Book Title: Vadsangraha
Author(s): Yashovijay Upadhyay
Publisher: Bharatiya Prachya Tattva Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022440/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdasaMgraha (1) kUpadRSTAntavizadIkaraNa (2) vAdamAlA (2) (3) viSayatAvAda (4) vAyUSmAdeH pratyakSApratyakSatvavivAdarahasyam (5) vAdamAlA (3) -: praNetA :nyAyAcArya-nyAyavizArada svaparasamayarahasyavedi-tarkamahodadhi zrImad yazovijaya upAdhyAya (vi. saM. 1660-1744) prakAzaka: bhAratIyaprAcyatattvaprakAzanasamiti-piMDavADA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI mahAvIrAya namaH // nyAyAcArya-nyAyavizArada-svaparasamayarahasyavedizrImad yazovijayopAdhyAyaviracita * vAdasaMgraha * (1) kUpadRSTAntavizadIkaraNa (2) pApamAlA (2) (3) viSamatAvAda (4) vAyUSmAdeH pratyakSA'pratyakSatvavivAdarahasya (5) vAdamAlA (3) prakAza bhAratIya prAcya tattva- prakAzana samiti piMDavAr3A sTe. - sirohIror3a (rAja.) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra saM0 2501 vikrama saM. 2031 prAptisthAna:zA. ramaNalAla bajecanda maskatI mArkeTa ahamadAbAda dravya sahAyaka:manAlAla rikhabAjI lunAvAvAlA sarvAdhikArAH zramaNapradhAnazrIjainasaGghasya svAyattAH mUlya-rU. 10-00 mudrakajJAnodaya prinTiMga presa piMDavAr3A sTe.-sirohIroDa (rAjasthAna) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA parama pUjya tArkika ziromaNi upAdhyAya zrImad yazovijaya mahArAja kI pratibhA ke paJca puSpa mahanIya zrI jaina saMgha kI sevAmeM samarpita karate hue prAja Ananda kA anubhava ho rahA hai / prastuta pustaka meM adyAvadhi aprakAzita 4 grantha aura apUrNa prakAzita 1 grantha kA samAveza kiyA gayA hai| granthakAra paricaya . isa vAdasaMgraha ke praNetA haiM pUjya upA0 zrI yazovijayajI mahArAja jinakA janma uttara gujarAta meM kanoDu gAMva meM aura svargavAsa vi0 sa 1744 meM darbhAvatI (DabhoI) gA~va meM huA thaa| bAlavaya meM dIkSA grahaNa kara isa maharSi ne jaina granthoM kA talasparzI adhyayana kiyA aura unako apratima pratibhA dekhakara parasamaya ke adhyayana ke liye unake gurudeva zrInaya vijayajI ma. unako kAzI meM le gye| vahA~nyAya-vaiziSika ityAdi darzanoM ke siddhAnta kA talasparzI adhyayana kiyA aura nirAza bane hue vAdIoM kI sabhA meM darjaya vAdI ko parAjaya dekara jana zAsana kI vijaya patAkA ko gagana meM lhraayaa| jIvana ke antima zvAsa taka bAla aura vidvadgaNa bhogya aneka granthoM kA praNayana kiyaa| apanI pratibhA aura zakti kA sadupayoga karake jaina zAsana kI kotti meM cAra cAMda lgaaye| 1-kUpadRSTAntavizadIkaraNa (pRSTha-1 se 28) . pratiparicayAdiH hAlA~ki yaha prakaraNa pahale jaina granya prakAzaka sabhA-rAjanagara dvArA prakAzita huA thA lekina vaha apUrNa thA-isakA kAraNa yaha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki jisa mUlAvarza prati se usakA sampAdana huA thA usa mUlAdarza prati meM usa samaya pUrNatayA 3 patra gairahAjira the| yaha prati devazApADA (ahamadAbAda) ke prAcIna hastapratoM ke bhaMDAra meM Aja bhI surakSita hai aura saMgha ke saubhAgya se ve 3 patra jo pahale nahIM the ve bhI usameM zAmila hai| usameM kula 6 patra haiM jisameM tIna kA aGka do bAra hai / prati ke hastAkSara se anumAna kiyA jA sakatA hai ki yaha prati upAdhyAya yazovijaya ma. ke gurujI zrInayavijayajI mahArAja ne likhI hogii| hAla isake alAvA dUsarI koI prati isa prakaraNa kI upalabdha nahIM ho rahI hai / isIliye kevala. eka hI prapti ke AdhAra para isa prakaraNa kA sampAdana huA hai| pRSTha 6 meM prathama paMkti meM 'kSaNasADrA se lagA kara pRSTha 11 meM tukti AsarakaprakAzita meM nahIM ' kauMsa meM anumAna se pATha joDa diyA thaa| punaH pRSTha 16 paMkti 9 meM / 'Saya ArambhaH' se lagAkara sampUrNa grantha pUrva prakAzana meM nahIM chapa sakA thaa| zrIsaMgha ke saubhAgya se yahA~ sampUrNa prakaraNa kA prakAzana ho rahA hai| kUpadRSTAnta nAmapranthakAra ne mUla aura TIkA ina do vibhAga meM prantha kA praNayana kiyA hai| yadyapi TIkA ke dUsare zloka meM zrI upAdhyAyajo isa pranya kA 'tattvaviveka' abhidhAna sUcita kara rahe ho aisA lagatA hai phira bhI mUla ke prathama zloka meM kupadRSTAnta vizadIkaraNa ko pratijJA hone se aura pUrva prakAzana meM bhI isakA yaha abhidhAna khyAta hone se isa grantha kA nAma 'kUpadRSTAntavizadIkaraNa' hI rakhA gayA hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kUpadRSTAnta kA viSayaH apanI pratijJA ko spaSTa karate hue pU. upAdhyAyajI dUsare zloka meM kahate haiM ki gRhasthoM se kiyA gayA snAna pUjAdi dravyastava karane dvArA apane ko aura anumodanA dvArA svapara ubhaya ko puNya kA kAraNa hotA hai| isa pratijJA ke samarthana meM kUpakhanana ko batAyA gayA hai-jaise nirmala jala niSpAdana dvArA vaha svapara ubhaya kA ihaloka meM kalyANakArI hotA hai| isa pratijJA ke khaNDana ke liye kisI ne yaha AzaMkA kI hai ki "pUjA paJcAzaka kI dasavIM gAthA kI vyAkhyA meM zrI abhayadevasUri mahArAja ne dravyastava meM alpadoSa bhI batAyA hai-vaha Apane kyoM nahIM batAyA ?" . .. isa AzaMkA ke samAdhAna meM pU0 upAdhyAyajI mahArAja ne pU0 abhayadevasUri mahArAja ke abhiprAya ko batAte hue kahA hai ki vaha jo alpadoSa batAyA gayA haiM vaha to bhakti hone para bhI yadi yatanAdi vidhi kA pAlana na kiyA ho tabhI hotA hai / yadiyatanAdi vidhi pUrvaka snAnapUjAdi kiyA jAya to dravyastava nitAnta niSpApa hai / pU. upAdhyAyajI mahArAja ne pU0 haribhadrasUri mahArAja ke 'pUjA paJcAzaka' kI 42 vIM gAthA gata 'kathaJcid' vacana kI anyathA'nupapatti dvArA isa kA samarthana kiyA hai| Age jAkara sthAna sthAna para bhagavatIsUtra upadezapada aura paJcAzakaSoDazaka Adi aneka granthoM ke uddharaNa dekara aura aneka akATya yuktiyoM dvArA vidhiyukta dravyastava kI nirdoSatA kA samarthana kiyA hai / isameM prasaGga se durgatanArI kA bhI vistAra se udAharaNa diyA gayA hai| prasaGga se dhra vabandhAdi prakriyA ko bhI batAI gaI hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2- vAdamAlA (2) (pRSTha 23 se 58 ) pratiparicayAdi: isa grantha ke Age ( ( 2 ) ' isaliye diyA hai ki pahale pU. upAdhyAyajI mahArAja kI eka vAdamAlA kA prakAzana ho cUkA hai aura zeSa do vAdamAlA jisakA prakAzana adyAvadhi na huA hai unako nambara ( 2 ) aura (3) lagAkara yahAM prakAzana kiyA gayA hai / vAdamAlA ( 2 ) kI mUlAdarzaprati pU. upAdhyAyajI ke svahastAkSara se aGkita hai aura Aja devazA kA pADA (ahamadAbAda) ke bhaMDAra meM surakSita hai jisameM 6 patra haiM / granthaviSaya: esiden isameM pUjya upAdhyAyajI ne (1) svatvavAda aura ( 2) sannikarSavAda- ina do vAdoM ko nibaddha kiyA hai / prathama meM svatvarUpa padArtha atirikta hai yA sabandhavizeSarUpa hai yA kyA hai ? isa viSaya meM naiyAyika sampradAya-navyamata- lIlAvatI upAya-padArthatattvavivekakRt - rAmabhadrasArvabhauma ityAdi ke bhinna bhinna matoM kA nirUpaNa aura usakA nirAkaraNa batAyA hai| isameM apanA kucha mata pU0 upA0 ne dikhAyA ho aisA lagatA nahIM hai phira bhI sUkSmekSaNa karane se lagatA hai ki atiriktasvatva meM hI upAdhyAyajI kA svarasa ho / 'svatva' ke nirUpaNa ke bAda 'svAmitva' kA bhI vistAra se nirUpaNa kiyA hai / dvitIya sannikarSavAda meM dravyacAkSuSa ke prati cakSusaMyogahetutA kA vicAra kiyA gayA hai jisameM bhinna bhinna naiyAyika vAdio meM paraspara mata bheda - khaMDana kA nirUpaNa kiyA hai / isa vAda meM sarvathA para samaya kI mAnyatA kA hI nidarzana hai / upAdhyAyajI kA apanA mata lagatA nahIM hai / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) viSayatAvAda (pRSTha-56-78) pratiparicayAdi: isa vAda kI do hasta prata hameM upalabdha huii| 1 khaMbhAta jaina amarazAlA sthita jJAnabhaMDAra kI-jisako khaM'0 saMjJA se yahA~ vyakta kiyA hai / yaha prati pU. upAdhyAyajI ke svahastAkSaroM se alakRta hai| - 2-ahamadAbAda devazApADA bhaMDAra kI prata-jisako 'he'0 saMjJA dI gaI hai| vaM0 prati meM kula 5 patra hai aura de0 meM 4 patra hai| isa vAda ke prakAzana meM mukhyatayA khaM0 prati kA hI AdhAra liyA gayA hai aura de0 prati ke pAThAntara nIce diye gaye haiN| yaha pAva vAvamAlA ke antargata nahIM hai| vAda kA viSaya isa bAda meM viSayatA svarUpasambandhavizeSarUpa hai isa prAcIna mata kA khaNDana kara ke atiriktapadArtha rUpa viSayatA kA maNDana kiyA gayA hai / viSayatA ke do bheda kA nirUpaNa karane ke bAda vizeSyatA-prakAratA-avacchedakatA--uddezyatA-vidheyatA-ApAdyatA ityAdi para paryApta Alocana kiyA huA hai / 4-vAyUSmAdeHpratyakSA'pratyakSatvavivAdarahasya pratiparicayaH isa rahasyavAda kI eka mAtra prati khaMbhAta ke jaina amarazAlA ke bhaDAra se prApta huI hai / jisameM 4 patra hai| isa prati meM hastAkSara pU0 upAdhyAyajI ke haiM yA dUsare ke isameM sandeha hai phira bhI. prati kA lekhana kAla vahI pratIta hotA hai jo pU0 upAdhyAyajI kA jIvana kAla hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdaviSayaH isa vAda meM mukhyatayA "vAyu kA spArzana pratyakSa nahIM hotA hai" isa naiyAyika siddhAnta kA pU0 upA0 ma0 ne khaNDana kiyA hai| vAyu ke spArzanapratyakSa ke vighaTana ke liye bhinna bhinna naiyAyika Adi ne jo dravyapratyakSa meM udbhatarUpa hetutA Adi kA nirUpaNa kiyA hai ina sabhI matoM kI AlocanA kara ke pU0 upA0 ne 'maiM vAyu ko sparza karatA hu~' ityAdi pratIti kI bhrAntatA kA nirAkaraNa karake usake bala se vAyuspArzanapratyakSa kA samarthana kiyA hai| 5-vAdamAlA (3) (pRSTha 11 se 241) pratiparicayAdi: pU0 upAdhyAyajI ma. ne 3 vAdamAlA kA praNayana kiyA hai usameM isa vAdamAlA ko hamane 'tRtIya' saMjJA dI hai| isa vAdamAlA ko pU0 upAdhyAyajI ne likhI huI hastaprata 'vimalagacchIyamahendravimala' ke jJAna bhaMDAra se hameM prApta huIjo jJAna bhaMDAra Aja ahamadAbAda meM ela0 DI0 insTITyuTa meM sthita hai / isa vAdamAlA kI prata meM kula 11 patra haiN| viSayaH-vAdamAlA (3) meM kula 6 vAda hai jisameM bhinna bhinna padArthoM kA nirUpaNa kiyA hai| 1-'vastu lakSaNa vivecana' nAmaka vAda meM pU0 upA0 ne sAmAnyavizeSAtmakatva ko vastu kA lakSaNa batAyA hai| sAmAnya aura vizeSa ke svarUpa kA nidarzana karane ke bAda usa lakSaNa kI parIkSA meM aneka anupapattiyA~ kA khaNDana karake aura sAtha sAtha dIdhitikAravidyotana-dharmabhUSaNa Adi ke mata kA bhI Alocana karake pU0 upAdhyAyajI ma0 ne apane lakSaNa ko sthira kiyA hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 - sAmAnyavAda meM janamatAnusAra- 'vastu ke samAna pariNAma' ko sAmAnya padArtha batAyA hai| usake bAda naiyAyika bauddha Adi ke abhimata sAmAnya padArtha kA maNDana aura khaNDana kiyA hai / anta meM unhoMne batAye hue lakSaNa ko AdaraNIya batA kara usakI upapatti ke liye yuktiyA~ dI gaI haiM aura sAtha sAtha anya dArzanikoM ne batAye hue bAdhakoM kA nirAkaraNa kara diyA hai / 3 - vizeSavAda meM naiyAyika abhimata vizeSapadArtha meM aneka bAdhakoM ko batAkara jaina matAnusAra 'vastu ke vyAvRtti aMza' ko hI vizeSa padArtha batAyA gayA hai / usake bAda usameM bAdhaka yuktiyoM kA khaNDana karake usakA saMyuktika samarthana kiyA gayA hai| 4 - indriyavAda meM pahale sAMkhya ke abhimata vAk-hasta Adike indriyatva kA bAdhakoM dvArA nirAkaraNa karake jaina matAnusAra sparzana Adi pA~ca meM indriyatva kA samarthana kiyA hai| bAda meM mana ko bhI indriya mAnane vAle naiyAyika mata kA pUrvapakSa kara ke usakA bAdhaka yuktiyoM dvArA nirAkaraNa kiyA gayA hai| usake bAda jaina matAnusAra dravya bhAva rUpa indriyoM ke bhedoM kA savistara vivecana kiyA gayA hai| 5- atiriktazaktivAda meM zakti ko bhinna padArtha na mAnane vAle vaizeSika Adi ke padArthaSaTaka vibhAga kA pahale khaNDana kiyA gayA hai / isake bAda pratibandhaka ke abhAva se zakti ko caritArtha karane vAle prAcIna aura navya naiyAyikoM ke mata kI samIkSA kara ke syAdvAdaratnAkara Adi ke AdhAra se 'zakti bhinna padArtha hai' isa satya kA savistara samarthana kiyA gayA hai| isa vAda meM prasaGga se pratiSThita aura zAzvata pratimAoM kI pUjyatA ke prayojaka dharma para vicAra kiyA gayA hai aura usameM mimAMsaka aura cintAmaNikAra ke mata kI samAlocanA bhI kI gaI hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-adRSTavAda meM zabhAzabhakriyAjanya puNya aura pAparUpa adRSTa ko nahIM mAnane vAle nAstika mata kA khaNDana kiyA gayA hai / adRSTa kI siddhi ke liye yuktiyAM batAkara bIca meM zubhAzubha kriyA ke dhvaMsa se hI adRSTa ko caritArtha karane vAle ucchaGkalavicArakoM ke mata kA khaNDana kiyA hai| ___aSTa siddha hone ke bAda usako paudgalika nahIM kintu AtmA ke vizeSaguNa rUpa mAnane vAle naiyAyiko ke mata meM aneka bAdhaka yuktiyA~ batAkara adRSTa ke paudagalikatva kI siddhi kI gaI hai| .. anta meM hamArI ora se isa vAdasaMgraha gata vizeSanAmoM kI sUci aura zuddhipatraka bhI diyA huA hai| upakAra smaraNa 1-50 pU0 sva0 karmasiddhAntamahodadhi AcAryadeveza zrImad vijaya premasUrIzvarajI ma. sA., ___ 2-pa0 pU0 nyAyavizArada AcAryadeva zrImad vijayabhuvanabhAnusUrIzvarajI ma. sA0, 3-50pU0 zAntamUtti zrI dharmaghoSa vi0ma0 sA0 4-aura pa0 pU0 gItArtha muni bhagavanta zrI jayaghoSa vi0gaNivara ye sabhI hamAre pujya gurudevoM kI anahada kRpA-jisake prabhAva se ye sabhI prakaraNoM kA prakAzana ho sakA-maiM kabhI bhUla nahIM sktaa| dhanyavAda vitaraNa 1-lunAvA (rAja0) nivAsI zreSThI manAlAla rikhabAjI jinhoMne isa granthasaMgraha ke prakAzana ke dravya vyaya kA amUlya lAbha liyaa| . 2-(a)khaMbhAta-jaina amarazAlA ke bhaMDAra ke suzrAvaka vyavasthApakagaNa-tathA (b) ahamadAbAda-devazApADA bhaMDAra ke suzrAvaka kAryavAhaka gaNa tathA (6) ela0 DI0 insTITyUTa ke DAyarekTara-jinhoMne Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane apane bhaMDAra meM sthita amUlya hastapratoM ko pratilipi karane ke liye hameM samarpita kiyA / 3-mAratIya prAcyatasva prakAzana samiti ke saJcAlaka suzrAvaka maNa-jina ke parizrama se navanirmita karmasiddhAnta ke aneka granthoM kA pUrva meM prakAzana ho cUkA hai-aura isa granthasaMgraha kA mI prakAzana ho rahA hai| 4-jJAnodaya pri. presa ke menejara suzrAvaka phatehacandajI aura piNDavADA dhAmika pAThazAlA ke zikSaka aphariDiMga sahAyaka suzrAvaka campakalAlajI jinhoM ke utsAhapUrNa sahayoga se isa grantha kA zuddhatayA maraNa ho skaa| ye saba dhanyavAda ke pAtra hai| zubhecchA pUrvAcArya mahaSioM ne mumukSu sAdhu aura zrAvaka gaNa svAdhyAya dvArA apane citta ko ekAgra bamA kara karmanirjarA kI sAdhanA kareM yaha ekamAtra uddezya se bhinna bhinna bahudhA asAvadha viSayoM para aneka granthoM kA nirmANa kiyaa| zrI jaina saMgha ne tana-mana aura dhana ke ucita vyaya se aneka grantha bhaMDAroM kA nirmANa kara ke usa prantha rAzi kA saMrakSaNa kiyA aura Aja bhI ye donoM kArya cAlu hai| ina grantha bhaMDAroM meM saJcita isa amUlya vAda saMgraha kA prakAzana huA hai-to yaha zubhecchA kI adhikArI mumukSu gaNa isake svAdhyAyAdi sadupayoga dvArA sanmArga kI upAsanA kara ke mithyA kadAgrahoM ke viSa kA vamana kara ke apane zAzvata kalyANa kI ora Age kUca kreN| saM0 2031 jainanagara upAzraya -jayasundaravijaya pAlaDI-ahamadAbAda ) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM viSayasUci viSayaH pRSTha viSayaH 1 kUpadRSTAntavizadIkaraNam 1 | 16 svatvavAdaH 2 maGgala-pratijJA-prathamagAthA 1 / 17 sannikarSavAdaH 3 dravyastavasya svaparopakAra. 18 viSayatAvAdaH janakatvaM-dvitIyagAthA 2 | 16 viSayatAda vidhyam 4 ISadduSTatvakathanAbhiprAye 20 vizeSyatAdvavidhyam tRtIyagAthA 4 21 uddezyatAvicAraH . 66 5 kathazcidvacanayojanA 5 22 ApAdyatAvicAraH 74 3 yatanAdisattve dravyastave | 23 vAyUSmAdeH pratyakSA'pratya. doSAmAvasamarthanam 6 / kSatvavivAdarahasyam 76 7 durgatanArIjJAtam | 24 vAyuspArzanasAkSAtkAra8 nayabhedena zuddhAzuddhayoga- / samarthanam nirUpaNam ( 25 vAdamAlA (3) 1 avidhiyutapUjAyAH duSTa- 26 vastulakSaNavivecanam tvavicAraH 14 | 27 sAmAnyavAdaH 10 dravyastave Arambhe sapApatve 28 vizeSavAdaH sthUlasUkSmAnupapattI 26 vAgAdInAmindriyatvani11 Arammo'pyanArambhaH 17 rAkaraNavAdaH 112 12 dhruvandhipApahetutvakatha- 30 atiriktazaktivAdaH 120 nAnaucityam 31 adRSTasiddhivAdaH 133 13 dhruvabandhAdiprakriyA 20 | 32 vAdrasaGgahagatavizeSanAma 14 kUpadRSTAntamUnam 142 15 vAdamAlA (2) 26 | 33 zuddhipatrakam 144 61 106 | sUciH Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAgAya namaH mahopAdhyAya-zrImadyazovijayagaNisudezita // kUpadRSTAnta vizadIkaraNa-prakaraNam // aindrazrIyatpadAbje viluThati satataM rAjahaMsIva yasya, dhyAnaM mukteniMdAnaM prabhavati ca yataH sarvavidyAvinodaH / zrImantaM vardhamAnaM tribhuvana-bhavanAbhoga-saubhAgya lIlAvisphUrjatkevalazrIparicayarasikaM taM jinendraM bhajAmaH // 1 // siddhAntasudhAsvAdI, paricitacintAmaNirnayollAsI / tatva viveka kurute nyAyAcAryo yazovijayaH // 2 // tatreyamiSTadevatAnamaskArapUrvakaM pratijJAgarbhA prathamagAthAnamiUNa mahAvIraM. tiyasiMda-maMsiyaM mahAbhAgaM / visaIkaremi sammaM, davvathae kUvadiLaMtaM // 1 // vyAkhyA-natvA mahAvIraM tridazendranamaskRta, mahAbhAgamahAnubhAvaM, mahatI AbhA kevalajJAnazobhA tAM gacchati yaH sa tathA tamiti vA / vizadIkaromi nizcitaprAmANyakajJAnaviSaya. tayA pradarzayAmi / samyak asambhAvanA-viparItabhAvanAnirAsena / dravyastave, svaparopakArajanakatvAnirdoSatayA sAdhye iti zeSaH / kUpadRSTAntaM-avaTadRSTAntaM, 'dhUmavattvAdahimattayA sAdhye Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kUradRSTAntaparvate mahAnasaM dRSTAnta' itivadayaM prayogaH / atra ca bhagavatazcatvAromUlAtizayAH pratipAditAH / tathAhi-mahAvIramityanena "vidArayati yatkarma, tapasA ca virAjate / tapovIryeNa yuktazca, tasmAdvIra iti smRtaH // 1 // " iti niruktAtsakalApAyamUlabhUtakarmavidAraNakSamatapovIryavirAjamAnatvAbhidhAnAdapAyApagamAtizayaH 1, tridazendranamaskRtamityanena pUjAtizayaH 2, mahAbhAgamityanena jJAnAtizayaH pratipAditaH 3, vacanAtizayazca sAmarthyagamya iti 4 // 1 // pratijJAtamevAhasaparovayArajaNagaM. jaNANa jaha kUvakhaNaNamAiThaM // akasiNapavattagANaM taha pavvathaovi vinneo||2|| vyAkhyA-yathA janAnAM kUpakhananaM nirmalajalotpAdanadvArA svaparopakArajanakamAdiSTam , evaM akRtsnapravartakAnAM kRtsnasaMyame'pravRttimatAM gRhiNAM dravyastavo'pi snAnapUjAdikaH karaNAnumodanadvAreNa svaparayoH puNyakAraNaM vijJeyaH / dRSTAnte upakAro dravyAtmA, dArzantike ca bhAvAtmetibhAvaH // 2 // nanviyaM yojanA'bhayadevasUriNeva(caturtha) paJcAzakavRttau dRSitA'nyathAyojanA ca kRtA / tathAhi-ma"nhANAivi jayaNAe, AraMbhavao guNAya NiyameNaM / suhabhAvaheuo khalu viNNeyaM kUvaNAeNaM // 10 // " snAnAdyapi-dehazaucaprabhRtikamapi AstAM bhaita Arabhya dvitIyasvastikAntaH paJcAzakavRttipAThaH / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizadIkaraNa-zlo0 2 ] pUjArcAdi, AdizabdAdvilepanAdigrahaH, guNAyeti yogaH, yatanayA rakSayitu zakyajIvarakSaNarUpayA / tatkiM sAdhorapItyAzaGkayAha-ArambhavataH svajanadhanagehAdinimittaM kRSyAdikarmabhiH pRthivyAdijIvopamardayuktasya gRhiNa ityrthH| na punaH sAdhoH,tasya sarvasAvadyayogaviratatvAdbhAvastavArUDhatvAcca / bhAvastavArUtasya hi snAnAdipUrvakadravyastavo'nAdeya eva, bhAvastavArthameva tasyAzrayaNIyatvAttasya ca svata eva siddhatvAt / imaM cArtha prakaraNAntare svayameva vakSyatIti / guNAya puNyavandhalakSaNopakArAya, niyamena avazyambhAvena / atha kathaM svarUpeNa sadoSamapyArambhiNo guNAyetyAha - 'suhabhAvaheuo' tti luptabhAvapratyayatvena nirdezasya, zubhabhAvahetutvAt-prazastabhAvanivandhanatvAjjinapUjArthasnAnAdeH, anubhavanti ca kecitsnAnapUrvakaM jinArcanaM vidadhAnAH zubhabhAvamiti / khalukyAlaGkAre, vijJeyaM jJAtavyam / atha guNakaratvamasya zubhabhAvahetutvAtkathamiva jJeyamityAha-kUpajJAtena-avaTodAharaNena / iha caivaM sAdhanaprayogaH 'guNakaramadhikAriNaH kiJcitsadoSamapi snAnAdi, viziSTazubhabhAvahetutvAd, yad viziSTazubhabhAvahetubhUtaM tad guNakaraM dRSTaM yathA kUpakhananaM, viziSTazubhabhAvahetuzca yatanayA snAnAdi,tatoguNakaramiti' / kUpakhananapakSe zubhabhAvaH tRSNAdivyudAsenA''nandAdyavAptiriti / idamuktaM bhavati, yathA kUpakhananaM zramatRSNAkardamopalepAdidoSaduSTamapi jalotpattAvanantaroktadoSA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] [ kUpa dRSTAntanapohya svopakArAya paropakArAya ca bhavatyevaM snAnAdikamapyArambhadoSamapohya zubhAdhyavasAyotpAdanena viziSTAzubhakarmanirjaraNapuNyabandhakAraNaM bhavatIti / ha kecinmanyante- pUjArthasnAnAdikaraNa kAle'pi nirmalajalakalpazubhAdhyavasAyasya vidyamAnatvena kardamalepAdikalpapApAbhAvAdviSamamidamudAharaNam , tataH kiledamitthaM yojanIyaM yathA kUpakhananaM svaparopakArAya bhavatyevaM snAnapUjAdikaM karaNAnumodanadvAreNa svaparayoH puNyakAraNaM syAditi / nacaitadAgamAnupAti, yato dharmArthapravRttAvapyArambhajanitasyAlpasya pApasyeSTatvAt, kathamanyathA bhagavatyAmuktaM "tahArUvaM samaNaM bA mAhaNaM vA paDihayapaJcakkhAyapAvakammaM aphAsueNaM aNesaNijjeNaM asaNapANakhAimasAimeNaM paDilAmemANe bhaMte ! kiM kajjaDa 1 goyamA ! appe pAve kamme bahuta rayA se NijjarA kajjaha" / tathA glAnapraticaraNAnantaraM paJcakalyANakaprAyazcittapratipattirapi kathaM syAt ? ityalaM prasaGgeneti gAthArtha iti"OM // 2 // tadetanninuvAM kUpadRSTAntavizadIkaraNaM kAkapakSavizadIkaraNavadupahAsapAtratAmabhivyanakti, svasammatAbhiyuktavacanaviruddhatvAdityAzaGkAyAM nAbhiyuktavacanavirodho bodhonmukhAnAmavabhAsate, tasya bhinnatAtparyakatvAdityAzayavAnAiisiM duhatte jaM, eyarasa navaMgivittikAreNaM / saMjoyaNaM kayaMta, vihivirahe bhattimahikica // 3 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizadIkaraNa-zlo0 3-4 ] [5 ___ vyAkhyA-ISaduSTatve alpapApabahunirjarAkAraNatve, yad etasya-kUpadRSTAntasya, navAGgIvRttikAreNa zrIabhayadevasUriNA pazcAzakASTakavRttyAdau (saMyojanaM kRtaM), tadvidhivirahe yatanAdivaikalye, bhaktimAtramadhikRtya / vidhibhaktyAdisAkalye tu svalpamapi pApaM vaktumazakyameveti bhAvaH // 3 // kathamayamAzayaH sUreti iti cet 1, tatrAhaiharA 'ka'haMci' vayaNaM, kAyaSahe kaha Nu hoja puuyaae| na ya tAriso tavassI, jaMpai puvvAvaraviruddhaM // 4 // vyAkhyA-itarathA sUreruktAzayAbhAve, pUjAyAM kAyavadhe 'kathaJcid'vacanaM kathaM nu bhavet ? na kathaJcidityarthaH / na ca tAdRzastapasvI pUrvAparaviruddhaM vacanaM jalpati / tasmAdISadoSaduSTaM jinapUjAdikaM vidhivirahabhaktikAlInameva grAhyamityAzaya eva yuktaH / ayaM bhAvaH-pUjApaJcAzake jinArcane kAyavadhena pratikruSTena duSTatvAtkathaM parizuddhatvamityAzaGkAyAm "bhaNNai jiNapUjAe, kAyavaho jaivi hoi u kahaMci / tahavi taI parisuddhA, gihINa kUvAharaNa jogaa||42||" iti zrIharibhadrasaribhissamAhitam / tatra ca 'yatanAvizeSeNa pravarttamAnasya sarvathApina bhavatI' ti darzanArtha kathaJcidgrahaNamityabhayadevasU rabhiryAkhyAtam, tena vidhiviraha eva kAyavadhaH paryavasyati / 'pramAdayogena 1 pUjApaJcAzaH 42 gAthAyAM haribhadrasUrivacanamidam / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kUpadRSTAnta prANavyaparopaNaM hiMse"ti (7-8) tatvArthoktahiMsAlakSaNasadbhAvAt hiMsArUpasyaiva kAyavadhasyAtra pratiSedhyatvAt / jalapuSpopanayanAdirUpasya ca pUjAbhyantarIbhUtasya "dehAdinimittaM pi hu je kAyavahaMmi taha payanti / jiNapUAkAyavahaMmi tesimapavattaNaM moho"(puu.pshcaa.45)| ityAdinA upatyakaraNasyApyanujJAna t , apravRttinindArthavAdasya vidhyAkSepakatvAt / vidhispaSTe ca niSedhAnavakAzAt / yadi ca vidhisAmagrye'pi puSpajalopahArAdirUpahiMsAdoSo'tra parigaNyeta , tadA tasya pUjAnAntarIyakatvena "kAyavaho jaivi hoi u kahaMci" ti nAvakSyadAcAryaH, kintu "kAyavaho hoi jaivi niyameNa"mityevA'vakSyat / api ca padArtha-vAkyArtha-mahAvAkyArtha-aidaMparyArthavicAraNAyAM hiMsAsAmAnyasya niSedhasya avidhiniSedhaparatAyA eva vyavasthitatvAt vidhisAmagye na hiMsAdoSaH, anyathA caityagRha-locakaraNAdau tatsambhavo durnivAra ityAdisUkSmamIkSitamupadezapadAdau / - etena "kahannaM bhante jIvA appAuttAe kammaM pagareMti ? pANe aivaittA, musaM vaittA, tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA aphAsueNaM aNesaNijjeNaM asaNa-pANa-khAima-sAimeNaM paDilAbhittA evaM khalu jIvA appAuyattAe kammaM pagaranti" ityatra adhyavasAyavizeSAdetattrayaM jaghanyAyuHphalamiti vyAkhyAya (tm)| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7 vizadakIraNa-zlo0 4 ] . anye tu yo jIvo jinasAdhuguNapakSapAtitayA tatpUjArthaM pRthivyAdyArambheNa svabhANDAsatyotkarSaNAdinA AdhAkarmAdikaraNena ca prANAtipAtAdipu vartate tasya vadhAdiviratiniravadyadAnanimittAyuSkApekSayeyamalpAyuSkatA'vaseyA, avizeSaNatve'pi sUtrasya prANA.tapAtAdivizeSasya avazyaM vAcyatvAt , anyathetastRtIyasUtre prANAtipAtAditaH azubhadIrghAyuSkatAvacanAnupapatteH / na hi sAmAnyahetoH kAryavaiSamyaM yujyate / api ca alpatarapApabahutaranirjarAhetutAyA azuddhadAne abhidhAsyamAnatvAd naiveyaM kSullakabhavagrahaNarUpA alpAyuSkatA / na hi svalpapApabahunirjarAnibandhanasyAnuSThAnasya kSullakabhavagrahaNanimittatA sambhAvyate jinapUjAdhanuSThAnasyA'pi tathAtvaprasaGgAditi vyAkhyAne'pi vidhivaikalyavatyeva jinapUjA grAhyeti draSTavyam / azuddhadAnAdidRSTAntaiH kriyamANAyA jinapUjAyA vidhizuddhAyA grahaNAnaucityAt / "kAUNa jiNAyaNehiM maNDiyaM sayalameiNIvaTeM dANAicaukkeNa vi suThu vi gacchijja accu na parao" tti mahAni. sIthe sAmAnyato jinapUjAyA dAnAdicatuSkatulyaphalakatvopadezena vizeSe vizeSasyaiva aupamyaucityAt / - kizca-"saMviggabhAviyANaM luddhayadiLaMtabhAviyANaM ca muttUNa khittakAlaM bhAvaM ca kahati suddhachaM"[bRhatkalpabhASye gA. 1607] tyetatparyAlocanayAlubdhakadRSTAntabhAvitAnAmAgamA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] kUpadRSTAnta rthA'vyutpannAnAmeva azuddhadAnasambhavastAdRzAnAmeva ca jinapUjAsambhavo'pi vidhivaikalyavAneva sambhavatIti / yattu-'guNavate pAtrAya(yA)'prAsukAdidravyadAne cAritrakAyopaSTambhAnirjarA, vyavahArato jIvaghAtena cAritrasAdhanAca pApaM karma, tatra svahetusAmarthyA(tyA)pekSayA bahutarA(nirjarA) nirjarApekSayA ca alpataraM pApaM bhavati tacca kAraNa eva, yata uktaM-"saMtharaNaMmi asuddhaM dunna vi giNaMtadaM(di)tayANahiyaM / AuradiTTateNaM taM ceva hiyaM asaMtharaNe" [nizIthabhASya gA. 1650] tti-tagItArthAnyatarapadayaiphalya eva yujyate, tatsA kalye svalpasyApi pApasyA'sambhavAt , vyavahArato bAdhakasyAvAdhakatvAt / svahetusAmarthyasya dravyabhAvAbhyAmupapatteH / ayamevAtidezo vidhizuddhajinapUjAyAM draSTavyaH / anyastvakAraNe'pi guNavatpAtrAyAprAsukAdidAne pariNAmavazAt bahutarA nirjarA alpataraM ca pApakarmeti ca pratipAditam , pariNAmaprAmANyAt / "saMtharaNamI0"tyAdI azuddhaM dvayorapi dAtgRhItrorahitAyeti ca vyavahArataH saMyamavirAdhakatvAt / dAyakasya lubdhakadRSTAntabhAvitatvenAvyutpamatvena ca devagato zubhAlpA''yuSkatAnimittatvAditi yojitam / ayamatidezo'vyuttyu(tpa)nIyapUjAyAM dRSTavya iti // 4|| tadidamakhilammanasikRtyAha Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizIkaraNa-zlo0 5-6 ] sambhAvaNe visaddo diTuMto'naNuguNo pyNseh| sAmaNNANumaIe sUrI puNa aMsao pAhaM // 5 // vyAkhyA-sadoSamapi snAnAdi(dI)tyatrApizabdaH sambhAvane, tena (na) sarvasadoSameva, yatanAdisatve bhAvotkarSe doSAbhAvAt / dRSTAnto'zuddhadAnarUpaH zuddhajinapUjAyAmananuguNo'nanukUlaH / mUri: abhayadevamUriHpunaH, sAmAnyAnumito-snAnatvapUjAtvAdyavacchedena nirdoSatvAnumitau "na caitadA''gamAnupAtI" tyAdinA aMzato bAdhaM pradarzayati / vidhivirahitAyAH pUnAyAH kaI. mopalepAditulyo'lpadoSo duSTatvAt / bhavaticAMzatovAdhapratisandhAne'vacchedakAvacche denA'numitiprativandhaH / sAmAnAdhikaraNyenAnumitau tu nAyamapi doSa iti vibhAvanIyaM sudhIbhiH / / 5 / / nanu parimANa(NAma)prAmANye vidhiveguNye'pi ko doSa ityAzaGkayAhaduggayanArINAyA jaivi pamANIkayA havaha bhttii| tahavi ajayaNAjaNibhA hiMsA annANao hoI // 6 // (vyA0) durgatanArIjJAtAd yadyapi pramANIkRtA bhavati bhaktiH, tathApi ayatanAjanitA hiMsA'jJAnato bhavati, 'pramAdAnAbhogAbhyAM prANabhRtAni hinastIti vacanAt / tathA ca tatra AcAryoktiH kUpadRSTAnta upatiSThata eva / avyu. tpattyayatanAjanitasya doSasyottarazubhabhAvadRSTaya va zodhayitu zakyatvAt / bhaktyanuSThAnamapi avidhidoSaM niranubandhIkRtya Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] | kUpadRSTAnta paramparayA muktijanakamiti kecit bruvate / haribhadrAcAryAstu * "abhyudayaphale cAdye nizreyasasAdhane tathA carame" ityAhuH / Adhe = prItibhaktyanuSThAne, carame = vacanaH saGgAnuSThAne | durgatanArIjJAtaM caivaM - zrImanmahAvIravarddhamAnasvAmI ikSvAkukulanandanaH prasiddha siddhArthapArthivaputraH putrIyita nikhilabhUvanajano janitajanamanazcamatkAraguNagrAmo grAmAkaranagarapRthu pRthivIM viharannanyadA kadAcitkAkandInAmikAya puri samAjagAma / tatra cA'maracaravisaraviracitasamavasaraNa madhyamavartini bhagavati dharmadezanAM vidadhati nAnAvidhayAnavAhanamamArUDhaprauDhapattiparigate sindhuraskandhamadhiSThite chatracchanna nabhaHsthale mAga - dhodgItaguNagaNe bherIbhAGkArabharitAmbaratale narapatau tathA tadvidhavaravaizyAdikapurajane tathA gandhadhUpapaTalaprabhRtipUjA padArthavyagrakarakiGkarInikara parigate vividhavasanAbharaNaramaNIyatarazarIre naganArInikare bhagavato vandanArthaM vrajati sati ekayA vRddhadaridrayoSitA jalendhanAdyarthaM bahirnirgatayA kazcinnaraH pRSTaH kvA'yaM loka ekamukhastvaritaM yAti ? tenoktaM jagadekavAndhavasya dehinAM jarAmaraNarogazoka daurgatyAdiduH khachidurasya zrImanmahAvIrasya vandanapUjanAdyartham / tatastacchravaNAt tasyA bhagavati bhaktirabhavat / acintayacca, ahamapi bhagavataH pUjArthaM yatnaM karomi, kevala mahamatidurgatA puNyarahitA vihitapUjAGgavarjiteti / * etadanuSThAnAnAM vijJeye iD gatApAye // iti uttarArddha dazamaSoDaza ke gA hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizadIkaraNa-zlo0 6 ] [ 11 tato'raNyA''dRSTAni mudhA labhyAni siMduvArakusumAni svayameva gRhItvA bhaktibharanirbharAGgI aho ! dhanyA puNyA kRtArthA kRtalakSaNA, sulabdhaM mama janma, jIvitaphalaM cAhamavApa' iti bhAvanayA pulakakaNTakitakAyA pramodajalaplAvitakapolA bhagavantaM prati prayAntI samavasaraNakAnanayogntarAla eva vRddhatayA kSINAyuSkatayA ca jhagiti pazcatvamupagatA / tato sA vihita. pUjApraNidhAnollasitamAnasatayA devatvamavAptavatI / tatastasyAH kaDevaramavanipIThaloThitamavalokyA'nukampAparItAnta:karaNo loko mUrchiteyamiti manyamAno'mbhasA siSeca / tatastAmaparispandAmavalokya loko bhagavantaM papraccha, "bhagavan ! asau vRddhA kiM mRtota jIvatIti ?" bhagavAMstu vyAjahAra yathA"mRtA'sau devatvaM caavaaptaa"|ttH paryAptibhAvamupAgatya prayuktAvadhiH pUrvabhavAnubhutamavagamya madvandanArthamAgataH, sa cAyaM matpurovartI deva iti / tato bhagavadabhihitamidamanuzrutya samastaH sasamavasaraNadharaNIgato janaH paramaM vismayamagamat / yathA "aho pUjApraNidhAnamAtreNApi kathamamaratAmavAptAsAviti" / tato bhagavAngambhIrAM dharmakathAmakathayat , yathA-stoko'pi zubhAdhyavasAyo viziSTaguNapAtra viSayo mahAphalo bhavati / yataH "ikkaMpi udagavindu , jaha pavikhattaM mahAsamuiMmi / jAe akkhayamevaM, pUyAvi jiNesu vinneyA / uttamaguNabahumANo, payamuttamasattamajjhayAraMmi / uttamadhammapasiddhI, pUyAe jiNa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] [ kUpadRSTAnta variMdANaM // [pUjA pazcA. gA. 47-48]" ti / tato bhagavAstatsambandhinaM bhAvibhavavyatikaramakathayat / yathA ayaM durgata. nArIjIvo devasukhAnyanubhUya tatazcyutaH san kanakapure nagare kanakadhvajo nAma nRpo bhaviSyati / sa ca kadAcitprAjyaM rAjyasukhamanubhavan maNDUkaM saHNa, sarpa kurareNa, kuraramajagareNa, tamapi mahAhinA aspamAnamavalokya bhAvayiSyati, yathA-"ete maNDUkAdayaH parasparaM asamAnA mahAhemukhamavazA vizanti, evamete'pi janA balavanto durvalAnyathAbalaM bAdhayanto yamarAjamukhaM vizanti" iti bhAvayaMzca pratyekabuddho bhaviSyati / tato rAjyasampadamavadhUyazramaNatvamupagamya devatvamavApsyati / evaM bhavaparamparayA'yodhyAyA nagaryAH zakrAvatAranAmni caitye kevalazriyamavApyasetsyati iti gAthArthaH // 6 // yatanAM cAtra snAnapUjAdigatAmitthamAdizanti,-"bhUmIpehaNajala-cchANaNAi jayaNA u hoi nhANAdau / etto visuddhabhAvo, aNuhavasiddhocia buhANaM" // tathA "eso ceva ihaM vihI, visesao savvameva jattaNaM / / jaha rehati taha samma, kAyavvamaNaNNaciTheNaM // vattheNa baMdhiUNaM, NAsaM ahavA jahA samAhIe / vajjeyavvaM tu tahA, dehammi vi kaMDayaNamAi [pUjApaJcAzake gA. 11-19-20] // " ityAdi / nanvevaM vidhyaMze'zuddho bhaktyaMze ca zuddho yogaH prAptaH, tathA ca kathaM na tata ekavidhaka bandhaH 1 na ca Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizadIkaraNa-zlo0 7 ] [ 13 mizraM karma zAstre proktaM yena mizrAttato mizraM karma vadhye. tetyAzaGkAyAmAhasuddhAsuDo jogo, eso vvhaardsnnaabhimbho| NicchayaNao u NicchaI, jogamavasANamissattaM // 7 // vyAkhyA-eSa durgatanArIsadRzAnAM jIvAnAM vidhivaidhurye'pi bhaktikAlIno jinapUjAyogaH azuddhadAnAdivacchuddhAzuddhaH AMzikazuddhayazuddhivAn vyavahAradarzanasya-vyavahAranayasya abhimataH / tatazca vAgvyavahAramAtrasiddharnAnyatphalam / nizcayanayastu yogA(gena)dhyavasAyasthAnAnAM mizratvaM necchati, azubharUpANAM zubharUpANAM ca zAstre pratipAdanAt tRtIyarAzerakathanAditi spaSTaM mahAbhASye / nanu (na ca) samUhAlambanopayogarUpasyAdhyavasAyasya sambhavAtkathaM tadapratipAdanamiti vAcyam , samUhAlambanajJAnasya vizeSaNIyatvAd , vidhyaupayikasya viziSTopayogasyaivamadhikRtatvAditi yuktamutpazyAmaH / tathA cAvidhyaMze utkaTatve'zuddha eva, bhaktyaMze punarutkaTatve zuddha eva yoga ityetanmate ekasmAdyogAdekadaika eva bandhaH, bandhakAlasya pradIrghatvAt pariNAmaparAvRttyA ca mizratvaM bhAvanIyam / ekadhArArUDhe tu bhaktibhAve'vidhidoSo'pi niranubandhatayAdravyarUpatAmaznuvaMstatra bhagna ivAvatiSThate / ekadhArArUDhe'vidhi Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] [ kUpadRSTAnta bhAve'pyavidhibhaktiparyavasAyini vidhipakSAdRSakatAmapyasahamAne bhaktibhAvas(?sya)tathA avidhiyutasya viSaye'pyarcanAderbhAvastavAhetutvena nadravyastavatvamiti pratipAdanAditi viveckaaH||7|| . nanu kimityevamavidhiyutabhaktikarmaNo vyavahArato nizcayato vA bandhapradIrghakAlApekSayA mizratvamucyate, yAvatA dravyahiMsayaiva jalapuSpAdijIvopamardarUpayA mizratvamucyatAm , uttarakAlikacaityavandanAdibhAvastavena tadoSApanayanAtkUpadRSTAntopapatteH 1 ityAzaGkAyAmAhajai(a)vihijuyapUyAe, duhRttaM davvamittahiMsAe / to AhAravihArappamuhaM sAhUNa kimaduDheM // 8 // vyAkhyA-yadi(gha)vidhiyutapUjAyAM vidhiyutabhaktikarmaNi, dravyamAtrahiMsayA duSTatvaM syAt , 'to'tti tarhi-sAdhanAmAhAravihArapramukhaM kimaduSTamucyate ? tadapi duSTameva vaktumucitam , tatrApi dravyahiMsAdoSasyAvarjanIyatvAt / yatanayA tatra na doSa iti cet ? atrApi kiM na tathA ! jinapUjAdau dravyahiMsAyA asadArambhapravRttinivRttiphalatvenAhiMsArUpatvAt / taduktam* "asadAraMbhapavattA, jaM ca gihI teNa tesi vinnnneyaa| taNNivittiphalacciya, esA paribhAvaNIyamiNaM // 1 // " (pU0pazcA0 43) vyAkhyA-asadArambhapravRttAH prANyupamardana hetutvenAzobhanakRSyAdivyApAraprasaktAH, yadyasmAddhetoH, cazabdaH samuccaye, Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizadIkaraNa - zlo0] [ 15 gRhiNaH = gRhasthAH, tena hetunA, teSAM gRhiNAM vijJeyA = jJAtavyAH, tannivRttiphalaiva dehagehAdinimittajIvopamardanarUpAzubhArambhanivRttiprayojanaiva / bhavati hi jinapUjAjanitabhAvavizuddhipraka peNa cAritramohanIyakSayopazamasadbhAvAtkAlenAsadArambhebhyo nivRttiH / tathA jinapUjApravRttikAle cA'sadArambhANAmasambhavAt zubhabhAvasambhavAcca tannivRttiphalA'sau bhavatItyucyate / eSA = jinapUjA, paribhAvanIyaM = paryAlocanIyam, idaM jina pUjAyA asadArambhanivartanaphalatvaM bhavadbhirapi yenAvabudhya tathaiva pratipadyate iti gAthArthaH " iti paJcAzakavRttau / * 'yatanAto na ca hiMsA, yasmAdeSaiva tannivRttiphalA / tadadhikanivRttibhAvAdvihitamato'duSTametaditi ||16|| " [ SaSThaSoDazake ] 9 ata evAsspekSikalpAyuSkatAdhikAre " nanvevaM prANAtipAtamRSAvAdAvaprAsukadAnaM ca kartavyatA mApannamiti cet ? ApadyatAM nAma bhUmikAvizeSApekSayA ko doSaH 1 ata eva yatidharmA'zaktAnAM dravyastavadvAreNa prANAtipAtAdau pravRttiH pravacane prokte ti bhagavatIvRttAvuktam / atra yatidharmAzaktatvam apadArambhapravRttatvam adhikArivizeSaNaM draSTavyam / kUpajJAtAnyathAnupapattyA pUjAdikAle dravyahiMsAjanitaM pApamavarjanIyameva, AjJAyogAdAhAravihArAdikaM sAdhUnAM na duSTamiti cet ? atrApi parimitasaMsAraphalakatvArthavAdenAnukampAdAvivAjJAyogaH kiM na * 'taduktami' tyatrApyanuvarttate / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] / kUpadRSTAnta kalpyate ? uktaM hi-saMsArapratanunAkAraNatvaM dravyastavasya, tatra dAnAdicatuSkatulyaphalakatvopavarNanamapyatropaSTambhakameva // 8 // ____ atha 'dravyastave yAvAnArambhastAvatpApami' tyatra sthUlAnupapattimAhajAvaio AraMbho, tAvaiyaM dUSaNaMti gaNaNAe / appattaM kaha jujjai, appapi visaM ca mArei // 9 // vyAkhyA-dravyastave yAvAnArambhastAvadUSaNamiti gaNanAyAM kriyamANAryA, RjusUtranaye pratijIvaM bhinnabhinnahiMsA''zrayaNAdasaGkhyajIvaviSaya ArambhaH, ekabhagavadviSayA ca bhaktiriti alpapApabahutaranirjarAkAra gatvaM sarvathA'nupapannam / AtmarUpahiMsA'hiMsAvAdizabdAdinayamate vAha-alpamapi vipaMca hAlAhalaM mArayati / AdhyAtmika Arambho yadyalpo'pi syAttadApuNyAnubandhipuNyaprAptine syAdeva, vyAdhyAdya(dhA)pekSayA * karNajIvinAmivAlparasasyApi tasya zubhakarmavirodhitvAditi bhaavH|||| sUkSmAnupapattimAha'kakasavejamasAyaM bandha pANAivAyao jiivo"| zya bhagavaIi bhaNiyaM tA kaha pUyAi so doso // 10 // "karkazavedanIyamasAtaM badhnAti prANAtipAtato jIvaH" iti maNitaM bhagavatyAM tatkathaM pUjAgaM bhagavaccaraNArcAyAM sa prANAtipAtAkhyo doSaH alpo'pi hi ? tasmin sati * karNajIvI=nAvikaH / - Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizadIkaraNa-ilo0 11 ] [ 17 karkazavedanIyaM karma badhyetA'sAtavedanIyaM ca, iSyate ca bhagavatpUjayA karkazavedanIyakarmA'vandhaH svalpasAtavedanIyabandhazceti viparItamApanamAyuSmataH // 10 // tasmAdayamAra'mbho'pyanArambha eva zraddheya ityAhaArambho vi hu eso haMdi aNArambhaotti nnaayvvo| vaha viraIe bhaNiaM jamakakasaveyaNijja tu // 11 // Arambho'pyeSa dravyastavabhAvI, haMdItyAmantraNe, anArambha iti jJAtavyaH, asadArambhanivRttyaMzaprAdhAnyAt / yad-yasmAdakarkazavedanIyakarma vadhaviratyaiva badhyata iti bhaNitaM bhagavatyAm / upalakSaNamidaM sAtavedanIyabandhasya / atrAlApakA-'atthi NaM bhante ! jIvANaM kakasaveyaNijjA kammA kajjati ? haMtA asthi / kahaNNaM bhaMte ! jIvANaM kakkasaveyaNijjA kammA kajjaMti ? goyamA ! pANAivAeNaM jAva micchAdasaNasalleNaM, evaM khalu go0 jIvANaM kakkasaveyaNijjA kammA kajjaMti / atthi NaM bhaMte ! NeraiyANaM kakkasa0 evaM ceva, evaM jAva vemANiANaM / atthi NaM bhaMte ! jIvANaM akakkasaveyaNijA kammA kajjaMti ? haMtA asthi / kahaNNaM bhaMte ! jIvANaM akakkasaveyaNijjA kammA kajjaMti ? go0 pANAivAyaveramaNeNaM jAva pariggahaveramaNeNaM, kohavivegeNaM jAva micchAdaMsaNasallavivegeNaM / evaM khalu goyamA jIvANaM aka Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] [ kUpadRSTAnta kasaveyaNijjaMkammaM kajjai / atthiNaM bhaMte ! NeraiANaM akakkasaveyaNijjA kammA kajjati ? No iNaThe samaThe / evaM jAva vemANiyANaM gavaraM maNassANaM jahA jIvANaM / atthi NaM bhaMte ! jIvANaM sAtavedaNijjA kammA kati ? haMtA asthi kahaNNaM bhaMte ! jIvANaM sAtAvedaNijjA kammA kati ? go0 pANANukaMpayAe, bhU0 jI0 sattANukaMpayAe / bahUNaM pANANaM jAva sattANaM adukkhaNayAe, asoaNayAe, anaraNayAe, ati. ppaNayAe apIDaNayAe apariyAvaNayAe evaM khalu go0jIvANaM sAtAvedaNijjA kammA kajjati / evaM NeraiANa vi| evaM jAva vemANiANaM / asthi NaM bhaMte ! jIvANaM assAyAvedaNijjA kammA kajjati ? haMtA asthi / kahaNNaM bhaMte ! jIvANaM assA. yAveaNijjA kammA kajjati ? go. paradukkhaNayAe, parasoaNayAe, parajUraNayAe, paratippaNayAe, paraparitAvaNayAe, bahUNaM pANANaM jAva sattANaM dukkhaNayAe jAva paritAvaNayAe evaM khalu go0 jIvANaM assAyAveaNijjA kammA kajjati / evaM NeraiANa vi jAva vemANiyANaM / " karkazaraudradukhaivedyate yAni tAni karkazavedanIyAni / skandakA''cAryasAdhUnAmiva / akarkazena sukhena vedyante yAni tAnyakarkazavedanIyAni bharatAdInAmiva / duHkhasya karaNaM duHkhanaM tad (na) vidyate yasya tadbhAvo'duHkhanatA tayA / etadeva prapaJcyate-asoyaNayAe tti dainyAnutpAdena, ajUraNa Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizadIkaraNa-zlo0 12] [16 yAe-zarIrApacayakAri-zokAnutpAdanena, atippaNayAe tti azrulAlAdikSaraNakArizokAnutpAdanenaH apiTTaNayAetti yaSTaH yAdipIDanaparihAreNa, aparitAvaNayAe-zarIrapIDAnutpAdaneneti vRttiH // vastuno anivarttanIyAzubhAnubandhaM karkazavedanIyam , atAdRzamakarkazavedanIyam / vaimAnikAdiSu taniSedhazca proDhivAdaH viziSTaviratipariNAmajanitA'zubhAnubandhApanayApekSayA / anyathA mithyAdarzanazalyaviramaNasyA'pi tatra naiSphalyApatteH; sarvasaMvarasya ca zailezyAmeva sambhavAditi draSTavyam / etena "deveSvakarkazavedanIyakarmakaraNa niSedhAdeva dravyastavasya na taddhetutvamiti"durvAdimatamapAstaM, jJeyA sakAmAyaminAmi' (yogazAstre) tyAdivadIdRzaprauDhivAdAnAmutkRSTaniSedhaparatvAdanyathA tadIyabhagavadvandanaguNotkIrtanAdInAmapyatAdRzatvA''patteriti vibhAvanIyaM sudhIbhiH // 11 // __nanu dravyastave bhaktijanyasAtAvedyabandhena virudhyannasAtabandho mA bhUt , pRthivyAdhupamardAt jJAnAvaraNIyAdibandhahetutvAdeva tasya hiMsAtvamakSatamityAzaGkAyAmAhadhuvaSandhipAvahe uttaNaM Na davvatthayaMmi hiMsAe / dhuvaSandhA jamasajjhA, tatte iyareyarAsayayA // 12 // dhruvabandhipApasya jJAnAvaraNAdiprakRtikadambakarUpasya hetutvaM nadravyastavIyahiMsAyAM vaktu yuktam / yad-yasmAt dhruva Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] [ kUpadRSTAnta bandhA asAdhyAH / prakramAd dravyastavabhAvihiMsAyAH sAmAnyahetutvasadbhAve hyavazyaMsambhavibandhAH / ata eva yatra guNa. sthAne tAsAM vyavacchedastato'rvAk satatabandha eveti sAdisAntAdibhaGgagranthe vyavasthitam / athA'sAtaprakRtitvAvacchinna iva pApaprakRtitvAvacchinne .. 'pi hiMsAyA hetutvasya zAstre vyavasthitatvAt "yatsAmAnye - yatsAmAnyaM hetustadvizeSe tadvizeSa" iti nyAyAt dravyastayasthalIyahiMsAyA jJAnAvaraNIyAdiprakRtivizeSe hetutvam , bhaktirAgopanIyamAnaprakRtivizeSeSu bahubhAgapAtAcca tatrA'lpatarabhAgopanipAtenAlpatvamiti cet ? tatrAha-tatve-dravya. sthalIyahiMsAyAH dhruvabandhipApaprakRtivizeSahetutve itaretarA. zrayatA=anyonyAzrayadoSaH / dravyastavIyadravyahiMsAyA bhAva. [stava] hiMsAtvasiddhau uktahetutvasiddhiH, tasiddhau ca bhAvahiMsAtvamiti / dravyahiMsA tvA''sayogikevalinamavarjanIyA / evaMvidhe cArthasamAjasiddhe cArthe niyatoktahetutvAzrayaNe pauSadhAdAvatiprasaGgastadApyalpajJAnAvaraNIyAdibandhAnuparamAditi dik // atreyaM dhruvabandhAdiprakriyA-nijahetusadbhAve yAsAmavazyaM bhAvI bandhastAH dhruvabandhinyastAzca varNacatuSkaM, taijasaM, kArmaNamagurulaghu, nirmANopaghAtabhayakutsAmithyAtvaM, kaSAyAH Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizadIkaraNa-zlo0 12 ] [ 21 jJAnAvaraNapazcakaM, darzanAvaraNanavakaM, vighnapaJcakamiti saptacatvAriMzat / ___ yAsAM ca nijahetusadbhAve'pi nAvazyaMbhAvI bandhastA adhruvabandhinyastAzcaudArikavaikriyAhArakazarIrANi, tadupAGgAni 3, saMhananaSaTkaM, saMsthAnaSaTkaM, gaticatuSkaM, khagatidvikamAnupUrvIcatuSTayaM, jinanAmocchvAsanAmodyotanAmA''tapanAma parAghAtanAma, sadazakaM, sthAvaradazakaM, gotradvikaM, vedanIyadvikaM. hAsyAdiyugaladvayaM, jAtipazcakaM, vedatrayamAyuzcatuSTayamiti trisaptatiH // etAsAM nijahetusadbhAve'pyavazyaMbandhA'bhAvAt / tathAhi-parAghAtocchavAsanAmnoH paryAptanAmnaiva saha bandho nA'paryAptanAmnA'to'dhruvabandhitvam / AtapaMpunarekendriyaprAyogyaprakRtisahacaritameva badhyate nAnyadA / udyotaM tu tiryaggatiprAyogyabandhinaiva saha / AhArakadvikajinanAmnI api yathAkrama saMyamasamyaktvapratyayenaiva badhyete nAnyadetyadhruvabandhitvam / zeSa. zarIrAdiSaTSaSTiprakRtInAM savipakSatvAnijahetusadbhAve'pi nA'vazyaM bandha iti tathAtvaM supratItam / tatra dhruvabandhinISu bhaGgatrayam , anAdyananto bandhaH, anAdisAntaH, sAdisAntazca / tatra prathamabhaGgakaH sarvAsAmapi tAsAmabhavyAzritaH, tadbandhasyAnAdyanantatvAditi / dvitIyabhaGgakastu jJAnAvaraNapaJcakadarzanAvaraNacatuSkAntarAyapaJcakalakSa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] / kUpadRSTAntaNAnAM caturdazaprakRtInAm , anAdikAlAt saMtAnabhAve pravRttasya bandhasya sUkSmasamparAyacaramasamaye yadA vyavacchedaH tadA / AsAmeva caturdazaprakRtInAmupazAntamohe yadA'bandhakatvamAsAdyA''yuHkSayeNAddhAkSayeNa vA pratipatitaH san punarbandhena sAdibandhaM vidhAya bhUyo'pi sUkSmasamparAyacaramasamaye yadA bandha. vicchedaM vidhatte tadA tRtIyaH / saMjvalanakaSAyacatuSkasya tu sadaiva pravRttabandhabhAvasya yadA'nivRttibAdarAdirbandhavicchedaM vidhatte tadA dvitIyaH / tataH pratipatitasya punarbandhena saMjvalanabandhaM sAdiM kRtvA kAlAntare'nivRtibAdarAdibhAvaprAptau tabandhavicchedasamaye tRtIyaH / nidrApracalAtaijasakArmaNavarNacatuSkA'gurulaghUpadhAtanirmANabhayajugupsAsvarUpANAM trayodazaprakRtInAmanAdikAlAdanAdivandhaM vidhAya yadA'pUrvakaraNAddhAyAM yathAsthAnaM bandhoparamaM karoti tadA dvitIyo bhaGgaH / yadA tu tataH pratipatitasya punarvandhena sAditvamAsAdayan bandhaH kAlAntare'pUrvakaraNamArUDhasya nivarttate tadA tRtIyaH / caturNA pratyAkhyAnAvaraNAnAM bandho dezavirataguNasthAnaka yAvadanAdistataH pramattAdau bandhoparamAt sAnta iti dvitIyaH / pratipatitabandhApekSayA tRtIyaH / apratyAkhyAnAvaraNAnAM tvaviratasamyagdRSTiM yAvadanAdibandhaM kRtvA dezaviratAdAvavandhakatva. samaye dvitIyaH / pratipAtApekSayA tRtIyaH / mithyAtvastyAnarddhitrikAnantAnuvandhinAM tu mithyAdRSTiranAdibandhako yadA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizadIkaraNa-zlo0 12 ] [23 samyakatvA'vAptau bandhoparamaM karoti tadA dvitIyo bhnggH| punarmithyAtve gatvA tAn baddhvA yadA bhUyopi samyaktvalAbhena badhnAti tadA tRtiiyH| ityevaM dhruvabandhinInAM bhaGgatrayam / sAdhanantabhaGgakastu virodhAdevAnudbhAvyaH / adhruvabandhinInAM tvadhruvabandhitvAdeva sAdisAntalakSaNa eka eva bhaGgo labhyate / adhikamasmatkRtakarmaprakRtivRttyAderavaseyam / / praNidhAnapradhAne tu caityavandanena tadapanIyate / ata eva praNidhAnAdyAzayarAhityAt dravyakriyArUpatvena pUjAyA dravyastvatvaM ityatrAha-"davvathao pupphAINa u paNihANAi viraho ceva, paNihANAI ante bhiNNaM pUvvi tu sAmaNNaM / dabathau pupphAI, santaguNakittaNA bhAve" iti niyuktivacanAdrvyeNa puSpAdinA stavo dravyastava iti vyutpatterjinapUjAyA dravyastavatvamucyate / guNavattayA jJAnajanakaH zabda ityatra varNadhvanisAdhAraNaM tAlvoSThapuTAdijanyavyApAratvaM zabdatvamiti janyAntaparihAreNa vyApAramAtrasyaiva grahaNaucityAt / AlakArikamate ceSTAdivyApArasya vyaJjakasya grahaNAvazyakatvenoktaparihArasyAvazyakatvAcca / na tu praNidhAnAdivirahAdeva dravyastavatvaM, tathA sati tucchatvenA'prAdhAnyarUpadravyapadArthatvaprasaGgAt / taduktaM SoDazake-"praNidhi-pravRtti-vighnajaya-siddhiviniyoga-bhedataH prAyaH / dharmajJairAkhyAtaH, zubhAzayaH Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] [ kUgdRSTAnta paJcadhA vidhau || 1 || praNidhAnaM tat samaye, sthitimattadadhaH kRpAnugaM caiva / niravadyavastuviSayaM parArthaniSpattisAraM ca | 2 || tatraiva tu pravRttiH zubhasAropAyasaGgatAtyaMtam / adhikRtayatnAtizayAdautsukyavivarjitA caiva // 3 // vighnajaya strividhaH khalu, vijJeyo hInamadhyamotkRSTaH / mArga iha kaNTaka jvara-mohajaya samaH pravRttiphalaH || 4 ||siddhistattaddharmasthAnAvAptiriha tAtvikI jJeyA / adhike vinayAdiyutA, hIne ca dayAdiguNasArA || 5|| siddhevottarakArya, viniyogo'vandhyametadetasmin / satyanvayasampacyA, sundaramiti tatparaM yAvat || 6 || AzayabhedA ete sarve'pi hi tattvato'numantavyAH / bhAvo'yamanena vinA, ceSTA dravyakriyA tucchA " ||7|| iti / na ca sarvApi jinapUjA prAdhAnyenaiva dravyarUpA, apUrvatvapratisandhAnavismayabhavabhayAdivRddhibhAvA'bhAvAbhyAM dravyabhAvetara vizeSasya tatra tatra pratipAdanAt // yattu praNidhAnAdi ante caityavandanAnte proktaM tadbhinnaM= viziSTataraM pUrvaM tu sAmAnyaM sarvakriyAsAmAnye bhAvatvAsspAdakamiti bhAvaH / " " kathamante praNidhAnAdi bhinnamiti cedatrAhu: - " eyassa samatI kusalaM paNihANamo u kAyavvaM / etto pavittivigvajayasiddhi tahaya titharIkaraNaM - " ( pU. paJcA. 29) etasya caityavaMdanasya samAptau kuzalaM zubhaM, praNidhAnaM prArthanAgatamekAgyam, u iti nipAtaH pAdapUraNe, karttavyaM vidheyaM, yasmAditaH pravRttiH = saddharma Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizadIkaraNa-zlo. 12 ] [ 25 vyApAreSu pravattaMnaM, jAtamanorathAnAM yathAzakti tadupAye pravRtteH / vighnajayo mokSapathapravRttipratyUhasya jaghanyamadhyamotkRSTasyA'zubhabhAvarUpasya praNidhAnamanitazumabhAvAntareNAbhibhavAt / tathA siddhirvighna jayAt prastutadharmavyApArANAM niSpattiH / tathaiva ca sthirIkaraNaM svagataparamadharmavyApArANAM sthiratvAdhAnaM, parayojanAdhyavasAyenA'nubandhA'viccheda iti yAvat / "etto ciya | NiyANaM, paNihANaM bohipatthaNAsarisaM / suhabhAvaheubhAvA NeyaM iharA pavittI ya / / " (pU. pazcA0 30) ita eva-kuzalapravRttyAdihetutvAdeva. bodhiprArthanA''rogyabodhilAbhasamAdhivaraprArthanA / itarathA nidAnatve'pravRttirantyapraNidhAne syAt , sA cA'niSTA / "evaM tu iTThasiddhI davvapavittI u aNNahA NiyamA / tamhA avirUddhamiNaM NeyamavatthaMtare ucie||" (pU0 paJcA0 31) evaM punaH praNidhAnapravRttAviSTasiddhiH,praNidhAnayuktacaityavandanasya bhAvAnuSThAnatvena sakalakalyANakAritvAt / dravyapravRttistvanyathA-praNidhAnaM vinA niyamAt , tasmAddhetoretatpraNidhAnamaviruddham , avasthAntara aprAptaprArthanIyaguNAvasthAyAM, tacca 'jayavIarAe'tyAdi / na cedaM nidAnaM, mokSAGgaprArthanAtvAt bodhiprArthanAvat / tIrthakaratvaprArthanA caudayikabhAvAMze nidAnaM, chatracAmarAdivibhUtiprArthanAyA bhavaprArthanArUpatvAt , na tu kSAyikabhAvAMze, tatra tIrthakaratvopalakSitakevalajJAnAdereva kAmyatvAttasya ca sAkSAnmokSAMgatvAt / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] | kUpadRSTAnta 1 Aha ca " mokkhaMgapatthaNA iya na niyANaM taduciyassa viNNeyaM / suttANumaIo jaha bohIe patthaNA mANaM / " ( pU0 pa0 36) iya = eSA "jayavIyarAe" tyAdikA, taducitasya = praNidhAnocitasya, pramattasaMyatAntasya guNasthAnina ityarthaH / sUtrAnumateH, sAbhiSvaGgasya tasya nirabhiSvaGgatAhetutvena sUtre praNidhAnA'bhidhAnAt yathA bodheH prArthanA mAnaM= nidAnatvA'bhAvasAdhakamanumAnaM dRSTAntAvayave'numAnatvoktirUpatvAt / " evaM ca dasAIsu titthayaraMmi vi NiyANapaDiseho / jutto bhavapaDibaddhaM sAbhissaMgaM tayaM jeNaM // ' (pU. paJcA0 37 ) bhavapratibaddhaM 'bhavabhramaNale (to) pyahaM tIrthakaro bhRyAsamiti vikalpena saMsAraprArthanAnupraviSTaM sAbhiSvaMgaM rAgopetaM, 'tayaM' ti takatIrthakaratvam / " vastutaH audayikabhAvaprakAratvA'vacchinnatIrthakara bhavanecchAyA eva nidAnaM (tvaM), tena tIvrasaMvegavataH 'katipayabhavabhramaNato'pyahaM siddho bhUyAsami' tyasyevoktasaGkalpastha na nidAnatvamityuktAvapi na kSatiH / tIrtha karatva vibhuterapyakAmyatvamadhikRtyoktamanyairapi "devAgamana bhoyAnacAmarAdivibhUtayaH mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAni" / / ti ( A. mi. 1) jaM puNa NirabhissaMgaM dhammA eso agasattahio / NirUvamasuhasaMjaNao auvvacitAmaNIkappo || 1 || to eyANuTThANaM hiyamaNu(ha) vahayaM pahANabhAvassa / tesi pavittisarUvaM atthAvattIi tama Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizadIkaraNa - lo0 12 ] [ 27 duTTha ||2|| (pU0 pazcA0 38-39) yatpunastIrtha karatvaprArthanaM nirabhiSvaMgaM tadaduSTamiti sambandhaH / yathA dharmAtkuzAlAnuSThAnAdeSa tIrthakaro bhavatIti gamyam / kiMbhUtaH 1 aneka sacvahitaH nirupamasukhasaMjananaH, apUrvicantAmaNikalpaH / tattasmAdeta - tIrthakarAnuSThAnaM dharmadezanAdi - hitaM pathyamanupahatamapratighAtaM, itirgamyaH / iti pradhAna ( ga ) bhAvasya evaMbhUtasundarAdhyavasAyasya, tasmin dharmadezanAdau jinAnuSThAne pravRttisvarUpaM = pravarttanasvabhAvaM, arthAsspacyA nyAyataH, sAbhiSvaMgasya tIthakaratvaprArthanasya duSTatvAnyathAnupapatyA nirabhiSvaMgaM tadaduSTamiti nyAyaprAptam / na ca vaiyadhikaraNyaM putrasya brAhmaNatvA'nyathAnupapapattyA pitrobrahmaNatvaM nyAyyamitivadupapattiriti bhAvaH / ubhayabhAvoparAgavinirmuktatIrthakaratvaprArthanA kiM rUpeti cet ? audayikabhAvaprArthanAviziSTA nidAnaM, kSAyikabhAvaprArthanAviziSTA cA'nidAnam / vaiziSTyaM sAmAnAdhikaraNya-tattadvayavadhAnAbhAvakUTa sambandhAbhyAm / samUhAlambanecchAyAM tu mAnAbhAvo, bhAve vAssstAM nidAnatvA'nidAnatve avyApyavRttijAtI, ityAdi pramANArNavasaMplavavyasaninAM gocaraH panthAH | tadevamante statraphalaprArthanArUpaM praNidhAnaM bhinnaM, pUrva tu kriyamANastavopayogarUpaM bhinnamityanupayogarUpatvena dravyastave nA'vadyAzaGkA vidheyeti sthitam || // sampUrNam // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] kUpadRSTAntavizadIkaraNa mUlam / namiUNa mahAvIraM, tisiMdaNamaMsiyaM mahAbhAgaM / visaIkaremi sammaM. davathae kUvadiTTataM // 1 // saparovayArajaNagaM, jaNANa ja hakUvakhaNaNamAilaiM / akasiNapavattagANaM, taha davathao vi viSNeo // 2 // isi dutte ja, eyassa navagivittikAreNaM / saMjoyaNaM kayaM taM, vihivirahe bhattimahikicca // 3 // iharA kahaMci' vayaNa, kAyavahe kaha Nu hojja puuyaae| na ya tAriso tavassI, jaMpai puvAvaraviruddha // 4 // sambhAvaNe visaddo diTuMto'naNuguNo payaMsei / sAmaNNANumaIe sUrI puNa aMsao bAhaM // 5 // dugayanArINAyA jaivi pamANIkayA havai mattI / tahavi ajayaNAjaNiA hiMsA annANao hoi // 6 // suddhAsuddho jogo, eso vavahAradasaNAbhimao / NicchayaNao u NicchaI, jogajjhavasANamissattaM // 7 // jai (a)vihijuyapUyAe, duTThatta davamitahiMsAe / to. AhAravihArappamuhaM sAhUNa kimaduTuM // 8 / / jAvaio AraMbho tAvaiyaM dUSaNaMti gaNaNAe / appattaM kaha jujjai, appaMpi visaM ca mArei // 6 // "kakvasavejjamasAyaM bandhai pANAivAyao jIvo" / iya bhagavaIi bhaNiyaM tA kaha pUyAi so doso // 10 // Arambho di hu eso haMdi aNArambhaotti NAyavyo / bahaviraIe bhaNaaM jamakakkasaveyaNijjaM tu // 11 // dhuvabandhipAvahe uttaNa Na damvatthayaMmi hiMsAe / dhuvabandhA jamasajjhA, satte iyareyarAsayayA // 12 / / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAcArya -munipuGgavazrImadyazovijayopAdhyAyopadIkRtA 0 vAdamAlA (2) 0 aindrazreNinataM natvA sarvazaM tattvadezinaM / bAlAnAmupakArAya vAdamAlA nibadbhayate // 1 // tathA prAcAM gumpho vizadaracanA''Dhyopi na yathA, nInAnAM panthAH prathayati mudaM nirmaladhiyAm / api snehodArAstaralataruNInAmiva dRzAM, vikArA vRddhAnAmapi kimiha yUnAM madakRte // 2 // vAdamAlAmimAM bAlAH kurudhvaM kaNThabhUSaNaM / yayA sabhAyAM zobhA syAnnavInaistarkamauktikaiH // 3 // ___tatrAdau svsvvaadH| svatvamatiriktaM, pratigrahAdijanyasya yatheSTaviniyogajanakasya vyApAravizeSasya dhananiSThasya svAminirUpyasya kalpanAditi kecit / tanna, cauryAdyanantaraM yatheSTaviniyogAttatrApi svtvklpnaaptteH|svruupstH sa(svotvasya yatheSTaviniyogahetutve mayedamarjitamiti jJAnAbhAve'pi ythessttviniyogaaptteH| tAdRzajJAnavizeSitasya tasya taddhetutve lAghavAdAvazyakatvAcca tAdRzajJAnasyaiva taddhetutve svatvA'siddheH / na ca svatvajJAnameva taturviniyogarUpAyAH pravRtteriSTasAdhanatAdhIjanyatayA tannirapekSatvAt / na ca svatvaviziSTasyaiveSTasAdhanatvaM, svatvAspadA'nA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] [vAdamAlAyAM spadayorviniyoge phale vizeSAbhAvAt , na hi parakIyAnabhakSaNe bubhukSA na prazAmyatIti / na ca yatheSTaviniyogatvaM pravRttigato jAtivizeSastadavacchinne svatvajJAnamavazyaM heturiti vAcyam, tAdRzajAtI mAnAbhAvAdaniSTazaGkAjanitabhayAbhAvAdeva yatheSTatvopapattaH / bhAve'pi tatrAvazyakanvena svArjitatvAdijJAnasyaiva hetutvAcca / na ca "pratigrahAdikriyA pratigrahItrAdisambandhajanikA karmaka nirUpyatvAdgamanavadi"tyanumAnaM tayoH svatvAkhye sambandhe mAnam , karmakata bhAvena siddhasAdhanAt , / na ca grAma gacchatItyatra saMyogavatsAkSAtsambandhaH sAdhyaH; grAmaM tyajatItyAdAvanaikAntikatvAt / na hi tatra tyAgakriyayA kata maNoH kazcitsAkSAtsambandho janyate / nApi svasvamityanugatapratyaya eva svatve mAnam , tadasiddharananugatasyaiva tadviSayatvAt / na cAnugatavyavahAramAtrAttatsiddhiH, zabdAnugamena viSayAnugamasya kalpayitumazakyatvAdanyathA siMhAdeSvapi hariharirityanugatavyavahArAdatirikto haritvapadArthaH kalpanIyaH syAditi naiyaayiksmprdaayH|| navyAstu svatvaM na yatheSTaviniyogaviSayatvaM, tAdRzaviniyogopAyaviSayatvaM vA / viSayatAyA dhanasvarUpatve pUrva krayAderuttaraM ca vikrayAdeH svatvA'pracyavaprasaGgAt / krayAdisvarUpatve ca tadapagame'pi svatvAbhAvaprasaGgAt / na ca yadvyati Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatvavAdaH ] [31 rekeNa yatheSTaviniyogA'sambhavanizcayaH zAstrAviruddhatadupAyaviSayatvarUpaM yatheSTaviniyogayogyatvaM svatvam , tadupAyAnAM krayapratigrahAdInAM kriyAtvenAsthiratve'pi tadviSayatvaM sthirameva jJAnanivRttAviva tadviSayatvam / na caivaM yatkrItvA vikrItaM, gRhItvA dattaM, tatrApi tadviSayatAsatvAdvikretrAdisvatvavyavahAraprasaGgo, na hi krayAdhupAyaviSayatvamAtraM yogyatA kintu svavyatirekaprayuktayatheSTaviniyogA'sambhavanizcayasahakRtaM, tatra ca na pUrvakrayavyatirekaprayukto viniyogA'sambhavaH kintu vikrayaprayukta iti krayajanitA yogyatA vikrayAdekasya nivatate'nyA tvanyasyotpadyata iti pratiyogitAvacchedakavize. SitA'bhAvabhedavattattadvayatirekaprayuktatvavizeSitaviniyogA'sambhavanizcayabhedena yogyatAbhedAbhyupagame doSAbhAvAditi lIlAvatyupAyalikhite'pyAsthAvandhaH ka yuktaH / zAstrAviruddhatvavizeSaNAdAne cauryAdinA gahIte'pi svatvaprasaGgAttadAne ca zAstrasyaiva "parasvaM nAdadIte"tyAdirUpasya svatvApratItAvapratIteH / tasmAtparasvaM nAdadItetyAdikaM zAstramevAtiriktasvatve pramANamityAhuH / taJca svatvaM pratigrahopAdAna-krayaNa-pitrAdimaraNairjanyate / dAnAdimizca nAzyate, kAraNAnAmekazaktimatvAtkAryANAM vaijAtyAdvA kAryakAraNabhAvanirvAha iti pdaarthtttvvivekkRtH| atra svatvatvAvacchinna prati kAraNatAvacchedakatayA pratigrahAdi Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] [ vAdama lAyAM vekA, svatvanAzatvAvacchinnamprati kAraNatAvacchedakatayA vikrayAdiSvaparA zaktistRNAdInAmiva vahmau siddhayati / svatvatvaJca jAtirakhaNDopAdhirvA / svatvanAze ca jAterasatve'pyakhaNDopAdhireva janyatAvacchedakaH / vAkAro'svarasasUcanAya, sa ca bahutarajAtikalpanAmapekSyaikasyAH zaktereva kalpanAyAM lAghavAditi rAmabhadrasArvamaumAH / pratigrahAdInAmekazaktimattvena svatvamAtre'vizeSeNa hetutve saMkalpabhedena pratigrahAdeH sAdhAraNyenA'sAdhAraNyena ca svatvotpattiH, upAdAnAdemtvasAdhAraNyenaiveti vyavasthityanirvAhAtsvAminiSTatayA vijAtIyasvatve pratigrahAdInAM saMkalpavizeSAdisambandhena biziSya hetutve tvAdyakalpA'svarasa eva yukta iti dhyeym| yadi ca caitrIyasvatvatvAvacchinne caitrIyapratigrahAdInAmekazaktimattvenaikazaktimatsambandhana viSayaniSTatayA hetutvaM puruSApekSayA viSayAnAM bahutvenAvacchedakakoTau taniHkSepAyogAt / pratigrahe caitrIyatvaJca caitroddezyakasaMkalpapUrvakatvaM, tAvaduddezyakasaMkalpapUrvakapratigrahAcca tAvatsvAmikasvatvasambhava iti kAryavaijAtyasyA'nAnubhavikatvAttadavacchinne viziSya hetutvamayuktamiti sUkSmamokSyate,tadA sArvabhaumoktameva samyak / . yattu kvacidvikrayaprAgabhAvaviziSTaH krayavinAzaH, kvacicca dAnAdiprAgabhAvaviziSTaH pratigrahAdidhvaMsa eva svatvaM, Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatvavAdaH ] pratigrahAdeHpUrva pratigrahAdidhvaMsavirahAdA''dAnAdyanantaraM ca tatprAmabhAvavirahAna svatvavyavahAro, vikrayAdiprAgabhAvaviziSTasya krayadhvaMsasya, krayadhvaMsaviziSTasya vikrayaprAgabhAvasya ca vinigamakAbhAvena tathAtvAdAdyamAdAya svatvamutpannamityasya dvitIyamAdAya ca 'svatvaM naSTami'tyasya pratyayasya saGgatiH, atiriktasvatvavAdinA svatvatvamapyatiriktamupeyamityAvazyakatvAdAstAmupadarziteSu dhvaMsAdiSu svatvakalpanApIti sArvabhaumaiH sampradAyamataM samAhitam , taccintayaM, yadevAnyasmai dattaM, kAlAntare tena dIyamAnamAtmanA pratigRhItaM punazcAnyasmai dattaM tatra prAthamikadAnAnantaraM punaH pratigrahAdarvAgatyagrimadAnaprAgabhAvaviziSTatA'pracyavena svatvavyavahAraprasaGgAt / dAnadhvaMsA'samakAlInatvena dAnaprAgabhAvavizeSaNe cAntarA pratigrahakRtasvatvocchedaprasaGgAt / na ca svaprayojyadAnaprAgabhAvopAdAnAt pratigrahAMtaraprayuktadAnaprAgabhAvamAdAyA'doSa iti vAcyam, tathApi yat pratigahItamadattameva nazyati tatra svaprayojyadAnaprAgabhAvA'middheH / tatra zuddhaH pratigrahadhvaMsa eva svatvaM, zuddhe hyatiprasakte vizeSaNamupAdIyate / nirvizeSaNe ca tatra dhvasta. tvavyavahAro'pi nAstyeveti cet ? na, AzrayanAze'pi tannAzAnupapatteH / - kizca klRptadhvaMsAdiSvevAtiriktasvatvatvakalpanena svatvApalApe kluptAdhikaraNeSvevA'bhAvatvamAtrakalpanenAbhAvasyApya Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] [ vAdamAlAyAM palApaprasaGga iti yatkiJcidetat / tasmAttatatpratigrahAdijanyaM, tattattadAnadinAzyaM svatvamatiriktameva / etacca vRttiniyAmakavizeSaNatAvizeSaNa svarNAdidravyaniSTaM, 'svarNe svatvamiti pratyayAt / nirUpakatvAkhyavizeSaNatAvizeSeNa ca svAminiSTham , 'atrAsya puruSasya svatvamiti pratyayAt / na caivama smin puruSe etadravyasvAmitvami'tyAdidhIH kathaM syAt ? nirUpakatAsambandhasya vRttyaniyAmakatvAdanyathaitasmin puruSe etadrvyasvatvamitipratyayasyApi prasaGgAditi cet 1 atra vadanti nirUpakatAsambandhena svatvameva na svAmitvam , api tvayamasya svAmI tyAdipratItisiddhaM tadapi padArthAntaram / tacca vRttiniyAmakavizeSaNatAvizeSeNa svAminiSTaM, nirUpakatvAkhyavizeSaNatAvizeSeNa ca dhananiSThamiti na doSaH / kecittu svatvameva svAmitvam , na tu padArthAntaraM, nirUpakatAsambandhasya vRtyaniyAmakatve'pi tannirUpakatvasya svarUpasambandhena vartamAnatvAdevAtra puruSe'sya dravyasya svAmitvamiti prtyyopptterityaahuH| tadasat, vinigamakAbhAvAt , svAmitvameva padArthAntaraM tannirUpakatvameva svatyamiti vyatyayasyApi suvacatva t , / svatvasvAmitvayoH svAmitvasvatvanirUpakatAtmakatve svasvAmipadazakyatAvacchedakagauravAdvibhinnatadubhayapadArthakalpanAyA evaucityAditi / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatvavAdaH / arthavaM svatvasvAmitvayobhinnapadArthatve trasya dhanamityAdau svatvaM vA SaSTayarthaH svAmitvaM vetyatra vinigamanAvirahaH / na ca svAmitvasya SaSTayarthatve caitrasya dhanamitivaddhanasya caitra ityapi pratyayaH syAccaitrasya dhananirUpitasvAmi svAzrayatvAditi vAcyam, svatvasya SaSTayarthatve'pi tAdRzapratyayasya durvAratvAddhananiSThasvatvanirUpakatvAccaitrasya / SaSTyarthasvatvasya nirUpitatvasambandhenaiva prakRtyarthe vizeSyatayA''zrayatAsambandhenaiva cAnuyogini vizeSaNatayAnvayo na tu sambandhAntareNeti vyutpattikalpane ca svAmitvasya SaSTayarthatve'pi SaSThayarthasvAmitvasya niSThatAsambadhenaiva prakRtyarthe vizeSyatayA nirUpakatAsambandhenaiva cAnuyogini vizeSaNatayAnvayo na tu samba. ndhAntaraNeti vyutpatterapi suvacatvAditi cet 1, svAmitvasya SaSTayarthanve caitrIye dhane'pi nedaM caitrasyeti vyavahArApatteH, svAmitvasya caitravRttitayA tadabhAvaraya sutarAM dhane sattvAt / atha tatra tatsaMsargAbhAvabodhe tatra tatpadopasthApitasya pratiyoginaH tAdAtmyAtiriktasambandhenAnvayabodhastantram , natvAdhArAdheyabhAvena / yena ca sambandhena yatpadopasthApitasya pratiyogino'ndhayastatsambandhAvacchinnapratiyogitAkatvaM vyutpattibalalabhyam , anyathA svatvasyApi saMyogAdinA'bhAvasya sArvatrikatvena tavA'pyatiprasaGgAt / tathA ca prakRte nirUpakatAsamba Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] [ vAdamAlAyAM ndhAvacchinnapratiyogitAkacaitraniSThasvAmitvAbhAvasya dhanAdAvabhAvAnnAtiprasaGga iti cet ? na, tasya vRttyaniyAmakatayA'tyantAbhAvapratiyogitAnapacchedakatvAt / . nanu vRttyaniyAmakasambandhasya kathaM na pratiyogitAvacchedakatvam 1 yena sambandhena yatra pratiyogigrahe tena sambandhena tatra tadabhAvagrahastasyaiva tadabhAvapratiyogitAvacchedakatvAt / yena sambandhena pratiyogimati tadabhAvo nAsti sa eva pratiyogitAvacchedaka ityupagame saMyogena rUpAdyabhAvAderapyasiddhayApatteriti cet ? na, saMyogAdinA ghaTAbhAvAdipratyayavanirUpakatayA svAmitvAdyabhAvapratyayavirahAvRttyaniyAmakasambandhamAtrasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvakalpanAt / yadi ca 'bhUtalaM na ghaTa' ityAdau tAdAtmyAvacchinnapratiyogitAkatvamAnubhavikaM, tatra tAdAtmya saMsargAvizeSitapratiyogitayA ghaTaviziSTAbhAvabhAnAbhyupagame 'ghaTo na ghaTa' ityasyApi prasaMgAt , ghaTe ghaTAtyantAbhAvasattvAt , dharmAtyantAbhAvasya dharmibhedatve'pi tAdAtmyAvacchinnadharminiSThapratiyogitAkatvAbhAvAd nAtiprasaGga iti vibhAvyate, tadApi vRttyaniyAmakasambandhamAtrasya saMsargAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvaniyamo nirvAdha eva, tena kvacidapi tada'pratyayAt / saMyogena gaganAdyabhAve ca gaganAdisaMyogo na pratiyogitAvacchedakaH, kintu saMyogatvena ghaTAdisaMyoga eveti na dossH| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatvavAdaH ] [37 na cavaM svatvasya SaSTayarthatve'pi dhanasvAminyapi 'nAyaM dhanasyeti vyavahArApattiH, dhananirUpitasvAmitvasya puruSavRttitve'pi dhananiSThasvatvasya puruSAvRttitvAditi vAcyam, iSTatvAt / svAmitvasya SaSTayarthatve'pi tatra niSThatAsambandhenaiva prakRtyarthAnvayasya vyutpannatayA tAdRgvyavahArasya durvAratvAt / na ca tathApi vRttyaniyAmakasambandhasyApyabhAvapratiyogitAvacchedakatvanaye svAmitvasya SaSTayarthatve na kimapi bAdhakamiti dhAcyam, tannaye'pi pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogyadhikaraNatvasyaivAbhAvavirodhitayA gaganAdisaMyogini ghaTAdau saMyogasambandhAvacchinnagaganAdyabhAvavaccaitraniSThasvAmitvanirU- pake'pi dhane nirUpakatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkacaitraniSThasvAmitvAbhAvasya vRttau bAdhakAbhAvena caitrIye'pi 'nedaM caitrasyeti vyavahArApatteduritvAt / __ na caivaM saMyogasambandhAyacchinnagaganAdyabhAvavadviSayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkajJAnAdyabhAvasyApi kevalAnvayitvaM syAt , na syAca viSayatAsambandhena. jJAnAdeH kevalA'nvayitvam , tasyA'dhikaraNatvAniyAmakatayA tena sambandhena jJAnAdyadhikaraNatvasyaivA'prasiddheriti vAcyam , iSTatvAt , jJAnaviSayatvAdereva kevalAnvayitvAt / .. yadi ca vRttyniyaamksmbndho'pytyntaabhaavprtiyogitaa| vacchedakaH, pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogisambandhi Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] [ vAdamAlAyAM tvamevAbhAvadhIvirodhi / ata eva pralaya eva paramANau, utpattikAla eva cAvayavini saMyogasambandhAvacchinnagaganAdyabhAvo nAnyadA / na ca saMyogena gaganakuNDAderavRttitvaM tena tadabhAvasvIkAraM vinA durvacaM, yatsambandhe yatsambandhAvacchinnAdhAratAyA~ vA yadadhikaraNAnuyogiphatva--yatpratiyogikatvomayAbhAvastena tatra tadavRttitvamiti viziSyava nirvacanAt / ata eva jJAnaviSayatvAdivadviSayatAsambandhena jJAnAdikamapi kevalAnvayi viSayatAsambandhAvacchinnajJAnAdyabhAvastvalIkaH, iti matamAdriyataM, tadA'stu vinigamakAbhAvAt svatva- svAmitvobhayameva SaSTayarthaH / tAtparyagrahasya niyAmakatvAdeva ca caitrasya dhanamityAdau niyamata ubhayAnavagamasyAnyatarAvagamasya copptteH| itthaM ca niSThatayA SaSTyarthasvAmitvAnvayatAtparya nirUpitatvenaiva tatra prakRtyarthAnvayasya vyutpannatvA'nAyaM dhanasye'tyasyApyanApattiriti dhyeyam / kecitta atra caitrasya svAmitvaM nAtra caitrasya svAmitvamityAdipratItyanurodhAnnirUpakatvamapi vRttiniyAmaka meva / na cAtra svAmitvapadaM svatvaparaM, saptamyA vA nirUpitatve lakSaNeti kalpanA yuktA, gauravAt / etenaivAtra svatvanirUpakatvameva svAmitvamityekadeze'pi, svatve saptamyarthA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatvavAdaH [ 36 nvayo, naarthe ca svatvanirUpakatvasaMsargAbhAve caitrasyetyasyAnvaya ityapi pratyuktam , 'nAtra caitrasya svAmitvaM kintu maitrasye' tyatra caitraniSThasvAmitvAbhAva-maitraniSThasvAmitvayorekavRttitvollekhAcca / na ca nirUpakatvasya vRttiniyAmakatve 'dhanaM svAmI ti buddhiH syAditi vAcyam , svAmitvaprakArakabuddheriSTatvAt / 'svAmI'tyabhilApajanikA buddhiH syAditi cetna, tAdRzAmilApe svAmicaitrAdigatasvarUpasambandhena viziSTabuddhereva hetutvAt / anyathA kAlikasambandho'pi vRttiniyAmako na syAt / 'kAlo gauri'tyAdyabhilApajanakabuddhestato'bhAvAt / tasmAd yathA kAlikasambandhena viziSTabuddha ridAnI ghaTa' ityAdirevAbhilApastathA nirUpakatAsambandhena svAmitvaniSThabuddhezcaitrasya svAmitvamityAdirevAbhilApa iti / kiM ca, caitrasya na dhanami'tyAdau 'svAmitvasambandhena dhanAbhAvazcaitrasambandhI'tyeva bodhaH, dhanasya pratiyogitvollekhAnyathAnupapatyA vRttyaniyAmakasyApi svAmitvAdeH sambandhasya pratiyogitAvacchedakatvAGgIkArAt / ata 'evA'dhano'yaM, dhanazUnyo'yamaputro'yaM 'putrarahito'sAvi'tyAdayo vyvhaaraaH| na cAtra dhanAdipadaM tatsvAmitvaparaM, mukhya bAdhakAbhAvAt / na ca svA. mitvAdisambandhena dhanatvAdyavacchinnapratiyogitAkAbhAvAntarakalpanameva bAdhakam , dhanAdisvAmitvatvAdyavacchinnAbhAvAnatiriktatvAt / tathApi svAmitvasambandhAvacchinnadhanAdiniSThapra Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] [ vAdamAlAyAM tiyogitAntarakalpane gauravamiti cet ? na, pratiyogitAyAH dhanAdisvarUpAyAH klRptatvena gauravAbhAvAddhanAdeH pratiyogitvollekhipratItegauravasya pramANikatvAcca / / - etena svAmitvAdisambandhena dhanAdyabhAvakalpane tadbuddhau dhanAdimattAnizcayatvena pratibandhakatvAntarakalpane gauravamityapAstam / svAmitvAdeH pratiyogitAnavacchedakatve'pi vizeSA'darzinastAdRzapratItestatsambandhena tathA prativadhya-prativandhakamAvasyApi klaptatvAcca / svAmitvAdisambandhena nano'bhAvabodhane'nuyogipade SaSTayAderniyAmakatvAJca nAtiprasaGgaH / kizca, nedaM caitrasyetyatra svatvAbhAvabodhopagame SaSThyarthasvatvAbhAvabodhamprati prathamAntapadajanyopasthiterniyAmakatvakalpane 'putrasya na dhane piturduSa' ityAdivAkyAtputrasvatvAbhAvavaddhane pitudveSa ityanvayabodhaprasaGgavAraNaM sambhavati / svAmitvasambandhena dhanAbhAvabodhopagame tu netadvaya - tpattikalpanaM, tatra dhane saptamyA nirAkA~kSatvAt / sAmAnyata evAbhAvatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitapratiyogitvasambandhA-- vacchinnaprakAratAsambandhena nAmapadasamabhivyAtanapadajanyazAbdabodhe prathamAntapadajanyopasthiteH, pratiyogitvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitamukhyavizeSyatayaivAbhAvazAbdabodhe tAdRzanapadajanyopasthitervA niyAmakatvenAnatiprasaGgAdanyathA bhUtale na ghaTe'prItirityAdeAraNA'sambhavAditi lAghavamityAhuH / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatvavAda: ] [41 / taccinyam , kAraNatvAderiva svAmitvasya nirUpakatAyA vRttyaniyAmakatvAt / 'ghaTe daNDasya kAraNatA na paTeM' ityatra daNDaniSThakAraNatAyAM ghaTanirUpitatva-paTanirUpitatvAbhAvapratItivadatra caitrasya svAmitvaM nAparatre'tyatra caitraniSThasvAmitve etanirUpitatvAparanirUpitatvAbhAvapratItisambhavAt / 'caitrasya 'nadhana mityAdeH 'svAmitvasambandhena dhanAbhAvazcaitrasambandhI ti bodhAbhyupagame ca 'daNDasya ne paTa' ityAderapi 'kAraNatvasamba"ndhena paTobhAvo daNDasambandhI'tyAdibodhaprasaGgaH / "daNDasya 'paTa ityatra kAraNatAsambandhena paTavattAjJAnA'bhAvAiNDasya 'na paTa ityatra tena sambandhena tadabhAvAvagAhI bodho na kalpyate" iti cet 1 tarhi caitrasya dhanamityatrApi svAmitvasambandhena dhanavattAjJAnAbhAvAccaitrasya dhanamityatrApi na tena tadabhAvAvagAhiyodhakalpanaM yuktam / . . "caitrasya dhanamityatra svAmitvasambandhena dhanavattvameva caitre pratIyate, svAmitvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeyatayA. zAbdabodhe ca SaSTayantapadajanyapadArthopasthitehetutvAniyamataH SaSThIprayogastAdRzaniyamArthameva SaSTayanuzAsanamiti caitrasya na dhanamityatra svAmitvasambandhena dhanAbhAvAvagAhitvaM kalpyata" iti cet ? tarhi 'daNDAd ghaTa' ityatra kAraNatAsambandhena, ghaTavatvajJAna. eva pazcamIprayogastantramiti daNDAna paTa ityatra tena tadabhAvapratyayo'pi durvAraH / AN . Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] [ vAdamAlAyAM kiMca 'caitrasya dhanaM na tu maitrasya, maitrasya dhanaM na tu caitrasye'tyAdau ekasvatvAparasvatvAbhAvayorekadhanavizeSyakatvAnubhavAnna dhanasya pratiyogitvollekhodbhAvanena svAmitvasambandhena tadabhAvakalpanaM yuktam / adhano'yamityAdivyavahAreNa svAmitvasambandhAvacchinnAbhAvakalpane cA'nAtho'yaM bhRtya ityAdivyavahAreNa svatvasambandhAvacchinnAbhAvasyApi kalpanaprasaGgaH, tathA ca caitrasya na dhanamityatra svAmitvasambandhena dhanAbhAvazcaitre, svatvasambandhena caitrAbhAvo vA dhane bhAsata iti vinigamanAviraho duruddhara eva / tasmAtprAguktadizA svatvasya SaSThya rthatva eva sarva sundaram / 'putrasya na dhane pitudveSa' iti prayogavAraNAya ca viziSya niyamAntarakalpanaM tu pramANikatvAdaduSTam / caitro na pacatItyAdeH' 'pAkakRtyabhAvavAn caitra' ityAdibodhavAraNAya pratyayArthAbhAvaprakArakabodhasAmAnya eva prathamAntapadajanyopasthitehetutvAcceti dik| idaM tu bodhyaM, sambandhatvasyA'khaNDopAdhitve tadevaSaSThayAH zakyatAvacchedakaM, svatvAdau tu lakSaNa veti / navyAstu svatvaM svAmitvaJcaika eva padArthaH / sa ca vilakSaNa vizeSaNatayA'tra svatvamidaM svami'tyAdivyavahArakArI, vilakSaNavizeSaNatayA cA'tra svAmitvaM patitvaM ve'tyAdivyavahArakArI, tadubhayabhede'pi tayoravazyaM puruSadhananiSThavizeSaNatAbhedAbhyupagamAdityAhuH // saMpUrNaH svatvavAdaH / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 43 nyAyAcArya munipuGgava-zrImadyazovijayopAdhyAyakRtavAdamAlAntargataH * sannikarSavAdaH * atha sannikarSaH // tatra dravyacAkSuSe cakSuHsaMyogo hetuH, udbhatarUpazca tatsahakArIti na cakSaHsaMyuktapizAcAdezcAkSaSApattiH / udbhatarUpasya ca saMgrAhakatvalAghavAdAtmAnyadravyapratyakSatvaM mUrtapratyakSatvaM vA kAryatAvacchedakaM, tena vAyvAderapratyakSatvameva / dravyasAkSAtkAratvAvacchinnaM prati ca mahatvatvena hetuteti paramANona sAkSAtkAraH, na vA dravyamAnasajanakAtmamanaHsaMyogasattvAt manaso'pi mAnasApattiH / manaHpratiyogikavijAtIyasaMyogasya dravyamAnasa hetutve tu gauravamiti bodhyam / __ na ca tamaHsthitaghaTAderapi cAkSuSaprasaGgaH, tatra tadA cakSuHsaMyogasya mahattvodbhatarUpayozca sattvAt , na ca tadAnIM cakSuHsaMyoge mAnAbhAvaH, dravyavRttyabhAvacAkSuSahetucakSuHsaMyuktavizeSaNatAnurAdhena tatsvIkArAvazyakatvAditi vAcyam , mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogasyApi dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati hetutvAt / paramANurUpeNa taptajalasthena suvarNarUpeNa ca tejasA vyabhicAravAraNAya mahadAdivizeSaNAni / na cAlokacAkSuSa eva vyabhicArastatrApyAlokagaganasaMyogasatvAt / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] [ sannikarSavAdaH . suvarNabhinnaM yattejastadbhinnadravyacAkSuSatvAvacchinnaM pratyevoktAlokasaMyogasya hetutvamityanye / prabhAsaMyogatvenaiva hetutvaM tu), prabhAtvaM tu jAtivizeSa iti tu navyAH / yadyapyevaM biDAlAdicAkSuSe vyabhicAraH, mAnuSIyadravyacAkSa. patvAvacchinnaM prati hetutvoktAvapyaJjanAdinA tamasi pazyatAM cAkSuSevyabhicAraH / tathApi yeSAM na kadApyaJjanAdinA pratyakSaM, tatpuruSIyadravyacAkSuSatvAvacchinnaM pratyeva nirUktAlokasaMyogasya hetutvam , yeSAM tu kadAcidaJjanAdinApi pratyakSaM tatpu. ruSIyadravyacAkSuSe tatpuruSIyAJjanasaMyogAbhAvaviziSTAlokasaMyogAbhAvAbhAvatvena hetutvam / biDAlAdicAkSuSe tu biDAlAdicakSaHsaMyogatvenaiveti na doSa iti mathurAnAthaprabhRtayaH / / atrAlokasaMyogAbhAve tatpuruSIyAJjanasaMyogAbhAvavaiziSTya svAzrayacakSuHsaMyogAdhikaraNavRtti vasambandhAvacchinnapratiyogitAkatatpuruSIyAJjanasaMyogAbhAvasya vizeSaNatAvizeparUpaM grAhya, tena nAJjanasaMyogakAle pyAlokasaMyogAbhAve tadabhAvasatvAdatiprasaGgaH, na vA vinigamanAvirahaH / samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAJjanasaMyogAbhAvasya svAzraya cakSuHsaMyogAdhikaraNavRttitvasambandhena vaiziSTayaM tu pradezAntare ' tatsatve'pi tadabhAvasattvAnivezanA'naham / uktasambandhAva: cchinnatadabhAvastu nA'vyApyavRttiriti na tanniveze'pyeSa doSa iti bodhyam / / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannikarSavAdaH ] [ 45 caitrIyatvAdyanivezena cakSaH saMyogasya cAkSuSahetutve tvaJjanasaMyogAlokasaMyogayoH svasvAvyavahitottaranaracAkSuSatvAva cchinna eva hetutvaM draSTavyam / athaivamapyekAvacchedenA lokasaMyogavatyaparAvacchedena cakSasaMyoge cAkSuSApattiriti cet na, cakSuH saMyogAvacchinnAlokasaMyogatvena hetutvAt / " 7 atra mathurAnAthaprabhRtayaH - AlokasaMyogAvacchinnatvaM na tatsAmAnAdhikaraNyaM bhinnAvacchedenobhayasaMyoge'tiprasaGgAt nApi svarUpasambandhavizeSo, mAnAbhAvAt, anyathA bhUtalaniSThaghaTapaTasaMyogayorapi mithovacchedyAvacchedakabhAvApatteH / na ca catuHsaMyoge dravyacAkSupakAraNatAvacchedakatayaivAlokasaMyogAvacchinnatvasiddhiH, tadavacchedakatayA tatra dharmAntarasiddhAvapi tadavacchinnatvAsiddheH / na cAlokasaMyogAvacchedakadezAvacchinnacakSuH saMyogatvena hetutvam vinigamanAviraheNa cakSuH saMyogAvacchdekAvacchinna lokasaMyogasyApi hetutvAt kAraNatAvacchedakasya prAkU sakhApekSaNAdvA nAlokavigame'pi cakSuSApattirityuktAvapi nistAraH, yatraikasyaiva paTasyArddha tamasi, arddha cAloke tatra tamo'vacchedena cakSuH saMyoge'pi pratyakSApatteH, AlokasaMyogAvacchedakIbhUtadIrgha tantuvyaktyavacchedena tatra cakSuH saMyogA'pratighAtAt / na cAlokasaMyogAvacchedakAvacchinnAvacchedakatAkacakSuH saMyogatvena hetutvoktAvapi nistArastAdRzadIrghA zuvyaktisthale vyabhicArAnuddhArAt / tasmA' * Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46] [vAdamAlAyAM dvilakSaNacakSuHsaMyogatvenaiva dravyacAkSuSahetutvam / tacca velakSaNyaM phalabalakalpyamiti tamasi vilakSaNa cakSuHsaMyogAbhAvAdeva na caakssussmityaahuH| tacintyam , AlokasaMyogAvacchedakabhAgAnavacchinnAlokasaMyogAvacchedakAvacchinacakSuHsaMyogatvena hetutve doSAbhAvAt / dIrghatantuvyavaterapi tamaHsthabhAgasyAlokasaMyogAnavacchedakatvAt , anyatheyaM tantuvyaktiriyatI tamasIyatI cAloka itivyavahAganupapatteH / vilakSaNacakSuHsaMyogAbhyupagamenoktadoSoddhAre ca vinazyadavasthAlokasaMyogadazAyAM cakSaHsaMyogotpacyAlokasaMyoganAzadazAyAM ghaTapratyakSApattiH / na ca pUrvakSaNe cakSagatmakAzrayanAzapUrva tadAnIM cakSaHsaMyoganAzopagamAnna doSa iti vAcyaM, anantacakSurAdinAzakalpane gauravAdvinazyadavasthAlokakSaNotpattikacakSuSastadAnIM nAzAyogAcca / na ca tatpuruSIyadravyacAkSuSe tatpuruSIyavilakSaNacakSuHsaMyogatvena vilakSaNAlokasaMyogatvena ca pRthagdhetutvAnna doSa iti vAcyam , caitrAdicAkSuSajanakatAvacchedakacakSaHsaMyogAlokasaMyoganiSThAna-- ntavaijAtyakalpanApekSayA'smaduktarItyA hetutvasyaiva yukttvaat| yadapi tairucyate-dravyacAkSuSe na zuddhacakSuHsaMyogatvena hetutvaM, amthUlAvayavAvacchedena cakSuHsaMyoge cAkSuSApatteH / nApi sthUlAvayAvAvacchinnacakSuHsaMyogatvena, truTicAkSuSe vyabhicA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 47 sannikarSavAdaH ] rAttadavayavasyAsthUlatvAt / na ca sthUlAvayavasamavetacAkSupatvasya kAryatAvacchedakatvAdayamadoSaH, yatra kapAle paramANvavacchedena cakSuH saMyogAd ghaTe'pi tadavacchinnakapAlAvacchedenaiva saH, tatkapAlAtmakasthUlAvayavAvacchinnacakSuHsaMyogasya ghaTe saccAttadAnIM taccAkSuSA''patyanuddhArAt / na ca niravacchinnasthUlAvayavaniSThAvacchedakatAkacakSuH saMyogahetutvAnna doSaH, zarkarAdyavacchinnakapAlAvacchedena cakSuH saMyoge'pi ghaTA'pratyakSatApatteH, iti vija tIyacakSuH saMyogatvena cAkSuSahetutaye vai tadupapattiriti / tadapi na ramaNIyam, sthUlAvayavasamavetacAkSuSatvAvacchinne'sthUlAvayavAnavacchinnasthUlAvayavA'vacchinna cakSuH saMyogasya hetutvenaitaddoSoddhArAt / truTicAkSuSe tvAlokasaMyogavadvAtAyanAvacchinnacakSuH saMyogasyAvazyaM pRthagdhetutvenAnupapatyabhAvAt / yadapi svagolakAderagrahaNaM vilakSaNacakSuH saMyogAbhAvAdevopapAdayituM zakyamityudbhAvyate, tadapi tuccham agrAvacchinnacakSuH saMyogasya grAhakatvAdeva sthagolakAderagrahaNasya prakAzakRtopapAdanAt / yuktaJcaitad anyathA yaccakSuH kriyayA ghaTAdau golake caikadA nAnA saMyogo janitaH, tatkriyAjanyatAvacchedekavai jAtyazAlisaMyogavadgolakapratyakSasya durnivAratvAt / yadapi 'darpaNe mukhami'ti cAkSuSaM darpaNAdisvacchadravyapratihatasya cakSuSaH svamukhAdau vilakSaNasaMyogotpAdAbhyupagama eva sUpapadam, kAryonyadharmANAM yathAkAryamunnayanAdityud. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] [vAdamAlAyAM ghoSyate / tadapyA''pAtaramaNIyam , tatra mukhavizeSyakacAkSuSasyAnabhyupagamAddarpaNavizeSyakamukhaprakArakabodhasyaivAbhyupagamAttaduttaraM darpaNe mukhamiti mukhavizeSyakamAnasabhramasyApi sambhavAt / na caivaM doSakalpanAyAM gauravam , AdarzavRttitvAMze bhramaanakadoSakalpanAyAH parasyApyAvazyakatvAt / kiJcaikatra darpaNe dazamukhaprativimyasthale tava zatamukhacakSuHsaMyogakalpanaM mama tu dazadarpaNanayanasaMyogakalpanameveti lAghavam / api ca taba bahuvidhAnAM mukha cakSuHsaMyogagatavilakSaNajAtInA, tadavacchinnajanakatAvacchedikAnAM kriyAgatajAtInAM, tadavacchinnajanakatAvacchedakAbhighAtagatajAtInAM ca kalpane gauravamiti dik / yadi cAlokasaMyogasyApyasthUlAvayavAvacchedena tadava cchinnasthUlAvayavAvacchedena ca sacce na pratyakSamiti sthUlAvayavasamavetacAkSuSatvAvacchinne AlokasaMyogAnavacchedakabhAgAnavacchinnAlokasaMyogAvacchedakAsthUlAvayavAnavacchinna-- sthUlAvayavAvacchinnacakSuHsaMyogatvena hetutve gauravAdravyacAkSuSatvAvacchinne vilakSaNAlokasaMyogatvena vilakSaNacakSuHsaMyogatvena ca hetutvameva yuktaM lAghavAt , vaijAtyAnantya tadavacchinnahetutvAdikalpanAgauravasya ca phalamukhatvAditi vibhAvyate-tadA'stu cakSuHsaMyogagataM vaijAtyam , tacca karmajanyatAvacchedakajAtivyApyam / cakSurvyApAraM vinA kutrApi cAkSuSAnupapatteH, pUrvotpannacakSuHkarmaNA kapAlanAzakAle yatra cakSurghaTasaMyogastatra Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannikarSavAdaH ] [46 tyaghaTacAkSuSe saMyogajacakSuHsaMyogasya sphuTavyabhicArAcca / tathA ca na karmajanyatAdyavacchedikayA sAMkaryam / vastutaH karmasaMyogajanyatAvacchedikA nAnaiva jAtayaH / kAryatAvacchedakAnAmananugatatve'pi kSatyabhAvAt / evaM ca cAkSupoSadhAyakacakSuHsaMyogagataM karmasaMyogaprayojyaM jAtidvayaM dravyacAkSaSaprayojakajAteApyameveti va sAMkaryam / etena yatra cakSaHkarmaNA kapAlacakSaHsaMyogajananakAle ghaTotpAdo'nantaraM ca kapAlacakSuHsaMyogAd ghaTacakSuHsaMyogacakSuHkriyAnAzau tatrocarakAle ghaTapratyakSAnupapattiH, karmajanyacakSuHsaMyogasya ghaTe virahAdityapAstam / na cai(nve)vaM dravyacAkSuSe udbhUtarUpasya hetutvaM na syAt , pizAcAdau vilakSaNacakSuHsaMyogavirahAdeva cAkSuSAnupapatteH / cakSaSi ca cakSApratiyogikavilakSaNasaMyogAbhAvAdeva doSAbhAvAddhatvantarakalpanApekSayA klRptakAraNe cakSuHpratiyogikatvamAtranivezasyaiva laghutvenaucityAt / ghaTAdeH spArzanadazAyAM cAkSuSApattyA cakSuHpratiyogikatvena cAkSuSahetutvadhauvyAcca / paramANvAdyavacchedena tvaksaMyogAdapi ghaTAdispArzanaprasaGgena tvaksaMyogAdevyaspArzanajanakatvasyApi tAdRzacaijAtyenaivAvacchedAt / na ca prabhAyAzcAkSuSatvAnurodhena dravyaspArzanajanakatAvacchedakaM vaijAtyaM dravyacAkSuSajanakatAvacchedakavaijAtyAdbhinnameva yuktaM na tu tadeveti vAcyam , Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] [vAdamAlAyAM tAdRzavejAtyAntarakalpane gauravAt / vAyoraspArzanatvavat prabhAyA acAkSuSatve'pi bAdhakAbhAvAt / bhinnasyApi tasyetaravyApyatvena ghaTAdau cAkSuSajanakasyaiva saMyogasya spArzanajanakatvenoktadoSAnudvArAcca / kiJcaikasya vilakSaNacakSuHsaMyogadazAyAmanyasya cAkSuSApattyA tatpurupIyadravyacAkSupatvAvacchinnaM prati tatpuruSIyacakSaHpratiyogikavilakSaNasaMyogatvena guruNApi hetutvamAvazyakam / vastutaH samavetatveneva svapratiyogikatvena cakSurviziSTatvameva nivizata iti ka gauravamiti cet ? na, dravyavRttyabhAvacAkSuSaM pratyapi tAdRzacakSaHsaMyogavadvizeSaNataiva pratyAsattirvAcyA'nyathA 'ndhakAre'pi cakSaHsaMyuktavAyyAdivizeSaNatayA vAyavAdo rUpAdyabhAvagrahaprasaGgAt / itthaM cAlokasaMyogadazAyAM vAyvAdau rUpAdyabhAvagrahavelAyAM vAyvAdicAkSuSApatterudbhUtarUpahetutayaiva vArayitu zakyatvAt / na ca catuHsaMyuktavizeSaNatAyAM dravyacAkSuSaprayojakavaijAtyaM na nivizane kintvAlokasaMyogAvacchinnatvameveti vAcyam, taniveze gauravasyaiva vaijAnyanivezakatvAt / na cAbhAvacAkSaSajanakatAva. cchedakaM vaijAtyAntarameva kalpanIyam , tatkalpanApekSayodbhUtarUpahetutvasyaiva yuktatvAt / anyathA svavRtyabhAvaviSayakaghaTAdicAkSuSasthale ghaTAdAvanantacakSuHsaMyogakalpanApatteH, phalamukhagauravasyApi kaciddoSatvAt / evaM paramANvAdau mahattvAbhAva Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannikarSavAdaH ] Dxp pratyakSajanakacakSuHsaMyuktavizeSaNatAnurodhena vilakSaNasaMyogasavadhrauvye mahattvasyApi pRthagghetutvamAvazyakam / yadi ca dravyacAkSaSaprayojakajAteApakamevA'bhAcacAkSuSaprayojakajAtyaM, ato na ghaTAdAvabhAvapratyakSAnurodhena cakSuHsaMyogAntarakalpanA / vAyvAdau tAdRzacakSuHsaMyogasattve'pi dravyacAkSuSaprayojakajAtyAzrayasyA'sattvAnna tat pratyakSamiti vibhAvyate, tadA rUpasyA'hetutve'pi na kSatiH / atha dravyasamavetacAkSuSatvAvacchinnaM prati cakSuHsaMyuktasamavAyasya pratyAsattitvAttayaiva pratyAsatyA ghaTAdipratyakSasambhacAccakSaHsaMyogatvena hetutve maanaabhaavH|tr kapAlacakSuHsaMyogAnantaraM ghaTasyotpattikSaNe dvitIyakSaNe vA tatpratyakSasyeva mamApi kapAlavinAzadazAyAM ghaTacakSuHsaMyogotpattyA ghaTapratyakSasyA'. nupagame kSatyabhAvAt / na cAtmapratyakSAnurodhena dravyasAkSAkAratvAvacchinne indriyasaMyogatvena hetutvAccakSuHsaMyogAderapi dravyacAkSuSahetutvamupapadyata iti cintAmaNikRduktaM yuktama, indriyatvasyaikasyAbhAvAdviziSyakAryakAraNabhAvavizrAme dravyamAnasatvAvacchinnaM pratyAtmamanaHsaMyogatvena hetutve'pi dravyacAkSuSatvAvacchinne cakSuHsaMyogatvena hetutvasya niyuktikatvAt / na caivaM pizAcatadrUpAdeH pratyakSatvaprasaGgaH, dravyasamavetacAkSuSatvAvacchinnaM pratisyAzrayasamavetasambandhenodbhatarUpatve Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 [ vAdamAlAyAM nApi hetutvAt / itthaM ca dvayaNukasiddhirapyAvazyakI, tadasattve trasareNvapratyakSatApatteH / mahattvaM ca samavAyena dravyasAkSAtkAratvAvacchinnaM pratyeva, dravyAnyatatsamavetasAkSAtkAratvAvacchinnaM prati ca svAzrayasamavetatvapratyAsatyA hetustena na dvayaNukasya tadIyarUpAdervA sAkSAtkAra iti cet ? ucyate-dravyasamavetacAkSuSatvAvacchinnaM prati cakSuHsaMyuktasamavAyatvena hetutayA na nirvAhaH / paramANu-- dvayaNuka-pizAcAdisannikarSAdapi dravyatvasattApRthivItvAdicAkSuSatvApatteH, ghaTAdigatamahattvodbhUtarUpayorapi tatra svA. zrayasamavetatvapratyAsatyA sattvAt / mahattvodbhUtarUpayoH pratyAsattimadhye niveze ca truTeracAkSuSatvA''patteH / dravyAnyadravyasamavetatvasya kAryadizi praveze truTicAkSayAnurodhenaiva dravyacAkSuSe cakSuHsaMyogahetutAvazyakatvAt / na ca truTicAkSu. SatvAvacchinnaM pratyeva taddhetutvaM, dravyatvApekSayA truTitvasya gurutvAt / ghaTAdyanantavyaktInAM kAryatAvacchedakakoTiniveze gauravAnizcitA'vyabhicArakaMtruTicAkSaSatvameva kAryatAvacchedakamiti punruttaanaaH| paramANavAdyavacchedena ghaTAdisannikarSe'pi tadgatarUpAdyagrahAd dravyasamavetacAkSuSaprayojakacakSuHsaMyogagatavaijAtyasvIkAreNaiva paramANvAdighaTitasannikaNa dravyatvAdyagrahopapa Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannikarSavAdaH ] [ 53 ttAvapi tAdRzavijAtIyasaMyogasya dvayaNuke svIkAre tadgatarUpAdipratyakSApattistatra tadasvIkAre ca truTeracAkSatvApattiriti truTicAkSuSAnurodhena dravyacAkSuSe cakSuHsaMyogasya hetutvamAvazyakamiti bodhyam / etena vijAtIyaikatvanivezo'pi vyAkhyAtaH / yasu gurutvatvasya tadvayApyatolakatvAdeH sparzatvarasatvAdezcAkSuSatvavAraNAya tAdAtmyena tattadvayaktitvena cAkSuSapratibandhakatvakalpanAmapekSya jAticAkSuSatvAvacchinnaM pratyAzrayacAkSuSasya hetutvameva kalpyate lAghavAt / tathA ca paramANvAdimAtrasannikarSadazAyAmAzrayacAkSuSAbhAvAdeva dravyatvAdhacAkSuSatvopapattedra vyasamavetacAkSuSaM pratyeva saMyuktasamavAyatvena hetutvaM nirAbAdham / na caikajAtyAyacAkSuSAdaparajAtipratyakSApattiH, viSayatayA jAticAkSayaM prati svAzrayasamavetatvasambandhenAzrayacAkSuSasya hetutvAt / na ca yatra ghaTanAzadazAyAM ghaTasya cAkSuSapratyakSaM, taduttaraM ca pizAcena cakSuHsaMyogastatra dravyatvacAkSuSaprasaGgaH, AzrayacAkSuSasannikaSayoH satvAditi vAcyam, iSTatvAditi matam / tadatisthavIyaH / vinApi ghaTacAkSuSaM ghaTaghaTatva yorekadA nirvikalpakacAkSuSotpattyA vyabhicArAt / na ca jAticAkSuSatvamAzrayacAkSuSajanyatAvacchedakaM, kintu guNakarmajAtisAdhAraNyena lAghavAdvyabhinnasamavetacAaSatvameva / ghaTatvasyeva ghaTIyarUpAderapi ghaTanirvikalpakoparameva cAkSuSopagame'pi kSatyabhAvAtpizAcakriyArUpAdInA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] [ vAdamAlAyAM mapyAzrayacAkSuSavirahAdacAkSuSatvasaMbhavAt / tathA ca dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati cakSuHsaMyogatvena hetutvamAyAti na tu saMyuktasamavAyasya pratyAsattitvamapIti na kiJcidetaditi dik / svatantrAstu dravyacAkSuSaM pratyeva cakSuHsaMyogatvena hetutvaM na tu dravyasamavetacAkSuSAdau cakSuHsaMyuktasamavAyatvAdinA, gauravAt / gurutvatvarasatvagandhatvAdicAkSuSavAraNAya dravyAnyasamavetacAkSuSatvAvacchinnaM pratyAzrayacAkSuSatvena hetutvAvazyakatayA tata evAtiprasaGgAttattajjAtitvena pratibandhakatvaparyavasitasyA'yogyatvasya kalpane gauravAt / ata eva satyapi sannikarSe nikhAtavaMzAdiparimANagatavaijAtyasya dvihsttvaadergrhH| parimANapratyakSaM pratyAvarakadravyasaMyogasya virodhitayAzrayapratyakSavirahAt / na ca tatra parimANaM gRhyata eva, tadgatavaijAtyaM tu na gRhyate, tadgraha evAvarakasaMyogasya virodhitvAditi vAcyam , ekatrAvarakasaMyogasattve'pyanyatra dvihastavaMzasannikaNa tAdRzavaijAtyasya pratyakSatayA tadgrahaM pratyAvarakasaMyogasya virodhitvAsambhavAt / na caivamapi ghaTaparamANvoghaMTAkAzayorvA saMyogasya pratyakSaM, parairapyayogyatayA tasya vAraNIyatvAddavyAnyasamavetacAkSuSatvAvacchinnaM prati mahattvaviziSTarUpatvAvacchinnAbhAvasyAkhaNDasya svAzrayasamavetatvena pratibandhakatvena tannirAsasambhavAcca / evaJca satyapi cakSuHsannikarSe prathamaM ghaTasyaiva pratyakSaM na tu gharatvAdeH, hetubhUtAzrayacAkSupasya prAgasattvAt / anantaraM Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannikarSavAdaH ] __ [ 55 ghaTatvAdijAtirUpAdiguNAnAM, taduttaraM rUpatvAdezcAkSuSaM, pUrvapUrvAzrayacAkSaSAtmakahetusampatterityavazyaM nirvikalpakasiddhirapi, . sAmagrIviraheNa prAgeva viziSTabuddhayasambhavAt / na ca yatra ghaTacA saMyoganAzadazAyAmeva ghaTasya cAkSupaM, tatrendriyasannikarSavigamottaramapi krameNa tadIyarUparUpatvalaukikacAkSuSApattiH, kAraNIbhUtAzrayacAkSuSasya pUrvapUrva sattvAditi vAcyam , dravyacAkSuSe cakSuHsaMyogasya kAryasahavRttitayA hetutvena tatra ghaTasyaiva pratyakSAnupapatteruktakrameNa pratyakSasvIkAre'pi kSatya. bhaavaaccetyaahuH| pare tu dravyAnyadravyasamavetacAkSuSatvAvacchinnaM prati nAzrayacAkSuSatvena hetutA, tathA sati cakSuHsaMyogasyeva mahatvasyApi dravyacAkSupaM prati hetutvakalpanApatteH anyathA paramANvAdezcAkSuSatvaprasaGgAd , dravyAnyadravyasamavetatvayorvizeSaNavizedhyabhAve vinigamakAbhAvena kAryakAraNabhAvadvayApattezca, kintu dvayaNukAnyavRttigocaracAkSuSatvAvacchinnaMpratidvayaNukAnyavRttivRttiviSayatayA, cAkSuSatvAvacchinnaM pratyeva vA''zrayacAkSuSatvena hetutvam / tathA ca dvayaNukasyApi dvayaNukAnyasamavetatvAdAzrayacAkSuSavirahAdevApratyakSanvasambhavAnna mahattvApekSA / evaM ca dravyacAkSuSatvAvacchinnaM pratyapi cakSaHsaMyuktasamavAyatvenaiva hetutvaM, na tu cakSuHsaMyogatvena, prmaannoshcaakssusstvprsnggaadisyaahuH| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [vAdamAlAyAM nanu ghaTAyekaikacakSuHsaMyogadazAyAM ghaTapaTayoH saMyogasya dvitvasya ca pratyakSavAraNArthamavazyaM vyAsajyavRttidharmapratyakSe yAvadAzrayasannikarSoM heturvAcyaH, tathA ca tattadravyaviSayakatattatsamavetacAkSupatvAvacchinne tattadrvyacakSuHsaMyogatvenaiva hetutvaM paryavasannamanyasya durvacatvAcca / tathA ca tata evAsanikRSTadravyApratyakSatopapattau dravyacAkSupaM prati cakSuHsaMyogasya hetutve mAnAbhAvaH / na ca tattadravyaviSayaketyadhikaM, vinApi tatkapAlacakSuHsaMyogaM kapAlAntaracakSuHsaMyogadazAyAM tatkapAlasamavetadravyatvAdijAtighaTayoHpratyakSotpAdena tadvayabhicAravArakatvAt / na ca tathApi tattadravyacakSuHsaMyogahetutayA kapAlaviSayaghaTacAkSapo. papattAvapi tadaviSayakatadupapAdanArthaM dravya cAkSupe cakSuHsaMyogatvena hetutvamAvazyakamiti vAcyam , kapAlAdiviSayakasyaiva ghaTacAkSuSasyopagamAt / ata evoktahetu vinA tadaviSayakatadApattira(na ?)yuktA tasyAprasiddhatvenA'nApAdyatvAt / na caivaM ghaTAkAzasaMyogAdipratyakSApattiH, gurutvAderiva tasyAyogyatayaivApratyakSatvasambhavAt / yadi cAtattvatatvena yogyatvasya pratibandhakatvavizrAme gauravaM, tadA'stu dravyAnyadravyasamavetacAkSaSatvAvacchinne svAzrayasamavetatvasambandhena cAkSuSAbhAvasyAnugatapratibandhakatvAdeva tadapratyakSatvam / na caivaM dravyapratyakSa mahattvasya dravyacAkSuSe ca rUpasya hetutvaM na syAd , iSTatvAd / paramANupizAcAdyantarbhAvena tatsamavetacAkSupatvAvacchinnaM prati Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannikarSavAdaH ] taccakSuH saMyogatvena hetutvasyAklRptatvAttada'pratyakSatopapatteriti cet ? atra vadanti tattaddravyIya saMkhyA cAkSuSatvameva tattaddravyacakSuH saMyogatvAvacchinnajanyatAvacchedakam, na tu tattadravyaviSayakratatsamavetacAkSuSatvaM, gauravAt / ekAvacchedena cakSuH saMyoge'pyanya dezAvacchinnasaMyogavibhAgayoH sAkSAtkArApacyA tadavacchinnavRttikacAkSuSatvAvacchinnaM prati tadavacchinnacakSuHsaMyogatvena hetutAyAH svAtantryeNA''vazyakatvAt / astu vA tattadghaTIyaguNacAkSuktvAvacchinnaM pratyeva pratyekaM tattadghaTacakSuH saMyogatvAdinA hetutvaM, niruktakAryatAvacchedakatayaiva dvitvadvi (di) pRthaktvAdiSu guNatvasiddheH / tathA ca dravyacAkSuSe cakSuHsaMyogasya hetutvamAvazyakamanyathA viprakRSTasyApi ghaTAdazcAkSuSatvaprasaGgAt / evaJca paramANupizAcapratyakSavAraNAya rUpamahattvayorapi hetutvamiti / [ 57 - * tacintyaM tadavacchinnavRttikacAkSuSe tadavacchinnacakSuHsaMyogasya pRthagvetutve gauravAt / avacchedakatAsamavAyAnyatarasambandhena tattaddravyavRttitattaddravyaviSayakacAkSuSatvAvacchinnaM prati tattaddravyacakSuHsaMyogatvena hetutvaucityAt / avacchedakAviSayaka saMyogAdipratyakSopapAdanAya tadavacchinnacakSuH saMyogatvena pRthagdhetutve ca kapAlAviSayakaghaTapratyakSopapAdanAya cakSuHsaMyogatvena pRthagvetutvamiti tu yuktam / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] [ vAdamAlAyAM yatta tattadravyaviSayakatatsamavetacAkSuSatvAvacchinnaM prati tattadravyacakSuHsaMyogatvena hetutve'pi yatra dvitrikSaNAvasthAyighaTAdivyaktiSu na dvitvAdhutpattiH, saMyogastu yogyo yAvadAzrayasannikarSadazAyAM na jAtastatraiva dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati cakSuHsaMyogatvena hetutvaM kalpyate lAghavAt , na hi tattadvayakticakSuHsaMyogadazAyAmapi tatsamavetasya kasyacinna pratyakSaM yena tatrApyuktavizeSahetutA kalpyeteti, tattuccham , tathA sati dvitrikSaNAvasthAyighaTAdInAM rUpasaMkhyApratyakSAnurodhena dravyasamavetacAkSupaM prati cakSuHsaMyuktasamavAyatvena hetutvAvazyakatve cakSuHsaMyogahetutA'siddheriti dik / atra dravyacAkSuSe cakSuHsaMyogasya kAryatAvacchedakaH sambandho na viSayatvamAtram , "caitrasyAyaM putra" ityAdicAkSuSe caitrAyaMze vyabhicArAt , kintu laukikatvAkhyo'viSayatAvizeSaH, avacchedakadharmavidhayevA'vacchedakasambandhavidhayApi padArthasiddheH / / [iti sannikarSavAdaH]] // iti vAdamAlA // Wan Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAcArya-mahopAdhyAyazrImadyazovijayagaNivinirmitaH // viSayatAvAdaH // // e~ namaH / / 'viSayatA svarUpasaMbandhavizeSo jJAnAdInAM viSaye, na tvatiriktA mAnAbhAvAditi prAzcaH / tadasat / tathAhi-viSayatAyA jJAnasvarUpatve ghaTavadbhUtalamityAdijJAnanirUpitAnAM ghaTabhUtalAdivRttiviSayatAnAmabhedApattyA tAdRzajJAnAnaMtaraM 'ghaTaprakArakajJAnavAnahami'tyAdipratItivad 'bhUtalaprakArakajJAnavAnahamityAdi pratItiprasaGgaH, ghaTaniSThaprakAratvA'. khyatajjJAnarUpaviSayatAyA eva bhUtalavRttitvAt / evaM 'ghaTapaTAvi'tyAdisamUhAlambanadhiyo bhramatvApattiH / paTaniSThatajjJAnarUpavizeSyatAyAH * tajjJAnarUpaghaTatvaprakAratAnirUpitaghaTavizeSyatA'bhinnatvenatAdRzajJAnasya ghaTatvaprakAratAnirUpita paTavizeSyatAzAlitvAt / viSayasvarUpatve ca ghaTabhUtalasaMyogA ityAdyAkArakasamUhAlambanaviziSTabuddhayorvailakSaNyAnupapatteH / na ca viziSTajJAne saMbandhasaMbandho'pi bhAsate na samUhAlambane ityata eva tayorvaila 1-'viSayatA ca' iti de. pratau / 2-'pratyayaprasaGgAt' iti de0 3-'prakAratvAkhye' iti de0| 4-pattizca' iti de0 / ** cihnadvayAntargatapAThasthAne ghaTaniSThaghaTatvaprakAratAnirUpitA tajjJAnarUpavizaSyatvAminnatayA' iti pAThaH de0| 5-'paTaniSTha0' iti de| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] [viSayatAvAde kSaNyamupapatsyate iti vAcyam . saMbamdhasabamdhamAdAyApi samUhAlambanasaMbhavAt / tasmAd jJAnaviSayAbhyAmatiriktameva viSayatvamityananyagatyA svIkaraNIyam / taccAzrayatayA viSaye jJAne ca nirupakatAsaMbaMdhena vartata iti / etena viSayitvamapi vyAkhyAtam / na ca viSayatApratiyogitvameva viSayitvamastu, kiM tasyAtiriktatvasvIkAreNa ? iti vAcyam , viSayitvamevAtiriktaM tatpratiyogitvameva viSayatvamityasyApi vaktu zakyatvAt tasmAd vinigamanAviraheNobhayamevAtiriktam / viSayatvAdikaM tu viSayabhedena bhidyate'nyathA 'ghaTavadbhUtalamityAdi'jJAnIyaghaTabhUtalAdiviSayatAnAM 'ghaTApaTAvi'tyAdi'jJAnIyaghaTapaTAdiviSayatAnAM cAbhedapramaGgena pUrvoktAnupapattitAdavasthyAt / na tu jJAnavyaktibhedenApi tadbhedo, mAnAbhAvAt / / tacca dvividham , kiMcid viSayatvA'nirUpitaM tanirUpitaM ca / tatra nirvikalpakanirUpitaviSayatA viSayatvAnirUpitA nirvikalpakIyaghaTatvAdiviSayatAyA ghaTAdiviSayatAnirUpitatve mAnAbhAvAd / viziSTabuddhiviSayatA ca viSayatvAMtaranirUpitA, prakAratAvizeSyatAsaMsargatArUpANAM tAsAM parasparaM nirupyanirUpakabhAvasattvAt / anyathA 'ghaTavad bhUtalam parvato vahnimAni' 1-'dijAtIya'0 iti de0 / 2- divijAtIya' iti de / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayatAda ve vidhyanirUpaNam ] [ 61 tyAkArakajJAnaviSayatAtaH: 'ghaTavAn parvato vahnimad bhUtalami'tyAkArakajJAnaviSayatAyA availakSaNyaprasaGgAt / manmate prathame ghaTaprakArakatva bhUtalavizeSyakatva yorvahniprakAratva parvatavizeSyatva-yozca parasparaM nirUpyanirUpakabhAvaH, dvitIye ca vahniprakAraka tvabhUtala vizeSyatvayorghaTaprakAratva parvatavizeSyatvayoriti vailakSaNyopapattiH / evaM ca, 'ghaTavad bhUtalam ghaTavAn parvata' ityAkArakasamUhAlambane ghaTAdirUpaikaikaprakAraniSThaprakAratAyA api bhUtalaparvatAdivizeSyabhedena 'ghaTavad bhUtalaM paTavacce' tyAdisamUhAlambane ca bhUtalAdyekaikaniSThavizeSyatAyA api ghaTapaTAdiprakArabhedena bhedo bodhyaH / ubhayavizeSyatAnirUpitatvasyaikaprakAratAyAM ubhayaprakAratAnirUpitatvasya caikavizeSyatAyAM svIkAre tAdRzasamUhAlambanAdAvatiriktaviSayatA kalpanaprasaGgAt / manmate 'ghaTavad bhUtalami'tyAdyAkArakapratyekajJAnI' yapratyeka vizeSyatAnirUpitaprakAratAbhyAM pratyekaprakAratAnirUpitavizeSyatAbhyAmevopapatteH / samUhAlaMbane prakAratAbhedena vizeSyatvAbhede 'ghaTavad bhUtalaM paTavacce tyAdisamUhAlambanA ' dekatra dvayamiti rItyA ekadharmiNi nAnAdharmavaiziSTayAvagAhi 'ghaTavad bhUtalaM paTavadi tyAdijJAnasya vailakSaNyaprasaGgaH / mama tu samUhAlambane prakAra 1- 'vyanirUpitApratyeka vizeSyatA nirUpita prakAratAbhyAM ' iti de| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] [ viSayatAvAde bhedena vizeSyatAbhedo na tvekatra dvayamiti rItyA tAdRzavodhaH iti samUhAlambanatastasya vailakSaNyopapattiriti / vizeSyatvaM prakAratvaM ca dvividham , kizciddharmAvacchinnaM niravacchinnaM ca / tatra kiMciddharmAvacchinnavizeSyatA bhUtalatvadyakavizeSaNaviziSTa ghaTAdirUpA'paradharmavaiziSTayAvagAhijJAne, tatra ghaTAdiprakAratAnirUpitabhUtalavizeSyatAyA bhUtalatvAvacchinatvAt / anyathA kevalamekatra dvayamiti rItyobhayavaiziSTayAvagAhino 'bhUtalaM ghaTavaditi jJAnAttasya vailakSaNyAnupapatteH / kiMciddharmAvacchinnaprakAratA ca vaiziSTanirUpitavaiziSTayAvagAhi 'ghaTavadi'tyAkArakajJAne, tatra ghaTAdiprakAratAyA ghaTatvAdyavacchinnatvAt / anyathA kevalaM vizeSye vizeSaNam tatra ca vizeSaNAntarami'tyevaMrItyA 'ghaTatvAdyavagAnistathAvidhajJAnAd viziSTavaiziSTayabodhasya lakSaNyAnupapattiH, apazcitaM cedamadhikamanyatra / tadaMze vizeSaNatApanasyaiva tanniSThaviSayatAvacchedakatva. miti tu bodhyam / taddharmAvacchinnaviSayatA ca na taddharmaprakAratAnirUpitA, tasyAstathAtve mAnAbhAvAt / na caivaM 'bhUtalaM ghaTayadi'tyAdijJAnAnAM bhUtalatvAdiprakAratAnirUpitavizeSyatAzAlitvAnupapattiriti vAcyam, kevala mekatra dvayamiti rItyA 1- 'ghaTapaTatvAdya0' iti de / 2.-'na' iti nAsti de0 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSyatAdvaividhyavicAraH ] [63 bhUtalatvaghaTavaiziSTayAvagAhijJAnIya bhUtalatvAdiniSThAnavacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAniyAmakasAmagryA api tAdRzaviziSTavaiziSTayabodhakAle satvAt tasya tAdRzaviziSTaviSayatAzAlitvasyAvazyakatvAttataeva tathAtvopapatteH / / vastutastu, viziSTavaiziSTayabodhavicAre niravacchinnaviSayatvAdInAM viziSTavaiziSTayabosAdhAraNyasya khaNDitatvAttAdRzavizeSyatAzUnyabodhasya bhUtalatvAdiprakAratAnirUpitavizeSyatAzAlitvopapattaye bhUtalatvAdyavacchinnavizeSyatAyA eva tatprakAratAnirUpitatvaM svIkaraNIyam / athaivaM tAdRzajJAnasya bhUtalatvaprakAratAnirUpitabhUtalatvAdyavacchinnavizeSyatAzAlitvAd bhUtalatvAdiviziSTe bhUtalatvAdivaiziSTayAvagAhino 'bhUtalaM bhRtalami'tyAkArakajJAnAd 'bhUtalaM ghaTavadi'tyAkArakajJAnasya vailakSaNyAnupapatyA tAdRzajJAnAd bhUtalatvaviziSTe bhUtalatvavaiziSTayAvagAhismaraNApattiriti cet ? na, 'ghaTavadbhUtalami'tyAdyAkArakajJAnIyabhUtalavizeSyatAyA bhUtalatvaprakAratAnirUpyatve'pi tasyA bhUtalatvAvacchinnatvaviziSTavizeSyatAtvena na tannirUpyatvam , kiMtu bhUtalavizeSyatAtvena / 'bhUtalaM bhUtalami'tyAdau ca bhUtalatvAvacchinnatva 1-'bhUtalavAdyanavacchinnabhUtalatvAdipra0'iti de0 / 2-'akhilaviziSTa' iti de0 / 3-'tAdRzajJAnAnantara' iti de0 / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] [ viSayatAvAde viziSTavizeSyatAtvenaiva bhUtalaprakAratAnirUpitatvamityabhyupagamena tdvailkssnnyopptteH| avacchedakatvamapi dvividham-avacchinnaM, niravacchinnaM ca / tatrAvacchinnamavacchedakaM jAtimad bhUtalaM ghaTavadityAdI, tatra bhUtalatvA'diniSThavizeSyatAvacchedakatAyA jAtitvAdyavacchinnatvAt / bhUtalaM ghaTavadityAdau ca bhUtalatvAdiniSThavizeSyatAvacchedakatvAdikaM niravacchinnamiti / evamavacchedakatAnirUpitAvacchedakatvAdikamapi vyAkhyAtam / avacchedakatAvacchedakaM tvavacchedakAMze vizeSaNatApanameveti bodhyam / viSayatAvadviSayAdibhedenAnugatAnAM viSayatAnAmanugamakaM viSayatAtvamapyadhikamAkhyeyam , anyathA ghaTo jJAnaviSayaH paTo jJAnaviSaya ityAkArikAyA anugatapratItegnupapattaH / ghaTatvaviziSTabuddhitvAvacchinnaM prati ghaTatvAdiviSayakajJAnatvAdinA hetutvAnupapatteH, ghaTatvAdyakaikavRttiviSayatAnAmeva prakAratAvizeSyatvAdibhedena nAnAvidhatayA kAraNatAvacchedakAnanugamena vyabhicAraprasaGgAt / __ evaM vizeSyatAtva-tattadavAMtarAvacchedakatva-prakAratA tvAdikamapyanugatapratItibalAdatiriktamupagaMtavyam / ata eva diniSThavizeSyatAyA' iti khaM0 pratI / 2 'ghaTo' iti de0 / 3 'viSayatAtva' iti de0 / 4 'tAtvavizeSyatAtvAdi0' iti de| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 65 parvatatvAdyavacchinnavizeSyakavahUnyAdyanumititvAvacchinnaM prati parvatatvAdyavacchinnavizeSyatAnirUpitavahnivyApyadhUmAdiprakAratAzAlijJAnatvAdinAnugata hetutvakalpanamupapadyate / anyathA tattaddhUmAdibhedabhinnAnAM prakAratAtvAdInAM ananugamena tadanupapatteH / prakAratAtvavizeSyatAtvAdikaM na mitho viruddham, 'ghaThavad bhUtalami'tyAdijJAne ghaTatvAdiprakAratA nirUpitaghaTAdiniSThavizeSyatAyA eva bhUtalAdiniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratArUpatayA tatra vizeSyatAtvaprakAratAtvayoH samAvezAt / tatra tAdRzaprakAratAvizeSyatayorbhede 'ghaTavad bhUtalaM 'dravyaM, ' 'dravyavad bhUtalaM ghaTazce' ti jJAnayorvailakSaNyAnupapatteH / ubhayatraiva ghaTatvaprakAratAnirUpitAyA ghaTavizeSyatAyA ghaTaprakAratAnirUpitabhUtala vizeSyatAyAzca sattvAt / manmate prathame ghaTatvaprakAratAnirUpita ghaTa vizeSyatA bhUtalaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratvAbhinnA dravyatvaprakAratA nirUpita vizeSyatA ca tadbhinnA / dvitIye ca dravyatvaprakAratAnirUpita ghaTavizeSyatA bhUtalavizeSyatAnirUpitaprakAratAbhinnA, ghaTatvaprakAratAnirUpita vizeSyatAca tadbhinneti vailakSaNyopapatteH / vizeSyAvicAraH ] evaM 'raktadaNDavAn puruSa' ityAdijJAne raktatvaprakAratAnirUpitadaNDatvAvacchinnavizeSyataiva ( yuktA ) puruSavizeSyatA - 1 'dravyaM' iti nAsti de / 2.de. pratau adhikaH pAThaH / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] [ viSayatAvAde nirUpitaprakAratArUpA svIkAryA / tadbhede 'rakto daNDo, daNDavAn puruSa'ityAdisamUhAlaMbanatAdRzaviziSTabuddhevai lakSaNyAnupapatteH / ubhayatraiva raktatvaprakAratAnirUpitA yA daNDaprakA. ratA tannirUpitavizeSyatAyAH sattvAditi / kecittu uddezyatvavidheyatve api viSayatAvizeSau / na ca kiMciddharmAvacchinnavizeSyatvamevoddezyatvam , tAdRzavizeSyatAnirUpitaprakAratvameva vidheyatvamastu, kiM tayoratiriktatvasvI. kAreNeti vAcyam , tathA sati 'vahnimAn parvato ghaTavAni'tyAdibodhasyApi parvatatvAvacchinnoddezyatAnirUpitavayAdividheyatAzAlitvAt 'parvato vahnimAni'tyanumityanaMtaramiva tAdRzAnumityanaMtaramapi 'parvate vahnimanuminomI'tyAdyApatteH / manmate tu tAdRzajJAnavyAvRttAyAH parvatAdivizeSyatAnirUpitaprakAratAvilakSaNaparvatAdiniSThoddezyatAnirUpitavayAdividheyatAyA eva tAdRzAnuvyavasAyaviSayatvAbhyupagamAdeva tAdRzAnuvyavasAyA''patyasaMbhavAt / / atha parvatavizeSyakavahniprakArakAnumititvameva tAdRzAnuvyavasAyaviSayaH, viSayatAsaMbaMdhena tAdRzAnuvyavasAyaM prati parvatavizeSyakavahivyApyavattAjJAnajanyAnumititvena tAdAtmya 1 nAsti de0 pratau / 2 raktatvaprakAratAnirUpitadaNDavizeSyatAyA daNDaprakAratAnirUpitapuruSavizeSyatAyAzca sattvAt iti de / 3 'athe' tyasya aSTaSaSTipRSThe 'cet ?' ityanena shaanvyHkaaryH| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udde zyatA-vidheyatAvicAraH ] [ 67 pratyAsattyA hetutvopagamAnna 'vahnimAn parvato ghaTavAni'tyAkArakAnumityanaMtaraM tathAvidhAnuvyavasAyApattiriti kimatiriktavidheyatayA ? na ca tAdRzagurudharmAvacchinnasya tathAvidhAnuvyavasAyahetutvakalpanApekSayA parvatavizeSyatAnirUpitavahnividheyatAkAnumititvena tadhetutvakalpane lAghavAdatiriktavidheyatA setsya. tIti vAcyam , lAghavamAtreNAtiriktaviSayatAsiddhau dhUmaparAmarzAdijanyatAvacchedakatayApi vilakSaNaviSayatAsiddhiprasaGgAt / klaptaviSayatAyAstajanyatAvacchedakatve 'tasyA' AlokaliGgakAnumitisAdhAraNatayA tatra vyabhicAravAraNAyA'vyavahitottaratvasya kAryatAvacchedakakoTau praveze'tIvagauravam / ___ athAtiriktavidheyatAnabhyupagame siddhayabhAvajanyatAvacchedakaM durvacam / tathAhi-'parvato vahnimAni'tyAdisiddhyabhAvasya janyatAvacchedakaM na parvatatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavahinaprakAratAkAnumititvam , 'vahinamAn parvato ghaTavAni'tyetAhazAnumitau vyabhicArAt / nApi parvatatvAvacchinnavizeSyatAkavahnivyApyavattAjJAnajanyAnumititvam , 'vahnivyApyadhUmavAn parvato ghaTavyApyavAMzce'tyAdyAkArakasamUhAlaMbanajanyAyAM tathAvidhAnumitau vyabhicArAditi cet 1 na, vahnitvAnyadharmAnavacchinnaprakAratAnirUpitaparvatatvAvacchinnavizeSyatAkAnumiti-- tvasyaiva 'parvato vahnimAni'tyetAdRzasiddhyabhAvajanyatAvaccheda Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 ] [viSayatAvAde katvasvIkArAt / 'vahnimAn parvato ghaTavAni'tyAdyAkArakAnumitivizeSyatAyA vahnitvAnyaghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitatvena vyabhicArAnavakAzAt / / na caivamapi 'vahnimatparvatavAn deza' ityAdyAkArakAnumitau vyabhicAro durastAdRzAnumitivize yatAyA vahnitvAnyadharmAnavacchinnaprakAratAnirUpitatvAditi vAcyam , tAdRzamukhyavizeSyatAyA eva niveshniiytvaat| na caita dapekSayA parvatatvAvacchinnoddezyatAnirUpitavahinatvAvacchinnavidheyatAyAstAzasiddhayabhAvajanyatAvacchedakatve lAghavAttatsiddhiriti vAcyam lAghavenAtiriktaviSayatAsiddheH prAgeva nirastatvAditi cet ? maivam , atiriktavidheyatAnabhyupagame 'vahiM nAnumi. nomI ti pratIteranumitiniSTho vahniprakAratvAbhAvaH, AtmaniSTho vahniprakArakAnumititvAvacchinnAbhAvo vA viSayo vAcyastathA ca 'vahnimAn parvato ghaTavAn , vahnimatparvatavAn deza' ityAdhanumitikAle tathApratItyanudayaprasa~gastAdRzAnumito vahniprakAratvAbhAvasyAtmani ca tathAvidhAnumititvAvacchinnAbhAvasyAsattvAt / mama tu vahnividheyakatvAbhAvasyAnumitau vahnividheyakAnumititvAvacchinnAbhAvasyAtmani vA tAdRzapratItiviSayatvopagamAnnAnupapattiH / . na ca tadAnIM bhramarUpaiva tAdRzapratItirutpadyate, tatra ca viSayAsacamakiMcitkaramiti vAcyama , yathAkathaMcit pramAtva Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddezyatAvidheyatAvicAraH ] [ 66 sya zakyopapAdanatve pratItibhramatvakalpanAyA anyAyyatvAt / na ca vahnivyApyavattAjJAnajanyAnumititvAvacchinnAbhAvasyaiva tadviSayatvopagamAnnAnupapattiH tAdRzAnumiteratathAtvAdi'(atiriktaviSayatAnabhyupagame'pi na tathAvidhapratyayAnupapattiritya)ti vAcyam , tathA 'satyapi 'vahnivyApyadhUmavAn parvato ghaTavyApyavAniti' parAmarzajanyAnumityanaMtaraM tathApratItyanupapattitAdavasthyAt / anumitiparAmarzayoH kAryakAraNabhAvAgrahadazAyAmapi tAdRzapratyayasya sarvAnubhavasiddhatvAttAdRzAbhAvasya tadviSaya(ka)tvAsaMbhavAcca / athaivamapi vidheyatvamevAtiriktamAstAm , uddezyatvaM tu vizeSyatvarUpamevAstu / kiM ca, vidheyatAvad vidheyatAtvamapyavazyamatiriktaM svIkaraNIyam , anyathA vidheyatAnAM tattadvidheyAdibhedena bhinnatayA'nanugamAttadghaTitopadarzitadharmAvacchinnapratiyogitAkasyAbhAvasyaikasyAsaMbhavAt , tAvadabhAva. kUTasya du yatayA tAdRzapratItyanupapattitAdavasthyAt / tathA cAtiriktavidheyatvAdikalpanamanarthakam , 'parvato vahnimAni'. tyAdyAkArakapratyakSasAdhAraNavanyAdiprakAratAyAM vidheyatAtvasvIkAreNevopapatteH / na ca tAdRzapratyakSAdisAdhAraNavAnyAdiprakAratAto 'vahnimAn parvato ghaTavAni'tyAdijJAnIyaprakAratAyA bhede 5. ( ) koSTagataH pAThaH de0pratAvadhikaH / 2-'satyapi pUrvoktasamUhAlambanajanyatathAvidhAnumityanantaraM tathAH' iti de / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] [ viSayatAvAde mAnAbhAvAt tatra vidheyatAtvasvIkAre tathAvidhAnumitidazAyAM 'vahni 'nAnuminomI'tyanuvyavasAyAnupapattitAdavasthyamiti pAcyam, 'vahnimAn parvato ghaTavAni'tyAdijJAnIyavahniprakAratAyA ghaTAdiprakAratAnirUpitaparvatatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitatayA 'parvato vahnimAni'tyetAdRzajJAnIyavahnayAdiprakAratAyAzcAtathAtve'nayorbhedasyAvazyakatvAditi cet ? maivam , prakAratvAdyatiriktavidheyatvAdInAmanabhyupagame 'parvate vahni'rityAdivAkyajanyazAbdabodhasya vahanyAdividheyakatvaparvatoddezyakatvAnupapattirityatiriktavidheyatvAdikalpana' mAvazyakam / na ca 'parvato vahnimAni tivattatra nAstyeva parvatavahanyoruddezyavidheyabhAvaH, kiMtu vizeSaNavizeSyabhAvApannayorvahniparvatavRttitvayoreveti vAcyam, zAbdabodhasthale prAganirdiSTasyaivoddezyatayA caramanirdiSTapadArthasyaiva vidheyatayA tAdRzavAkyajanyazAbdabodhe vahniparvatavRttitvayoruddezyavidheyabhAvA'saMbhavAt , anyathA 'vahniH parvate' 'parvate vahni'rityetAdRzavAkyajanyazAbdabodhayorvizeSaNavizeSyabhAvA'valakSaNyena vailakSaNyAnupapatteH / ata eva 'guNAnAM guNatvami'tyatra guNatvasyaivoddezyatAvacchedakatvaM tasyaiva vidheyatvamityabhiprAyeNopAye upAyakRtoddezyatAvacchedakatvavidheyayora kye zAbdabodhAnupapattirA. ''shNkitaa| 1-'manu' iti de0 2-'vAcyam' iti nAsti de / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udde tyatAvidheyatAvicAraH ] [ 1 yadi ca vizeSaNavizeSyayorevoddezyavidheyabhAvastadA tatra guNatvasyo'ddezyatAvacchedakatayA guNavRttitvasya vizeSaNatayA guNatvasyA'tathAtvena tadasaMgatameva syAditi vidheyatvAdInAM prakAratAvizeSAdirUpatve 'itaravyApakIbhUtAbhAvapratiyogimatI pRthivI'tyAdiparAmarzajanyAyAH 'pRthivyAmitarabheda' ityAdyAkArakAyAH sAdhyavizeSyakAnumitestavidheyakatvAnupapatyA taduttara mitarabhedaM nAnuminomI'tyAdyanuvyavasAyA''pattiH / __ na ca tAdRzajJAnIyetarabhedavizeSyatAyAmeva vidheyatAtvopagamAnna . tAdRzAnumiteritarabhedAdividheyakatvAnupapattiriti vAcyam , tathA sati 'pRthivIvyApyavAnitarabheda' ityAdyAkArakaparAmarzajanyAyA 'AdhAratAsaMbaMdhena pRthivyAdisAdhyakatathAvidhAnumiterapItarabhedAdividheyakatvopapattestathAvidhAnumityo-- vailakSaNyAbhAvaprasaMgAt / ____atha 'parvate vahni'rityAdizAbdabodhe 'pRthivyAmitarabheda' ityAdyanumitAvatiriktavidheyatvAdisiddhAvapi 'parvato vahnimAn , pRthivItarabhedavatI'tyAdyAkArakAnumityAdau prakAratAtiriktavidheyatvAdau mAnAbhAvaH, vanyAdivRttyai kaikaprakAratvAdinirUpakIbhUtAnaMtAnumityAdivyatirikta vidheyatAsaMbaMdhakalpanApekSayA tAdRzaprakAratvAdau vidheyatAtvAdikalpanAyA 1- vizeSyatAva0' iti de0 / 2- tadatyantA'0' iti0 de0 / 3- AdheyatA0' iti de0 4-'viSayatA0' iti de0 / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] [ viSayatAvAde evocitatvAditi cet ? na, pratyakSAdisAdhAraNaprakAratAyA vidheyatvAMgIkAre'namityAdisthale vAdhabuddhayAdInAM pratibaMdhakatAyAM icchAdhInapratyakSe vyabhicAravAraNAya pratyakSAnyatvasya pratibadhyatAvacchedakakoTau niveze gauravaprasaMgAt / manmate tu vidheyatAyA eva tAdRzaprativadhyatAvacchedakakoTI nivezanIyatayA tasyAzca pratyakSasAdhAraNyA'nabhyupagame '(anAhAryapratyakSe) vyabhicAraviraheNa pratyakSAnyatvasyA'nivezAt / na ca parokSatvajAteH pratibadhyatAvacchedakatvopagamenaivAhAryapratyakSa vyabhicAravAraNasaMbhavena mayApi pratyakSAnyatvaM na nivezyata iti pAcyam , parokSatvajAteranyatra dUSitatvAt / / atha lAghavenAtiriktaviSayatAsiddheH prAgeva nirastatvAt kathametAdRzayuktyAtAdRzAnumityAdAvatiriktavidheyatA setsyatIti cet ? na, etAdRzayuktyaitAdRzaviSayatA na kalpyate, kintu, 'parvate vahniH pRthivyAmitarabhedaH' ityAdyAkArakazAbdAnumityAdau pUrvoktayuktyA siddhasya viSayatAvizeSasya 'parvato vahnimAn' 'pRthivItarabhedavatI'tyAdyAkArakAnumityAdAvetAhazalAghavena saMbaMdhaH kalpyate iti na kAcidanupapattiriti / atha 'pRthivyAmitarabheda', 'itarabhedavatI pRthivI'tyAdyA. kArakAnumityore'tAdRzavidheyatAsvIkAre sAdhyavizeSyakAnu 1-adhiko'yaM pAThaH de0 pratau / 2- rekavidhe0' iti de / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddezyatAvidheyatAvicAraH ] [ 73 mitau sAdhyaprasiddheH pratibadhyatAvacchedakaM durvacam / tathAhiitarabhedajJAnasya pratibadhyatAvacchedakaM yadItarabhedavizeSyakAnumititvaM tadA itarabhedaH pRthivIvyApyavAni'tyAdiparAmarzajanyetarabhedapakSakAnumitau vyabhicAraH / itarabhedavidheyakatve sati tadvizeSyakAnumititvasya prativadhyatAvacchedakatve'pi 'pRthivItarabhedavyApyavatItarabhedaH pRthivIvyApyavAni'tyAdyAkArakasamUhAlaMbanajanyAyAH 'pRthivItarabhedavatI pRthivyAmitarabheda' ityetAdRzasamUhAlaMbanAnumitau vyabhicAraH, tAdRzAnumiteritaretarabhedavidheyakatvAt tadvizeSyakatvAcca / manmate'tra prakAratAbhinnetarabhedavidheyatevetarabhedajJAnaprativadhyatAvacchediketi na vyabhicAraH / tAdRzasamUhAlaMbanAnumitinirUpitetarabhedavidheyatAyAH prakAratArUpatayA tadanyatvAbhAvAditi cet ? __na, itarabhedavizeSyakaparAmarzAjanyetarabhedavizeSyakAnamititvasyaiva manmate itarabhedajJAnapratibadhyatAvacchedakatvopagamAt / 'pRthivIvyApyavAnitarabheda'ityAdyAkArakaparAmarzajanyAnumite. zvetarabhedavizeSyakaparAmarzajanyatvena vyabhicArAnavakAzAt / na caitAdRzagurudharmasya sAdhyasiddhipratibadhyatAvacchedakatve gauravAt 'pRthivItarabhedavatI'tyAdyAkArakAnamitinirUpitapratyakSAdisAdhAraNetarabhedAdiprakAratAyAM vidheyatAtvakalpanamevocitamiti vAcyam . tathA sati dharmitAvacchedakabhedenAnanta 1-'marzA'janya' iti de| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ viSayatAvAde bAdhabuddhyAdipratibaMdhakatAyAM pratibadhyatAvacchedakakoTau pratyakSAnyatva nivezena gauravAttadapekSayA dharmivizeSAmizritasAdhyaprasiddhipratibaMdhakatAyAM tAdRzadharmasya pratibadhyatAvacchedakakoTinivezanaucityAditi / 74 ] evamApattisthale ApAdyatvamapi viSayatAvizeSaH / ApattinirUpitaprakAratAsAmAnyasyApAdyatA rUpatve 'vahnimAn parvato ghaTavAn syAdityAdyAkArakApatterapi vayAderApAdyatApatteH / 'parvato vahnimAnityAdyAkArakavahnayAdyanavacchinnavizeSyatAzAlijJAnIya vilakSaNavahnayAdiprakAratAyAstattvopagame'pi 'vahnimAn parvataH parvato ghaTavAn syAdityAdyAkArakApattau vahvayAdestathAtvApattedu' varitvAt / atha svavyatirekanirNayajanya tadApattiviSayatvameva svasya tadApattinirUpitamApAdyatvamastu, kimatiriktaviSayatA svIkAreNa ? uktasamUhAlambanApattau ghaTavyatireka nirNayasyaiva hetutayA vayAdestadApAdyatvA'saMbhavAditi cet ? na tAdRzavyatirekanirNaya janyatvAdyanupasthitAvapi vahvayAdiniSThApAdyatvAvagAhiMno 'vahnimApAdayAmI' tyAdyanuvyavasAyasyAnubhavasiddhatayA''pAdyatvasya svavyatirekanirNayajanyatadApattiviSayarUpatvA'saMbhavAt / atha vayAdiprakArakApattitvameva tAdRzAnuvyavasAyaviSayaH, tAdRzadharma' prakAratAtvAvacchinnaviSayatAsaMbaMdhana tAha 1 prakAratAnirUpita vi0' iti de. | Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApAdyatAvicAraH ] [ 75 zAnuvyavasAyaM prati vahnyabhAvavattAnirNayajanyatAyA hetutvAnopadarzitasamUhAlambanAnantaraM tAdRzAnuvyavasAyaprasaMga H / ApattitvaM ca mAnasatvavyApyajAtivizeSaH / 'vamApAdayAmItyAdyanuvyavasAyasAkSika 'parva na tAdiviSayatAnabhyupagame vahnyAdivyApyavattAdinirNayajanyatAvacchedakaM vahnyAdiprakArakApattitvameva vAcyam, tathA ca tAdRzasamUhAlaMbana''pattyAdau vyabhicAra iti vAcyam, anumitisthalIya kAryakAraNabhAva iva kAraNavaiziSTya nivezyaiva vyabhicArasya vAraNIyatvAt / bhavanmate'pyanyApAdakApattau vyabhicAravAraNAya vaiziSTyanivezasyAvazyakatvAt / evaM vahnyabhAvavattAnirNayajanyatAvacchedakakoTAvapi tadvaiziSTayasya nivezanIyatayA na tasya samUhAlaMbanApatyAdau vyabhicAraH / bhavanmate'pi vahnimabhedAdinirNayajanyavahnayAdyApAdakA''pattau vyabhicAravAraNAya tadudvaiziSTyanivezasyAvazyakatvAt / na ca parvatatvAdyavacchinnavizeSya kA hvayA diviziSTabuddhau parvatatvAdyavacchinnavizeSya kava hUnyabhAvAdimattAnirNayAbhAva hetutAyAM 'parvato vahnimAn syAdi' tyApattau vyabhicAravAraNAya parvatatvAdyavacchinnavizeSyakavahnayAdyApAdakApattyanyatvaM janyatAvacchedakakoTau nivezyamiti tajjanyatAvacchedakakoTipraviSTatayA vizevyatAvizeSasiddhiH, vahni prakArakAnyatvasya tatra niveze 'vahi1' parvatAtirikta vi.' iti de. / 2 - 'prakArakApattyanya0" iti de0 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] [ viSayatAvAde mAn parvataH, parvato ghaTavAn syAdi'tyAdisamUhAlaMbanAnAM tAdRzabodhadazAyAmApatteriti vAcyam ; janyatAsaMbaMdhena vahnayabhAvavattAnirNayavadanyatvasyaiva tatra nivezanIyatayA vyabhicArApattervAraNasaMbhavAt / na ca janyatvanivezanApekSayA viSayatAvizeSaniveze lAvavAttasiddhiriti vAcyam , kAryatAvacchedakalAghavenAtiriktaviSayatAsiddhau 'tattadApAdyavyatirekajJAnajanyatAvacchedakatayA viSayatAvizeSANAM siddhiprsNgaat| vastutastu bAdhAbhAvajanyatAvacchedakakoTI janyatAsaMbaMdhena bAdhavadanyatvasya nivezanamevocitam / anyathA bAdhakAlInecchAjanyajJAne vyabhicAravAraNAyecchAyA uttejakatve gorvaat| 'manmate-AhAryajJAnasyApi bAdhajanyatayA tasya tAdRzakAryatAvacchedakAnAkrAntatayaiva vyabhicArasaMbhavenecchAyA utte. jakatvAnabhyupagamAt / na ca bAdhakAlInecchAdhInajJAne bAdhahetutAyA apramANikatayA etadanurodhena tatkalpane ca gauravAdicchAyA utte. jakatvamAvazyakamiti vAcyam ; Apattisthale bAdhahetutAyA AvazyakatvAttatrApattitvamanivezyecchAkAlInajJAnasAdhAraNa-- tAdRzabAdhA'vyavahatottarajJAnatvasyaiva tajjanyatAvacchedakatvopagamAdatiriktakAraNatvA'kalpanAt / na caivamApattyanyajJAnasyApi bAdhakAle icchAM vinApattiriti tatrecchAhetutvakalpane 1-'tattadApAdavattAjJAna' iti de0 / 2-'manmate' iti nAsti de0 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 77 ApAdyatAvicAraH] gauravamiti vAcyam , icchAyA uttejakatve'prAmANyagrahAdibhiH samamicchA'bhAvasya vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAviraheNAnugatatvAdicchAyA hetutvakalpanasyaivocitatvAditi cet ? ___ maivam , ApAdyatva'rUpavizeSAnabhyupagame jJAnaniSTho vayAdiprakArakApattitvAbhAva AtmaniSThastAdRzApattitvAvacchinnAbhAvo vA 'vahnimApAdayAmI' tyanuvyavasAyaviSayo vAcyaH, na tu vahayAdivyatirekanirNayajanyatvaviziSTApattitvAghabhAvaH, tAdRzajanyatvAdyanupasthitidazAyAmapi tAdRzapratIteH sarvAnubhavasiddhatvAt / tathA ca, pUrvopadarzitasamUhAlaMbanadazAyAM 'ghaTamApAdayAmi, na vahnimi'tyAdyanuvyavasAyAnupapattiriti tAdRzaviSayatAsvIkAra Avazyaka iti / evaM ca tAdRzaviSayatAnirUpakatvamevApattitvaM na tu jAtivizeSo, mAnAbhAvAt / ApanyanyajJAne tAdRzavilakSaNaviSayatAbhAvAdevA'''pAdayAmI'tyAdyanuvyavasAyavirahopapattiriti bodhyam / . atredamavadheyam-vidheyatvamevApattiH svIkriyate / tathA cApattinirUpitavidheyatvamevApAdyatvam / 'parvato vahnimAn, parvato ghaTavAn syAdi'tyAdyAkArakApattau ghaTasyaiva vidheyatvamupagamyate na tu vanerato na tAdRzApattyanaMtaraM 'ghaTamApAdayAmi, na tu vahinami'tyAdyAkArakAnuvyavasAyAnupapattiH / vidheyatAyA anumityAdisAdhAraNye'pi tatrA 1-'rUpaviSayatAvi0' iti de0 / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( viSayatavAdaH pattitvAkhyajAtivizeSAbhAvAnna tadanaMtara mApAdayAmI' tyanuvyavasAya: / ApattitvajAtau mAnAbhAva' iti tu na vAcyam, 'ApAdayAmI'tyanuvyavasAyasyaiva mAnatvAd / viSayabhedenAnantaviSayatA kalpanApekSayA jAtikalpane lAghavasyaiva vivAdabhaJjakatvAt / 1 na ca bhavanmate vAdhabuddhipratibadhyatAvacchedakakoTau tadvidheyakavijAtIyajJAnabhinnatvaM nivezyaM tadvidheyakAnyatvaniveze'numityAdyasaMgrahApatteH mama tu tanniSThavilakSaNaviSayatAkAnyatvameva nivezyata iti vAcyam, icchAdhInajJAne vyabhi 'cAravAraNAyottejakatvakalpanApekSayA lAghavena janyatAsaMbaMdhena bAdhavadanyatvasyaiva nivezitatvA tenaivApattAvapi vyabhicAravAraNAt, tadanyatvasyaivAnivezAt kAryatAvacchedakatvAdilAghanAtiriktaviSayatAsiddheH, pratibaMdhaka sahasrakavalitatvAt / 78 ] * etenAnumityAdisAdhAraNa vilakSaNa viSayatAyA ApacyAdisAdhAraNyena tatsthalIyapratibaMdhakatAyAM pratibadhyatAvacchedakakoTau pratyakSAnyatvamApatya nyatvaMnivezanIyamiti gaurava mityapi parAstamiti kRtaM pallavitena // zrIH || // samApto viSayatAvAdaH // 1- 'vAditi' iti khaM0 pratau / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya-nyAyAcArya zrImadyazovijayagaNipraNItam vAyUSmAdeH pratyakSApratyakSatvavivAdarahasyam / |aiN nmH|| vAyozcAkSuSasAkSAtkAravat spArzano'pi na sAkSAtkAra iti naiyAyikasiddhAnto na zraddheyaH, vAyoraspArzanatve zarIgvAyusaMyogAnantaraM 'zIto vAyurvAtI' tyAdivAyumukhya vizeSyakalaukikaspArzanAnupapatteH / na cAsau na spArzano'pi tu mAnasa eveti vAcyam , 'vAyoH zItasparza spRzAmi, 'vAtaM spRzAmI'tyAdyanuvyavasAyAnupapatteH / na cAsau bhramo bAdhakAbhAvAt / na ca vAyUnAM viSayavidhayA tattadvayaktitvena svaviSayakalaukikapratyakSaM prati kAraNatvakalpanAgauravameva bAdhakamiti vAcyam , viSayasya tattadyaktitvena kAraNatve mAnAbhAvAt , viSayasya tattadvayaktitvena kAraNatAvRddhibhiyA'tIndriyatvAbhyupagame ghaTAdepi tathAtvApatteH / ___ na codbhUtarUpasya dravyacAkSuSavat dravyaspArzane'pi hetutvAt kAraNAbhAva eva bAdhaka iti vAcyam, mAnAbhAvAt / pramAyAH spArzanavAraNAya udbhUtasparzasya dravyatvaspArzanahetutvAvazyakatayA tata eva pizAcAdeganAdezvA'spArzanatvopapatteH / na ca 'prabhA hi tejaso rUpamiti naye vinigamanAvirahAdevodbhUtarUpasyApi dravyaspArzanahetutvamiti vAcyam , Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ] [ vAyUSmAdeH tathA'pyuktapratItebhramatvakalpanAyA eva vinigamakatvAt / udbhUtarUpasya hetutve'pi mareNuspArzanavAraNAya dravyaspArzanaM prati udbhUtasparzasya hetutvAvazyakatAyA vinigamakatvAcca / na caivamRSmaNo bharjanakapAlasthavaDhyAdezca spAzanApattiH spArzanaM prati rUpasyA'hetutvAditi vAcyam , iSTatvAt / na ca vAyUSmaNostvAcAbhyupagame vRttisaMkhyAderapi tvAcApattiriti vAcyam , iSTatvAditi miimaaNskaaH| tatra prAzco naiyAyikAH, sAmAnyato mAnasetaradravyalaukikapratyakSatvAdyavacchedenaiva dravyalaukikacAkSuSaM pratyudbhU tarUpasya hetutvAnna vAyoH spArzanasAkSAtkArasaMbhavaH, sAmAnyasAmagyA sahitAyA eva vizeSasAmagryAH kAryopadhAyakatvAt / na ca tAdRzakAryakAraNabhAve mAnAbhAva iti vAcyam , vAmbAdeH pizAcAdegatmanazca laukikacAkSuSavAraNAya dravyalaukikacAkSuSaM pratyudbhUtarUpasya hetutvAvazyakatayA tasyaiva sAmAnyato mAnasetaradravyalaukikapratyakSatvasya kAryatAvacchedakatvAt , asati bAdhake sAmAnyadharmAvacchedenaiva kAryatAdigrAhakapramANapravRtterityAhuH / tadasat / mAnasetaradravyapratyakSatvasyA''tmetaradravyapratyakSatvamAdAya vinigamanAvirahagrastatayA dravyacAkSuSatvamapekSya zarIragurutayA ca dravyacAkSuSatvasyaivodbhUta(rUpa)kAryatAvacchedakatvaucityAt / bAdhakasattve sAmAnyasyA'kizcitkaratvAt / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSA'pratyakSatvavivAdarahasyam ] [81 naiyAyikaikAzinastu mUrtalaukikapratyakSatvadravyalaukikacAkSuSatvayoH samazarIratayA vinigamakAbhAvAdubhayamevo dbhUtarUpakAryatAvacchedakam , ato na vAyuSmAdeH spArzanasAkSAtkArasambhavaH / na ca mUrtalaukika pratyakSatvasya kAryatAva cchedakatve'pi dravyalaukikacAkSuSatvaM kAryatAvacchedakamAvazya(ka)m , anyathA AtmanyudbhUtarUpAbhAvAnmUrtapratyakSotpattyasaMbhave'pi cakSuHsaMyogalakSaNasannikarSasattvena dravyalaukikacAkSaSotpatniprasaGgasya durvAratvAta , tathA cedameva vinigamakamiti vAcyam , mUrtalaukikapratyakSavamAtrasya kAryatAvacchedakatve'pi mUrtalokikapratyatAtiriktasya dravyalaukikacAkSaSasyA'lIkatayA sAmAnyasAmagrIvirahAdevA''tmani dravyalaukikacAkSaSotpatte dhAraNasambhavAt / na ca dravyAnyadravyasamavetaspArzanaM prati vasaMyuktatvAcavatsamavAyatvena sannikarSasya karaNatA, na tu svasaMyuktaprakRSTamahattvodbhUtasparzavatsamavAyatvena, mahattvodbhUtaspazayoH ubhayoH praveze gauravAt / tvAcavatvaM copalakSaNaM na ca vizeSaNaM, tena sarvatra pUrvamAzrayatyAcavirahe'pi na kSatiH / tathA ca vAyvAderaspArzanatve tAMttasparzaspArzanAnupapattireva mRtalaukikapratyakSatvasyodbhUtarUpakAryatAvacchedakatvAbhAve vinigamakamiti vAcyam, ekasyAmeva vyaktau kAlabhedena tvAcAnAmanantatayA tvaksaMyuktatvatatsamavetatvamapekSya tvaksaMyuktamahattvodbhutasparzavatsamavAyasamavAyatvasyaiva laghutvAt / nanu Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] [ vAyUSmAdeH tathApi vinigamanAviraheNa mRtalaukikapratyakSatvAvacchinnaM prati udbhUtarUpasya hetutayA mA'stu vAyuSmAdeH tvAcasAkSAskAraH. mA'stu ca saMkhyAparimANAdisAdhAraNavyAsajyavRttiguNa(tvAcItvAcatvAvacchinnaM prati AzrayatvAcAbhAvasya pratibandhakatayA vAyvAdivRttisaMkhyAguNasyApi tvAcAdisAkSAkAraH, vAyvAdivRttikriyAyAH vAyvAdighaTitasannikarSaNa cAyavAdivRttivAyutvoSmatvadravyatvAdijAtezca tvAcasAkSAtkArastu mImAMsakAbhimato durvAra eva, dravyAnyadravyasamavetatvAcatvAvacchinnaM prati tvaksaMyuktaprakRSTamahattvodbhUtasparzavatsama vAyatvenaiva pratyAsattitvAt , tvaksaMyuktaprakRSTamahattvodbhUtarUpasparzavatsamavAyatvena pratyAmattitve gauravAt , vAyuSmAdisparzasvAce vyabhicArAca / na ca tvaksaMyuktaprakRSTamahattvodbhUtarUpasamavAyasya sparzataramUrtasamavetapratyakSatvAvacchinnaM prati sannikarSatayA na vAyvAdivRttikriyAdeH spArzanam / sparzapratyakSaM prati tu tvaksaMyuktaprakRSTamahattvodbhUtasparzavatsamavAya eva sannikarSa iti vAcyam , gurutarakAryakAraNabhAvadvayakalpate gauravAnmAnAbhAvAca / vAyvAdivRttikriyAyAH vAyvAdighaTitasannikarSaNa vAyvAdivRttivAyutvoSmatvAdijAtezca tvAcapratyakSatvasyeTatvAt , prAcAmanabhyupagamabhAvasyA'kizcitkaratvAditi naiyAyikasiddhAntaM pariSkurvanti / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 83 pratyakSatvA'pratyakSatva vivAda rahasyam | , tadabhyasat / yathA trasareNuvyAvRttavijAtIyamahattvasya sAmAnyato dravyalaukikapratyakSatvameva kAryatAvacchedakaM lAghavAt dravyaspArzanasya tu kAryatAvacchedakatve dravyacAkSuSaM prati pRthagmahattva mAmAnyasya kAraNatvakalpanApatteratastrasareNurna cAkSuSaH kintu tadvRttirUpAdikameva cAkSuSamityasya suvacatvespi ' trasareNuzvalatIti' pratyayAnantaraM 'trasareNu pazyAmI' tyabAdhitAnuvyavasAyabalAt dravyaspArzanasyaiva vijAtIya mahattva -- kAryatAvacchedakatva svIkArastathA 'zIto vAyurvAtI' tyAdipratyayAnantaraM 'vAyu N spRzAmi' ityabAdhitAnuvyavasAyAnupapatereva mUrttalaukikapratyakSasyodbhUtarUpakAryatAvacchedakatvAbhAve vinigamakatvAt / mUrttalaukikapratyakSatvasya nityasAdhAraNatayA kAryatAvacchedakatvAyogAcca / nityavyAvRttedharma (meM) kAryatAva - cchedake saMbhavati asati lAghave tatsAdhAraNadharmeNa kAryatvakalpanAnudayAt / na vai mUrttalaukikapratyakSaM laukika viSayatAsambandhena mUrttasvavattvam / mUrttalaukikapratyace muttatvajAterapi bhAnaniyamAt / tacca na nityasAdhAraNaM, bhagavatsAkSAtkAre laukikaviSayatAvirahAt mUrttaniSThAyA laukikaviSayatAyAH kAryatAvacchedakasambandhatvAbhyupagamAzca na samUhAlambanapratyakSamAdAya mUrttavRttiguNAdau vyabhicAra iti (cana) vAcyam, bhagavatsAkSAtkArasAdhAraNasAkSAtkAratvAvacchinnaviSayatAtiriktalaukikaviSayatAyAM " Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] [ vAyUSmAdeH mAnAbhAvAt / tvAcIyalaukikaviSayitvamUrttatvayoH pravezena zarIragauravatvena ca dravyalaukikacAkSuSatvamapi laukikaviSayatAsambandhena dravyatvava(vA)cAkSuSatvaM, dravyalaukikacAkSaSe dravyatvabhAnAniyamAt / dravyaniSThalaukikaviSayatAyAM mAnAbhAvAt / tvAcIyalaukikaviSayitvaH kAryatAvacchedakapratyAsattistena samUhAlambanacAkSuSamAdAya guNAdau na vyabhicAraH / tathA ca cAkSuSatvapravezAt mUrttatvavaccAkSuSatvamAdAya vinigamakAbhAvena ca kSuSatvadravyatvAdimattvayorvizeSaNavizeSyabhAvena ca kAryakAraNabhAvacatuSTayaprasaGgAcca idameva gurviti vAcyam / cAkSapatvamAtrasya kAritAvacchedakatvAt / tadravyaniSThalaukikaviSayatAyAH kAryatAvacchedakasambandhatvAvazyakatvAdeva vyabhicAravirahAt / pratyakSatvasya nitya sAdhAraNatayA tanmAtrasya kAryatAvacchedakatvA'sambhavAt / kiJca vAyUSmAdeH pratyakSatvasandehena mUrtalaukikapratyakSatvasya pratyakSatvasya vA sandigdhavyabhicArakatvAt cAkSuSatva vyApakatvAcca na tayoH kAryatAvacchedakatvasaMbhavaH / sambhavati nizcitA'vyabhicArake rUpe ikSyamANavyabhicArarUpeNa kAraNatvavakAryatvasyApi vinA lAghavamakalpanAt / sambhavati kluptA'gu ruvizeSadharme'vacchedake vyApakarUpeNa kAraNatvavat kAryasyApi binA lAghavamakalpanAcca / vyAptigrahopAye tadupAdAnameva zaGkAprativandhakamiti vyAkhyAnAnantaramanugatA'guruvizeSAnu Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSatva''pratyakSatva vivAdarahasyam ] .. [ 85 pasthitAveva sAmAnyadharmAvacchedena kAryakAraNabhAvagraha iti bhaTTAcAryairabhihatatvAt / na ca kAraNatAhamAtra paraM, kAryakAraNabhAvagraha ityabhidhAnAdavizeSeNobhayaparatvAt , ghUmatvAvacchedena ca kAryatAgrahasyaiva tatra prakRnatvena kAraNatAgrahamAtraparatvasyA'yuktatvAcca / na ca pratyakSasya nityasAdhAraNatvena vyApakadharma ve sandigdhavyabhicArakatve'pi tadevodbhUtarUpasya kAryatAvacchedakam , mRtatvaviziSTe laukikaviSayatA ca kAryatAdizi pratyAsattilAghavAt , cAkSuSatvasya kAryatAvacchedakatve dravyatvaviziSTalaukikaviSayatvaM kAryatAdizi pratyAsattimUrttatvaviziSTalaukikaviSayatvaM vetyatra vinigamakAbhAvena kAryakAraNabhAvadvayApatteH, pratyakSatvasya kAryatAvacchedakatve AtmapratyakSa vyabhicArApattyA dravyatvaviziSTalaukikaviSayatvasya kAryadizi sambandhatvA'sadAvAditi vAcyam, mUrtatvaviziSTalaukikaviSayatAsambandhena pratyakSatvAvacchinnasya kAryatve'pi dravyatvaviziSTalaukikaviSayatAsambandhena cAkSuSatvAvacchinnaM mUrttatvaviziSTalaukikaviSayatAsambandhena cAkSuSatvAvacchinnaM ca pratyekamAdAya vinigamanAviraheNa kAryakAraNabhAvatrayApattedurvAratvAt / vastugatyA dravyaniSThasya laukikaviSayatvasya kAryatAvacchedakasambandhatvena dravyatvaviziSTatvasya sambandhA'ghaTakatayA vinigamanAvirahAca / dravyaniSThacAkSuSaviSayatvamUrtaniSThacAkSuSaviSayatvayodAbhAvAt / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86] [ vAyUSmAdeH na ca cAkSuSatvasya kAryatAvacchedakatve spArzanapratyakSaM prati udbhUtarUpasyA'janakatayA rasanasya spArzanavAraNAya dravyaspArzanaM prati udbhUtasparzajanakatAyAM jalasparzaniSThazItatvavyApyAnudbhUtatvAbhAvasyApyavacchedakakoTau pravezAvazyakatve gauravApatteH, pratyakSatvasya kAryatAvacchedakatve spArzanapratyakSaM prati udbhUtarUpasya janakatayA tadabhAvAdeva rasanaspArzanAsambhavAnna tatpravezaH, udbhUtarUpAnudbhUtasparzavato jalasyAbhAvAditi vAcyam , pratyakSasya kAryatAvacchedakatve tvAcIyalaukikaviSayatvAnAmapi kAryatAvacchedakasambandhakoTau pravezena maha. gauravAt / nanu tathApi pratyakSatvasyodbhUtarUpakAryatAvacchedakatve sparzaniSThAnudbhUtatvAvacchinnapratiyogitAkAnudbhUtakAbhAvakUTatvena dravyaspArzanaM prati hetutvaM, gaganAdAvApa tAdRzAbhAvakUTasattve'pyudbhUtarUpAtmakakAraNAntaravirahAdevAspArzanatvopa - pattaH / cAkSuSatvasya kAryatAvacchedakatve tu sparzaniSTha nudbhutavAbhAvakUTavatsparzatvenaiva dravyaspArzanaM prati hetutvamupeyamanyathA gaganAderapi spArzanApatteH, udbhUtarUpasya spArzanA'hetutvAt / tathA ca sparzatvasya pravezAtsparzatvAnudbhUtatvAbhAvakUTayovizeSaNavizeSyabhAve vinigamakAbhAvena kAryakAraNabhAvadvayaprasaMgAca mahadgauravamataH sandigdhavyabhicArakatvAdidamapi pratyakSatvamudbhUtarUpakAryatAvacchedakaM lAghavAditi cet ? na, ape Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSatvA'pratyakSatvavivAdarahasyam ] [87 kSAbuddhibhedena kUTatvasya nAnAvidhatayA tAdRzAnudbhUtatvAbhAskUTatvena hetutve'nntkaarykaarnnbhaavaaptteH| anudbhutatvAbhAvakUTavatsparzatvena hetutve tu svarUpato'nudbhUtatvAbhAvakUTAnAM sparzatvasya caikatra dvayamiti nyAyena vyAsajyavRttyavacchedakatayA kUTatvasya kAraNatAvacchedakakoTau pravezAt / vastutastu anudbhUtasparza mAnAbhAvAt , sAmAnyataH sparzatvenaiva dravyaspArzanaM prati hetutvam / na tvanudbhUtatvAbhAvapravezo'pIti ka gauravasambhAvanA / naM ca tathApi mUrtalaukikapratyakSatvasya vA udbhUtarUpakAryatAvacchedakatve dravyaspArzanaM prati sparzasya na hetutvamudbhUtarUpAbhAvAdevA'spArzanatvopapatteH, cAkSuSatvasya kAryatAvacchedakatve tu gaganAdestvAcavAraNAya dravyatvAcaM prati sparzasyApi pRthagahetutvamAva(va)zyakamato gauravamiti vAcyam , mUrtalaukikapratyakSatvasyA'pratyakSatvasya vA kAryatAvacchedakatve'pi prabhAyA vAyozca spArzanavAraNAya dravyatvAcaM prati sparzasya pRthaghetutAyA AvazyakatvAt / svatantrAstucakSarayogyadravyasyApivAyuSmAdeH spArzanatve spArzanajanakatAvacchedakaikatvaniSThajAtimAdAya cAkSu(Sa)janakatAvacchedakaikatvaniSThavaijAtyA'nabhyupagame dravyaspArzanaM prati spa vijAtIyamahattvayoH kAraNatvakalpanAprasaGgAt , cAkSuSajanakatAvacchedakaikatvaniSThajAtyanabhyupagame dravyacAkSuSaM prati mahatva Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma] [ vAyUSmAdeH " sAmAnyarUpayoH kAraNatvakalpanAprasaGgAt iti cAkSuSajanakatAvacchedakaikatvaniSThavaijAtyasya vyApyatvameva spArzanajanakatAvacchedakaikatvaniSTha vai jAtyamataH kuto vAyvAdeH spArzanam / atha sAGkaryabhiyA vAyvAderna spArzanam, trasareNvAdervA na ca kSayamityatra vinigamakAbhAvaH / trasareNvAdirUpAdereva cAkSupaM na trasareNvAderiti tatrApi suvacatvAt / na ca trasareNuH rUpavAn trasareNuzcalatItyAdipratyakSAnantaraM trasaMraMNu pazyAmItyabAdhitAnuvyavasAyavalAt trasareNyAdevaHkSuSamAvazyakamiti vAcyam, tadA zIto vAyuvatI 'ti pratyakSAnantaraM 'va yU' spRzAmI' tyabAdhitAnuvyavasAyabalAt dvayorapi spArzananvasyAvazyakatvAt / trasareNu pazyAmItyanuvyavasAyamya vA bAdhitatvaM nizcitaM, 'vAyu' spRzAmI' tyasya vA bAdhitatvaM sandigdhamityasya (za) pathamAtranirNeyastrAditi ceta na, evaMvidhavirodhe viSayamAtrAsiddheH vinigamanAvirahAdubhayoreva sAGkaryavAraNAya bhramatvakalpane'pi vAyvAdeH pratyakSatvAdisiddhezva | ekatvaniSThekavaijAtyasyaiva dravyacAkSupaspAI nobhayajanakatAvacchedakatvAditi naiyAyika siddhAntaM pariSkurvanti / prabalatarayuktyA tadapi na samyagiti pratibhAti / spArzanajanakatAvacchaMdakavaijAtyavyApakatrasareNvekatvasAdhAraNa jAtyaM hi nityaikatvasAdhAraNaM nikhilatadvyAvRttaM vA ? Adye yadi nityaikatveSu madhye paramANvekatvamAtrasAdhAraNaM tadA dravyacAkSupaM prati mahattvasya Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSatvA'pratyakSatvavivAdarahasyam ] [81 kAraNatvamAvazyakam / yadi ca gaganAdyekatvamAtrasAdhAraNaM tadA dravyacAkSuSaM prati rUpasya kAraNatvamAvazyakam / tathA ca kAryakAraNadvayamaviziSTameva, ekatvaniSThavaijAtyakalpanaM punaradhikam / antye'pi kAryamAtravRttijAtitayA tadavacchinnaM prati kasyacitkAraNatvasyAvazyakatayA dravyacAkSuSaM pratyekatvasya kAraNatvamAdAya kAraNatAdvayakalpanamaviziSTameva, / ekatvaniSThavaijA. tyakalpanaM punaradhikameva. kAryamAtravRttimAteH kAryatAvacchedakatvaniyamasya sakalaprAmANikasiddhatvAta / kizca ghaTAkAzasaMyogadvitvAdeH spArzanavAraNAya vyAsajyavRttiguNatvAcaM prati svAzrayasamavetatvasambandhena laukikaviSayatvAvacchinnatvAcAbhAvasya pratibandhakatvamAvazyakam / tasya ca pratibadhyatAvacchedakaM na vyAsajyavRttiguNatvAcatvam / guNAditvAcaM prati prakRSTamahattvavadudbhutasparzavatsamavAyasyAtiriktakAraNatvakalpanApatteH / api tu nikhilaguNakarmatvAcasAdhAraNaM dravyAnyasattvAccatvameva tatpratibadhyatAvacchedakam / dravyAnyasattvaM ca pratibadhyatAvacchedakatayA vizeSaguNakarmamAtravRttijAtivizeSa iti tvaksaMyuktasamavAyAdisannikarSahetutvanirAkaraNAvasare prapazcitam / tathA ca vAyuSmAderaspArzanatve sadvRttisparzasyApyaspArzanopapattiH / na ca sparzataradravyAnyasattvAcatvameva tatpratibadhyatAvacchedakamiti vAcyam , sparzataratvapraveze gauravApatteH / sparzataratvapraveze ghaTAkAzasaMyogAdau Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] spArzanasAmAnyApattivAraNAya spArzanaM prati sparzatvena paramANvAdispArzanavAraNAya prakRSTamahatvatvena cAtiriktakA ( raNatvA'' ) pattezceti samAsaH / sparzAbhAvasya vijAtIya spArzAbhAvasya vA tatpratibandhakatve tu na kizvidetat / vaijAtyaM tu phalabalakanRpyamiti dhyeyam / vAyUSmAdeH pratyakSatvApratyakSatvavivAda rahasyaM samAptam // 1 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya - nyAyavizArada - nyAyAcArya paNDitaziromaNi zrImadya zovijaya gaNiviracitA || vAdamAlA ( 3 ) // ai namaH || aindrazreNinataM natvA jinaM tattvArthadezinam / vAdamAlAM vitanute yazovijayapaNDitaH // 1 // tatra pUrva vastulakSaNaM vivicyate / sAmAnyavizeSAtmakaM vastu / tatra sAmAnyamanuvRttipratyayA'sAdhAraNa he turvastvaMzaH / bhavati khalu bhinnapradezakanAnAvyaktivizeSya kaikatvaprakArakapratItau tAdAtmyena tiryaksAmAnyaM hetuH / ekapradezakanAnAparyAyavyaktivizeSyakaikatvaprakArakapratItau ca tAdAtmye nordhvatA sAmAnyaM heturityetadvividhamapyanuvRttipratyayA'sAdhAraNakAraNamiti / vizeSo vyAvRttipratyayA'sAdhAraNa heturvastvaMzaH / bhavati khalvekavizeSyakAnekatvaprakArakapratItau tAdAtmyena vizeSo heturiti / na ca 'ghaTA aneke' iti pratItAvane kavizeSyakatvasyaivAnubhavAdasaMgatametaditi vAcyam, vizeSagrahaNAbhimukhakSayo pazamasAmarthyAdekavizeSyakAnekatvaprakArakabodhe'pi tathAbhilApasambhavAdekasAmAnyatAdAtmyA''pannavyaktInAM kathaMcidekatvasyApyavirodhAditi / tadAtmakatvaM ca tadubhayatvam / tacca Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ vAdamAlAyAM bhedAbhedasambandhenaikaviziSTA'paratvam / atirikta dvitve mAnA 62 ] bhAvAt / " yattvaviziSTayorapa gotvAzvatvayorubhayatvapratyayAdatiriktameva dvitvamiti dodhitomApadarzitaM tatra tatrApyekajJAnaviSayatvAdisambandhena vaiziSTayasya sambhavAt / etena virodhabhramepyubhayatvapratItebhUtatvamUrttatvA (dyo 1) yorapi na viziSTatvarUpamubhayatvamiti vidyotana likhitamapyapAratam / ekasambandhena virodhabhrame'pi sambandhAntareNa vaiziSTyabuddherapratyUhatvAt / nanu yadi sAmAnyavizeSobhayasya vastutvaM tadA kevale sAmAnye kevale ca vizeSe vastutvaM na syAditi cet na, kevalasya tasyAprasiddheH / tathApi 'eko na dvAvi'tivat 'sAmAnyaM vizeSo vA na vastviti syAditi ceta ? syAdeva, ata eva sAmAnyaM vizeSo vA na vastu nApyavastu kintu vastvekadeza iti siddhAntaH / tattvaM ca tattAdAtmye sati tacca - paryAptyanadhikaraNatvam, yathA paTatAdAtmye sati paTatva paryAptyanadhikaraNatvAttantuSu paTaikadezatvavyavahAraH / paTasamavAyikAraNatvamAtreNaiva tadupapAdane tu tantusahastre sahasrasaMkhyAvacchedenApi sahasratantuka paTaikadezatvavyavahAraprasaGga iti vibhAvanAyam / atra ca sAmAnye vizeSe vA pratyekaM vastvekadezatvamevobhUtam / nayatAtparyabhedena tu vastutvA'vastutvobhayatvA'na Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastulakSaNam ] [ 13 vacanIyatvAdiprakAraiH saptApi bhaGgAH pravarteran / anantadharmAtmakavastunayapravRttyaparijJAnavatAM tvekatra dvitvAbhyupagame'pivyAkulIbhAva eva, samAyaviSayatvenaiva 'dvAvi' tyAdipratItyupapAdane 'eko dAvityAdipratItiprasaGgAt / na ca paryAptisambandhAbhyupagamepi nistArastasyaikatrA'sattve dvayorapyabhAvaprasaGgAt / pratyekAvRtteH samudAyA'vRttitvaniyamAt / atha 'ekatra dvAviti na zAbdadhIrekatvAdyavacchinne dvitvAdyanvayasya nirAkakSitvAt / nApi tathA pratyakSaM, tatra yAvadAzrayasanikarSasya hetutvAt / nacobhayAzrayasabhikarSakAlInasyA'ya'meko dvau 'ayaM ca eko dvAviti'pratyakSasya prAmANyaM syAditi vAcyam, tatprAmANyasya yAvadAzrayavizeSyatAkatvaghaTitatvAt / ekaghaTavati ca dvitvAvacchinnAdhikaraNatAvira* hAdeva nobhayaghaTavattAdhIriti dvitvasya paryAptyanabhyupagamepi nAnupapattiriti cat 1 na, tathApi dvitvavyApyadharmeNaikatra dvitvAnumityA''patteH, 'eko na dvau' 'dvo naika' iti prayogA'yogyatA''pattezca / atha paryAptisambandhenaikatvadvitvAdevRttAvidaMtvadvinvA. dikamavacchedaka, nacAtmAzrayaH, dvitvAdivyaktibhedenApi tatsaMbhavAt , tena 'ayameka' 'imau dvAvi'ti pramA, na tu 'dAveko' 'ayaM dvAvi'tyAdikam / 'ghaTAvi'tyAdizAbdadhIstvava. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] [ vAdamAlAyAM cchedakA'viSayaiva tathA / paryAptyavacchinnA'vacchedakatAkekatvadvitvAdyavacchinnabhedavRtau tu dvivetkatvAdyavacchedakam , tena 'dvau neka' 'eko na dvAviti pramA, na tvayaM naiko' 'dvo na dvAvi'tyAdi / na vA virodhaH,mUlAgravadidaM tvadvitvAdyavacchedakabhedAt / dvitvAdyatyantAbhAvasya tu paryAptyanavacchinnasamavAyamAtrasya pratiyogitAvacchekatvAt / dvitvavati dvitvAtyantAbhAvAnaGgIkAgadvA 'ekasmin dvitvamiti na pratItiH / 'eko na dvAvityAdidhiyAmekatvAdI dvitvAdyavacchedakatvAbhAvaviSayatvameva natvekasmin dvitvAdyabhAvaviSayatvamiti tu na yuktam , evaM sati 'mUle vRkSaH kapisaMyogI'ti pratyayasyApi mUle kapisaMyogAnavacchedakatvAvagAhitvA''patteriti naiyAyikamatapariSkAre ko doSa iti cet ? zRNu / tathApi vyApakatvaviziSTasamavAyarUpAmatiriktA vA paryAptiM vinA'pi zuddhasamavAyena 'ayaM dvau' 'dvAveka' ityAdipratItyA''pattiH, dvayorekaikasminnapi dvitvasya dvitvAvacchinnAdhikaraNatAsattvA'deko dvAvi'ti pratItyApattizca / svAdhikaraNatAvacchedakadvitvAdiviziSTa eva dvitvAdyanvayasya sAkAMkSatve 'ghttaavi'tyaadipryogsyaanuppttiH| kiJca, idaMtvasyaikatvavRttyavacchedakatve imo dvAvi'tyatrevatvollekhAnupapattiH / dvitvavRttau dvitvAvacchinnamevedaMtvamavacchedaka na tu zuddhamiti na doSa iti ceta ? ma, avacchedakAvacchedaka Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastulakSaNam ] [15 syAvacchedakanyUnavRttitvaniyamAt / tadantAdvayatvameva buddhivizeSaviSayatvarUpamavacchedakamiti cet ? tathApi ghaTapaTobhayavRttyekatvasyaiva ghaTapaTobhayamedavRttyavacchedakatve 'ghaTau na ghaTapaTAvi'tyasyA(:) prasaGgaH / ghaTapaTobhayatvAnyasaMkhyAvyaktInAM viziSya tadavacchedakatvopagame ca 'ime ghaTA ime ca paTA na ghaTapaTAviti vyaktyapekSabahutvAvacchedena jAtyapekSadvitvA. vacchinnabhedapratItipramaGgaH / kizca, 'dvau naika' ityatrAnubhavabalAdvayAsajyavRttidharmAvacchinnAdhikaraNatAkabhedasiddhau tata evAnyatrApi tena vyadhikaraNadharmAvacchinnAdhikaraNatAkAbhAvena ca svapararUpavidhiniSe. dhA'virodhasiddhau syAhAvanItyaiva sarvasAmaJjasye kiM kliSTakalpanAkaSTazatena ! ata eva sAmAnyavizeSAguvaNThitasyAnAdA'virodhenaikatrApi dharmabhedoparAgeNekatva dvitvayoravirodhamabhipretya 'ege bhavaM duve bhavamiti somilaprazne 'davvaTThayAeege ahaM nANadaMsaNaTTayAe duve ahami'ti(bhaga.sU.648)pratyuvAca prmeshvrH| tatra saMgrahanayAbhiprAyeNa prathamamuttaraM, dvitIyaM ca vyavahAranayAbhiprAyeNeti / tataH sthitametat sarvanayopagraheNa 'sAmAnya-vizeSAtmakaM vastviti / nanu 'sAmAnya-vizeSAtmakaM vastvi'ti na vastuno lakSaNam / sakalatadvattitve sati taditarA'vRttidharmasya tamrakSaNatvAt / itaravyAvRttinizcayArtha hi lakSaNaM prayujyate na ca vastvi. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] [ vAdamAlAyAM tarat prasiddhamasti yadanena lakSaNena vyAvartyeteti cet 1 vastvitaratkevalasAmAnyAdikaM zasazRGgAdikaM vA vikalpaprasiddhaM vyAvarttayadidaM vastulakSaNaM ghaTata iti sampradAyaH / vastuto netaravyAvRttimAtraM lakSaNaprayojanaM kintu vyavahAravizeSo'pi, tato'doSazabdArthobhayatvAvacchedena kAvyavactvavyavahArAyA'doSazabdArthobhayasya kAvyalakSaNatvavatsAmAnyavizeSobhayatvAvacchedena vastutvavyavahArAya sAmAnya vizeSobhayasya vastulakSaNatvamaviruddham / na cAtra taditarAvRttitvA'prasiddhiH, tvanmate'pItaratva sAmAnye tatpratiyogikatvasvAdhikaraNAnuyogikatvo bhayAbhAvasya tatpratiyogikanva sAmAnye svasamAnAdhikaraNa bhedavRttitvA'mAvasya vA nivezAt, tadvRttyabhAvA'pratiyogitve sati svasamba ndhivRttibhedA'pratiyogitatkatvasya tallakSaNatvaparyavasAnAt / ata eva ' kevalavyatireki hetu vizeSa eva lakSaNamityanAdRtya zivAdityo'pi 'pramitiviSayAH padArthA' iti padArtha sAmAnyalakSaNaM kRtavAn / yattu * 'parasparavyatikare sati yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNamiti vArttikavacanamanurudhyA'sAdhAraNadharmavacanaM na lakSaNaM daNDAderataddharmasyApi devadattalakSaNatvAd, avyAptalakSaNAbhAsAtivyA ptezceti dharmabhUSaNena dUSitaM tatra tu vayaM na samyakkauzalamavagacchAmaH, 'sajAtIyavijAtIyavyAvRttiphalakatvenA'sAdhAraNa Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyavAdaH ] [ 7 9 dharmo lakSaNamityarthasyASSkare vyavasthitatvAt / niruktA'sAdhAraNadharmasyA'vyAptA'vRttitvAt daNDAdestu vizeSaNatvamAtreNaiva lakSaNatvAbhidhAnAt / itthameva bhASyoktapUrvapadavyamicAryAdilakSaNavyavasthopapatteH / parasparavyatikare satI' ti vizeSaNamahimnA rUpAntareNa svetara bhedAbhAvasamAvezAya siddhasya svetara bhedavRttyavacchedakadharmasya lakSaNatvalAbhe'pi daNDAderati: prasaktasyA'tathAtvAt / kiJcaivaM kevalAnvayilakSaNamapi na suSThu ghaTata iti prasiddhanItyaiva sarvamavadAtam // 1 // [ vastulakSaNavAdaH samAptaH ] [2] sAmAnyavAdaH / de 1. dravyaguNakarma vRttipadArthAntarameva sAmAnyamiti naiyAyikAH / apAharUpameva taditi saugatAH / vastuna eva samAnaH pariNAmastaditi paramapuruSavacanAnusAriNaH / " 3 i tatra naiyAyikAstAvaditthaM pramANayanti - sarvatrAnugatAkArapratI tInAmekaviSayatvaucityAt 'satsaditi 'dravyaM dravya - mi' ti 'ghaToyaM ghaToyamityAdipratItibhiH sattva dravyatva-ghaTa - tvAdisAmAnyasiddhiH / tacca sAmAnyaM dravyAditrayavRttyeva / sAmAnyasya sAmAnyavRttitve'navasthAprasaGgAt / klRptajAtiSu jAtitva svIkAre svasvasahita svapi tAsu jAtitvAMtarakalpane tatsAmrAjyAt / sAmAnyasya sAmAnyasamavAyitve dravyAzri Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] [vAdamAlAyAM tatve sati samavAyitvena gunnaadhnytrtvprsnggaadvsthaabhaavo'nvsthetynye| vizeSe tatsvIkAre ca rUpahAniprasaGgo, na hi jAtyA samAnatApanAnAM vizeSANAM vyAvartakatvaM sambhavati / sambhave vA nityadravyagatairekatvAdibhireva tatsambhave vizeSasyaiva vaiyarthyaprasaGgaH / samavAyA'bhAvayozca samavAyarUpasambandhA'bhAvAnna jAtimattvamiti / sAmAnyAdau 'sAmAnyaM sAmAnyami'tyAdyanugatadhIstUpAdhinaiva / asAvapi paraMparAsambaddhajAtisvarUpa eva, tatra 'satsaditidhIstu sattaikArthasambandhAt / abhAve tu virodhagrahAdeva na sattAdhIrabhAvAvRttisattaikArthasambandhenaiva sattAgrahe vA sidi'tyabhilApAna tatra sattAbhilApa iti / _ tadetadakhilamindrajAlakalpam / padArthAntarabhUtasya sAmAnyasya tatsambandhasya ca samavAyarUpasya sarvagatatvena paTAdAvapi ghaTatvAdivattAdhIprasaGgAt / - atha paTAdau ghaTatvAdisamavAyasattve'pi samavAyena na ghaTatvAdivattA, tadAdhAratAyA ghaTAdisvarUpatvAdato noktadoSaH na ca tadIyasambandhavattvaM tadvattvaniyatam, gaganIyasaMyoge vyabhicArAt / vRttiniyAmakatvavizeSaNAnnaivamiti cet 1 na, karavRttitAniyAmakakapAlasaMyogavatkapAlasya svA'mAvavattvena vyabhicArAt / tatra tavRttitAniyAmakaH sambandhastatra tada. ttAniyata iti cet 1 anumatametat , ata eva ghaTatvAdisama Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyavAdaH ] vAyasya paTAdivRttitA'niyAmakatvena tatra tadvattA'bhAvAbhyupagamAt / sannapi tatra tatsamavAyaH kathaM na tadvRttiniyAmaka iti cet 1 tadidamanumavaM prati praSTavyam, yo ghaTa eva ghaTatvamiti nayatyena samunmIlatIti / etena sAmAnyasya sarvagatatvaM yaducyate tat kiM sarvasarvagatatvaM vyaktisarvagatatvaM vA ? Adye aMtarAle paTAdivyavatAvapi tadupalabdhiprasaGgaH / avyaktatvAttatra tasyAnupalambhe ca vyakterapi tata eva tadupapattau sarvagatatvaM kiM na syAt ? asatvAdantarAnupalambhastUbhayatra tulyaH / na ca ghaTAdivyaktInAM ghaTatvAdivyaM jakatvAdanyatrAnupalambhaH, tAsAmeva tadabhivyaktihetutve tatkalpanAnarthakyaprasaGgAt / kAryA'sahabhAvena sannikarSasya hetutve ghaTanAzakAle ghaTacakSuH saMyogasaccAttaduttaraM ghaTapratyakSavAraNAya laukikaviSayatayA ghaTapratyakSaM tAdAtmyena ghaTasya hetutvena tvanmate'pi tasya ghaTatvAbhivyaJjakatvAnupapattezca / na ca tAdAtmyasamavetatvAnyatarasambandhenaiva taddhetutA, satyevAzraye rUpAdinAzakAle rUpAdipratyakSavAraNAya rUpAdInAM pRthakkAraNasvAvazyakatve tathA hetutve mAnAbhAvAt evamapi ghaTe paTatvapratyakSApatteranuddhArAcca / itthaM ca ghaTatadvRttijAtyanyatarapratyakSe - tAdAtmyAnavacchinnasamavetatvAnyatarasaMbandhena ghaTahetutve'pi na nistAraH / na ca ghaTatvAdisannikarSe ghaTAdiviSayAntarbhAva eva tadUvyaJjakatvaM dravyasamavetacAkSuSatvAvacchinne cakSuH saMyu [ 99 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] [ vAdamAlAyAM ktasamavetatvena sAmAnyata eva pratyAsattitvAd , ghaTAdyantarbhAvena viziSya nAnAsanikarSahetutvakalpane mahAgauravAt / dvitIya pakSepi cotpadyamAnavyaktau sAmAnyasya vyaktyA sahaivotpAde vyaktyantarAdvA samAgate svIkriyamANe tasya nityatva-kriyAvattva-vyaktyantaraniHsAmAnyatvAdyApattiriti pratyAkhyAtam , ghaTAdisvarUpApAyA eva ghaTatvAdyAdhAratAyAH svIkAreNa tasya vyaktisarvagatatvavyavasthAnAditi cet ? na, ghaTAdisvarUpAyA ghaTatvAdyAdhAratAyA bhUtalaghaTAdivRttitvA'vRttitvAbhyAM teSu tatpratItyapratItiprasaGgAt / ghaTAdisva. rUpamapyAdhAratAtvena ghaTAdivRttyeveti na doSa iti cet 1, na AdhAratAtvA'nirukteH / ekatra svavRttitvasvAvRttitvayoH zabalavastvabhyupagamaM vinA'sambhavAt / ata eva ghaTatvasamavAye ghaTapaTAdyAzrayabhedena vRttiniyAmakatvA'niyAmakatvabhedo'pi durupapAdaH / athA''dhAratA nAdhArarUpA nA'pyatiriktA, kintu kuNDAdau badarAdebaMdarAdipratiyogikatvaviziSTasaMyogarUpaiva, ghaTAdau ca ghaTatvAdeH samavAyarUpaiva, navInaiH samavAyanAnA'bhyupagame doSA'bhAvaditi cet ? na tathApi pItaghaTe nIlatvaviziSTaghaTatvavattAdhIprasaGgAt / viziSTasamavAyasyApyatiriktatvAnna doSa iti cet ?na,tathA sati viziSTasyaivAtiriktatvakalpanaucityAt / ata eva'nIlatvaviziSTaghaTatvaM na pItaghaTavRtti' iti Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyavAdaH ] [ 101 pratyayaH tattavRttItyapratyayazca sarvasiddhaH / itthaM ca 'prativyakti viziSTarUpeNa bhinnaM, zuddharUpeNa cA'bhinna sAmAnyamanubhUyata iti kathaM sarvathaikaM sAmAnyaM ? viziSTA'viziSTayoAMda' evetisArvabhaumamataM tu bhede niraakrissyaamH|| atiriktaM sAmAnya vyaktiSvekadezena samaveyAtkAtsnyenavA! Adya sAvayavatvaprasaGgaH antye ca prativyakti nAnAtvApattiH / , na ca vyaktivRttitvaM sAmAnyasyopagamyata eva, dezakAtyayostanupagamAdApAdakA'bhAva iti vAcyam , uktA'bhyataraprakAravyatirekeNAnyatra vRttyadarzanAt / atrAnyataraprakArAzrayaNe'nyataradoSA''patteH ubhayA'siddhau ca vRttitvavizeSAbhAvasamudAyena vRttitvasAmAnyAbhAvApattervajralepatvAditi sammati. ttokaakRtaamaashyH| nanu dezakAtya'vRttitve kiJcitsarvAvayavAvacchinnasaMyuktatvalakSaNe dravyavRttitvasyaiva vizeSau, na tu vRttitvasAmAnyasyeti neyamApattighaMTata iti cet ? na, avacchinnA'navacchinnavRttitvavizeSAbhAvAbhyAM tadavRttitvA''patterAdhe'vyApyavRttitvasya dvitIye ca prativyakti bhedasyA''patterityAzayAt / ata evaitadghaTavRttighaTatvamaparaghaTAvRtti. etadghaTaparyAptatvAdetadghaTekatvavadityapyApAditaM . nyAyAloke'. smAbhiH / kiJca, samAnAnAM svabhAva eva sAmAnyaM natva Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1021 [ vAdamAlAyAM riktam , ata eva svasvAtiriktapadArtheSu prameyatvasvabhAvena 'prameyamiti buddhivadbhAvatvasvabhAvenaiva 'saditi dhIH / satsa ttayovilakSaNasambandhAvagAhinI sattAdhIH punarasiddhA / yathA ca bhAvatvasya niyatAnugatavyAvRttavyapadezaniyAmakatvaM tathA siddhAntapakSe nirUpayiSyAmaH / dravyajanyatAvacchedakatayA siddhaM sattvaM gaganAdo dravyasvAdinA sAMkaryabhiyeva svIkriyate, na tu sAmAnyAdau mAnAbhAvAta , atastatraikArthasamavAyeneva sattAdhIriti padArthamAlAlikhanaM tu na jyAyaH, avacchinnasamavetatvenaiva dravyajanyatAvacchedakatvasambhavAt / upAdhisAMkaryasyeva jAtisAMkaryasyApyadoSatvAt / parasparAbhAvasamAnAdhikaraNajAtitvena parasparAbhAva. dhyApyatve mAnAbhAvAcceti dik / saugatAstu saMgirante padArthAntarabhUtaM sAmAnyaM tAvavAhatareva nirAkRtam / atyantavilakSaNasvalakSaNasvarUpaM ca virodhAdeva tanna sambhavati, vyaktyaMtarAtmajAtyAtmatAyA vyaktyaMtarAnugame svalakSaNatvavyAghAtAt / tato gauaurityAdyanugatAkArapratiteranyavyAvRttimAtreNeva vyaktiSu prasidvaraprAmANika eva sAmAnyasvIkAra iti / tadapyasat / anyavyAvRttahigevAdivyaktivRttitve sAmAnyarUpatAyA durnivAratvAt / sakala vyaktigatasyAnugatasya rUpasyA'smanmate bhAvAbhAvarUpatvAt / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyavAdaH ] : [103 . Antaratve tu tasyA bahirAbhimukhyenollekho na syAt / nAntarbahirvA seti tu svAbhiprAyamAtraM, tAdRzyAstasyA alIkatvena tathAbhUtapratyayajanakatvA'yogAt / anAvivAsanAnirmita evAyamiti cet ? tarhi tatra kathaM bAhyArthavizeSApekSA ? atha dRSTa evArthe vAsanA sAmAnyavikalpajananI darzana eva ca bAhyArthavizeSApekSA, na tu vikalpe, tacca svaviSayasAmAnyavyavasAyivikalpotpAdanadvArA vastUpadarzayadarthaprApakaM sat pramANaM syAdityasmAkaM praNAlIti cet ?, na, apoharUpasya sAmAnyasyA'vastutve tadviSaya(ka)vyavasAyajanakasya vastUpadarzakatvavirodhAt saMzayaviparyayakAraNadarzanavat / atha dRzyavikalpyayorekIkaraNAdvastUpadarzaka eva vikalpo'ta eva vikalpitasya sAmAnyasya bahirAbhimukhyenollekha iti cet ? kimidamekIkaraNam-ekarUpatApAdanamekatvAdhyavasAyo vA ? nAdyo'nyataraparyavasAnaprasaGgAt / nApi dvitIyaH, upacAratena dRzyavikalpyaikyena vastUpadarzakatvA'yogAt / kizca, tadekatvAdhyavasAyo darzanena vikalpena jJAnAntareNa vA bhavet ? nAdyaH pakSo, darzanasya vikalpyA'viSayatvAt / na dvitIyo, vikalpasya dRzyA'viSayatva t / na tRtIyo, jJAnAntarasya nirvikalpasavikalpakavikalpayugalAnatikrameNa dRzyavikalpyaviSayadvayavirodhAt / na ca tadubhayA'gocaraM jJAnaM tadubhayaikyamAkalayitumalamiti / mAjAmAtA . Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] [ vAdamAlAyAM atha dRzyA'gRhItA'saMsargakavikalpyaviSayatvameva vikalpasya dRzyavikalpyaikIkaraNaM, tenaiva sAmAnyasya bahirarthaniSThatolleravaH / na caivamavastubhUtasAmAnyaviSayasya vyavasAya ya vastvanupadarzakatvAttajjanakatvena darzanasya prAmANyaM durghaTamiti pAcyam , paramArthato vastvanupadarzakamapi vyavasAyaM dvArIkRtyArthaprApakatvena darzane vyAvahArikaprAmANyasyevopagamAt / 'yatraiva janayedenAm , tatraivAsya pramANate'ti granthasya vyAvahArikaprAmANyaprayojakarUpapradarzanaparatayaiva vyavasthitatvAt / kSaNakSayasvargaprApaNazaktyAdAvapi darzanasyAnurUpavikalpAnutpA. danena vyavahArata eva na prAmANyaM, paramArthatantu kSaNakSayAderapi vastusvarUpatvAttatrApi sanmAtraviSayatvarUpaM prAmANyaM svagrAyameveti na svotpattau svajJaptau vA vikalpamapekSate / nacA'sadviSayatvA'bhAvavyApyasadviSayatvAdinA sanmAtraviSayatvAdi grAmamiti kathaM tatra svagrAhyateti vAcyam, asadviSayatvA'bhAvAderapi svarUpAnatirekAtsvarUpataH svagrAhyatAyAmtatrApya'pratyUhatvAt / tattadrapeNa tu vikalpaviSayatava / na caivaM teSAmasavA''pattiH, svarUpAtiriktatvena tadasattvasyeSTatvAt / na hi nirvi. kalpakaM sanmAtrAvalambanamityAdibuddhinAM bauddhAH pramANatvamupayanti, tathA satyayaM ghaTa ityAdibuddharapi prAmANyA''. patteH / na caivaM jJAnaprAmANyasya svatAMgrahe prAmANyasaMzayA'nupapattiH, nirvikalpake tadasiddheH, taduttarotpannajJAne ca samu. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyavAdaH ] : [ 105 .llikhitA'nugatAkAre, pramANAbhAvena, svataHprAmANyA'grahA'yogAdeva tatsaMzayopapatteH / na cAnugatAkAraviSayatvenaiva prAmANyAbhAvanizcayAttatsaMzayo durghaTastasya tadvayApyatvA'nizcayadazAyAM sandehasAmrAjyAt / sandihyatA vA darzane'pi vizeSA'nAkalanadazAyAmarthaprApakatvarUpaM vyAvahArikaM prAmANyamiti cet 1 . . . . . . _na, sAmAnyasyA'vastutve gavAdidarzane'pi gavAdiviSayatvasya, niyantumazakyatvAt / tattadvayaktiviSayatvameva gavAdiviSayatvamiti cet / tatrApi gavAdirUpatvaM natvavAdirUpatvamiti niyatasAmAnyasambandhaM vinA kathaM niyantu zakyam ? kathaM vA'vastubhUtasAmAnyaviSavatve'numAnasyA'pi pramiANatvaM supapAdam / kathaM ca sAmAnyAsyA'vastutve'yaM gaurityAdivikampAnAM zaza-zaGgAdivikalpatulyatnA'pramANatvAnikmataH pravartakatvam ? bhadhyakSaviSayaviSayakanvarUpasaMvAdAbhimAnena tatra prAmANyAbhimAnAdeva tathAtvamiti cet na, kramikAdhyakSavyaktyorapyekaparamArthasadviSayakatvA'bhAvena tatra prAmANyasahacArA''jJAnAt / - itthaM ca cAnumAnapramANamapyanabhyupagacchataH sarvatra sambhAvanayaiva vyavahAramupapAdayataH sAmAnyApalApinazcorvAkasyApi matamapAstam , sAmAnyAbhAve vikalpe sambhAvanAya caa-sNvaadpraamaannyyorkgmaanupptteH| atha vikalpedhyakSamUlaka. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] [ vAdamAlAyAM tvameva saMvAdaH, sambhAvanAyAM tvadhyakSamUlakavikalpaviSaya viSayakatvameva, tasya ca yadyapi na vAstavaprAmANyena sahacArastathApi tataH parAbhipretaprAmANyAbhimAnAdvayavahAropapattiriti vAcyam, ( 1 cenna) godarzanottarabhAvituraga vikalpasyApyadhyakSamUlakatvena prAmANyaprasaGgAt / atha tatra godarzane gorUpasya turagatvA'saMsargasya grahAd dRzyA'gRhItA'saMsargakavikalpyaviSayatvarUpaM prAmANyaM nAstIti cet ? na, gotvasyAlIkatve tadasaMsargasya godarzane - nApi grahAttatpRSThabhAvi govikalpasyApyaprAmANyApatteH, dRzyavRtirasaMsargatvaprakAraka graha bhAvastvasaMsargagraha kA lepyasti dRzyasya vikalpA'viSayatvAt / 9 yattu - vikalpyA'vacchinnatvena dRzyaM vikalpe'pi bhAsate, tatra ca kalpita sAmAnyasaMsargavati kalpita sAmAnyaprakArakatva - mevopacaritaM vikalpasya prAmANyamabAdham mukhyaM sanmAtra - viSayatvalakSaNaM tu nirvikalpaka eveti tatta- mithyaiva, yathArtha - pravRttyAdinirvAhArthaM vikalpe paramArthato yathArthatvavyavasthiteH / svecchAmAtrakRtAyAH paribhASAyA anyAyyatvAt / tasmAtsAmAnyollekhI vikalpa eva pramANatvenAnubhUyamAnaH sAmAnyasya vastutvasAdhakaH, ityadhikaM latAyAm // tadevaM neyAyika saugatamatasAmAnyAnupapatyAH vastunaH samAnapariNAma eva sAmAnyamityAha tamatamevAdaraNIyaM nipuNa Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyavAdaH / [ 107 buddhibhiH / vizeSAtmanA vyAvRttasyaiva tasya svarUpeNAnuvRttasyopalambhAt / sattAtmanAhyanuvRttA hi sattA ghaTAyamacchinnA, tattaddezakAlAdivyAvRttaivopalabhyate-'iha deze gharaH samAnyatra, 'idAnIM ghaTaH sanna pUrvedyu'riti dezakAlAdivyAvRttasattApratyayAdeva sattAsAmAnyaM nAstItyastu dodhitikRnmatameva mamyagiti cet 1 na, evaM sati ghaTatvAdisAmAnyasyApyanugatasyApalApA pattaH, 'asyAM mRdi ghaTatvaM nAnyasyAm' 'idAnIM mRdi ghaTatvaM nAnyadeti tasyApi dezakAlAdivyAvRttasyaivAnubhavAt / kAryatA vacchedakatvAdinA ghaTatvAderekasya siddhiM puraskRtya tannAnAtvapratyayApalApe ca ghaTAbhAvaprakArakajJAnaprativadvayatAvacchedakatvAdinA ghaTAderapyekasya siddhiM puraskRtya tannAnAtvapratyaya. syApyalApaprasaGgAt / ghaTatvaviziSTaghaTAderdaNDAdikAryatA ghaTAdiviziSTamRdAderveti vinigantumazakyatvAt / __ vyAvRttatve kathamanuvRttatvaM sAmAnyasyeti tu dravyatvAdikaM sAmAnyavizeSamabhyupagacchatA na vaktu zakyam / yathA hi dravyatvAdikamadravyAdivyAvRttirUpaM sadapi pareSAM mate bhAvAM na jahAti tathA kathaMcidvayaktirUpaM sadapi sAmAnyamasmanmate sAmAnyarUpatA na hAsyatIti / atyantAbhAvA'tyantAbhAvaH pratiyogyevAnyonyA'bhAvAtyantA'bhAvastu pratiyogitAvacchekamiti prAcInapravAdo na yukto'bhAvatvapratIteratiriktA'bhAvaviSayatvAt ,abhAvAbhAvAderatiriktatvasvIkArAttRtIyA'bhAvAdeH Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 108 ] [vAdamAlAyAM prathamAbhAvAdirUpatvena nA'navastheti navInasiddhAntAt / sAmAnyavizeSatvaM ca na sAmAnyatve sati vizeSatvaM kintu sattAvyApyatve sati tadvayApyavyApakatvamiti sAmAnyatvavizeSatvayorvirodha eveti cet ? na, tayoH pratyakSeNaivA'virodhasiddheH, ghaTatvAbhA. vAbhAvAdeghaTatvAdyatiriktatve mAnAbhAvAdabhilApamAtrabhedenA bhede'tiprasaGgAt / ghaTatvAbhAvAdijJAne ghaTatvajJAnatvAdinA pRthakapratibandhakatvakalpane gauravAcceti / na ca ghaTavasyA'ghaTaghyAvRttitve 'ghaToyami'tijJAnakAle na aghaToyami' ti jJAnA. ''pattiraghaTavyAvRttitvasya pratiyogijJAnavyaMgyatvAt / ... nacA'tadvayAvRttyAtmakavizeSarUpatvaM sAmAnyestvanugatatvA. 'vyAghAtAttattadvayaktivizeSAtmakatvaM tu na sambhavatyanugatatva. . ThayAghAtAditi vAcyam . sAmAnyavizeSatvavalupta dvitveneva tattadvayaktyAtmakatvakRtAnekatvenApyeva tyasyA'virodhAdvastuna ekAnekasvabhAvatvasya prAmANikatvAt / kevalaM ghaTatvA'tadvathA. pratyoranavacchinna evAbhedaH / ghaTatve tattadvayaktyabhedastu tatta vyaktitvAdyavacchedenaiva / ta dastu svarUpata eveti kathaMcidanugamavyAvRttimatsAmAnyam , svarUpataH sAmAnyasyaikatvAcca sAmAnyamekamiti mukhyo vyavahAraH / sAmAnyamanekamiti vyavahArastvanekatvA'vacchedakadharmavAcakapadasamamabhivyAhAramapekSate / yugapadviruddhadharmapratItyozcAvacchedakabhedaviSayatvaM niyataM yathA pUrvamayaM ghaTaH zyAmo na tvidAnIm / 'mUle vRkSaH kapi Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSavAda: ] [his saMyogI na tu zAkhAyAmiti / tataH syAtsAmAnyamekaM syAdane- ' kamityanekAnta eva kAntaH / [sAmAnyavAdaH samApnaH ] 3-vizeSavAdaH vizeSo nityo nityadravyavRttiH padArthAntaramiti naiyA' yikAH tadasat tatra pramANAbhAvAt / nacAtyantasajAtIyAnAM nityadravyANAM parasparabhedagraho na vizeSaM vineti tarisaDi:, yoginAM tadbhedagrahe vyAvarttakadharmadarzanasyA'hetutvAt / na ca 'samavAyitve sati samavAyiyadvyakteryadvayAvRttaM tattadasamavetasamavetazUnyadharmasamavAyI' ti vyApterghaTapaTAdAva vadhAraNAt sajAtIyanityadravyadvaye parasparA'samavetasamavetazUnyadharmasiddhAvarthAdvizeSasiddhi: / atra dravyatvAdibhiH siddhasAdhanavAraNAya ' tadasamaveti' ti. ekatvAdibhistadvAraNAya 'samaveta zUnye' ti / abhAvavyaktibhistadvAraNAya samavAyI' ti / abhAve vyabhicAravAraNAya hetau 'samavAyitve sattI' ti / ghaTAdAvabhAvavyAvRttisacvenAbhAvasamavetatvA'prasiddhayA vyApyatvA'siddhiH syAditi 'samavAyI' ti / nopAdeyameva vA tat sAdhye tadasamavetatvaM parityajya svA'samavAyitatkatvasya nivezanIyatvAditi cet 1 na, sajAtIyaghaTadvaye vyabhicArAt svAzrayasamavetasamavetatvAdighaTitaparaMparA sambandhena sAdhyatvaM vizeSamAdAya tatrApi " Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] [vAdamAlAyAM sAdhyasatvAdvayabhicAravAraNe ca pakSe bAdhaprasaGgAt , svasamavAyitvasvAzrayasamavetatvAdighaTitaparaMparAsambandhAnyatarasambandhena sAdhyatve'pi nityadravyavRttirUpAdau vyabhicArAt / svAzrayasamavetatvasyApi sajAtIyadvayaNukasAdhAraNasyAnyataramadhye nivezAnnadoSa iti ceta ? na. idRzasambandhena sAdhyasya vyAptigrahAbhAvAt / 'samavAyitve satI' tyapahAya 'nityadravyatve satI' ti nivezane na doSa iti cet ? na, dRSTAntA'prasiddhaH / kiJca, vizeSa samavAyena tadavRttidharmamantareNApi tadavRttidharmamAtrasatvena yathA tadvayAvRttistathA prakRte'pItyaprayojakatvAduktavyApti revA'siddhA yo yadvayAvRttaH sa tadavRttidharmavAnityeva vyApteH / kizca, nityadravyavyAvRttaye vizeSapadArthasvIkAre tadgatarUpAdivyAvRttiH kutaH ? svAzrayasamavetatvasambandhena tatrApi vizeSa eva vyAvarttaka iti cet ? tarhi rUpAdigata evAsau kiM na kalpyate ?, tasyApi svAzrayasamavAyitvasambadhena nityadravyavyAvartakatvasambhavAt / rUpAdInAM bahutvAttatra vizeSapadArthakalpane gauravaM, nityadravyavyaktezcakatvAttatra tatkalpane lAghavamiti cet ? na,tathApi pratyekaM vinigamakAbhAvAt / rUpAdiniSTatve tasya sajAtIyaghaTadvayaparyantaH paraMparAsambandho bahughaTitaH syAditi cet ? kiM tato ? nAnA. rUpavadavayavArabdhAvayavino nIrUpatvamate tatpratyakSatvAya paramANugatarUpasya tavRttitAniyAmakasambandhavizeSavadihApi tAdRza Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSavAdaH ] [ 111 sambandhavizeSakalpane tava rasanAyA avyAhataprasaratvAt / yogino vizeSamIkSanta iti cet ? tahiM ta eva praSTavyAH kiM te vizeSamatiriktamIkSante'natiriktaM veti zraddhAmAtragamya evAyaM vishesspdaarthH| ___ asmAkaM tu vizeSapadArtho vastuna eva vyAvRttyaMzaH / ghaTAdi gatAnAM paTAdivyAvartakadharmANAM paTAdivyAvRttInAM ca kathaMcidaghaTAdirUpatvAt / paTAdivyAvRttInAM svavRttitvAMze'bhedasya niyAmakasya kalaptatvena ghaTAdivRttitvAMze'pi tasyaiva niyAmakatvaucityAt / abhedavizeSaNatayodvayostaniyAmakatve gauravAt / na caivaM zakaTAdAvapi paTavyAvRtyAtmano ghaTasyopalambhA''pattistattvena tadupalambhasyeSTatvAd , ghaTatvena ghaTopalambhe tu ghaTatvAvacchinnasya nayanAbhimukhyaM niyAmakamiti na doSaH / astu vA'nantaparyAyAtmAkatvAda. stuno ghaTatvAvacchinnAyAstasyA ghaTAtmakatve'pi tadabhAvAvacchinnAyAstasyA atadAtmakatvam , anekAntA'virodhAt / pratIyate khalvekasyAmagulyAmagrAvacchinnA'parAGgulisaMyogavattAdAtmye'pi mUlAvacchinnatadvabhedaH / nacaivaM dezaskandhaH rUpAntarAdyavacchinnabhedAbhedAdighaTitabahudharmasamAvezAt pratItiniyamAnupapattiH, vyavahArAdyabhyAsavazAdyathAkSayopazamabhedaM taniyamopapatteH, iti dik // [3-vizeSavAdaH samAptaH] Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ] [ vAda mAlAva 4-vaagaadiinaamindriytvniraakrnnvaadH| sparzanarasana-prANa-cakSuHzrotravAk-pANi pAda-pAyapasthamanolakSaNAnyekAdazendriyANIti sAMkhyAH / tanna, vAgAdInAmindriyatve pramANAbhAvAt / na ca teSAmapi vacAdAnaviharaNotmargAnanda-saMkalpa-vyApArakANAmAtmanaH kriyAjanane karaNatvenopakArakatvAt sparzanAdivadindriyatvamavyAhatamiti vAcyam , Atmano vijJAnotpatto prakRSTopakArakasyaivendriyatvAt / yo kAJcanakriyAmupAdAya karaNatvenendriyatvAbhyupagame ca bhra darAderapyutkSepAdikaraNatvenendriyatvaprasaGgAt / kizca, indriyANAM svaviSayaniyatatvAnnAnyendriyakAryamanyadindriyaM kartu malam / zrotrAdInAM cakSurUpalabhyarUpAvalokanAdyasamarthatvAt / yastu rasAdhupalambhe zItasparzAdarapyupalambhaH, sa sarva vyApitvAtsparzanendriyajanita eveti na doSaH / pANyAdInAM tu tacchede'pi tatkAryasyA''dAnAdilakSaNasya dazanAdinApi nivartyamAnatvAnnendriyatvam / manasastu sarvendriyopakArakatvAdantaHkaraNatvamiSyata eveti smprdaayH| nanvevaM jJAnaM prati prakRSTakAraNatvamindriyatvamiti payaMghasammam / atra ca kaH prakarSaH ? vyApArattvatvamiticet ? na, AtmanopyAtmamanoyogarUpavyApArasavAt / avilambena kriyotpAdakatvamiti cet 1 na, cakSurAderapi vyAsaGgadazAyAM jJAnAnu. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyavAdaH] [ 113 tpatteH jJAnatvavyApyadharmAvacchinnakAraNatvamiti cet 1 na, smRtitvAvacchinnahetAvanubhave'tivyApteH / anubhavatvavyApyadharmAvacchicahetutvamiti ceda ? na, anumititvAdyacacchimahetAcanumAnAdAvativyApteH / pratyakSatvavyApyadharmAvacchimahetutvamiti cet ? na, andhakAretaraviSayakAJjanAdyasaMskRtanayananaracAkSuSasAkSAtkAratvAvacchinnahetAbAloke'tivyApteriti ceta? atra bramaH / matijJAnapratyakSatvasAkSAdvayApyadharmAvacchinnahetutvamevendriyalakSaNam / asti hi cakSurAdInoM cakSurAdyavagrahAdisAdhAraNamatijJAnapratyakSatvasAkSAyApyacAkSuSatvAdhavacchinnahetutvam / manasastu yadyapi mano'vagrahAdisAdhAraNamatijJAnapratyakSatvasAkSAvyApyamAnasatvAvacchinnaM prati hetutvamasti tathApi vyaktAnumAnAdisAdhAraNadIrghakAlikasaMjJAtvAvacchinnaM pratyapi hetutvAttatra noindriyatvapravAdaH / tathA ca sparzanAdIni paJcaivendriyANIti jainI pribhaassaa| naiyAyikAstu manaHsahitAni tAni SaDindriyANyAhuH / indriyatvaM ca teSAM smRtyajanakajJAnajanakamanaHsaMyogAzrayatvam / smRtyajanakatvamatra smRtisvarUpA'yogyatvam / mana:saMyogazca manovRttiH saMyogo, nAtaH smRtyanupadhAyakapratyakSAdhupadhAyakamanoyogavatyAtmAdAvatiprasaGgaH, na ca manApratiyogikasaMyogavirahiNi mnsyvyaaptiH| nanu "tvagindriyA'nyAptiH, tvaGmanoyogasya janyajJAnamAtrahetutvena smRtisva Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] [ vAdamAlAyAM rUpa yogyatvAt, anyathA suSuptikAle jJAnotpacyApatteH / atha tatkAle cAkSupAdijJAnAnutpAdazcakSurA derviSayeNa manasA ca saMyogA'bhAvAt, anumityAdyanutpattizca vyAptijJAnAdyabhAvAt / na ca suSuptyanukUlamanaH kriyayA manaHsaMyoganAzakAle utpannena parAmarzena suSuptisamakAlotpatikamanoyogasahakRtena suSupti dvitIyakSaNe'numitirutpadyatAmiti vAcyam, asamavAyinaH kAryasahabhAvena hetutvAnmanoyoganAzakAle parAmarzotpAdA'sambhavAdanyathA suSuptikAle prAktanatvamanoyogAttavApi masRNatUlikAdisannikarSeNa tvAcaprasaGgAt / tatsAmagrIbhUtavyAptismRtyAdeH phalaikakalpyatvena tatkAle parAmarzotpattau mAnAbhAvAdveti cet na, tatkAle AtmAdimAna sotpattervinA tvamanoyogahetutvaM durvAratvAditi" / maivaM Atmano vizeSaguNopadhAnenaiva mAnena tadA vizeSaguNAbhAvena tatpratyakSAbhAvAttattadguNAnAM viSayatayA tadbhAnahetutvAt / saviSayakaprakArakAtmamAnasatvasyaiva manoyogAdikAryatAvacchedakatvAdvA / yadi caivamatigauravam, tadA carmamanoyoga eva janyajJAnamAtra heturastu tvamanoyogasya rAsanAdikAle'nupagamAt / carmatvaM taijasacarmatvAdisAdhAraNaM na jAtiriti cet ? tathApi mAnasatvAvacchinna eva tvamanoyogo heturna tu janyajJAnatvAvacchinne / na caivaM tvAcatvAvacchinnaM prati pRthakAraNatve gauravaM prAmANikatvena tasyA'dopatvAt / anyathA rAsa - Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyavAdaH ] [ 115 nAdyutpattikAle jJAnamAtrahetostvaGmanoyogasya satve kathaM na tvAcotpattiH, AyuSmatA rasanamanoyogAdestvAcapratibandha. katvakalpane mahAgauravAvAcatvAvacchinne vijAtIyatvaGmanoyogatvena pRthakAraNatvAvazyakatvAt / na ca tvAcatvAvacchinnaM prati tvAcetarasAmagrItvenaiva pratibandhakatvAdanatiprasaGgaH, tvAcetarasAmagyA viziSya vizrAmAt / na ca rasanAdhavacchedena tvaco viSayeNa samaM vilakSaNa saMyogasyaivA'nupagamAttvaGmanoyogasya tvAcaM prati viziSya hetutvA'kalpanamiti vAcyam , rasanAdyavacchedenApi zItalajalasparzAnubhavAdIrghazaSkulyAdau rAsanakAle'pi tvagviSayasambandhA'bAdhAcca / astu vA parAtmAdeH parApratyakSatvAya vijAtIyAtmamanoyogatvenA''tmamAnase hetutAyA avazyavaktavyatvAttadeva vaijAtyaM janyajJAnasAmAnyA'samavAyikAraNatA'vacchedakamiti tAdRzasaMyogA'bhAvAdeva suSuptau jJAnAnutpAdaH / tadA tAdRzasaMyoge mAnAbhAvAdadRSTAdeva zvAsa-prazvAsAdisantAnopapattau jIvanayatnA'nupagamAttadanurodhenA'pi tada'kalpanAt / na ca yatra tvakriyayA tvaGmanaHsaMyoganAze purItakriyayA purItanmanaHsaMyogarUpA suSuptiH sampadyate, tatra prAktanAtmamanoyogo'stIti vAcyam , sarvatra manaHkriyayaiva suSuptisvIkArAnnADItadavayavAdikriyAkalpane gauravAditi / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] [ vAdamAlAyAM tvaGmanoyogasya jJAnamAtrAhetutve'pi jJAnA'samAnAdhikaraNajJAnakAraNamanaHsaMyogAzrayatvamindriyatvaM, tvaktvasya jAtitvAvaGmanoyoga eva jJAnaheturna tu zarIramanoyogaH, zarIratvasyopAdhitvAditi zarIre nA'tivyAptiH / yadi ca samavAyena caitrIyamanoyogasya zarIraniSTasyAvacchedakatayA caitrIyajJAnahetutvaM tadA jJAnasamAnAdhikaraNajJAnakAraNasaMyogA'nAzrayavRttimanovRttijJAnakAraNasaMyogAzrayatvaM tat / AtmazarIrayoriNAya prAthamikaM vRttyaMta saMyogavizeSaNam / zarIrAtmamanasAM jJAnasamAnAdhikaraNajJAnakaraNasaMyogAzrayatvAt zarIramanoyogAtmamanoyogayorna tadAzrayavRttitvamityA''tmazarIrayovyu daasH| zarIratadavayavanADayAdinA''tmasaMyoga eva ceSTAvadAtmasaMyogatvena heturato na svamavahanADImanoyogamAdAya tannADyAmativyAptiH / cakSurvaTAdisaMyogamAdAya ghaTAdAvativyAptervAraNAya 'manovRttI' ti / manoghaTasaMyogAdikamAdAyAtivyAptivAraNArtha 'jJAnakAraNe'ti / zarIrAvacchedena prANamanaHsaMyogatvena na hetutvaM, kintu zarIraprANasaMyogatvenaiveti na prANe'tivyAptiriti / tadetanijagRhaparibhASAmAtram / indriyavargaNAdijanyatAvacchedakatvena siddhasya prakRSTajJAnakAraNatvA'bhivyaMgyasya dravyaniSTasyendriyatvasya prANAdAviva manasyavRttitvAdanyathA dvIndriyAdivadhe trIndriyAdivadhajanyadoSaprasaGgAt / na caikendriyAdi Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyavAdaH ] [ 110 jIvabhedavyavasthA paraM pratyasiddhati dvIndriyAdestrIndriyAditvopagamepi na kSatiriti vAcyam , jJAnApakarSasyendriyaniyamyatayA ekendriyaparyantavizrAntatvenaikendriyAdivyavasthAyAH siddhAntasiddhAyAH svecchAmAtreNA'nyathAkattu mazakyatvAt / na ca zarIrabhedAdeva jJAnApakarSabhedo natvindriyabhedAditi vAcyam , jJAnApakarSasyendriyApakarSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt / kizca manasaH kAlatrayAvacchinnArthagrAhiNo'numAnAvadhijJAnAdivadvarttamAnArthagrAhizrotrAdisAdhAraNaM nendriyatvam , kintu zrotrendriyAdapi paTutarajJAnajanakatvena no(i)ndriyatvameveti 'paJcaivendriyANI'ti samIcInaH pnthaaH| tAni ca dravyabhAvabhedAd dvidhA / tatra dravyendriyANi nityupakaraNabhedAdvidhA / tatra nivRttiH saMsthAnarUpA bAhyAbhyantarabhedena dvidhA / tatra bAhyA nivRttirmanuSyazazakAdernAnArUpA, antarnivRttistUtsedhAgulA'saMkhyeyabhAgapramitazuddhAtmapradezAvacchinnakadambapuSpAdyAkAramAMsagolakarUpA / upakaraNaM ca zrotrAdyantarnivRtteviSayagrahaNazaktiH, khaGgasyeva cchedazaktirvahaneriva ca dAhazaktiH / atiricyate ceyamantanivRttIndriyAt / tatsattve'pi vAtapittAdinA viSayaparicchedazaktivinAze shbdaadivissyaa'grhnnopptteH| na ca tadupagrAhakA'dRSTavizeSavinAzAdeva tadupapattiH, Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] [ vAdamAlAyAM maNyAdinA vahanyAdiniSTadAhazakteriva vAtapittAdinendriyaniSTaparicchedakazaktereva vinAzasvIkAgaicityAdanyathaupadhapAnavizeSeNa tadananugrahaprasaGgAt / tena vihitanipiddhAnyenA'dRSTAntarotpAdanA'yogAt / indriyaniSTaparicchedakazaktezvottejakena vahniniSTadAhazakteriva tenotpAdanasya tasya vastuyuktatvAt / kiJcaivamadRSTopagrahasya niyAmakatve indriyasyaivA'siddhiprasaGgaH, . tadupagRhItakarNazaSkulyAdinaiva tatkAryasambhavAt / etena karmazaSkulyavacchinnAkAzameva zrotramadRSTavizeSopagrahAcca nAtiprasaGga ityAdi naiyAyikamatamapAstam / bhAvendriyANyapi labdhyupayogabhedAd dvidhA / tatra labdhistadAvaraNakarmakSayopazamaH, pramANaM ca tatra tulyepi dravyendriyaviSayasambandhe puruSabhedena bahubahuvidhAdiviSayaparicchedabheda eva, tatsannidhAnAdeva cAtmA dravyendriyanivRtti prati vyApriyata iti / upayogazca labdhinimitto manaHsAcicyAdA. tmano'rthagrahaNaM prati vyApAraH, pramANaM ca tatra supuptau jJAnA. bhAvAnyathAnupapattiH / saMyogAdau kriyAyA ivArthagrahaNa AtmanopyAbhimukhyasya niyAmakasya svIkArAt , tasyevopayogarUpatvAtsuSuptau tadabhAvAdeva jJAnAnutpAdasambhavAdvayAsaGgopyarthAta(nta)rAnupayogAdeva sambhavati, natvindriyAntareNANo. manaso'sambandhAdanyathA rUpAdikaM pazyato jAtAyAM gItAdi. bubhutsAyAM sadya eva gIlAdizravaNAnupapatteH / bubhutsayA mano Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 116 indriyavAdaH ] vaha nADIprayatnadvArA zrotramanoyogasyotpAdanA'yogAdasarvajJarasyAM nADyAM mano vidyate saMyokSyate cAnenendriyeNeti pratye tumazakyatvAt / kathaM caivamAdareNa rUpAdikaM pazyato vegavattaramahAmeghasaGghaTTajanmano jhanajhanAzabdasya jhaTityeva sAkSAtkAraH ? upayogasya niyAmakatve tu na kiJcidanupapannaM, calavati viSaye upayogasya sadya eva sambhavAt / " atropayogamAzritya sarve'pi jIvA ekendriyA, ekasmin kAle ekopayogavaccAt zeSendriyApekSayA caikendriyAdibhedaH / athavA labdhIndriyApekSayApi sarveSAM paJcendriyatvameva, bakulAdInAmapi kAminIvadanArpitamadirAgaNDUSAdinA puSpapallavAdidarzanAt / tasya jJAnavizeSA''hitaprItivizeSA''hateSTapudgalanimittakatvAt / supte'pi kumbhakAre kumbhanivRttizaktyA kumbhakAratvavad bakulAdau labdhyendriyapaJcakasadbhAve'pi paJcendriyatvavyapadezo nivRtyAdidravyendriyasambandhA'bhAvAnna bhavatIti bhASyasampradAyaH / atra ca nivRtyupakaraNendriyasamudAyo na paJcendriyatvavyapadezanibandhanamupahatanayanAdInAmapi tadvayapadezAt, kintu paJcendriyajAtinAmakarmavipAkodaya evetyatra tAtparyamata eva jAtinAmno nendriyaparyAptyAnyathAsiddhiH / nirmANAGgopAGganAmAracitaniSpAditabAhyanivRtyupagraheNa tasyAH pratiniyatapUrNendriyaniSpAdakatvepyekendriyAdivyapadezabhedasya jAtinAmabhedanimittakatvAdityanyatra * Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] [vAdamAlAyAM vistaraH / nacaivaM hiMsAdidoSabhede'pIndriyabhedaniyAmakatvaM vilInamiti vAcyam, indriyaghaTitaprANaviyogarUSAyAM hiMsAyAmindriyasyApipravezAditidik / / 4 / [indriyavAdaH samAptaH) 5 atiriktshktipdaarthvaadH| dravyAdayaH paDeva padArthA iti vaizeSikANAM padArthavibhAgo'nupapannaH, zakterapyevaM padArthAntaratvAt / tathA hi, yAdRzAdeva karatalAnalasaMyogAddAho jAyate, sati maNyAdau pratibandhake tAdRzAdeva na jAyata iti maNyAdinAzyaM vahiniSTaM kiJcidatIndriyaM dAhAnukUlaM svIkarttavyaM, seva zaktiH / na ca maNyAdyabhAvAnAmapi dAhahetutvAdeva tadA dAhAnutpattiH, nacA'bhAvasya na kAraNatvaM, kAryatvasyeva kAramatvasyApi bhAvatvA'vyApyatvAditi vAcyam , uttejake satyapi tatra dAhA'nA''patteH / nacottejakAbhAvaviziSTamaNyAdyabhAvAnAM hetutvAdadoSaH, ekottejakasattvepyaparottejakA'bhAvasatvena tadoSA'nuddhArAt , uttejakatvasya ca zaktyanabhyupagame ekasya durvacatvena tadavacchinnA'bhAvasya nivezayituma zakyatvAt / tattaduttejakAbhAvakUTaniveze ca parasparaM vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahAnnAnAkAryakAraNabhAvakalpane gauravAt / dAhatvAvacchinne vilakSaNazaktimatvena hetutvakalpanAyA evocitatvAt / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 121 atiriktazaktivAdaH ] na ca bhavatAmapi zaktinAze uttejakA'bhAvaviziSTamaNyAdInAM tAvatkAryakAraNabhAvakalpanA gorava taulyameva, adhikaM ca nAnAzaktitatkAryakAraNabhAvAdikalpanAgauravamiti vAcyam, asmAkaM vilakSaNazakti mactvenAnugatIkRtottejakAnAM pratibandhakazaktinAzakatvamekaM kalpanIyamaparaM ca dAhazaktinAzatvAvacchinne vilakSaNazaktimatvena maNyAdInAM kAraNatvam, anyacca dAhazaktau tadanukUlazaktimatvena vanereva bhavatAM tUktarItyA - 'nantakAryakAraNabhAvAH kalpanIyA iti lezatopi sAmyAbhAvAt / nAnAzaktinAzotpAdAdikalpanAgauravasya phalamukhatvenAdoSatvAt / nanu bhavatAM pratibandhakadazAyAM kRzAnau dAhazaktyanukUlazaktirasti na vA 1 nAsti cet ? kutaH punarutpadyate zaktyaMtara saha kRtAdagnereveti cet ? tarhi sApi zaktyaMrasaha - kRtAttasmAdevetyanavasthA / vastutastadvahUne rekatvAttacchakteH svakAraNaprabhavatve 'prAk sA nAstIti vacanasyaiva vyAghAtaH / kAraNAntaraprabhavatve ca kiM tayA ? kAraNAntarAddAhazaktyutpattereva vaktu N yuktatvAt / athA'sti tadA tadAnImapi dAhotpAdikAM zakti sampAdayet tato'pi dAhaH syAdeveti cet 1 atrI. cyate pratibandhakAvasthAyAmapyastyeva dAhazaktisampAdakaM zaktyaMtaraM, tadutpannotpannadAhazakteH pratibandhakena ca nAzAcca - , Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 ] [ vAdamAlAyAM na tadA dAhotpattiH / pratibandhakApagame tu dAhavyaktiH sphuTeveti vyaktaM syAdvAdaratnAkare / nanvevaM vinazyadavasthayA'pi dAhazaktyA pratibandhakadazAyAM dAhajananA''pattiH, kAraNasya kAryaprAkkAlasattAyA evA'pekSitatvAditi cet ? na, kAryasahabhAvenaiva tasyA hetutvAt / na ca tathApi kSaNikatvA''pattiH, paryAyArthataH kvacita kSaNikatAyA apISTatvAt / na ca zaktidhArA''pattirekazaktinAza evA'parazaktijananAditi bodhyam / __ anye tyAhuH-prathamaM valayAdikAraNajanyA vayAdiniSTA zaktiH pratibandhakena ca tasyA vinAzaH, uttejakena punastadutpattiH / na ca zaktihetvananugamaH, zaktyanukUlazaktimattvenA 'nugamAditi / asmin mate uttejakena maNyAdeH zaktyanAze uttejakajanitadAhazaktemaNyAdinA nAzAduttejakasatvepi dAhA. 'nApattiH / uttejakajantidAhazaktemaNyAdyanAzyatve cottejakA. pasAraNadazAyAmapi dAhApattiH / uttejakena maNyAdeH zaktinAze'pyetaddoSatAdavasthyamevottejakanAzitAyA maNyAdizakteH punaranutpAdAduttejakA'bhAvasya taddhetutve cAbhAvakAraNatvaprasaGgo, maNyAdereva tadutpAdakatve ca vanyAdereva dAhazaktihe. tutvamucitamityAkarapakSa evaM jyAyAniti bahutaramUhanIyam / api ca tRNAraNimaNiSu vahnijanakatAvacchedakatayA zaktisiddhiduvArA / tRNavAdinA vahnitvAvachinnahetutvA' Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atiriktazaktivAdaH ] [ 123 yogAt / tuNAdikaM vinA'raNyAdito'pi vanarutpAdAt / na ca vahniniSTajAtitrayakalpanAdadoSaH, tadapekSayA tRNaphUtkArA'raNinirmathana-maNitaraNikiraNasaMyogeSvekazaktikalpanAyAM lAghavAt / sambandhatrayaniSTaikajAtyaGgIkAreca nodanAtvAdinA sngkrprsnggH| yadi cAnvaya-vyatirekAbhyAM tRNAderapi kAraNatvamiSyate tadA teSAmapyekazaktimatvena tadastu. tathApi jAtitrayakalpanApekSayA zaktidvayakalpanAyA laghutvAt / teSvapi jAtyaGgIkAre ca maNitvAdInA saGkaraprasaGga iti|| atha tRNAdau vahnikAraNatA'navacchinnaivA'stu kiM zaktikalpanayA ? nahi 'kAraNatA kizciddharmAvacchinnaive' ti vyAptirasti pramANA'bhAvAt / 'tantutvena tantuH paTakAraNaM,' 'paTatvena paTastantukAryamiti pratItyA tatrA'vacchedakasiddhAvapi prakRte tadabhAvAt / 'zaktivizeSeNa tRNaM vahniheturi'ti pratIterasiddheH, zakteratIndriyatvopagamAt / astu vA sarvatrA'pi kAryatA kAraNatA ca niravacchinnaiva / tantuH paTakAraNamityAdiko hi lokAnAmanubhavo, na tu tantutvAdinApi / 'dravyatvena na tantoH paTakAraNatvaM kintu tantutvene' tyAdikAH pratItayastu kevalaM tAMtrikANAmeveti cet 1 na, lokarapi sAmAnyavizeSopayogaparairvastumAtrasyeva kAraNatvasya kAryatvasya cAvacchinnAnavachinnasyaivA'nubhavAt / saptabhaGgayA tatsaGkalanamAtrasyaiva zAstrArthatvAt / vahninirUpitakAraNatAyAstRNatvena Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] [vAdamAlAyAM tRNanirUpitakAryatAyAzca vahnitvena prathamatograhe'pi vahnisAmAnyataNasAmAnyakAryakAraNabhAvopayoge tRNatvena vyabhicAra sphUtau zaktivizeSeNaiva tRNe vahnisAmAnyahetutAyA UhAkhyapramANena paricchedAt / na cedevaM, daNDaghaTAyorapi kAryakAraNabhAvo durupapAdaH syAt , ghaTatvasya mRtvasvarNatvAdisaMkIrgatayA jAtitvA'siddheH, tasyaikatvavRttitvAbhyupagame'pi doSAdekatvA'grahe tadagrahApatteH, navyamate ekatvasyApyekatvAcca / na ca kulAlasvarNakArAdijanyatAvacchedakamRttvasvarNatvAdivyApyanAnAghaTatvA'bhyupagame'pi nistAro, daNDatvasyA'pi tadvadeva nAnAtvena vyabhicArAt / yAvaddaNDabhinnA'vRttijAtitvenAnugatIkRtya tanniveze gauravAt / vijAtIyasaMyogavyApArakatvasya ca kAraNAntaraghaTitatvena tena rUpeNApyahetutvAt / na ca bhramiprayojakAvayavasaMyogavizeSavattvenaiva hetutvamastviti vAcyam , tadvizepasyApi jAtirUpasyA'siddhernodanAtvAdinA sAGkaryAditi zaktivizeSeNaiva daNDAderghaTAdisAmAnyahetutvamucitamiti dik / uttAnAstu tattatsambandhAnyatamatvena sambandhAnAM tRNAdhanyatamatvena ca tRNAdInAM hetutvAnna zaktisiddhiH / na gha tattadanyatamatvaM tattadanyatvaviziSTatadanyatvA'vacchinnapratiyo. gitAko bhedastathA ca vizeSaNavizeSyabhAve nAnAkAryakAra Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atiriktazaktivAdaH ] [ 125 NabhAvaprasaGga iti vAcyam , ekasyaiva bhedasya tAdRzanAnApratiyogitAkatvena paricitasyA'khaNDasya svarUpato nivezAdityAhuH / tadasaditthaM sati sarvatrA'pi bhedavizeSeNaiva kAryakAraNabhAvasambhave kutrA'pi tadavacchedakatayA jAtyasiddhiprasaGgAd bhedavizeSeNa buddhivizeSeNa vA hetutvamityavinigamAcchaktivizeSasyaivA'vacchedakatvena kalpanaucityAcca / kizca, bIhyAdijanananiyAmako'pi vyApAravizeSaH zaktyAkhyo'vazyaM kalpanIyaH / anyathA brIhyAdivApe vrIhyAdInAmA'paramANvantabhaGge vrIhyArambhakaparamANubhitrIhaya eva janyanta iti niyamo na syAttairapi kadAcidyavAdyArambhAt / na ca pAkajavilakSaNarUparasAdiviziSTaparamANUnAmeva yavAdyA. rambhakatvAnneyamA''pattiriti vAcyam , pAkajavilakSaNarUparasAdInAM bahUnAM janakatAvacchedakatvAdikalpanApekSayaikazaktikalpanasyaiva nyAyyatvAt / kiJca, tava mate yatra pAkajA na vizeSAstatra jalAdauM kvacidudbhUtarUpAdikaM kvacinnetyatra zakti vinA kiM niyAmakam ? tava zaktivizeSaprayojako'dRSTavizeSa eva, mamodbhaH tarUpAdiniyAmaka iti cet 1 na, mama zaktivizeSAnukUlazaktereva zaktivizeSaprayojakatvAt / kAraNaparaMparAnavasthAvacchaktiparaMparA'navasthAyA adoSatvAt , adRSTe pApapuNyarUpe sAGkaryAdanugatavizeSA'sambhavAcca / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] [ vAdamAlAyAM kiJca, nAnAparamANuniSpAditasya bAdaraskandhasya nAnArUparasagandhasparzasamandhitatvAt kvacideva kasyacidudbhavAnudbhavArthamavazyaM zaktivizeSaH svIkartavyo, nIlAdyavayarevanilAdyavayavI janyata ityatra pramANA'bhAvAt / nIlAdiparamANubhireva kadAcitpItAdijananAt / tatra pAkAdinA niyamato rUpAdiparAvRtteravayavinIlAdAvavayavagatanIlAbhAvAdeH pratibandhakatvasya pAkA'janyAvayavinIlAdAvavayavanIlAdevilakSaNanIlAdau vijAtIyatejaHsaMyogAdehe tutvasya ca kalpanAmapekSyodbhUtanIlAdau zaktivizeSasyaiva hetutvaucityAt / - etenedaM pareSAM kalpanAzatamapAstam / tathAhi, 'abayavodbhUtarUpAdikamevAvayavyudbhUtarUpAdau tantram , rasanAdhArambhakAH paramANavo yogyajalArambhakAdbhinnA eve' tyeke| 'anudbhUtatvasyaiva jAti vAjjanyAnudbhUtarUpe'nudbhUtetararUpAbhAvo'vavaya vizuklAdau cAvayavazuklAdikaM hetuH, itthaM ca na paramANubhedasvIkAro na vA bharjanakapAlasthavahnAvudbhUtarUpatejaHpravezAdudbhUtarUpAnupapattirityanye / 'pRthivItvAde rUpanizcaye'pi nIlatvAdinA nizcayA'bhAvAnnIlAdivijAtIyamevAnudbhUtam , itthaM caikamevA'nudbhUtatvaM nIlatvAdivyApakamu dbhUtatvameva vaikaM, anubhUtatvaM tu tadabhAvaH / udbhUtAnyasamavetatvAdeva hi ghaTAdinA cakSurAkAzasaMyogAdikaM na cAkSapaM, avayavyanudbhUtA'samavAyihetutAvacchedikA jAtirvAstu, rasanA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atiriktazaktivAdaH ] [ 127 dyArambhakAstu yogyajalAnArambhakAH / zukletararUpavatA zuklarUpavadanArambhAdityapare / pRthivItvAdinA kluptakAryakAraNabhAvakanIlAdyanyatamasiddherghANAdau nIlAdhakataranizcayasyAnuddezyatvAnnAna vaanudbhuuttvmitynye| zuklatvavyApyamekamevA'nudbhatatvaM, cakSurAdirUpe bhAsvaratvAdijAto mAnAbhAvAd, vAyvAdyA''kRSTacampakAdibhAgAstu campakAnArambhakAH zuklA eva rUpavaiSamye'pi gandhasambhavAdi'tyapare / 'ekatvaniSTamevodbhatatvaM viSayavizeSatvameva vA pratyakSaprayojaka, rUpaM tu sarva samAnameve' tyanye iti / . ___ api cAbhimantritapayaHpallavAdau viSacAlanAdiniyamArthamapi zaktirAvazyakI / na ca tatra mantrapAThataH puruSa evA''dRSTasvIkArAnnirvAhaH, kizcidazIcA'bhAvasya kvacit prayojakatvAdazauce'pi kvacidadhikArAdazucipuruSe'pi tato'dRSTopapatteriti vAcyam . puruSaniSTasyA'dRSTasya sambandhavizeSeNa jalAdiniSTavyApArasyaiva kalpanaucityAt / kizca mantrapAThAdinA puruSa. niSThasyA'dRSTasya svIkAre mantritajalasyA'zucisthAnamocanAdinA'pi tatphalA''pattiH / na ca tatastadadRSTanAzaH kalpa. nIyo, vyadhikaraNasya tasya tadanAzakatvAt / - kizca nAnApuruSoddezena mantritasya sAdhAraNajalasya nAnApuruSebhyo vibhajya dattasyaikenA'zucisthAnaniveze'dRSTa Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] [ vAdamAlAyAM nAzAtsarvasyApyasaMskRtatvenyeSAmapi phalaM na syAt, tadanAze cA'zucisthAnasaMsRSTatajalapAnAdapi phala syAt / etenA'nekajalAdiniSTavyApArakalpane gauravAdekAtmaniSTavyApArakalpanamevocitamityapAstam / ananyagatyA jalAdigatanAnAvyApArakalpanAvazyakatvAt / 'azucisthAnasaMsargAdyanavacchinnasambandhavizeSeNA'dRSTasya niyAmakatvAnnAnanyagatikatvami' ti cet ? na, tathApyekapuruSIyaviSacAlanapratibandhoddezyakapratibandhakamantreNa sAdhAraNaviSacAlakamantrapAThajanitA'dRSTanAzA'nAzAbhyAsarveSAmekasya cAdhikRtasya phalA'nApattyApattibhyAM vyApAranAnAtvakalpanadhrauvyAt / tatatpuruSoddezyakapratibandhakamantrAbhAvaviziSTavilakSaNamantratvena tattatpuruSIyaviSacAlanAdau pRthakkAra Natvakalpane ca gauravAt / kizca yatra maNivizeSaspRSTajalapAnAdviSacAlanaM tatra zakti vinA kA gatiH 1 na hi tatrApi maNivizeSAdadRSTamutpadyate, sambandhavizeSeNa jalagataprayoktRniSTatadutpAdAbhyupagame dAhapratibandhakasyA'pi maNyAdisamavadhAnajanyasya sambandhavizeSeNa kASTAdigatasyA'dRSTasyaiva klpnaaptteH| kiJca yatra yogIndrapadarajaHsparzavizeSAdRSTakuSTAdinAzakaM tIrthajalamutpannaM tatra zaktivizeSAbhyupagamaM vinA na nirvAhaH / tatsparzadhvaMsasya tajjalopAdAnakajalAntare'saMkramAd dhvaMsena bhAvavyApArAnyathAsiddhAvadRSTasaMskArAderapi vilayA''pattezca / api ca siddharasa Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atiriktazaktivAdaH ] [ 126 } sparzAllohAdau tapanIyapariNAmaH zaktivizeSanirvAhya eva siddharasasparzadhvaMsa viziSTalohe tapanIyArambhasya tvayA vaktumazakyasvAt / lohasyAMtyAvayavitvAttatra lohanAzatapanIyAvayacA''gamanakalpanaM tu nAnubhava yuktyanurodhi / asmAkaM tu zaktivaicitryAna kApyanupapattiH suvarNA'bhinnadravyazaktyA sthitasyaiva lohasya siddharasasparzAhitazaktyA gurutvarUpavizeSAdyAtmakatapanIyapariNAmotpAdakatvA'virodhAt / na caivaM kRtasyaiva karaNApattiH, kathaMcittasya dRSTeSTatvAt / ata eva ghaTopi rUpitayA pUrvakRta eva, saMsthAnajalAharaNazaktibhyAM ca pUrvamakRtaH, rUpitva saMsthAnazaktisamudAyena ca kRtA'kRtaH / AdyasamayAvacchedena ca kriyamANaH kriyate / ghaTatvena pUrva kRtaH, paTatvena pUrvamakRto, ghaTatvapaTatvAbhyAM pUrva kRtAkRtaH / kriyamANazcotpattisamaye paTatayA na kriyata ityasmAkaM kRtA'kRtatvasiddhAntastathA ca bhASyam "ruvitti kIraha kao, kumbho saMThANasattio akao / dohivi kathAkao so / tassamayaM kajamANo a / puvvakao u ghaDatayA / parapajjA ehiM tadubhayehiM ca / kajjaMto ya paDatayA Na kIrae savvA kumbho / ti || [ vizeSAvazyake - 4068-4811] 1- rUpIti kriyate kRtaH kumbhaHsaMsthAnazaktita akRtaH / dvAbhyAmapi kRtAkRtaH sa tatsamayaM kriyamANa iti / / pUrvakRtastu ghaTatayA paraparyAyaiH tadubhayaizca / kriyamANazca paTatayA nakriyate sarvathA kummaH // [ iti saM0] Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] [ vAdamAlAyA yattu "akRtapratiSThe pratimAdau pUjAphalA'bhAvAtprati. SThAdeH kSaNikatvAttadA''hitA zaktizcANDAlAdisparzanAzyA pUjAphalaprayojikA svIkAryA / na ca yajamAnagatA'dRSTaM tadAhitaM tathA, cANDAlAdisparzana vyadhikaraNena tannAzA'yogAt , yajamAnasya tadadRSTakSaye pUjyatA'nApattezceti mImAMsakA naiyAyikAnAkSipanti tatra punarasmAkamAcAryANAM na svArasyam / pratiSThAvidhinA mukhyadevatAsvarUpAlambanasya nijabhAvasya svAtmanyeva vyavasthApanAtpratimAyAM sa evAyami'tyabhedopacArasyaiva pUjyatAprayojakatvAt / pratimAyAM varddhamAnatvAdyAhAryA''ropajanakeSTasAdhanatAjJAnaviSayatA'vacchedakatvena. va pratiSThAyA upayogAt / anAdimatyAM hi pratimAyAM sarvasyAmeva bhagavadabhedAdhyAropa iSTasAdhanam, AdimatyAM tu pratiSThitAyAmeveti tataH pratiSThA''hitazakti kalpanamanatiprayojanamityApAtadarzinaH / atredamavadheyam , yadyapi pratimAyAM pratiSThitatvajJAna pratiSThAvidhipratisandhAnotthApitavacanAdarabhagavadbahumAnA'hitasamApattidvArA viziSTaphalaprayojakam / ata eva mUlottaraguNasahasrasametasAdhukRtapratiSThevotsargataHpramANam, pratiSThotkarSasya samApattyutkarSakatvAt / tathApi vastutaH pratiSThitAyAM pratimAyAM bhagavadAropastatpUjanaM vA sAmAnyaphalaM nAtikrAmatIti taniyAmakazaktisiddhiH / viSayabhedAtphalabheda iti vyavahAranayasAmrAjyAt / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atiriktazaktivAdaH ] [ 131 ata eva sAdhutvAsAdhutvavivecanAbhAve'pi pAtrabhedAddAnaphalabhedastatra vyavatiSThate / AlambanamatantraM bhAvabheda eva phala medaheturiti tu nayAntaramatamiti gurutatvavinizcaye vivecitamasmAbhiH / / yattu pratiSThAvidhinA pratimAdau devatAsannidhirahaGkAramamakArarUpaH kriyate, vizeSadarzane'pi svasAdRzyadarzinazcitrAdAvivA''hA''ropasambhavAd, jJAnasya nAze'pi saMskArasattvAcca na pUjAphalA'nupapattiH, aspRzyasparzAdinA ca tannAza iti pareSAM mataM tadatyantamasambandham / vItarAgadevasthale itthaM vaktumazakyatvAt sarAge devatAbuddhereva ca mithyAtvAdasarvajJamarAgadevAnAM vyAsaGgadazAyAM vyavahitanAnAdezeSu pratiSThAkarmabAhulye cAhaGka ramamakArA'nupapatteH saMskAranAze'pUjyatvApatteH, tajjJAnasaMskArayorananugatayoH pUjAphalaprayojakatve gauravAcceti / na ca bhavatAmapi vyAsaGgavazAt pratiSThitatvajJAnAbhAve pUjAphalAnupapattiriti vAcyam, vizeSaphalAbhAve'pi prItyAdinA tadA sAmAnyaphalAnapAyasyoktatvAd | yaistu yathArthapratiSThitatvapratyabhijJAnaM pUjAphalasAmAnya eva prayojakamiSyate; teSAmayamapi doSa eva / yatpunarucyate cintAmaNikRtA - 'pratiSThitaM pUjayedi - tividhivAkyena pratiSThAyAH kAraNatvaM na bodhyate, kintu bhUtArthektAnuzAsanAdatItapratiSThe pUjyatvaM bodhyate, tathA ca Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] [ vAdama lAthAM pratiSThAdhvaMsaH pratiSThAkAlInayAvadaspRzyasparzAdipratiyogikAnAdisaMsargAbhAvaviziSThaH pUjyatvaprayojaka iti tadapyavicAri(ta) ramaNIyam / pratiSThAyAH kriyecchArUpatvena tavaMsasya pratimAniSThatvAbhAvAt / ktapratyayasthale'pi 'prokSitA vrIhaya' ityAdau dhvaMsavyApArakatvA'kalpanAt, kAlAntarabhAvini phale ciranaSTasya kAraNasya bhAvavyApArakatvaniyamAcca / anythaa'puurvocchedaaptteH| kica kiJcidavayavanAzena pratimAntarotpattau tatra pratiSThAdhvaMsAnabhyupagamAt pUjyatAnApattiruktasaMsargAbhAvAnAM bahUnAmavacchedakatvaniveze gauravAt , pratiSThAyAH zaktivizeSe tannAze'spRzyasparzAdInAM caikazaktimattvena hetutve lAghavAt / etena prAgabhAvA'sattve kvacit tatpratiSThAdhvaMsamAtraM kvacittattaccANDAlasparzadhvaMsavirahaviziSTaM tatpUjAphalaprayojakami' ti navyamatamapyapAstamiti dik / / 5 / [zaktivAdaH samAptaH] Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 133 6 adRssttsiddhivaadH| 'kAlAntarabhAviphalAnukUlavihitaniSiddhakriyAjanyabhAvavyApArarUpamadRSTamaprAmANikamiti bAhyAH / tanna dAnadayAtramacaryAdikriyANAM vaiphalyaprasaGgAt / 'dRSTadhAnyAdyavyA(vA)ptiphalakakRSyAdikriyAvaddAnAdikriyANAmapi dRSTamanaHprasAdAdiphalakatvameveti cet ? na, manaHprasAdAderapi phalavatvAnyathA'nupapattyA'dRSTasyaiva siddhH| atha dAnAdikriyANAM zlAghAdiyatkiJcidRSTaphalenaiva paryavasitatvAnna zubhA'dRSTajanakatvam , yathA mAMsabhakSaNAdidRSTaprayojanaparyavasitAnAM pazuhiMsAdikriyANAM pramANAbhAvAnnA'zubhA'dRSTajanakatvam / na cA'dRSTaphaloddezane lokapravRttirevA'dRSTe pramANam , dRSTaphaloddezenaiva bahUnA pravRttaH tadasaMkhyeyabhAgasyApyadRSTaphaloddezenA'pravartamAnatvAditi ceta? na, dRSTaphaloddezena bahUnAM pravRtterevA'nantasaMsArijIvAnyathAnupapatteradRSTasiddhayA''vazyakatvAt / / dRSTaphalamuddizya kRSyAdipravRttAnAmapi pApalakSaNamadRSTamanabhilaSitaM baddhvA. 'nntsNsaarpribhrmnnaadnntaavsthaanopptteH| adRSTaphaloddezya kadAnAdikriyApravRttAnAM dharmarUpamadRSTamAsAdya svalpAnAmeva krameNa mukteH| _ 'kRSyAdyarthapravRttAnAmabhilaSitA'zubhA'dRSTasya lAbhaH kuta ?' iti cet ? avikalakAraNasya phalajanane AzaMsAyA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] [ vAdamAlAyAM aprayojakatvAt / vatrA'jJAtasyApi kodravAdibIjasya kodravAdyaMkurajanakatvadarzanAt / kRSyAdikriyANAM ca hiMsAdimayInAM kvacid dRSTaphalavyabhicAriNInAmapya'zubhA'dRSTajanane'vyabhicAritvAt / na cedevaM, tadA kRSyAdikrayAkataNAmanabhilaSitA'zubhA'dRSTAnutpAdAjjanmAntarIyazarIraprarigrahA'bhAvAdayatnena muktarucchinnaprAyaH saMsAraH syAt / syAca hiMsAdi. kriyANAmevetthamaklezaphalatvaM, dAnAdikriyANAM cAbhilaSitA'dRSTaphalAnAM janmAntarIyazarIraparigrahavIjatvAt klezabahulatvamiti mahadasamaJjasamidamApadyeta / tasmAdadRSTaphalaM prati sarvA api kriyA avyabhicAriNya eva, dRSTaphalaM prati tu kvacidvayabhicAriNyo'pIti pratipatta. vyam / dRSTaphalavighAto'pi ca tAsAmadRSTahetuka eva / na hi samAnasAdhanArabdhatulyakriyANAmekasya dRSTaphalavidhAto'nyasya tu netyetadadRSTahetumantareNopapadyate / tatrApi dRSTakAraNavaiguNyameva kalpanIya'miti cet ? na, ApekSikavaiguNyasya prayo jakatvAttAtvika guNyasya cA'darzanAt / na hi yAdRza eva kSetre ekasya zasyotpattistAdRza evA'parasya tadanutpattA. vatatkAlInatvAdikaM vinA'nyatkSetravaiguNyamasti / kizca dRSTakAraNavighAto'pi tatrA'dRSTahetuka eva / satyAM li'sAyAM bhogasAdhanalAbhA'bhAvasya lAbhAntara(rAya). Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasiddhivAdaH ] prayojyatvAt / etena tatkSetre tadA tadIyazasyotpattyanukUlazaktyabhAvAdeva na zasyotpattirityapAstam / zaktivighAta - syA'pi tatrA'dRSTaprayojyatvAt / kiJcaikajAtIyeSTA'niSTasAdhanasamprayoge'pi puruSabhedena [135 - sukhaduHkhAnu bhavatAratamyadarzanAtteSAmadRSTaprayojyajAtivyApyajA tyavacchinnaM pratyeva hetutvAdadRSTavizeSasiddhiH / na ca bheSajavaddhAtusAtmyAdidvArakameva tattAratamyamiti vAcyam, tataH sAkSAtsukhAdi - taulyAddhAtuvaiSamyAderuttarakAlInatvAt / na ca zarIravizeSAdeva sukhAdivizeSasiddhiriti zarIravizeSA'darzane'pi sarvatonukUla vedanIyodaye bhogavizeSadarzanAt / tadida muktaM bhagavatA bhASyakRtA jo tallAhaNANaM phale viseso ga so viNA heDaM / kajjattaNao goyama ! ghaDovva heU a se kammaM ||ti (vi0 A0 bhA0 2068) nanu yadi kriyAmAtrajanyamadRSTaM bhavadbhirabhyupagamyate tadA caramazarIriNAmapi gRhasthAvasthAjiMtabahubhava bhogyAnAmavasthAnadhauvyAtsaMsArAnuparamaH syAditi cet 1 syAdayaM teSAM doSo ye ekAntata ekarUpaM bhogekanAzyaM ca karmAbhyupagaccheyuH / vayaM tu sarvaM karma pradezato niyatabhogamanubhAgatazca bhaja 1 - yaH tulyasAdhanAnAM phale vizeSaH na sa vinA hetum / kAryatvad gautama ! ghaTa itra hetuzca tatkarma // iti chAyA / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] [ vAdamAlAyAM nIyabhogaM vadAma iti na kopi doSaH / cAritravIryeNa bahU nAmavyavasthitakarmaNAM prakSayeNa mokSopapatteH / etena yaduccha khalairucyate dAnAdInAmAgamabodhitaniyatasvargAdiphale svadhvaMsa eva vyApAro'stu, kimadRSTakalpanayA ! na caivaM dAnAdeH pratibandhakatvavyavahArApattiH, saMsargAbhAvatvAdinA kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitvenaiva tadvayavahArAt / na caivaM prAyazcittakIrtanAdiviziSTakarmaNo'pi phalApattistaddhvaMsAtiriktadhvaMsasyaiva vyApAratvAt / astu vA prAyazcitvAdyabhAvavatkarmatvena hetutvam / itthaM ca prAyazcittAdau pravRttyAdikaM sUpapAdam / dviSTAbhAvoddezena dveSayonipravRttevirodhAt / na caivaM dattAdattaphaloddezyakaprAyazcitte kRte'dattaphalAdapi phalaM na syAt , syAdvA dattaphalAdapi phalamiti vAcyam , tattatprAyazcittaviziSTA'dattaphaladhvaMsAtiriktadhaMyasyA'dattaphalaniSToddezyatayA tadabhAvasya vA nivezAt / etena 'prAyazcittaM na narakAdipratibandhakam , AzuvinAzitvena tadutpatyavArakatvAt , nApi taddhvaMsaH, prAyazcittAnantara kRtagovadhAdito'pi narakAnutpattyApatteH, tattatprAyazcittaprAgvartigovadhAdijanyanarake tattatprAyazcittadhvaMsasya pratibandhakatve ca prAgajanmakRtagovadhAdito'pi narakAnutpattyApattiH, tajjanmakRtatvasya prAgyartigovadhavizeSaNatve tvaprasiddhirityapAstam / atha 'mithyAjJAnavAsanAyA adRSTahe tutvaM sambhavati na tu dAnAdidhvaMsahetutvaM bhoga Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madRSTasiddhivAdaH ] - [137 hetutvaM vA, tattvajJAninAM daanaadernNttvaa''pttebhogaanaaptteshc, tathA ca tattvajJAninA muktidurlabhe' ti cet 1 na, taddhvaMsAtiriktadhvaMsavyApAratvAttatra svargAnutpatteH / tasmAddAnAdikaM svargajanakajanakamityAdyanumitau kluptadhvaMsaviSayatvAdatiriktA('dRSTA')siddhiriti' tatsarvamapAstam / tattvajJAnaprAkkAlInakarmaNAM bahUnAmavasthitidhrauvyena teSAM dhvaMsavyApArA'pracyavAdavikalaphalatve mokSAnutpAdaprasaGgAt / atha 'tattvajJAnaviziSTadhvaMsAtiriktadhvaMsasya vyApAratvAnna doSo, ata eva 'jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute'rjune ti saMgacchate, idameva hi sarvakarmabhasmasAtakAritvaM yatsarvakarmaphalavighaTakanvamiti cet ? na, evaM sati tatvajJAninAM prArabdhaphalasyApyanApatteH / 'tatvajJAnaviziSTA'dattaphaladhvaMsAtiriktadhvaMsasya vyApAratvAttadbhavabhogyakarmaNazca dattaphalatvAnna doSa' iti cet ? naihikAmuSmikanAnAphalajanakakarmaNAM tadbhavAnubhUtakizcitphalAnAM tathApyanAze mokSAnupapattitAdavasthyAt / kizca kriyAjanyA'dRSTAnabhyupagame mokSArthinAM pravRttirapi durghaTA syAt , karmakSayArthameva tasyA upapatteH / duHkhadhvaMsasya svata eva sambhavena tadarthaM tadanupapatteH / caramaduHkhadhvaMsatvena ca na kAmyatA, caramaduHkhamutpAdya tavaMsasya tattvajJAnenotpAdane duHkhahetau pravRttyA''patteH / siddhoparAgeNa siddhAsi dvaviSayakecchAbhyupagame kRtsnakarmakSaya Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 } [ vAdama'lAyAM tvenetarathA tu viziSTakarmakSayatvena kAmyatA tu nA'nupapannetya. vaseyam / kizca mahAprAyazcitta dharmasaMnyAsAdInAmantatastattvenaikakAlotpattikAnantA'dRSTadhvaMse hetutvamevocitam / tattaddhvaMsAtiriktatvena vyApAravizeSaNe tattatprAyazcittAdyabhAvaviziSTatvena kAraNatve cA'tigauravam / na ca samUhAlambanaduHpraNidhAnAdyanurodhena tattatprAyazcittAdhabhAvo'vazyaM nivezya iti vAcyam , samUhAlambanaduHpraNidhAnajanyasya samAnaviSayakaprAyazcittanAzyasyAtiriktasyaivA'dRSTasya svIkArAt / api ca na yathAbaddhameva karma savedyate, bandhottaramutkRSTasyA'pakRSTasya pariNAmavizeSavazAtprakRtyantarasakrameNA'nyAdRzasya ca vedanAt / ata eva hiMsAdiphale'pi mitho mahadantaraM tatra tatra prasiddham / na cAyaM prakAro dhvaMse sambhavatItyavazyaM vicitramadRSTamaGgIkarttavyam / [adRSTasyAtmavizeSaguNatvanirAsaH] etena Atmano vizeSaguNarUpamapyadRSTaMyatparairupagamyate, tadapi nirastaM bhavati, dharmavizeSAt prAktanapApakarmA'patrapasya prAcInapuNyotkarSasya saGkramajanitavalakSaNyasya cA'dRSTaguNatve'sambhavAtsUkSmakarma pudgalarUpA'dRSTapakSa eva sarvasyA'syArthasya ghaTamAnatvAt / atha 'bhavatAM tatra kriyAyAH phalavyabhicAravadasmAkamadRSTavyabhicAro'pi na dopAye' ti cet ? na, Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adRSTasiddhivAdaH / [ 136 asmAkaM tatra sAkSAtphalasyA'dRSTarUpasyA'vyabhicArAtparamparAphalabhedasya cA'rthasiddhasyopapatteH / kiyA'dRSTasya guNarUpatve tatra pakvA'pakvAdibhedA'bhAvAddAnAdijanyA'dRSTAttadAnImeva svargAdyApattiH / na ca svargIyazarIrAdivizeSakAraNAbhAvAnna tadApattiH, tasyApyadRSTahetukatvenA''pattitAdavasthyAta, tatkAlavizeSAdanatiprasaGge ca tasyaiva sarvatra kAryaniyAmakatve ekkaarnnprishessaa''ptteH| . etena labdhavRttikatvamapi nirastam / tasyApi sahakAriviziSTatvakAlavizeSaviziSTatvarUpavikalpadvayA'natikramAt / na ca tadadRSTajanyaphale tadadRSTaprAgvaya'dRSTatvA'vacchinnA'bhAvasya hetutvAdanatiprasaGga iti vAcyam, ekabhave'pi dAnahiMsAdijanyAnAM bahUnAmadRSTAnAmarjanAt / vastutaH sayogajIvavyApAratvenaiva karmabandhatvA'vacchinnahetutvAtsayogijIvavyApArakSaNa. tvasya karmabandhavyApyatvAttadadRSTaprAgavaya'dRSTA'bhAvasya kvaapysiddheH| phalAvacchinnaprAgvaya'dRSTAbhAvasya hetutve na doSa iti cet ? na, aihikA'dRSTabhogakAle'pyatyugrapuNyapApaphaladarzanAdAyuHzarIrasukhadukhalAbhA'lAbhakAmakrodhAditAratamyaniyAmakanAnA'dRSTAnAM yugapatphaladarzanena teSAM mitho'virodhAcca / tathApi manuSyasya svargasukhAdijanakA'dRSTAnAM virodhitvAnmanujA'dRSTasattve na svargA''pattiriti cet ? na, adRSTasya Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] [ vAdamAlAyAM guNarUpatve bandhodayAdivirodhI tarAdibhedasyApyanupapatteH prakRtirasAdibhedena tadvayavasthAnAt / kizca svargAdijanakA dRSTasya phalanAzyatve prathamaphalalAbhAnantarameva tadvilayA'pattiranyathA ca tadanantatvApattiH / na ca pratiyogitA'dRSTanAze janakatayA caramaphalasya nAzahetutvAdayamadoSazvaramatvasya jAtitve tadavacchinnaniyAmakasya gaveSaNIyatvApatteH / phalAntaraprAgabhAvAsamAnAdhikaraNatvarUpatve ca prAgabhAvasya viziSyA'hetutve tena tadanantatvA' pattyavAraNAttakhe ca tata evA'natiprasaGge phalasyA'dRSTanAzakatve mAnAbhAvAdadRSTA'nantatvApatteH / tasmAd yogAnubhAvopAttavicitraprakRtipradezakaM kaSAyA'dhyavasAyavizeSopanItavicitrasthityanubhavaM ca karma pudgalarUpameva pratipattavyam / ata eva karmaNaH prakRtyAdyAtmakatve modakadRSTAntaM varNayanti samayavidaH / , atha 'caitrazarIraM caitravizeSaguNapUrvakam caitrabhogyatvAccandanAdivadityanumAnAdadRSTasya guNatvasiddhi' riti cet na, caitrabhogyatve maitravizeSaguNapUrvakatvasyeva caitravizeSaguNapUrvakatvasyApi vyAptau pramANAbhAvAdadRSTadvArakajanmAntarIyaprayatnenA'rthAntaraprasaGgAcca / caitrabhogyatvAvacchinne caitra vizeSaguNatvena sAkSAddhetutvaM cA'siddhamiti dik / kiJcAdRSTasya guNatve tadapratyakSatvAya mAnasa laukikapratyakSaM prati tasya tAdAtmyena pratibandhakatvaM kalpanIyamiti Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adRSTasiddhivAdaH ] [ 141 tava mate gauravam / na cA'yogyatvAdeva tadapratyakSatvamiti na tatkalpanam , ayogyatvasya pratibandhakatve vizrAmAt / na ca guNalaukikamAnasatvAvacchinnaM prati janakatAvacchedakatayA jJAnecchAdigatajAtivizeSasyaiva kalpanAnna tatkalpanamiti pAcyam , nirvikalpAdigatajJAnatvAdinA sAGkaryAt / tathA sukhaduHkhAdivaicitryaniyAmakasyA''hArA'nalAdivaddharmigrAhaka-- pramANAdeva pudgalarUpatvaM sidhyati / Atmataddharmavyatiriktatve sati bAhyakAraNAdhIyamAnopacayatvAtpariNAmitvAcca snehAdyAhitabalaghaTavat kSIrAdivacca pudgalarUpatvamevA'dRSTasyetyapyAhuH / pariNAmitvaM ca karmaNaH karmaparimANAvacchinnAvagAhanAyA niyatazarIropAdAnAvacchedakatvena siddhayati / ata evA''dyabAlazarIraM zarIrAntarapUrvakaM, zarIratvAdindriyAdimavAdvA.yuvazarIravadityanumAnAdapi zarIrarUpasya karmaNaH siddhestasya paudgalikatvam / na ca janmAntarIyazarIreNArthAntaraM, pariNAmizarIrAntarapUrvakatvasya sAdhyatvAtpariNAminazca vyavadhAnA(tyo)t / ata evaudArikAdizarIrapariNAminaH karmaNa aupazleSikamupAdAnatvaM gIyate / atha zarIratvaM na zarIrAntarapUrvakatvavyApyamanavasthAprasaGgAditi cet ? na, vIjAGkurasthAnI yAyA etasyAanavasthAyA adoSatvAt / na ca vRddhimaccharIratvasyopAdheH sattvAduktavyAptyasiddhiriti zaGkanIyam, pratyAtma karmazarIrayo/jAGkuranyAyena hetutvavAde'vasthitasyaivapari. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] [ vAdamAlAyAM mANabhedarUpAyA vRddheH pakSe'pi sakhena tasya sAdhanavyApakatvAt / I atha 'svabhAva evA'bhrAdivikAravaccharIrAdivaicitryaniyAmakosstu, kimadRSTakalpanene 'ti cet ? sa kiM vastuvizeSo vA akAraNatA (vA) vastudharmo vA 1 Adye tasya mUrttatve nAmAntareNa karmaNa evAbhyupagamaprasaGgo'mUrttatve cA''kAzAdivattasya zarIrAdipariNAmitvAnupapattiH / dvitIye cA'kAraNatA yadyahe - tukatvaM tadA tasya niyAmakatve yugapadevA'zepadehotpAdaprasaGgaH, kAraNAbhAvasya samAnatvAt / yadi ca talaH svArthakatvAtkAraNapadasya niyatyanyakAraNaparatvAdakAraNatA niyatikAraNamAtramucyate, tadA tanmAtrajanyatve zarIrAderabhrAdivikAravadA''dimatpratiniyatA''kAratvaM na syAt / Adima-pratiniyatAsskAratvAdeva ghttaadivcchriir| derupakaraNasahitakatR'nivartyatvena karmajanyatvasyaiva siddheH / tRtIyapakSe'pi vastudharmo yadyamUrtta iSyate tadA tasya zarIrAdipariNAmaniyAmakatva virodho, yadi ca mUrtta iSyate tadA karmaNo'pi pudgalAstikAyaparyAyavizeSatvena vastudharmatvAtsiddhasAdhyataiveti sarvabhavadAtam // 6 adRSTasiddhivAdaH samAptaH tatsamAptau ca samAptA tRtIyA cAdamAlA | Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-granthasaGgrahagata-vizeSanAmasUciH nAma pRSThAMkaH 15 16, 17 132 102 136 44, 45 124 pRSTha - nAma abhayadevasUri bhagavatI (sUtra) arjuna 137 | magavatIvRtti aSTakavRtti | bAhaya Akara 17, 122 mahAvIra Aheta mathurAnAtha ucchRkhala | mahAnizitha uttAna mahAbhASya upadezapada mImAMmaka upAyakRta yazovijaya karmaprakRti vRtti rAmabhadrasArvabhauma gurutattvavinizcaya 131 / latA cintAmaNikRta 131, 51 / prakAzakRta jainIparibhASA 113 bhaTTAcArya tattvaviveka bharata dIdhitikRt 12, 107 bhASya dugatanArI 6, 10 mASyakRt dharmabhUSaNa bhASyasampradAya navya 30, 42, 44, 124; 132 | lolAvatI niyukti 23 vidyotana naiyAyika 30, 76,80, 81, 82, | bAdamAlA 88,94,97,106,106,118,130, | zivAditya nyAyAloka | SoDazaka paJcAzakavRtti 2, 5, 15, | saptabhaMgI padArthamAlA 102 sammatiTIkAkRt padArthatattvavivekakRta 13 | samayavid 17, 126 135 116 26, 61 123 140 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma sAMkhya sArvabhauma somila saugata pariziSTAniH pRSThAMka: 162 - 101 + 65. svatantra 67 102 | haribhadrasUri nAma skandakAcArya syAdvAda syAdvAdaratnAkara * zuddhipatraka pRSTha / paMkti azuddha zuddha 7 /13 draSTavyam dRSTavyam 7/21 tyeta0 ityeta 14 /11 = vidhi0 = (a) vidhi0 16 / 13. 00yAdya (1dhA ) 0 hadhyA (1dhA) dya0 27/4 apUrvica0 apUrvaci 32/12 0svatvastrA0 0svatvatvA* 34/2 0dAnadi0 0dAnAdi0 40/170vyAhata0 0 vyAhRta0 45/140 chinnaloka 0 pRSThAMka: bhUtala 0 bAMsA0 azuddha zuddha pRSTha / paMkti 61/20 ni0 62 / 6 vaiziSTa 63/1. 63/6 72 / 16 81/17 tadvRtta0 82/16 0kalpate 96 / 21 0 vyAvRtti0 vyAvRtti 105/18 itthaM ca ' tAdRza0 192 54,87 5. 10 18 95 'vyani0 viziSTa0. 'bhUtala0 0bodhasA0 ' tAdRza0 tadvRttio 0kalpane ithaM pyapalA0 0diga0 ghrANa 107 /12 vyalA0 foatian0 0 diga0 111 / 6 - 112/2 prANa 47/8 vija tIya0 vijAtIya0 57/9 0 cAkSuktvA00 cAkSuSatvA 112 / 18 02 svatva0 0kva0 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanamA tittharama prakAzA mojamagurudhAmya zrIbhAratIya prAdhyatatyaprakAsana samiti piMdavADA mesina samasyAkA dIpaka prinTarI / ahamadAbAda-380001