्काररूपेण स्थितस्य उद्बोधविशेषसहकारेण = संस्कारोबोधकविशेषसाचिव्येन स्मृतिविशेषपरिणामे व्यवधानाऽभावात्, संस्कारस्यैव स्मृतिरूपेण परिणमनात्, उद्बोधकविशेषवशात् कदाचित् जात्यादिव्यवहितवासनाऽभिव्यक्तिः क्वचिच्चाऽव्यवहिततदभिव्यक्तिः । एतेन सन्निहितवासनां परित्यज्यातिव्यवहितवासनाभिव्यक्त्यनौचित्यमिति निरस्तम् । अत्रैव योगसूत्रसंवादमाह- 'जातीति । अत्र च राजमार्तण्डव्याख्यैवम् → इह नानायोनिषु भ्रमतां संसारिणां काञ्चिद् योनिमनुभूय यदा योन्यन्तरसहस्रव्यवधानेन पुनस्तामेव योनिं प्रतिपद्यते तदा तस्यां पूर्वानुभूतायां योनौ तथाविधशरीरादिव्यञ्जकापेक्षया वासना याः प्रकटीभूता आसन् तास्तथाविधव्यञ्जकाऽभावात्तिरोहिताः पुनः तथाविधव्यञ्जकशरीरादिलाभे प्रकटीभवन्ति । जाति-देश-कालव्यवधानेऽपि तासां स्वानुरूपस्मृत्यादिफलसाधने आनन्तर्यं = नैरन्तर्यम् । कुतः ? स्मृतिसंस्कारयोरेकरूपत्वात् । तथाहि- अनुष्ठीयमानात् कर्मणः चित्तसत्त्वे वासनारूपः संस्कारः समुत्पद्यते । स च स्वर्गनरकादीनां फलानामङ्कुरीभावः कर्मणां वा यागादीनां शक्तिरूपतयाऽवस्थानम्, कर्तुर्वा तथाविधभोग्यभोक्तृत्वरूपं सामर्थ्यम् । एवञ्च यस्य स्मृति-संस्कारादयो भिन्नास्तस्याऽऽनन्तर्याऽभावे दुर्लभः कार्यकारणभावः । अस्माकं तु यदाऽनुभव एव संस्कारीभवति संस्कारश्च स्मृतिरूपतया परिणमते तदैकस्यैव चित्तस्याऽनुसन्धातृत्वेन स्थितत्वात् कार्य-कारणभावो न दुर्घटः - (रा.मा.४/९) इति ।
भवतु आनन्तर्यं कार्यकारणभावश्च स्मृति-संस्कारयोः । यदा तु प्रथममेवाऽनुभवः प्रवर्तते तदा किं वासनानिमित्त आहोस्वित् निर्निमित्तः ? इत्याशङ्कायामाह- ताश्च = स्मृतिजनकीभूताश्च वासनाः सुखसाधनाऽवियोगाऽध्यवसायसङ्कल्पस्य = ‘मा जातुचित् सुखसाधनैर्मे वियोगो भूदिति सङ्कल्पविવ્યવધાનવાળા બે પદાર્થ વચ્ચે જો કાર્યકારણભાવ માન્ય કરવામાં આવે તો રામચંદ્રજી અને ગૌતમબુદ્ધ વચ્ચે પણ કાર્ય-કારણભાવ માનવાની આપત્તિ આવશે. અર્થાત્ ગૌતમબુદ્ધનું કારણ રામચંદ્રજી હતાએમ માનવું પડશે. ૯ પરંતુ આ શંકા પ્રસ્તુતમાં વ્યાજબી નથી. આનું કારણ એ છે કે ઘણા સમય પૂર્વે અનુભવ કરેલ ચીજ પણ સ્થિર ચિત્તમાં સંસ્કારરૂપે રહેલી હોય છે. તથા વિશિષ્ટ પ્રકારના ઉદ્બોધક = સ્મૃતિજનક નિમિત્ત મળે તો તેના સહકારથી સ્મૃતિસ્વરૂપ વિશિષ્ટ પરિણામને પ્રગટાવી શકે છે. મતલબ કે સ્મૃતિઉપસ્થિતિના પૂર્વ સમયે સંસ્કાર હાજર જ હોય છે. આથી સંસ્કાર અને સ્મૃતિ વચ્ચે વ્યવધાન = કાલિક અંતર જ નથી. માટે તે બન્ને વચ્ચે જન્ય-જનકભાવ માન્ય કરવામાં કોઈ વાંધો ઉઠાવી શકાય તેમ નથી. યોગસૂત્રમાં આ વાતને જણાવતાં કહેલ છે કે “દેવ-નરકાદિ જાતિ, મગધસૌરાષ્ટ્ર વગેરે દેશ અને ત્રેતાયુગ-કલિયુગ વગેરે કાળની અપેક્ષાએ વિવિધ વાસનાઓમાં વ્યવધાન = અંતર હોવા છતાં પણ સ્મૃતિ વગેરે ફલને સાધવામાં તે વાસનાઓમાં નિરંતર્થ જ હોય છે. કારણ કે સ્કૃતિ અને સંસ્કાર એક રૂપ જ હોય છે.” (અહીં યોગસૂત્રટીકાકાર ભોજ રાજર્ષિનો આશય એવો છે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
