Book Title: Preksha Dhyan Siddhant Aur Prayog
Author(s): Mahapragya Acharya
Publisher: Jain Vishvabharati Vidyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034030/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna: riddhiAnta aura prayoga AcArya mahAprajJa Scanned by CamScanner Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : siddhAMta aura prayoga (ajamera vizvavidyAlaya dvArA bI.e. ke pAThyakrama ke antargata "jIvana vijJAna aura jaina darzana" viSaya ke lie svIkRta) nidezana : AcArya mahAprajJa samAkalana : muni kizanalAla (prekSA-prAdhyApaka) zubhakaraNa surANA (prekSA-prazikSaka) jaina vizva bhAratI lADanUM-341306 (rAjasthAna) Scanned by CamScanner Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: jaina vizva bhAratI lADanU-341306 ( rAjasthAna) 8 jaina vizva bhAratI, lADanU ISBN-81-7195-000-9 mUlya: 4000 rupaye saskaraNa : 2003 mudraka : esa. ema prinTarsa uldhanapura, dillI - 32 PREKSHA-DHYAN : SIDDHANT AUR PRAYOG Acharya Mahapragya Rs. 40.00 Scanned by CamScanner Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbodha jIvana ke lie roTI anivArya hai| kevala roTI hI anivArya nahIM hai, usase bhI adhika anivArya hai-bhAvanAtmaka aura mAnasika svAsthya / jIvana vijJAna kA viSaya jIvikA ke lie anupayogI nahIM hai, kintu vaha adhika upayogI hai bhAvanAtmaka aura mAnasika svAsthya ke lie| ajamera vizvavidyAlaya ne isa viSaya ko snAtaka stara para svIkAra kiyA hai| prAdhyApaka aura vidyArthI varga kI suvidhA ke lie prastuta pustaka samAkalita hai| isake samAkalana meM muni kizanalAla aura zubhakaraNa surANA kI saMbhAgitA hai| vidyArthI kI ruci aura kSamatA ko dhyAna meM rakhakara pustaka ke samAkalana meM tIna dRSTikoNoM ko surakSita rakhA gayA hai * saralatA * sarasatA * upayogitA vizvAsa hai-yaha abhinava viSaya nae jIvana-nirmANa kI prakriyA meM sahayogI bana skegaa| -AcArya tulasI Scanned by CamScanner Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa-vRtta jaina sAdhakoM kI dhyAna paddhati kyA hai- yaha prazna dUsare ne nahIM pUchA, svayaM hamane hI apane Apase pUchA / vi. saM. 2017 meM yaha prazna mana meM uThA aura uttara kI khoja zurU ho gyii| uttara do dizAoM se pAnA thA- eka AcArya se dUsarA Agama se AcArya zrI ne patha-darzana kiyA ki Agama se inakA vizada uttara prApta kiyA jAe / I Agama- sAhitya meM dhyAna - viSayaka koI svataMtra Agama upalabdha nahIM hai| naMdI sUtra kI utkAlika AgamoM kI sUcI meM 'dhyAna-vibhakti' nAmaka Agama kA ullekha hai, kiMtu vaha Aja upalabdha nahIM hai| isa sthiti meM upalabdha Agama-sAhitya meM Ae hue dhyAna - viSayaka prakaraNoM kA adhyayana zurU kiyA aura sAtha-sAtha unake vyAkhyA-granthoM tathA dhyAna-viSayaka uttaravartI sAhitya kA bhI avagAhana kiyaa| isa adhyayana se jo prApta huA, usake AdhAra para dhyAna kI eka rUparekhA uttarAdhyayana ke TippaNoM meM prastuta kI gyii| vikrama saMvata 2018 meM AcArya zrI ne 'manonuzAsanam' kI racanA kI / maiMne pahale usakA anuvAda kiyA aura vi0 saM0 2024 meM usa para vizada vyAkhyA likhI / usameM jaina sAdhanA-paddhati ke kucha rahasya udghATita hue / vi. saM. 2028 meM AcAryazrI ke sAnnidhya meM sAdhu-sAdhviyoM kI vizAla pariSad meM jaina yoga ke viSaya meM pAMca bhASaNa hue| unameM dRSTikoNa kI aura kucha spaSTatA huI / ve 'cetanA ke UrdhvArohaNa' pustaka meM prakAzita haiM / bhagavAn mahAvIra kI pacIsavIM nirvANa - zatAbdI ke varSa meM 'mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya' pustaka prakAzita huI / ye sAre prayatna usI prazna kA uttara pAne kI dizA meM cala rahe the / yaha prazna kA bIja vikrama saM. 2012 ke ujjaina cAturmAsa meM boyA gayA thaa| vahAM AcAryazrI ke mana meM sAdhanA-viSayaka naye unmeSa lAne kI bAta AyI / 'kuzala sAdhanA' - isa nAma se kucha abhyAsa- sUtra nirdhArita kie gae aura sAdhu-sAdhviyoM ne unakA abhyAsa zurU kiyaa| sAdhanA ke kSetra meM yaha eka prathama razmi thii| usase bahuta nahIM, phira bhI kucha Aloka avazya milaa| usake pazcAt aneka choTe-choTe prayatna calate rhe| vi. saM. 2020 kI sardiyoM meM maryAdA mahotsava ke avasara para 'praNidhAna kakSa' kA prayoga Scanned by CamScanner Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patra meM kAphI bar3I saMkhyA meM ga' para kAphI carcA huii| 'bhAva f kA saMkSipta saMkalana 'tuma kiyA gyaa| usa dasa-divasIya sAdhanA-satra meM kAphI bar3I sAdha-sAdhviyoM ne bhAga liyaa| usameM 'jaina yoga' para kAphI carcakriyA' ke vizeSa prayoga kie ge| usa carcA kA saMkSipta saMka anaMta zakti ke srota ho' pustaka meM prApta hai| kaI zatAbdiyoM se vicchinna dhyAna-paramparA kI khoja ke lie sabhI prayatna paryApta siddha nahIM hue| jaise-jaise kucha samajha meM Ate gA vaise-vaise prayatna ko tIvra karane kI AvazyakatA anubhava hotI gyii| vi. saM. 2026 meM lADanUM meM ekamAsIya sAdhanA-satra kA Ayojana kiyA gyaa| usake bAda vi. saM. 2028-2031 meM curU, rAjagar3ha, hisAra aura dillI-ina cAroM sthAnoM meM dasa-dasa divasIya sAdhanA-satra Ayojita kie ge| ye sabhI sAdhanA-satra 'tulasI adhyAtma nIDam' jaina vizva bhAratI ke tattvAvadhAna meM aura AcArya tulasI ke sAnnidhya meM sampanna hue| ina ziviroM ne sAdhanA ko puSTa vAtAvaraNa nirmita kiyaa| aneka sAdhu-sAdhviyoM tathA gRhastha dhyAna-sAdhanA meM ruci lene lge| aneka sAdhu-sAdhviyAM isa viSaya para vizeSa abhyAsa aura prayoga bhI karane lge| vi. saM. 2032 ke jayapura-cAturmAsa meM paramparAgata jaina dhyAna kA abhyAsa-krama nizcita karane kA saMkalpa huaa| hama loga AcAryazrI ke upapAta meM baiThe aura saMkalpa pUrti kA upakrama zurU huaa| hamane dhyAna kI isa abhyAsa vidhi kA nAmakaraNa 'prekSAdhyAna' kiyaa| yaha 'prekSA-dhyAna-paddhati ke vikAsa kA saMkSipta itihAsa hai| -AcArya mahAprajJa Scanned by CamScanner Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana bhAratIya zikSA paddhati meM sudhAra kI carcA bahuta samaya se cala rahI hai| zrI prakAza Ayoga se zrI koThArI Ayoga taka aneka AyogoM kI anuzaMsA aura sthApanAeM isa tathya kI sAkSI hai ki zikSA meM parivartana abhilaSaNIya hai / zikSA paddhati ko badalane ke aneka prayAsa kie ge| mUlyaparaka zikSA isI cintana se bar3hA eka caraNa hai| vartamAna zikSA vidyArthI ko apane viSaya meM nipuNatA hAsila avazya karavAtI hai| usakA hI pariNAma hai ki Aja eka se eka acche DaoNkTara, iMjIniyara, takanisIyana, kalAvida prAdurbhUta ho rahe haiM, kiMtu sAtha hI unameM dAyitva bodha, AviSkAra vRtti, dUsaroM ke prati karuNA, sahiSNutA, anuzAsana Adi mUlyoM kA vikAsa praznacinha banA huA hai| mUlyaparaka zikSA para cintana bahuta huA / ise pAThyakrama meM kisa taraha lAgU kiyA jAe yaha ahaM savAla thA / ajamera 1 vizvavidyAlaya ne adhyAtma vidyA ke vikAsa kA sArthaka prayAsa kiyA hai| dharma nirapekSitA ke nAma para purAnI vicAradhArAeM haiM- cAhe ve vaidika hoM, jaina hoM, bauddha hoM yA anya koI bhI hoM unakA bhAratIya zikSA jagat meM paThana-pAThana kA rAstA kholakara stutya kArya kiyA hai| kisI vicAradhArA ko jAnanA aura usake saMbaMdha meM prayoga karanA mahatvapUrNa kArya hai / vijJAna ke prayoga meM satya ko janatA ke sAmane prastuta kiyaa| prAcIna yuga meM RSiyoM ne bhI adhyAtma vidyA kA vikAsa kiyA thA jisase AMtarika cetanA ko anAvRtta aura pragaTa hone kA avasara upalabdha huA / bhautika vijJAna aura adhyAtma vijJAna do alaga-alaga vijJAna nahIM haiM / satya ko jAnane ke prayoga ko vijJAna kahA gayA hai| vaha vijJAna bhautika sAmagrI se pragaTa hotA hai| ataH use bhautika vijJAna kahA gayA / atIndriya cetanA se satya ko jAnane kI prakriyA ko adhyAtma vijJAna athavA cetanA kA vijJAna kahA gayA hai| donoM prakriyAeM satya ko jAnane kI haiM, unake pariNAma bhI eka hI upalabdha hote haiN| hAM yaha satya hai ki bhautika vijJAna kA itihAsa mAtra 800 varSa purAnA hai jabaki adhyAtma kA yaha vijJAna hajAroM varSa purAnA hai| donoM kA adhyayana aura adhyApana Avazyaka hI nahIM anivArya hai| adhyAtma aura vijJAna ke samanvaya se hI eka abhinava saMskRti kA abhyudaya ho sakegA / Scanned by CamScanner Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajamera vizvavidyAlaya ke snAtaka pAThyakrama meM jIvana vijJAna aura jaina vidyA kA samAveza kie jAne para ajamera vizvavidyAlaya ke upakalapati zrI upAdhyAya ne 'cArya zrI tulasI aura yuvAcAryazrI mahAprajJa ke sAnnidhya meM eka saMgoSThI kA samAyojana vidyA bhUmi rANAvAsa meM kiyaa| carcA ke pazcAt eka sujhAva AyA ki 6 praznapatra prastuta viSaya meM haiN| pratyeka praznapatra meM itanI sandarbha pustakeM sujhAI gaI haiM jinako eka sAtha par3hanA vidyArthI ke lie kaSTa sAdhya hogA isalie hara praznapatra meM pAThyakramAnusAra sarva sAmagrI eka jagaha saMkalita kara dI jAe to vidyArthI ko adhyApana meM suvidhA ho jaaegii| isa sujhAva ke saMdarbha meM pratyeka praznapatra ke lie nidezaka ke sAtha samAkalana maNDala kA cayana kiyA gyaa| "prekSAdhyAna : siddhAMta aura prayoga" meM praznapatra meM ullikhita viSayoM ke anurUpa sAmagrI kA adhyayana kara samAkalana prastuta kiyA gayA hai| jina pustakoM ke AdhAra para samAkalana kiyA gayA hai vaha adhikatara jIvana vijJAna grantha mAlA prekSAdhyAna kA hI sAhitya hai| tadartha hama parama zraddheya AcArya zrI tulasI evaM zraddheya yuvAcArya zrI mahAprajJa ke prati zraddhAnata haiN| sAtha hI prekSA-prAdhyApaka munizrI mahendra kumAra evaM prekSA-pravaktA zrI jeThAlAla esa. jhaverI ke AbhArI haiN| samAkalana ke bAda hamane pustaka kA AdyopAMta vAcana karake isameM jo kamI thI use pUrA kiyA hai aura jo anAvazyaka punarAvRttiyAM thIM unheM haTA diyA hai| isa kArya meM jinake kImatI sujhAva aura parAmarza milA ve haiM-DaoN. dayAnanda bhArgava (adhyakSa, saMskRta-vibhAga, jodhapura vi. vi.). DaoN. gopAlakRSNa bhAradvAja, DaoN. bhaMvaralAla joshii| zrI mAMgIlAla jaina (nidezaka, jIvana-vijJAna akAdamI, jai. vi. bhA.) kA sahayoga rhaa| hama ina sabake prati AbhAra vyakta karate haiN| dharmeza muni tathA zrI hanumAna ciNDAliyA, zrI kamala siMha, mAnamala paTAvarI pAlI ne samaya-samaya para vyavasthAoM meM ra sahayoga kara pustaka ko samaya para taiyAra karane meM madada kI usake lie hama inake sahayoga ko bhI mUlyavAn mAnate haiN| AzA hai pustaka chAtroM ke lie upayogI sAbita hogii| pustaka meM agara koI kamI rahI ho to kRpayA apane ra sujhAvoM se hameM avagata kareM tAki AgAmI saMskaraNa meM pariskAra kiyA jA ske| / -muni kizanalAla -zubhakaraNa surANA Scanned by CamScanner Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya prekSA-dhyAna dhyAnAbhyAsa kI eka aisI paddhati hai, jisameM prAcIna dArzanikoM ko prApta bodha evaM sAdhanA paddhati ko Adhunika vaijJAnika sandarbho meM pratipAdita kiyA gayA hai| ina donoM meM tulanAtmaka vivecana ke AdhAra para Aja yuga-mAnasa ko isa prakAra prerita kiyA jA sakatA hai jisameM manuSya ke pAzavI Aveza tirohita hoM evaM vizva meM ahiMsA, zAMti aura Ananda ke prasthApana ke maMgalamaya lakSya kI saMprApti ho ske| dIrghazvAsa-prekSA, samavRtti zvAsa-prekSA, zarIra-prekSA, caitanyakendra-prekSA, lezyA-dhyAna, kAyotsarga, anuprekSA aura bhAvanA-ye prekSAdhyAna sAdhanA-paddhati kI vibhinna prayogAtmaka prakriyAeM haiN| ye sArI prakriyAeM rUpAMtaraNa kI haiN| phira upadeza dene kI jarUrata nahIM hogI ki aisA bano, vaisA bano, dhArmika bano, svArtha ko chor3o, bhaya aura IrSyA ko chodd'o| yaha kevala upadeza kAragara nahIM hotaa| jo upAya nirdiSTa kie gae haiM, unheM kAma meM lenA hogaa| svayaM eka dina yaha spaSTa anubhava hone lagegA ki rUpAMtaraNa ghaTita ho rahA hai, dhArmika vRtti kA jAgaraNa ho rahA hai, krodha aura bhaya chUTa rahe haiM, mAyA aura lobha TUTa rahe haiN| una doSoM se chuTakArA pAne ke lie alaga se prayatna karane kI AvazyakatA hI nahIM rhegii| ve svayaM miTate jaaeNge| ina doSoM ko mUlataH naSTa karane kA yahI upAya hai| asAmpradAyika dhyAna-paddhati prekSAdhyAna bhinna-bhinna logoM ke lie bhinna-bhinna kSetroM ko prabhAvita karane vAlA anubhava ho sakatA hai, kyoMki usake dvArA zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika stara para vibhinna prakAra ke lAbha prApta kie jA sakate haiN| kisI bhI dharma-sampradAya, jAti Adi ke bhedabhAva ke binA prekSAdhyAna kA abhyAsa kiyA jA sakatA hai| pichale 12 varSoM meM lagabhaga nau hajAra se adhika sAdhaka prekSAdhyAna ke abhyAsa se prazikSita kie jA cuke haiM, jisameM vaijJAnika, DaoNkTara, iMjIniyara, prAdhyApaka, adhikArI Adi buddhijIvI tathA jaina, sanAtana, sikkha, musalamAna, Adi vibhinna dharmoM ke anuyAyI sammilita hue haiN| bhArata sarakAra dvArA dUradarzana para cAroM kAryakramoM kI eka pUrI zrRMkhalA "prekSAdhyAna" ke nAma se pradarzita kI gaI thI, jisakI prakriyA meM saikar3oM darzakoM ne aise kAryakramoM ko bahuta pasanda kiyA hai| isa vidhi se sAdhanA karane vAle aneka vyaktiyoM ko jIvana-parivartana Scanned by CamScanner Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI bhUmikA taka pahucane kI kSamatA prApta huI hai| aneka logoM ne zArIrika svAsthya prApta kiyA hai, vahA saikar3oM kI saMkhyA meM loga mAnasika tanAva evaM anya mAnasika bImAriyoM se mukta hue haiN| yugapradhAna gaNAdhipati zrI tulasI evaM unake uttarAdhikArI AcAryazrI mahApajJa ke satata mArgadarzana evaM parizrama kA hI yaha pariNAma hai ki Aja sahasra-sahasra loga isa AdhyAtmika sAdhanA ke mArga para cala kara samasyAoM se mukta jIvana jIne kA Ananda prApta kara rahe haiN| prekSAdhyAna-paddhati ke rUpa meM mAnava-jAti ko ina do mahAn adhyAtma-manISiyoM kA anupama varadAna prApta huA hai| hameM dRr3ha vizvAsa hai ki isa sArvabhauma evaM sArvajanIna vidhi ko samajhakara vidyArthI-varga lAbhAnvita hogaa| prastuta pustaka ko vidyArthiyoM ke hAthoM taka pahuMcAne meM aneka vyaktiyoM kA sakriya yogadAna hameM milA hai| sarvaprathama hama parama zraddhAspada yugapradhAna gaNAdhipati zrI tulasI evaM zraddheya AcAryazrI mahAprajJa ke caraNoM meM zraddhA puSpa samarpita karate haiM jinake AzIrvAda evaM mArga-darzana se hama apane kArya meM saphala ho sake haiN| pustaka ke samAkalaka prekSA-prAdhyApaka munizrI kizanalAla evaM prekSA-prazikSaka zrI zubhakaraNa surANA ke hama AbhArI haiM, jinhoMne apane kalAtmaka samAkalana se pustaka ko aisA rUpa diyA hai, jo vidyArthiyoM ke lie supAcya evaM AkarSaka banA hai| isake sAtha hI hama prekSA-prAdhyApaka munizrI mahendrakumAra ke prati apanI kRtajJatA jJApita karate haiM jinhoMne athaka parizrama kara eka mahIne ke svalpakAla meM hI hamAre prakAzana kArya ko sampanna karavAne meM apUrva yogadAna diyA hai| hamArI saMsthA ke zodha-adhikArI zrI rAmasvarUpa sonI, zodha-vidvAn DaoN. paramezvara solaMkI Adi vidvAnoM ne bhI prUpha-saMzodhana meM tatparatA ke sAtha jo sahayoga kiyA hai, usake lie hama unake AbhArI haiN| ajamera vizvavidyAlaya ke kulapati DaoN. upAdhyAya evaM pAThyakrama-maNDala ke prati hama hRdaya se kRtajJatA jJApita karate haiM ki unhoMne pustaka ko bI. e. ke pAThyakrama ke lie nirdhArita kiyaa| ajamera ke DaoN. bhaMvaralAla jozI evaM zrI mAMgIlAla jaina ke prati bhI hama apanA AbhAra pragaTa karanA cAheMge jinakI sUjha-bUjha evaM sahayoga kI badaulata ajamera vizvavidyAlaya ke vidyArthiyoM ke lie hama yaha pustaka prakAzita kara sake haiN| ____ hama AzA karate haiM ki vidyArthI-varga ke lie prastuta pustaka na kevala adhyApana-kAla meM apit samagra jIvana-kAla meM upayogI hogii| -zrIcanda baiMgAnI Scanned by CamScanner Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama prekSAdhyAna : siddhAnta 1. prekSA-dhyAna : AdhAra aura svarUpa 3-33 prekSA : artha-vyaJjanA 3; dhyeya 5; prekSA-dhyAna kI upasaMpadA 6; upasampadA kI caryA 7; Asana-prANAyAma 10; prANAyAma 10; mudrA 10; aha~ aura mahAprANa-dhvani 11; mahAprANa-dhvani 13; dhvani-taraMgoM ke zarIra-zAstrIya prabhAva 13; dhvani-prakampanoM ke mAnasika prabhAva 14; ekAgratA aura apramAda 15; kAyotsarga 16; antaryAtrA 17; zvAsa-prekSA 16; samavRtti zvAsa-prekSA 20; zarIra-prekSA 22; caitanya-kendra-prekSA 24; lezyAdhyAna 27; bhAvanA aura anuprekSA 28; vicAra-prekSA aura samatA 30; saMyama : saMkalpa-zakti kA vikAsa 31; saMkalpa : kaba aura kaise ? 33 2. kAyotsarga 34-63 dabAva kI kArya-paddhati 34; zArIrika sthitiyAM 35; anukampI aura parAnukampI saMsthAna 36; tanAva se gar3abar3I 36; tanAva ke kAraNa 37; kyA bacane kA upAya hai ? 38; tanAva-mukti kyA hai ? 36; kAyotsarga se tanAva-mukti 41; svayaM-sUcanA kI vilakSaNa cikitsA-zakti 41; svayaM-sUcana 43; kAyotsarga ke sahAyaka tattva 44; svara-yantra kA kAyotsarga-mauna 45; AdhyAtmika dRSTikoNa 46; prayojana 53; niSpattiyAM 57 3. zvAsa-prekSA 64.80 vaijJAnika dRSTikoNa 64; AdhyAtmika dRSTikoNa 66; niSpattiyAM 76 4. zarIra-prekSA 81-64 vaijJAnika AdhAra 81; AdhyAtmika AdhAra 86; prayojana 61; niSpattiyAM 62 caitanya-kendra-prekSA 65-113 vaijJAnika dRSTikoNa 65, AdhyAtmika svarUpa 102; prayojana 106; niSpattiyAM 111 Scanned by CamScanner Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114-145 6. lezyA-dhyAna vaijJAnika dRSTikoNa 114. AbhAmaNDala 120, AdhyAtmika dRSTikoNa 125, prayojana 132, parivartana aura rUpAntaraNa 135, niSpattiyAM 141 7. anuprekSA vaijJAnika AdhAra 146, AdhyAtmika dRSTikoNa 150, prayojana 157: niSpattiyA 161 146-168 8. Asana, prANAyAma aura mudrA 166-165 vaijJAnika dRSTikoNa 166; AdhyAtmika dRSTikoNa 173; Asana : prayojana 177: prANAyAma : prayojana 185; mudrA : prayojana 163 Scanned by CamScanner Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa 1 prekSAdhyAna : siddhAnta Scanned by CamScanner Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :1: prekSAdhyAna : AdhAra aura svarUpa prekSA : artha-vyaJjanA __prekSA' zabda IkS dhAtu se banA hai| isakA artha hai-dekhnaa| pr+iikssaa-prekssaa| isakA artha hai gaharAI meM utarakara dekhnaa| vipazyanA kA bhI yahI artha hai| jaina sAhitya meM prekSA aura vipazyanA-ye donoM zabda prayukta haiN| prekSA-dhyAna aura vipazyanA-dhyAna-ye donoM zabda isa dhyAna-paddhati ke lie prayukta kiye jA sakate the, kiMtu 'vipazyanA-dhyAna' isa nAma se bauddhoM kI dhyAna-paddhati pracalita hai| isalie "prekSA-dhyAna" isa nAma kA cunAva kiyA gyaa| dazavakAlika sUtra meM kahA gayA hai- "saMpikkhae appagamappaeNaM" AtmA ke dvArA AtmA kI saMprekSA karo, mana ke dvArA sUkSma mana ko dekho, sthUla cetanA ke dvArA sUkSma cetanA ko dekho| 'dekhanA" dhyAna kA mUla tattva hai| isIlie usa dhyAna-paddhati kA nAma 'prekSA-dhyAna' rakhA gayA hai| jAnanA aura dekhanA cetanA kA lakSaNa hai| AvRta cetanA meM jAnane aura dekhane kI kSamatA kSINa ho jAtI hai| usa kSamatA ko vikasita karane kA sUtra hai-jAno aura dekho| bhagavAn mahAvIra ne sAdhanA ke jo sUtra die haiM, unameM 'jAno aura dekho' ye hI mukhya haiN| 'cintana, vicAra yA paryAlocana karo'-yaha bahuta gauNa aura prArambhika hai| yaha sAdhanA ke kSetra meM bahuta Age nahIM le jaataa| AtmA ke dvArA AtmA ko dekho'-yaha adhyAtma-cetanA ke jAgaraNa kA mahattvapUrNa sUtra hai| isa sUtra kA abhyAsa hama zvAsa se prArambha karate haiN| zvAsa zarIra kA hI eka aMga hai| hama zvAsa se jIte haiM, isalie sarvaprathama zvAsa ko dekheN| hama zarIra se jIte haiM, AtmA zarIra meM hai, isalie zarIra ko dekheN| zarIra ke bhItara hone vAle spandanoM, kampanoM, halacaloM yA ghaTanAoM ko dekheN| inheM dekhate-dekhate mana paTu ho jAtA hai, sUkSma ho jAtA 1. yahAM dekhane kA artha AkhoM (carma-cakSuoM) se nahIM, citta ko dekhanA hai| ise aMgrejI meM perceive kahate haiM, jisakA artha hai "to see with mind cye" Scanned by CamScanner Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga hai. phira aneka spandana dIkhane laga jAte haiN| vRttiyAM yA saMskAra jaba ubharate haiM. taba unake spandana hone laga jAte haiN| pUrA kA pUrA doSa cakra pratyakSa hone laga jAtA hai| isa tathya ko prakaTa karate hue AyAro ( AcArAMga sUtra) meM batAyA gayA hai, "jo krodha, mAna, mAyA, lobha, priyatA, apriyatA Adi doSoM ko apane bhItara dekha letA hai, vaha janma, mRtyu aura duHkha ke samagra cakravyUha ko tor3a detA hai|" "mahAn sAdhaka akarma (dhyAnastha ) hokara mana, vacana aura zarIra kI kriyA kA nirodha kara jAnatA dekhatA hai / " " draSTA ke lie koI nirdeza kI apekSA nahIM hai, usake koI upAdhi nahIM hotI / " jaba hama dekhate haiM, taba socate nahIM haiM aura jaba hama socate haiM, taba dekhate nahIM haiN| vicAroM kA jo silasilA calatA hai, use rokane kA sabase pahalA aura sabase antima sAdhana hai dekhanA / kalpanA ke cakravyUha ko tor3ane kA sabase sazakta upAya hai - dekhanA / Apa sthira hokara animeSa cakSu se kisI vastu ko dekheM, vicAra samApta ho jaaeNge| vikalpa-zUnya ho jaaeNge| Apa sthira hokara apane bhItara dekheM - apane vicAroM ko dekheM yA zarIra ke prakaMpanoM ko dekheM, to Apa pAeMge ki vicAra sthagita hai aura vikalpa zUnya haiN| bhItara kI gaharAiyoM ko dekhate-dekhate sUkSma zarIra ko dekhane lgeNge| jo bhItarI satya ko dekha letA hai, usameM bAharI satya ko dekhane kI kSamatA apane Apa A jAtI hai / dekhanA vaha hai, jahAM kevala caitanya sakriya hotA hai| jahAM priyatA aura apriyatA kA bhAva A jAe, rAga-dveSa ubhara jAe, vahAM dekhanA gauNa ho jAtA hai| yahI bAta jAnane' para lAgU hotI hai / hama pahale dekhate haiM, phira jAnate haiN| ise isa bhASA meM spaSTa kiyA jA sakatA hai ki hama jaise-jaise dekhate jAte haiM, vaise-vaise jAnate cale jAte haiM / jo pazyaka hai jAtA - draSTA hai, usakA dRzya ke prati dRSTikoNa hI badala | mAdhyasthya yA taTasthatA prekSA kA hI dUsarA rUpa hai / jo dekhatA hai, vaha sama rahatA hai| vaha priya ke prati rAga-raMjita nahIM hotA aura apriya ke prati dveSapUrNa nahIM hotaa| vaha priya aura apriya donoM kI upekSA karatA hai-donoM ko nikaTatA se dekhatA hai| aura unheM nikaTatA se dekhatA hai, Scanned by CamScanner Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : AdhAra aura svarUpa isalie vaha unake prati sama, madhyastha aura taTastha raha sakatA hai| upekSA yA madhyasthatA ko prekSA se pRthaka nahIM kiyA jA sktaa| AMkheM dRzya ko dekhatI haiM, para use na nirmita karatI haiM aura na usakA phala-bhoga karatI haiN| ve akAraka aura avedaka haiN|' isI prakAra caitanya bhI akAraka aura avedaka hai| jJAnI jaba kevala jAnatA yA dekhatA hai, taba vaha na karmabaMdha karatA hai aura na vipAka meM Ae hue karma kA vedana karatA hai| jise kevala jAnane yA dekhane kA abhyAsa upalabdha ho jAtA hai, vaha vyAdhi yA anya Agantuka kaSTa ko dekha letA hai| isa vedanA kI prekSA se kaSTa kI anubhUti hI kama nahIM hotI, kintu karma ke baMdha, sattA, udaya aura nirjarA' ko dekhane kI kSamatA bhI vikasita ho jAtI hai| dhyeya kisI bhI kArya meM pravRtta hone se pahale manuSya apane dhyeya kA nirdhAraNa karatA hai| prekSA-dhyAna kI sAdhanA kA pahalA dhyeya hai-citta ko nirmala bnaanaa| citta kaSAyoM (krodha Adi AtmA ke pariNAmoM se) malina rahatA hai| kaSAyoM se malina citta meM jJAna kI dhArA nahIM baha sktii| hamAre bhItara jJAna hote hue bhI vaha prakaTa nahIM hotA, kyoMki bIca meM malina citta kA paradA A jAtA hai| citta kI nirmalatA hote hI jJAna prakaTa hotA hai, usakA avarodha samApta ho jAtA hai| jaba citta kI nirmalatA hotI hai taba zAMti kA anubhava svataH hone lagatA hai| mana kA saMtulana, mana kI samatA aura Ananda kA anubhava hone lagatA hai| sAdhanA kI pahalI niSpatti hai-Ananda kI anubhuuti| hamArA dhyeya hai-citta kI nirmltaa| hamArA dhyeya Ananda kI prApti nahIM hai| Ananda prApta hogA, kiMtu vaha dhyeya nahIM hai| Ananda hamArA AlaMbana bnegaa| hameM Ananda bhI milegA, zAMti bhI milegI, kintu hameM unako pAra kara Age jAnA hai| hameM pahuMcanA hai citta kI nirmalatA tk| citta kI nirmalatA hamArI dhyeya-pratimA hai| yaha hamAre sAmane rhe| 1. jo karane vAlA hai. kartA hai, vaha kAraka hai; jo bhogane vAlA hai, bhoktA hai, vaha vedaka hai| akAraka aura avedaka kA tAtparya hai-na karane vAlA, na bhogane vaalaa| 2. nae karma-paramANuoM ko grahaNa karanA 'bandha hai| bandhana ke pazcAt jaba taka karmoM kA phala milanA zurU nahIM ho jAtA, taba taka kA samaya 'sattA' hai| jaba karma kA phala milatA hai. taba 'udaya' hai, aura jaba karma AtmA se alaga ho jAte haiM, taba use 'nirjarA kahate haiN| Scanned by CamScanner Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga vyavahAra ke dharAtala para prekSA yAna kA dhyeya hai vyaktitva kA samA nikaas| vikAsa ke kucha pahalU yahA prastuta hai bauddhika aura bhAvanAtmaka vikAsa kA sNtuln| AdhyAtmika aura vaijJAnika vyaktitva kA nirmaann| bhAvanAtmaka parivartana apane saMvegoM para niyantraNa karane kI kSamatA kA vikaas| rAsAyanika parivartana antaHsrAvI granthiyoM ke srAvoM meM parivartana. pIr3A ke kSaNoM meM eMDorphina jaise zAmaka rasAyanoM kA utpaadn| nAr3I-saMsthAna para niyaMtraNa karane kI kSamatA kA vikAsa / naze kI Adata ko badalane kI kSamatA kA vikAsa / kAryakauzala (efficency) meM vRddhi| manaHkAyika (psychosomatic) rogoM se mukti| mAnasika aura bhAvAtmaka tanAva kA visarjana / aparAdhI aura AkrAmaka manovRtti se mukti / anuzAsana kA vikaas| sahiSNutA kA vikaas| ekAgratA meM vRddhi| sAmaMjasya karane kI kSamatA kA vikaas| maitrI-bhAva kA vikAsa mAnavIya sambandhoM ko udAra aura udAtta banAne kI kSamatA kA vikaas| saMkalpa zakti kA vikaas| Atma-vizvAsa kA jaagrnn| antardRSTi kA vikaas| prekSA-dhyAna kI upasaMpadA lenI par3atI hai yahAM, upasaMpadA udaar| sahaja samarpita bhAva se, banA hRdaya nirbhaar| mArga aura samyaktvavara, saMyamamaya AcAra / yaha uttama upasaMpadA, zubha bhaviSya saMskAra / / padanyAsa adhyAtma meM, karatA hUM anivArya / prathama mArga upasaMpadA. dete guruvara Arya / / Scanned by CamScanner Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakSAdhyAna : AdhAra aura svarUpa antar jAgaraNA-jagat, meM merA saMcAra / yaha dvitIya upasaMpadA, karUM sahaja svIkAra / / bhItara meM ramatA raha, jAgarUkatA saath| vaha tRtIya upasaMpadA, Agama meM AkhyAta / / sAdhanA prArambha karane se pUrva sabhI sAdhaka sukhAsana meM baiTha baddhAMjali hokara prekSA-dhyAna kI upasampadA svIkAra karate haiN| zarIra ko zithila aura mana ko tanAva-mukta kara nimna sUtroM kA uccAraNa karate haiM "abbhuDiomi aaraahnnaae|" maiM prekSA-dhyAna kI ArAdhanA ke lie upasthita huA huuN| "maggaM uvsNpjjaami|" maiM adhyAtma-sAdhanA kA mArga svIkAra karatA huuN| "sammattaM uvsNpjjaami|" / maiM antardarzana kI upasampadA svIkAra karatA huuN| "saMjamaM uvsNpjjaami|" maiM AdhyAtmika anubhava kI upasampadA svIkAra karatA huuN| yaha prekSA-dhyAna kI upasampadA hai| upasaMpadA kI caryA isa caryA ke 5 sUtra haiM : 1. bhAvakriyA, 2. pratikriyA-virati, 3. maitrI, 4. mitabhASaNa, 5. mitaahaar| mittabhojana mitabhASitA, maitrI kA aadhaar| pratikriyA se zUnya ho kriyA svayaM nirbhAra / / sadA sAdhanA meM rahe, bhAvakriyA udaar| pAMcoM hI ye sUtra haiM, sacce paharedAra / / 1. bhAvakriyA (vartamAna kSaNa kI prekSA) . bhAvakriyA ke tIna artha haiM 1. vartamAna meM jiinaa| 2. jAnate hue krnaa| 3. satata apramatta rhnaa| jo vartamAna kSaNa kA anubhava karatA hai, vaha sahaja hI rAga-dveSa se baca jAtA hai| rAga-dveSa-zUnya vartamAna kSaNa ko dekhane vAlA nae karma-saMskAra ke bandha kA nirodha karatA hai| vartamAna ko jAnanA aura vartamAna meM jInA hI bhAvakriyA hai| yAMtrika Scanned by CamScanner Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakSAdhyAna siddhAnta aura prayoga jIvana jInA, kAlpanika jIvana jInA aura kalpanA loka meM ur3Ana bharanA dravyakriyA hai / " 8 hamArA adhikAMza samaya atIta kI udher3abuna meM yA bhaviSya kI kalpanA meM bItatA hai| atIta bhI vAstavika nahIM hai aura bhaviSya bhI vAstavika nahIM hai| vAstavika hai vartamAna / vartamAna jisake hAtha se chUTa jAtA hai, vaha use pakar3a hI nahIM paataa| vAstavikatA yaha hai ki jo kucha ghaTita hotA hai, vaha hotA hai vartamAna meN| kintu AdamI usake prati jAgarUka nahIM rhtaa| bhAvakriyA kA pahalA artha hai - vartamAna meM rahanA / bhAvakriyA kA dUsarA artha hai- jAnate hue karanA / hama jo bhI karate haiM, vaha pUrI mana se nahIM karate / mana ke Tukar3e kara dete haiN| kAma karate haiM, para mana kahIM bhaTakatA rahatA hai| vaha kAma ke sAtha jur3A nahIM rahatA / kAma hotA hai amanaskatA ( absent-mindedness) se / vaha saphala nahIM hotA / kArya ke prati sarvAtmanA samarpita hue binA usakA pariNAma acchA nahIM aataa| isameM zakti adhika kSINa hotI hai, anAvazyaka vyaya hotA hai aura kAma pUrA nahIM hotaa| ataH hama jisa samaya jo kAma kareM, usa samaya hamArA zarIra aura mana donoM sAtha-sAtha caleM / bhAvakriyA kA tIsarA artha hai-sa - satata apramatta rahanA / sAdhaka ko dhyeya ke prati satata apramatta aura jAgarUka rahanA caahie| dhyAna kA pahalA dhyeya hai - citta kI nirmalatA / citta ko hameM nirmala banAnA hai| dhyAna kA dUsarA dhyeya hai- supta zaktiyoM ko jAgRta karanA / hamArI dhyAna-sAdhanA ke ye do dhyeya haiN| inake prati satata jAgarUka rahanA bhAvakriyA hai / dravyakriyA citta kA vikSepa hai aura dhyAna kA vighna hai| bhAvakriyA svayaM sAdhanA aura svayaM dhyAna hai / hama calate haiM aura calate samaya hamArI cetanA jAgRta rahatI hai| "hama cala rahe haiM " - isakI smRti rahatI hai - yaha gati bhAvakriyA hai / sAdhaka kA dhyAna calane meM hI kendrita rahe, cetanA gati ko pUrA sAtha de - yaha gamanayoga hai / 2. pratikriyA-nivRtti upasaMpadA kA dUsarA artha hai-kriyA karanA, pratikriyA na karanA / 1. jisameM kevala zarIra kI kriyA ho, vaha dravyakriyA hai| jisameM zarIra aura citta donoM kI saMyukta kriyA ho, vaha bhAvakriyA hai 1 Scanned by CamScanner Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : AdhAra aura svarUpa AdamI pratikriyA kA jIvana jItA hai| vaha bAhya vAtAvaraNa aura paristhiti se prabhAvita hokara kArya karatA hai| vaha Avega yA uttejanA ke vazIbhUta hokara kArya karatA hai| yaha pratikriyA hai, kriyA nhiiN| adhyAtma-sAdhanA kA artha hai-pratikriyA se bcnaa| sAdhaka kriyA kare, pratikriyA nhiiN| anyathA gAlI ke prati gAlI, IMTa kA jabAva patthara se, "zaThe zAThyaM samAcaret" "Tit for Tat"-ye saba bAteM calatI haiM, inheM rokA nahIM jA sktaa| inheM kevala vahI vyakti roka sakatA hai, jisane isa sacAI ko samajha liyA hai ki svatantra astitva kA dhanI AdamI pratikriyA kA jIvana na jiie| vaha kriyA kA jIvana jiie| 3. maitrI upasaMpadA kA tIsarA sUtra hai-maitrii| sAdhaka kA pUrA vyavahAra maitrI se otaprota ho| usameM maitrI kI bhAvanA kA pUrNa vikAsa ho| yaha tabhI saMbhava hai, jaba vyakti se sarvathA mukta ho jAtA hai| taba maitrI svayaM phalita hotI hai| 4. mitAhAra upasaMpadA kA cauthA sUtra hai-mitAhAra | parimita bhojana kA mahattvapUrNa sthAna hai sAdhanA meN| bhojana kA prabhAva kevala svAsthya para hI nahIM hotA, dhyAna aura cetanA para bhI usakA prabhAva hotA hai| AdamI anAvazyaka bahuta khAtA hai| anAvazyaka bhojana vikRti paidA karatA hai| khAyA huA paca nahIM pAtA, kyoMki usako pacAne vAlA rasa pUrI mAtrA meM nahIM miltaa| bhojana utanA hI pacatA hai, jitanA use pAcana-rasa prApta hotA hai| zeSa vyartha ho jAtA hai| usase sar3AMdha paidA hotI hai| mala AMtoM meM jama jAtA hai| isase sArA nAr3I-maNDala dUSita ho jAtA hai| isase mana aura vicAra bhI dUSita hote haiN| cetanA para AvaraNa AtA calA jAtA hai| sAdhaka ko bhojana kA pUrA jJAna honA cAhie aura kauna-sA bhojana kyA pariNAma lAtA hai, usakA bhI jJAna honA caahiye| 5. mauna upasampadA kA pAMcavAM sUtra hai-mitabhASaNa yA maun| bolanA isalie jarUrI hotA hai ki hama jana-saMparka meM haiN| bole binA rahA nahIM jaataa| kintu kama bolanA sAdhanA hai| isakA artha yaha nahIM ki jIvana bhara mauna rheN| anAvazyaka na boleN| bolanA par3e, to dhIme boleN| yaha madhyama mArga acchA hai| isase vyavahAra bhI nahIM chUTatA aura zakti kA anAvazyaka vyaya Scanned by CamScanner Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 prekSAdhyAna siddhAna] aura prayoga bhI nahIM hotaa| kama bolanA sAdhanA kA mahattvapUrNa aMga hai| isase zani saMcita hotI hai| Asana-prANAyAma prekSA-dhyAna kI sAdhanA ke liye pratidina Asana aura prANAyAma karanA Avazyaka hai kyoMki jaba taka zarIra ko nahIM sAdhA jAtA aura khAsa kara Asana vizeSa meM kama se kama eka ghaNTe taka sthira hokara baiThane kA abhyAsa nahIM hotA, taba taka dhyAna kI gaharAI meM nahIM utarA jA sktaa| jaise hI dhyAna kI gaharAI meM jAne kI koziza kI jAegI, zarIra sAtha chor3a degA, Asana badalanA anivArya ho jaaegaa| Asana siddha karanA dhyAna kI gaharAI meM jAne ke pahale anivArya hai| isIlie prekSAdhyAna paddhati meM Asana ko mahattvapUrNa sthAna diyA gayA hai| AsanoM kA lagAtAra abhyAsa zarIra ko jarA, vyAdhi aura indriya-kSINatA se bacAe rakhatA hai| zarIra svastha rahane para sAdhanA sugama ho jAtI hai| prANAyAma prANAyAma kA bhI prekSAdhyAna meM bahuta mahattva hai, kyoMki zvAsa para niyaMtraNa kie binA vRttiyoM kA aura bhAvoM kA pariSkAra nahIM ho sktaa| hamArI jitanI bhI vRttiyAM haiM, cAhe ve niSedhAtmaka hoM yA vidheyAtmaka sabake sAtha zvAsa kA sambandha hai| gaharA aura lambA zvAsa vidheyAtmaka bhAvoM ke lie upayukta hai| nAr3I-taMtra kA pariSkAra bhI zvAsa para nirbhara hai| hIna bhAvanA (Inferiority Complex) aura ucca bhAvanA (Superiority Complex) se grasita honA niSedhAtmaka bhAva hai| vaijJAnika dRSTi se simpaitheTika aura perA-simpaitheTika tathA yoga kI dRSTi se ir3A aura piMgalA kA saMtulana hI prANAyAma ke mAdhyama se kiyA jAtA hai| mudA prekSAdhyAna bhAva-parivartana kI eka prakriyA hai| jaise hamArI bhAva hote haiM, vaisI hI hamAre zarIra kI mudrAeM banatI haiN| agara hama Alasya meM haiM, to zarIra kI vaisI hI mudrA bnegii| agara zoka meM haiM, to vaisI mudrA bnegii| isa taraha prasannatA, jaldabAjI, dhairya, jijJAsA, ahaMkAra, krodha, lobha, Asakti, ghRNA Adi jitane bhI bhAva haiM, utanI hI unakI mudrAeM spaSTatayA zarIra para dRSTigocara hone lagatI haiN| prekSAdhyAna kA eka uddezya hai-niSedhAtmaka bhAvA Scanned by CamScanner Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 prekSAdhyAna : AdhAra aura svarUpa kA nirasana aura vidheyAtmaka bhAvoM kA vikaas| agara hama vidheyAtmaka bhAvoM kI mudrAeM dhyAna-kAla meM athavA jIvana meM nirantara kAma meM leM, to bhItara meM hamAre bhAva bhI usI anupAta meM badalate najara AeMge, isalie prekSAdhyAna sAdhanA meM jisa prakAra AsanoM kA mahattva hai, usI prakAra mudrAoM kA bhI hai| arha aura mahAprANa-dhvani __ 'arha' jaina jagat kA eka carcita evaM zaktizAlI mantra hai| zarIra meM mUla zakti kA srota hai-prANazakti, uurjaa| arha kI dhvani se prANazakti sakriya hotI hai, hamArI bhItara vidyamAna kiMtu suSupta zaktiyAM jAgRta hotI haiM, zakti-sampannatA evaM arhatA kA bodha hotA hai| dhvanizAstra ke anusAra hamArI zarIra meM uccAraNa ke 8 sthAna haiM-ura, kaMTha, zira, jihAsUla, danta, nAsikA, oSTha aura taalu| 'ahaM' ke sahI uccAraNa se nirmita bAhya-dhvani-taraMgoM se vyakti prabhAvita hotA hai| usase nizcaya para pahuMcane meM sahayoga milatA hai| __ 'arha' ke uccAraNa sthAna-'a' kA uccAraNa kaMTha se hogaa| 'ra' mUrdhA se hogA, 'ha' kA. uccAraNa kaMTha se hogA, 'ma' kA hoTha se hogaa| 'ra' ke uccAraNa ke samaya hoTha khule raheMge yA isake bAda jaise hI 'ma' kA uccAraNa kareMge, hoTha banda ho jaayeNge| zarIra-zAstrIya dRSTikoNa-prekSA dhyAna ke sandarbha meM-'a' kA uccaraNa-sthAna kaMTha hai| yaha thAirAiDa graMthi kA sthAna hai| yaha cayApacaya kA uttaradAyI hai| yahAM ke srAva mana va zarIra ko prabhAvita karate haiN| 'hai' kA prabhAva mastiSka ke agale hisse yAnI zAMti-kendra para jo hAipothelemasa kA sthAna hai| yaha bhAvanA .kA sthAna, sUkSma va sthUla zarIra kA kendra-biMdu, madhyavartI hRdaya kA sthAna hai| ye sabhI isase prabhAvita hote haiN| - hoTha se uccArita hone vAlA 'ma' udAna nAmaka prANa kA kendra hai| udAna siddhiyAM dene vAlI prANazakti hai| 'arha' sAdhakoM kA iSTa hai| yaha 'arhat' kA bIjamantra hai| apanI kSamatAoM ko pragaTa karane kI arhatA jAga jAe-vaha arhata hotA hai| Ananda-kendra thAimasa granthi kA prabhAva kSetra hai| yaha sUcaka hai ki Scanned by CamScanner Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga antara meM padArthAtIta Ananda kA srota baha rahA hai, hama Ananda kenTa / 'arha kA dhyAna kara sthAyI Ananda kA anubhava kara sakate haiN| 'arha-1. hamAre astitva kI smRti hai| 2. hamAre iSTa kI smRti hai| 3 sahaja Ananda ko jAgRta karane vAlA hai| 4. mAnasika tanAva ko dara karane vAlA hai| 5. manaHkAyika rogoM se bacAtA hai| 6. vikalpoM ko zAMta karane vAlA hai| 7. dAeM-bAeM pArzva meM vidyamAna caitanya kendra jAgRta ho jAte haiN| 'a' kuMDalinI (taijasa zakti) kA svarUpa hai| 'ra' agnibIja hai, isase bure saMskAra naSTa hote haiN| 'ha' AkAzabIja hai, cidAkAza kA anubhava bar3hatA hai| 'm' eka jhaMkAra hai, isase jJAna-taMtu sakriya banate haiN| 'ahaM' ke sabhI varNa bahuta zaktizAlI haiN| Ananda kendra meM sUrya jaise tejasvI 'ahaM' ke niraMtara dhyAnAbhyAsa se aha~ kI anubhUti vikasita hogii| pUrA vyaktitva caitanyamaya, Anandamaya, aura zaktimaya bana jaaegaa| taijasa-kendra meM sunahare raMga ke kamala ke madhya aha~ kI kalpanA kreN| phira 6 bAra zarIra ke cAroM ora isake kavaca-nirmANa kA anubhava kreN| yaha kavaca bAharI duSprabhAvoM se bacAne meM bahuta sakSama hai| 'aha~ kI kheja hajAroM-hajAroM prayoktAoM ke dvArA dhyAna meM anubhUta kI gaI sthiti hai| 'om' kI taraha 'aha~' bhI parama sattA kA pratIka hai| jaina yogiyoM ne aha~ kI parameSThI kI pAMca sthitiyoM kA pratIka mAnA hai| 'ahaM' meM pUre navakAra mantra ke vizAla vyaktitva ko sthApita kiyA gayA hai| isalie 'arha' bIja-mantra kahalAtA hai| 'ahaM' kI saMracanA meM jina pAMca biMduoM ke saMketa chipe hue haiM, usameM eka dUsarI dRSTi bhI hai| mantroM kI racanA varNoM se hotI hai| varNamAlA kA Adi akSara 'a' hai aura antima akSara 'ha' hai| 'arha' meM 'a' aura 'ha' ko saMyukta kara varNamAlA ko saMkSipta kiyA gayA hai| 'ha' para sthita repha, agni aura zakti ke saMketa haiN| 'ahaM' meM 'm' (biMdu) antar dhvani ko abhivyakta karane kA pratIka hai| biMdu aura nAda se sUkSma aura sUkSmatama taraMgeM taraMgita hotI haiN| 'arha' ke mahattva ko yogazAstra meM rahasyamaya nirUpita kiyA gayA hai| 'ahaM' meM 'akAra' amRtamaya aura sukhamaya hai| sphuTAyamAna 'hakAra ratnatraya ko saMkalita karane vAlA hai| 'makAra' moha-sahita karma-samUha kA nAza karane vAlA hai| Scanned by CamScanner Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 prekSAdhyAna AdhAra aura svarUpa 'ahaM' ke uccAraNa se cakroM para viziSTa kriyAeM hotI haiN| pluta-dhvani vizeSa prakAra kA vAtAvaraNa nirmita karatI hai, jisase vyakti vicAra zUnya, zarIra-zUnya evaM mana-zUnya sthiti ko prApta kara cetanA meM upasthita ho jAtA hai| 'ahaM' kI dhvani meM 'a' kI dhvani se vizuddhikendra prakaMpita hotA hai| kyoMki 'a' kA uccAraNa-sthala kaMTha hai| 'ra' kA uccAraNa-sthala mUrdhA hai| jisase darzana, jyoti evaM jJAnakendra prabhAvita hote haiN| ura para viziSTa kriyAe hotI hai| 'ha' kA uccAraNa-sthala punaH kaMTha hai| vaha vizuddhi-kendra ko zakti-saMpanna karatA hai| 'ma' (biMdu) kI dhvani se oSTha sthAna evaM mastiSka prakaMpita hote haiN| nAda se jJAnakendra sakriya hotA hai jisase zakti ke abhivyakta hone kI kSamatA utpanna hotI hai| mahAprANa dhvani mahAprANa dhvani sAdhanA-mArga meM khojI gaI eka vilakSaNa dhvani hai, jisake bAra-bAra guMjAra se zArIrika, mAnasika aura bhAvanAtmaka stara para lAbhadAyaka anubhava kiye jA sakate haiN| mahAprANa dhvani kI dhvani-taraMgeM pUre mastiSka meM phaila jAtI haiM aura mastiSka ko sakriya banAtI hai| vicAroM kI caMcalatA zAMta hotI hai| dhyAna kA vAtAvaraNa nirmita hotA hai| mana kI ekAgratA bar3hatI hai| dIrghakAla taka abhyAsa karane se prANa-zakti aura smaraNa-zakti kA vikAsa hotA hai| aneka acchI evaM kalyANakArI kriyAeM isalie AkarSaka yA lokapriya nahIM banatI ki unako samajhane yA parakhane kA prayatna taka nahIM kiyA jaataa| sAmAnyataH aneka loga use andhavizvAsa kaha kara muMha phera lete haiN| aisI kriyAoM kA kama se kama taTastha anubhava ke dvArA vastu-niSTha parIkSaNa to honA hI cAhie aura kabhI-kabhI vaijJAnika adhyayana bhI apekSita hotA hai| usake pazcAt hI use tathyahIna yA vyartha mAnA jAnA caahie| isI koTi kI eka abhyAsa vidhi hai-arha aura mahAprANa kI dhvni| yaha eka vilakSaNa dhvani hai jisake vidhivat punaH-punaH uccAraNa ke prayoga se na kevala zArIrika stara para apitu mAnasika evaM bhAvAtmaka stara para bhI aneka lAbhadAyaka pariNAma anubhava kie jA sakate haiN| dhvani-taraMgoM ke zarIra-zAstrIya prabhAva jaba unakA uccAraNa kiyA jAtA hai taba dhvani-taraMgeM samUce Scanned by CamScanner Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga pasalI-piJjara meM gUMjatI huI phuphphusa ke vAyu-prakoSTha para pahuMcatI hai| ina prakaMpanoM se phuphphusIya kozikAeM sakriya evaM saprANa hokara oNksIjana-kArbana-DAioNksAiDa ke vinimaya ko pUrI kSamatA ke sAtha sampAdita karatI hai| isa dhvani kA antima gUMjana mastiSka meM hotA huA kapAlIya taMtrikAoM ko jhaMkRta karatA hai tathA unakA kAyAkalpa karatA hai| eka iTAliyana vaijJAnika DaoN. lesara lasAriyo ne " dhvani-janita taraMgoM ke mAnava zarIra para hone vAle prabhAvoM" kA 25 varSa taka vaijJAnika adhyayana karane ke bAda yaha pramANita kiyA ki 14 1. ucchvasana ke sAtha zabda-svaroM ke uccAraNa dvArA utpanna prakaMpanoM se bhItarI avayavoM kI mAliza (Massage) ho jAtI hai| 2. bhItara ke UtakoM aura taMtrikA-kozikAoM kI gaharAI taka prakaMpana pahuMcate haiN| 3. avayavoM aura UtakoM meM rakta saMcAra nirbAdha banatA hai aura unheM pracura mAtrA meM rakta kI ApUrti hone se prANa-zakti dIpta hotI hai| dhvani-prakaMpanoM se mAnasika prabhAva dhvani taraMgoM se mAnasika prabhAva zArIrika prabhAvoM kI tulanA meM aura adhika mahattva rakhate haiM / yaha to eka sarvavidita tathya hai ki saMgIta - lahariyoM kA manuSya evaM anyaM prANiyoM ke bhAvoM para atyanta gaharA prabhAva par3atA hai| upayukta saMgIta ke mAdhyama se icchita parivartana bhAvadhArAoM meM lAyA jA sakatA hai| aba prayogoM ke dvArA yaha siddha kara liyA gayA hai ki dhvani dvArA kie jAne vAle AMtarika prakaMpana-mardana ke prabhAva se na kevala mAMsapeziyoM kA zithilIkaraNa kiyA jA sakatA hai apitu glAni, viSAda aura hIna bhAvanA jaise manodazAoM ko bhI dUra kiyA jA sakatA hai| jaba hama mauna hote haiM, taba bhI bahuta bAra hama mAnasika vAkya racanA dvArA apane svara-yaMtra ko bahuta vyasta rakhate haiM tathA isa prakAra apanI snAyavika UrjA kA adhika mAtrA meM apavyaya karate rahate haiM / arhaM dhvani ke uccAraNa ke samaya hamArI mAnasika vAkya-racanA kI kriyA samApta ho jAtI hai aura isa prakAra usa upekSA se vyartha UrjA-vyaya se hama apane Apa ko bacA lete haiN| arhaM dhvani kI taraMgoM ke dvArA hama zAmaka vidyut cumbakIya taraMgoM ko utpanna karate haiM, jo lagAtAra usI AvRtti vAle anunAdI spandanoM ko Scanned by CamScanner Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : AdhAra aura svarUpa zarIra meM utpanna karatI rahatI hai| navInatama zarIra-zAstrIya anusaMdhAnoM se jJAta huA hai ki ina spandanoM kA hamArI antaHsrAvI granthiyoM para gaharA prabhAva par3atA hai, jinake dvArA hamArI bhAvadhArA, ciMtana evaM AcaraNa ko prabhAvita kiyA jA sakatA hai| ___dhvani-prakaMpanoM ke prabhAva se hamArI anaicchika taMtrikA-saMsthAna kI do dhArAoM-anukaMpI aura parAnukaMpI taMtrikAoM ke bIca adhika acchA saMtulana sthApita hotA hai| ekAgratA aura apramAda prekSA se apramAda (jAgarUka bhAva) AtA hai| jaise-jaise apramAda bar3hatA hai, vaise-vaise prekSA kI saghanatA bar3hatI hai| hamArI saphalatA ekAgratA para nirbhara hai| apramAda yA jAgarUka bhAva bahuta mahattvapUrNa hai| zuddha upayogakevala jAnanA aura dekhanA bahuta mahattvapUrNa hai kiMtu inakA mahattva tabhI siddha ho sakatA hai, jaba ye lambe samaya taka nirantara cleN| pacAsa minaTa taka eka Alambana para citta kI pragAr3ha sthiratA kA abhyAsa honA caahie| yaha saphalatA kA bahuta bar3A rahasya hai| dhyAna kA svarUpa hai apramAda, caitanya kA jAgaraNa yA satata jaagruuktaa| jo jAgRta hotA hai, vahI apramatta hotA hai| jo apramatta hotA hai, vahI ekAgra hotA hai| ekAgracitta vAlA vyakti hI dhyAna kara sakatA hai| jo apane astitva ke prati pramatta hotA hai-apane caitanya ke prati jAgRta nahIM hotA, vaha saba ora se bhaya kA anubhava karatA hai| jo apane astitva ke prati apramatta hotA hai-apane caitanya ke prati jAgRta hotA hai vaha kahIM bhI bhaya kA anubhava nahIM karatA, sarvathA abhaya hotA hai| ___apramatta vyakti ko kArya ke bAda usakI smRti nahIM staatii| bAtacIta ke kAla meM bAtacIta karatA hai| usake bAda bAtacIta kA eka zabda bhI yAda nahIM aataa| yaha sabase bar3I sAdhanA hai| AdamI jitanA kAma karatA hai, usase adhika vaha smRti meM ulajhA rahatA hai| bhojana karate samaya bhI aneka bAteM yAda AtI haiN| jisa samaya jo kAma kiyA jAtA hai, usa samaya usI meM rahane vAlA sAdhaka hotA hai| zarIra, mana aura vANI kA yoga yA sAmaMjasya virala vyaktiyoM meM hI milatA hai| jahAM zarIra aura mana kA sAmaMjasya sthApita nahIM ho pAtA, vahAM vikSepa, caMcalatA aura tanAva hote haiN| sAdhanA kA artha hai-karma, mana aura zarIra kI eka dishaa| ise Scanned by CamScanner Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga 16 / vicAroM ko rokanA ekAgratA yA dhyAna kucha bhI kaha diijie| ekAgratA meM vicAroM ko nahIM hotA apitu aprayatna kA prayatna hotA hai| prayatna se mana aura bhI caMcala hotA hai| ekAgratA taba hotI hai, jaba mana nirmala hotA hai| ekAgratA ke nirmalatA nahIM hotI aura binA nirmalatA ke ekAgratA nahIM hotii| taba prazna AtA hai, kyA karanA cAhie? apane Apako dekhanA caahie| apanA darzana karo aura apane Apako smjho| adhikAMza loga apane Apako nahIM phcaante| dhanavAna aura garIba, vRddha aura yuvaka, puruSa aura strI-sabakA eka hI prazna AtA hai ki mana kI azAMti kaise miTe ? mana azAMta nahIM hai, vaha jJAna kA mAdhyama hai| ajJAnavaza hama azAMti kA usameM Aropa kara dete haiN| phUla meM gaMdha hai| havA se vaha bahuta dUra taka phaila jAtI hai| kyA gaMdha caMcala hai? nahIM, havA ke saMyoga se gaMdha kA phailAva ho jAtA hai| vaise hI mana rAga ke ratha para car3hakara phailatA hai| yadi mana meM rAga yA Asakti nahIM hai, to mana caMcala nahIM hotaa| ___ kSaNa bhara bhI pramAda mata kro|' yaha upadeza-gAthA hai| para abhyAsa kI kuzalatA ke binA kaise saMbhava hai ki vyakti kSaNa bhara bhI pramAda na kre| mana itanA caMcala aura moha-grasta hai ki manuSya kSaNa bhara bhI apramatta nahIM raha paataa| vaha apramAda kI sAdhanA kyA hai? apramAda ke Alambana kyA hai, jinake sahAre koI bhI vyakti apramatta raha sakatA hai? prekSA-dhyAna apramAda kI sAdhanA hai jisake mukhyataH dasa aMga haiM1. kAyotsarga 6. lezyA-dhyAna (raMga dhyAna) 2. antaryAtrA 7. bhAvanA 3. zvAsa-prekSA 8. anuprekSA 4. zarIra-prekSA 6. vicAra-prekSA aura samatA 5. caitanya-kendra-prekSA 10. saMyama kAyotsarga __ zarIra kI caMcalatA, vANI kA prayoga aura mana kI kriyA-ina saba ko eka zabda meM yoga kahA jAtA hai| dhyAna kA artha hai-yoga kA / pravRttiyAM tIna haiM aura tInoM kA nirodha karanA hai| phalataH dhyAna ke nA prakAra ho jAte haiM-kAyika dhyAna, vAcika dhyAna aura mAnasika dhyAna kAyika dhyAna hI kAyotsarga hai| ise kAya-gapti, kAya-saMvara, kAya-vina kAya-vyutsarga aura kAya-pratisaMlInatA bhI kahA jAtA hai| lAparata ya-viveka. Scanned by CamScanner Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : AdhAra aura svarUpa ____ kAyotsarga kA artha hai-zarIra kA vyutsarga aura caitanya kI jAgRti / prayoga meM isakA artha hai-zarIra kI bAhya sthUla pravRttiyoM kA nirodha, sabhI aicchika (kaMkAlIya) mAMsapeziyoM kI zithilatA evaM cayApacaya jaisI sUkSma AMtarika kriyAoM kA mndiikrnn| isa zArIrika sthiti meM mAnasika tanAva kA visarjana hotA hai| ___kAyotsarga-zarIra kI sthiratA aura zithilitA mAnasika ekAgratA kI pahalI zarta hai| citta kI sthiratA ke lie zarIra kI sthiratA anivArya hai| isalie prekSA-dhyAna kA pahalA caraNa kAyotsarga hai, jo sabhI prakAra se kiye jAne vAle prekSA-dhyAnoM ke prArambha meM hI kiyA jAtA hai| pUre zarIra kA kAyotsarga karane ke bAda svarayaMtra kA kAyotsarga karanA Avazyaka hai| hamArI vicAradhArA kA udgama svarayaMtra kI caMcalatA se hotA hai| jitanI svarayaMtra kI caMcalatA utanI hI citta kI cNcltaa| svarayantra kA sampUrNa zithilIkaraNa karane se antarmana kI sAdhanA hotI hai| mana kI caMcalatA bhI apane Apa samApta ho jAtI hai| __dhyAna ke pahale caraNa ke atirikta bhI kAyotsarga kA abhyAsa svataMtra rUpa se dIrghakAla taka taya kiyA jA sakatA hai| yadi koI kAyotsarga ke prayoga kI vidhi ko sIkha kara pratidina isakA niyamita abhyAsa karatA rahe to vaha kisI bhI sthiti meM tanAva-mukta, zAMta aura avicalita raha sakatA hai| ___ pUrA zithilIkaraNa sadha jAne para cetanA aura zarIra kI pRthaka-pRthaka anubhUti kI jAtI hai, jisase anubhUti ke stara para "bheda-vijJAna" kA abhyAsa hotA hai| zArIrika aura mAnasika tanAva se mukti pAne ke lie kAyotsarga kA abhyAsa bahuta upayogI hai| do ghaMTe taka sone se zarIra evaM mAMsapeziyoM ko jo vizrAma milatA, utanA vizrAma Adhe ghaMTe taka vidhivat kAyotsarga karane se mila jAtA hai; balki usase adhika vizrAma mila jAtA hai| yaha tanAva-janita aneka prakAra kI manaHkAyika bImAriyoM kA nirdoSa evaM sakSama upAya hai| antaryAtrA antaryAtrA ho yadA, caMcala citta prazAMta / antaryAtrA se sadA, banatA nara nirdhAnta / / bhItara ho jaba cetanA, bhAsita sahaja svabhAva / rahe nirantaratA agara, haTa jAtA prbhaav|| prekSAdhyAna kA dUsarA caraNa hai-antryaatraa| dhyAna kI sAdhanA meM Scanned by CamScanner Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga nADI-taMtra kI prANa-zakti (Nervous energy) ko vikasita karanA Avazyaka hai| hamArI kendrIya nADI-taMtra kA mukhya sthAna hai-suSumnA (Spinal Cord) | suSumnA ke nIce kA chora-zakti-kendra UrjA yA prANazakti kA mukhya kendra hai| antaryAtrA meM citta ko zakti kendra se suSumnA ke mArga se jJAna-kendra taka le jAnA hotA hai| cetanA kI isa antaryAtrA se UrjA kA pravAha yA prANa kI gati UrdhvagAmI hotI hai| isa yAtrA kI aneka AvRttiyoM se nAr3I-taMtra kI prANa-zakti vikasita hotI hai jo dhyAnAbhyAsa ke lie Avazyaka hai| hamAre caitanya kA, jJAna kA kendra hai-nAr3I sNsthaan| yaha samUce zarIra meM vyApta hai| kintu pRSTharajju ke nIcale sire meM mastiSka taka kA sthAna caitanya kA mUla kendra hai| AtmA kI abhivyakti kA yahI sthAna hai| yahI citta kA sthAna hai| yahI mana kA aura indriyoM kA sthAna hai| saMvedana, pratisaMvedana, jJAna-sAre yahIM se prasArita hote haiN| zakti kA bhI yahI sthAna hai| jJAnavAhI aura kriyAvAhI taMtuoM kA yahI kendra sthAna hai| kevala manuSya hI UrjA ko UrdhvagAmI kara sakatA hai| kevala dizA kA hI parivartana huA ki jo zakti nIce kI ora jAtI thI vaha Upara kI ora jAne lagatI hai| itanA sA hI antara par3atA hai| mastiSka kI UrjA kA Upara jAnA adhyAtma jagat meM praveza karanA hai| kAmakendra kI UrjA kA Upara jAnA adhyAtma jagat meM praveza karanA hai| UrjA ke nIce jAne se bhautika sukha kI anubhUti hotI hai| UrjA ke Upara jAne se adhyAtma-sukha kI anubhUti hotI hai| yaha kevala dizA-parivartana kA pariNAma hai| pRSTharajju meM baha rahI, sadA suSumnA shaaNt| jJAna-kendra Upara sukhada, nIce zakti nitaaNt|| zakti kendra ke pAsa hai, kuMDalinI kA sthaan| tejolezyA labdhi yA, taijasa-tana abhidhAna / / supta aura jAgRta ubhaya, kuMDalinI ke ruup| yogarasika nara samajhate, isakA sahI svruup|| kuMDalinI kI sAdhanA, bana jAtI hai abhishaap| ucita mArga-darzana binA, milatA hai santApa / / isako jo nara sAdhatA, lagatI dIrgha samAdhi / vRddhi ruke nakha keza kI, vigalita Adi-vyAdhi / / dvividha labdhi tejomayI, vipula aura sNkssipt| supta zakti saMkSipta hai. vipula teja se dIpta / / Scanned by CamScanner Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : AdhAra aura svarUpa zvAsa-prekSA zvAsa zarIra meM calane vAlI cayApacaya kI kriyAoM kA abhinna aMga hai| zvAsa aura prANa, zvAsa aura mana-aTUTa kar3I ke rUpa meM kAma karate haiN| mana ko hama sIdhA nahIM pakar3a skte| prANa kI dhArA ko sIdhA nahIM pakar3A jA sktaa| kintu mana ko pakar3ane ke lie prANa ko pakar3eM aura prANa ko pakar3ane ke lie zvAsa ko pkdd'eN| zvAsa-parivartana ke dvArA hama mAnasika vikAsa kara sakate haiN| citta ko ekAgra karane kA eka sarala aura sUkSma upAya hai-shvaas-prekssaa| mana kI zAMta sthiti yA ekAgratA ke lie zvAsa kA zAMta honA bahuta jarUrI hai| zAMta zvAsa ke do rUpa milate haiM-1. sUkSma-zvAsa-prazvasA, 2. manda dIrgha zvAsa-prazvAsa / kAyotsarga meM zvAsa-prazvAsa kA nirodha nahIM kiyA jAtA, kiMtu use sUkSma kara diyA jAtA hai| prANavAyu ko maMda-maMda lenA cAhie aura maMda-maMda chor3anA caahie| ise hI dIrgha-zvAsa yA manda zvAsa-prazvAsa kahA jAtA hai| zvAsa-vijaya yA zvAsa-niyaMtraNa ke binA dhyAna nahIM ho sakatAyaha eka sacAI hai| hama zvAsa lete samaya 'zvAsa le rahe haiN| isI kA anubhava kareM, yahI smRti rahe; mana kisI anya pravRtti meM na jAe, vaha zvAsamaya ho jAe, usake lie samarpita ho jaae| zvAsa kI bhAva-kriyA hI zvAsa-prekSA hai| yaha nathunoM ke bhItara kI jA sakatI hai, zvAsa ke pUre gamanAgamana para bhI kI jA sakatI hai| zvAsa ke vibhinna AyAmoM aura vibhinna rUpoM ko dekhA jA sakatA hai| zvAsa-prekSA ke aneka prayoga haiM-dIrghazvAsa-prekSA, samavRttizvAsa-prekSA aadi| dIrghazvAsa-prekSA-prekSA-dhyAna kA abhyAsa karane vAlA sabase pahale zvAsa kI gati ko niyaMtrita karatA hai| vaha zvAsa ko lambA, gaharA aura layabaddha banA detA hai| sAmAnyataH AdamI eka minaTa meM 15-17 zvAsa letA hai; dIrghazvAsa-prekSA ke abhyAsa se yaha saMkhyA ghaTAI jAtI hai| sAdhAraNa abhyAsa ke bAda yaha saMkhyA eka minaTa meM 10 se kama taka kI jA sakatI hai aura vizeSa abhyAsa ke bAda use aura adhika kama kiyA jA sakatA hai| zvAsa ko manda yA dIrgha karane ke lie tanapuTa (Diaphragm) kI mAMsapeziyoM kA samucita upayoga kiyA jAtA hai| zvAsa chor3ate samaya peTa kI mAMsapeziyAM sikur3atI haiM aura lete samaya ve phUlatI haiN| Scanned by CamScanner Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna: siddhAnta aura prayoga zvAsa ko manda, dIrgha yA sUkSma karane se mana zAMta hotA hai| isake sAtha-sAtha Aveza zAMta hote haiM, kaSAya zAMta hote haiM, uttejanAeM zAMta aura vAsanAeM zAMta hotI haiN| zvAsa jaba choTA hotA hai, taba vAsanAeM ubharatI haiM, uttejanAeM AtI haiM, kaSAya jAgRta hote haiN| ina sabase zvAsa prabhAvita hotA hai| ina saba doSoM kA vAhana hai - zvAsa / jaba kabhI mAlUma par3e ki uttejanA Ane vAlI hai, taba tatkAla zvAsa ko lambA kara deM, dIrghazvAsa lene laga jAeM, Ane vAlI uttejanA lauTa jaaegii| isakA kAraNa hai ki zvAsa kA vAhana use upalabdha nahIM ho pAtA hai| binA Alambana ke koI uttejanA yA vAsanA prakaTa ho nahIM sakatI / dhyAna kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka mana kI sUkSmatA ko pakar3ane meM abhyasta ho jAtA hai| vaha jAna letA hai ki mastiSka ke amuka kendra meM koI vRtti ubhara rahI hai| isa tatkAla dIrghazvAsa kA prayoga prArambha kara detA hai / ubharane vAlI vRtti tatkAla zAMta ho jAtI hai / sAdhaka una vRttiyoM kI uttejanAoM kA zikAra nahIM hotA / 20 zvAsa vartamAna kI vAstavikatA hai| use dekhane kA artha hai - samabhAva meM jInA, vItarAgatA ke kSaNa meM jInA, rAga-dveSa- mukta kSaNa meM jInA / jo vyakti zvAsa ko dekhatA hai, usakA tanAva apane Apa visarjita ho jAtA hai| dIrghazvAsa prekSA kA prayoga citta ko vartamAna meM cala rahI kriyA para hI ekAgra (Concentrate) hone ke liye prazikSita karane kI sarala vidhi hai / isase vyakti kI kArya-kSamatA bar3hatI hai| jaise Upara batAyA gayA thA 'prekSA dhyAna' AtmA ke dvArA AtmA ko dekhane kI paddhati hai| AtmA ko dekhane kA pahalA dvAra hai - zvAsa / bhItara kI yAtrA kA pahalA dvAra hai - zvAsa / jaba bhItara kI yAtrA zurU karanI hotI hai, taba prathama praveza-dvAra zvAsa se gujaranA hotA hai| jaba zvAsa ke sAtha mana bhItara jAne lagatA hai, taba antaryAtrA zurU hotI hai| zvAsa AtmA hai| ataH jahAM taka hama pahuMcanA cAhate haiM vahAM taka isake dvArA hI pahuMcA jA sakatA hai| AtmA ke dvArA AtmA ko dekhane kA artha hai- citta ke dvArA zvAsa ke spandanoM ko dekhanA / vRtti zvAsa-prekSA jaise dIrgha zvAsa-prekSA prekSA-dhyAna kA mahattvapUrNa tattva hai, vaise hI samavRtti zvAsa-prekSA bhI usakA mahattvapUrNa sUtra hai / bAyeM nathune se zvAsa Scanned by CamScanner Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : AdhAra aura svarUpa 21 lekara dAyeM se nikAlanA aura dAyeM se lekara bAyeM se nikAlanA-yaha hai samavRtti-zvAsa / ise dekhanA, isakI prekSA karanA, isake sAtha citta kA yoga karanA mahattvapUrNa bAta hai| prArambha meM agulI dvArA aura bAda meM saMkalpa-zakti dvArA zvAsa kI dizA meM parivartana kiyA jAtA hai| samavRtti zvAsa-prekSA ke mAdhyama se cetanA ke viziSTa kendroM ko jAgRta kiyA jA sakatA hai| isakA satata abhyAsa aneka upalabdhiyoM meM sahAyaka ho sakatA hai| dIrghazvAsa kI sAdhanA, cirakAlika abhyAsa / sAdhaka ko pala-pala rahe, apanA hI AbhAsa / / jAgRta sAkSIbhAva meM, zvAsa svayaM hai manda / gati-Agati ko dekhanA, prekSA kA nisyanda / / calate, sote, baiThate, karate kAma prkaam| prekSA kevala zvAsa kI, yAda rahe hara yaam|| mAnasa kI ekAgratA, tana vikAra se dUra / kSINa ahaM kI cetanA, krodha lobha bhI cuur|| eka minaTa meM sahaja hai, solaha-sataraha zvAsa / prekSA se gati-mandatA, binA kie abhyaas|| prArambhika abhyAsa meM, pAMca-sAta ucchvaas| dIrgha-sAdhanA se svayaM saMbhava satata vikaas|| eka minaTa meM eka hI, jisa kSaNa Ae shvaas| manastoSa milatA pracura, jaga jAtA vizvAsa / / pUraka-recaka-prakriyA, kumbhaka prANAyAma / zvAsa-saMyamana kA niyama, nirvivAda abhirAma / / kaise kara sakate kaho, ve nara prekSA-dhyAna ? zvAsa-kriyA-anabhijJa jo, hokara bhI mtimaan|| saMgItAtmaka zvAsa ho, jaba gaharA layabaddha / vikasita antazcetanA, svayaM-svayaM se baddha / / sthUla sAdhanA yoga se, hotA suukssm-prvesh| prekSA satata zarIra kI, miTe sabhI saMkleza / / bAhara bhItara ekarasa rahatA hai jo dhiir| use nahIM lagatA kabhI. ThaMDA garama samIra / / bAhyaramaNa se hI manuja, banatA jo nissnnaat| to AloDana ke binA mila jAtA ddhijaat|| Scanned by CamScanner Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSAyAma sidAsa aura prayoga zarIra prekSA sAdhanA kI dRSTi se zarIra kA bahuta mahatva hai| yaha AtmA kA kendra hai| isI ke mAdhyama se caitanya abhivyakta hotA hai| paitanya para Ae haiN| AvaraNa ko dUra karane ke lie ise sazakta mAdhyama banAyA jA sakatA hai| zarIra ko samagra dRSTi se dekhane kI sAdhanA paddhati bahuta mahatvapUrNa hai "sAdhaka cakSu ko saMyata kara zarIra kI prekSA kre| usakI prekSA karane vAlA usake tIna bhAgoM-Urya, madhya aura adhaH ko jAna letA hai|" "jo sAdhaka vartamAna meM zarIra meM ghaTita hone vAlI sukha-dukha kI vedanA ko (draSTA bhAva se ) dekhatA hai, vartamAna kSaNa kA anveSaNa karatA hai, vaha apramatta ho jAtA hai|" zarIra ke pratyeka avayava para kramazaH citta ko ekAgra kara vahAM hone vAle prANadhArA ke prakaMpanoM ko taTastha bhAva se dekhane kA abhyAsa zarIra-prekSA zarIra-prekSA kI yaha prakriyA antarmukha hone kI prakriyA hai| sAmAnyataH bAhara kI ora pravAhita hone vAlI caitanya kI dhArA ko antara kI ora pravAhita karane kA prathama sAdhana sthUla zarIra hai| zarIra-prekSA meM pahale zarIra ke bAharI bhAga ko dekhate haiN| zarIra ke bhItara mana ko le jAkara bhItarI bhAga ko dekhate haiN| zarIra ke sthUla aura sUkSma spandanoM ko dekhate haiN| zarIra ke bhItara jo kucha hai, use dekhane kA prayatna karate haiN| hamArI koSa-starIya cetanA jo hara koSa ke pAsa hai, use hama prekSA ke dvArA jAgRta karate haiN| cetanA ke jo koSa soe hue haiM kuNThita haiM, unheM jAgRta karate haiN| zarIra kA pratyeka kaNa citta ke nirdeza svIkAra karane ke lie tatpara hai ki vaha jAga jAe aura mana ke sAtha usakA saMbaMdha-sUtra jur3a jaae| kintu jaba jagAne kA prayatna nahIM hotA taba ve mUrchA meM raha jAte haiM aura aisI sthiti meM citta kA nirdeza una taka pahuMca hI nahIM paataa| ve niSkriya hI bane raha jAte haiN| sthUla zarIra ke bhItara taijasa aura kArmaNa-ye do sUkSma zarIra haiM / unake bhItara AtmA hai| sthUla zarIra kI kriyAoM aura saMvedanoM ko dekhane kA abhyAsa karane vAlA kramazaH taijasa aura kArmaNa zarIra ko dekhane laga jAtA hai| zarIra-prekSA kA dRr3ha abhyAsa aura mana ke suzikSita hone para zarIra meM pravAhita hone vAlI caitanya kI dhArA kA sAkSAtkAra hone laga jAtA hai| jaise-jaise sAdhaka sthUla se sUkSma darzana kI ora Age bar3hatA hai, vaise-vasa usakA apramAda bar3hatA jAtA hai| Scanned by CamScanner Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 prekSAdhyAna AdhAra aura svarUpa sthUla zarIra ke vartamAna kSaNa ko dekhane vAlA jAgarUka ho jAtA hai| koI kSaNa sukharUpa hotA hai aura koI kSaNa duHkhruup| kSaNa ko dekhane vAlA sukhAtmaka kSaNa ke prati rAga nahIM karatA aura duHkhAtmaka kSaNa ke prati dveSa nahIM krtaa| vaha kevala dekhatA aura jAnatA hai| dekhane kA prayoga bahuta hI mahattvapUrNa hai| unakA mahattva tabhI anubhUta hotA hai jaba mana kI sthiratA, samatA, dRr3hatA aura spaSTatA se dRzya ko dekhA jaae| zarIra ke prakaMpanoM ko dekhanA, usake bhItara praveza kara bhItarI prakaMpanoM ko dekhanA mana ko bAhara se bhItara le jAne kI prakriyA hai| zarIra meM AtmA aura cetanA vyApta hai| isIlie zarIra meM saMvedana hotA hai| usa saMvedana se manuSya apane svarUpa ko dekhatA hai, apane astitva ko jagAtA hai aura apane svabhAva kA anubhava karatA hai| zarIra meM hone vAle saMvedana ko dekhanA caitanya ko dekhanA hai, usake mAdhyama se AtmA ko dekhanA hai| zarIra meM caitanya vyApta hai, prANadhArA pravAhita hai, jJAna-taMtu (Sensory Nerves) aura karma-taMtu (Motor Nerves) phaile hue haiM-yahI zarIra-prekSA kA mUla AdhAra hai| zarIra-prekSA ke dvArA zarIra meM vyApta caitanya ko jAgRta kiyA jA sakatA hai, prANa-pravAha ko saMtulita kiyA jA sakatA hai, jJAna-taMtuoM evaM karma-taMtuoM kI kSamatA bar3hAI jA sakatI hai| pariNAma-svarUpa jahAM cetanA para AyA huA AvaraNa dUra hotA hai, vahAM sAtha hI prANazakti, jJAna-taMtu evaM karma-taMtu ke paryApta upayoga tathA mAMsapeziyoM va rakta-saMcAra (Blood Circulation) kI kSamatA meM saMtulana ke mAdhyama se abhISTa mAnasika evaM zArIrika lAbha prApta kiyA jA sakatA hai| zArIrika bImAriyoM ko naSTa kara svAsthya prApta kiyA jA sakatA hai aura roga-pratirodhaka zakti kA vikAsa kiyA jA sakatA hai| dohana karanA zakti kA, sAdhana mAtra zarIra / binA nAva kaba pA sake, nAvika bhI para-tIra? prekSA karo zarIra kI, hai sIdhI-sI baat| mana ko bhItara mor3a lo, karo na phira niryAta / / hara avayava para jo jame, vidhivat pUrA dhyaan| saMvedana hotA rahe, Ae kyoM vyavadhAna ? antara zodhana ke binA, sAdhya siddhi hai dUra / nahIM bahirmukha-cetanA, ho sakatI rspuur|| Scanned by CamScanner Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga bAhara jo abhirAma hai, bhItara kaisA ruup| rAga-dveSa-uparata bano, dekho aatm-svruup|| kAyika prekSA-dhyAna hai, sahaja sarala sdupaay| kendra-jAgaraNa mArga meM isakI anupama daay|| prekSA kA uddezya hai, samatA kA abhyaas| pala-pala niyamitatA sadhe, Ae nayA prkaash|| caitanya kendra-prekSA prekSA dhyAna kI sAdhanA kA dhyeya hai-citta kI nirmltaa| citta ko nirmala banAne ke lie hamArI vRttiyoM, bhAvoM yA AdatoM ko vizuddha karane ke lie pahale yaha samajhanA jarUrI hai ki azuddhi kahAM janma letI hai aura kahA prakaTa hotI hai| yadi hama usa taMtra ko ThIka samajha lete haiM, to use zuddha karane kI bAta meM bar3I suvidhA ho jAtI hai| hama yogazAstra kI dRSTi aura vartamAna meM zarIra-zAstra kI dRSTi-ina donoM dRSTikoNa se isa para vicAra kreN| ___ vartamAna vijJAna kI dRSTi ke anusAra hamAre zarIra meM do prakAra kI granthiyA haiM-vAhinI-yukta evaM vAhinI-rahita (Ductless) / ye vAhinI-rahita graMthiyAM anta srAvI hotI haiN| inheM 'eNDokrAina glaiNDsa' kahA jAtA hai| pIniyala, picyUTarI, thAiraoNyaDa, perAthAiraoNyaDa thAimasa, eDrInala aura gonADsa ye sabhI anta srAvI granthiyA haiN| isake srAva hArmona kahalAte haiN| hamArI zArIrika, mAnasika aura bhAvanAtmaka pravRttiyoM kA saMcAlana isa grathiyoM ke dvArA utpanna srAvoM (hArmonoM) ke mAdhyama se hotA hai| hamArI sabhI caitanya kriyAoM kA saMcAlana isa prathi-taMtra ke dvArA hotA hai| ata una graMthiyoM ko caitanya kendra kI saMjJA dI gaI hai| ___ manuSya kI jitanI AdateM banatI haiM, unakA mUla udgama sthala hai-grnthi-ttr| hamAre zarIra ke do niyAmaka tantra haiM-eka hai nADItatra (Nervous system) aura dUsarA hai grthi-tntr| nADI-taMtra meM hamArI sArI vRttiyA abhivyakta hotI haiM, anubhava meM AtI haiM aura phira vyavahAra meM utaratI haiN| vyavahAra anubhava yA abhivyaktIkaraNa-ye saba nADI-taMtra ke kAma hai, kiMtu AdatoM kA janma, AdatoM kI utpatti graMthi-taMtra meM hotI hai| jI hamArI anta srAvI graMthiyA haiM, unameM AdateM janma letI haiN| ve Adata mastiSka ke pAsa pahacatI haiM, abhivyakta hotI haiM aura vyavahAra meM utaratI hai| Scanned by CamScanner Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakSAdhyAna AdhAra aura svarUpa isIlie vijJAna meM eka zabda kA prayoga huA hai-nyUro-eNDokrAina sisTama / isakA artha hai grathi-taMtra aura nAr3I-taMtra kA saMyukta kArya-taMtra / yaha saMyukta-taMtra 'ardhacatana mana kA eka bhAga hai| yaha mastiSka ko bhI prabhAvita karatA hai arthAt mastiSka se bhI adhika mUlyavAna hai| yadi ise sahI sAdhanoM ke dvArA satulita karate haiM, to sabhI aniSTa bhAvanAoM se mukti milatI hai| anta srAvI graMthiyoM meM nIce kI graMthiyAM-adhivRkka graMthiyAM (eDrInala) aura janana-graMthiyAM (gonADsa)-ye vRttiyAM utpanna hone kA sthAna hai| kAma-vAsanA kA sthAna hai-janana-graMthiyAM (gonADsa) aura bhaya, Avega tathA bure bhAva utpanna hone kA sthAna hai-eddriinl-grthiyaaN| yogazAstra kI bhASA meM inheM maNipUra cakra (taijasa-kendra) aura svAdhiSThAna cakra (svAsthya kendra) kahA jAtA hai| krUratA, vaira, mUrchA Adi svAsthya kendra meM utpanna hote haiM, vahAM tRSNA, IrSyA, bhaya, kaSAya aura viSAda taijasa-kendra meM janma lete haiN| jaba hamArA mana-hamAre vicAra-nAbhi se nIce ke bhAga meM zakti kendra taka daur3ate rahate haiM, taba burI vRttiyAM ubharatI haiN| bAda meM Adata bana jAtI hai| krodha, kalaha, IrSyA, bhaya, dveSa Adi ke kAraNa ye graMthiyAM vikRta banatI hai| ina AvegoM se sabase jyAdA prabhAvita hotI hai-eDrInala graMthi / jaba ye aniSTa bhAvanAeM jAgatI haiM, taba eDrInala graMthi ko atirikta kAma karanA par3atA hai| aura-aura granthiyAM bhI atizrama se thaka kara zithila ho jAtI haiN| graMthiyoM kI zakti kSINa ho jAtI hai| pariNAma-svarUpa zArIrika aura mAnasika saMtulana bigar3a jAtA hai| isalie yaha Avazyaka hai ki hama ina AvegoM aura bhAvanAoM para niyaMtraNa kreN| AvegoM ko samajhadArI se sameTeM tathA granthiyoM para adhika bhAra na Ane deN| isakA upAya hai-caitny-kendr-prekssaa| zvAsa-prekSA, zarIra-prekSA aura caitanya-kendroM kI prekSA-ye saba graMthiyoM ko sakriya aura saMtulita karane ke sAdhana haiN| hama caitanya-kendroM (graMthiyoM) para dhyAna kareM, ve sakriya hoNge| jyoM-jyoM hamArA dhyAna hRdaya (Ananda-kendra) ke Upara ke caitanya-kendroM para adhika kendrita hogA, tyoM-tyoM ve adhika sakriya hote jaaeNge| unakI sakriyatA se bhaya samApta hogA, Avega samApta hoMge aura aniSTa bhAvanAeM samApta ho jaaeNgii| eka nayA AyAma khulegaa| nayA Ananda, naI sphUrti Scanned by CamScanner Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga 26 tathA nayA ullAsa prApta hogA / caitanya- kendroM kI prekSA mahattvapUrNa hI nahIM, vAstava meM adhyAtma-vikAsa kA sarvottama sAdhana hai| kendra cetanA ke sabhI, hai tana meM avikAra / vaijJAnika kI granthiyAM, cakrayoga ke dvAra / / ye prasupta jaba taka raheM, prajJA hotI supta / nazvara tana meM samajha lo, ye haiM nidhiyAM gupta / / unakI jAgRti hetu hai, yaha sArA abhiyAna / UrdhvArohaNa ke lie, sAdhaka kare prayANa / / jJAnakendra mastiSka meM, sahasrAra abhidhAna / jJAnamayI jo cetanA, usakI hai pahacAna / / zAMti- kendra sukha-utsa hai, usakA tAlu sthAna / zAMti - gaveSaka nara kare, samucita anusaMdhAna / / jyoti-kendra para dhyAna se Atmika abhyutthAna / jyotita kaNa-kaNa ko kare, yaha sundara anupAna / / darzana-kendra prasiddha hai, hitakara AjJAcakra / bhRkuTi - madhya prekSA saphala, jo mana rahe avakra / / cAkSuSa kendra kanInikA, zAMti - setu avivAda | sadhe sahaja ekAgratA, tana-mana meM AhlAda / chaThA kendra hai kAna meM, apramAda abhidhAna / jAgarUkatA vRddhi meM, hai isakA avadAna / / prANa- kendra nAsAgra para lagatA jisakA dhyAna / usake prANoM meM sadA, bhara jAtI muskAna / / brahma- kendra jihvAgra para jame dhyAna avirAma / sahaja zAnta ho vAsanA, AtmaramaNa pariNAma / / kendra vizuddhi vizuddha hai, kaNThakUpa avadhAra / zubha jAlaMdhara baMdha se, sahaja sudhAra-saMcAra / / kendra parama Ananda kA detA sukha ekAnta / hRdaya-cakra hRccetanA se saMbaddha nitAnta / / tamahara taijasa- kendra yaha hai maNipUra lalAma / nAbhikamala AsthAna se khulate nava AyAma / / svAsthya kendra jo cakra hai, mUlAdhAra mahAn / isako jAgRta kara bar3he kareM satya saMgAna / / Scanned by CamScanner Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna AdhAra aura svarUpa lezyA-dhyAna 'lezyA' jaina darzana kA paribhASika zabda hai, jisakA artha hai-viziSTa raMgavAle pudagala dravya (Matter) ke saMsarga se utpanna hone vAlA jIva kA pariNAma yA cetanA kA stara / kaSAya kI taraMgeM aura kaSAya kI zuddhi hone para Ane vAlI caitanya kI taraMgeM-ina saba taraMgoM ko bhAva ke rUpa meM nirmANa karanA aura unheM vicAra, karma aura kriyA taka pahuMcA denA-yaha lezyA kA kAma hai| lezyA hI sUkSma zarIra aura sthUla zarIra ke bIca samparka-sUtra hai| lezyA eka aisA caitanya-stara hai, jahAM pahuMcane para vyaktitva kA rUpAntaraNa ghaTita hotA hai| lezyAeM acchI hoMgI, to vyaktitva badala jaaegaa| lezyAeM burI hoMgI, to vyaktitva badala jaaegaa| donoM ora badalegA, rUpAntaraNa ghaTita hogaa| prazna hotA hai ki vahAM taka hama kaise phuNceN| hameM raMga kA sahArA lenA hogaa| raMga hamAre vyaktitva ko bahuta prabhAvita karate haiN| raMga sthUla vyaktitva, sUkSma vyaktitva, taijasa zarIra aura lezyA-taMtra ko bhI prabhAvita karate haiN| yadi hama raMgoM kI kriyAoM aura unake manovaijJAnika prabhAvoM ko samajha lete haiM, to vyaktitva ke rUpAntaraNa meM hameM bar3A sahayoga mila sakatA hai| lezyA ke do bheda haiM-dravya-lezyA aura bhAva-lezyA-paudgalika (Physical) lezyA aura aatmik-leshyaa| vaha nirantara badalatI rahatI hai| lezyA prANI ke AbhAmaMDala (Aura) kA niyAmaka tattva hai| orA meM kabhI kAlA, kabhI lAla, kabhI pIlA, kabhI nIlA aura kabhI sapheda raMga ubhara AtA hai| bhAvoM ke anurUpa raMga badalate rahate haiN| lezyA ke chaha prakAra haiM-kRSNa, nIla, kApota, taijas, padma aura zukla / inameM prathama tIna azubha haiM aura antima tIna zubha haiN| hamArI vRttiyAM, bhAva yA AdateM-ina sabako utpanna karane vAlA sazakta tantra hai-leshyaa-tntr| burI AdatoM ko utpanna karane vAlA sazakta tantra haiM-kRSNa-lezyA, nIla-lezyA aura kApota-lezyA / krUratA, hiMsA, kapaTa, pravaMcanA, pramAda, Alasya Adi jitane doSa haiM, ye saba ina tIna lezyAoM se utpanna hote haiN| lezyA-dhyAna ke dvArA ye tInoM lezyAeM badala jAtI haiN| kRSNa-lezyA zuddha hote-hote nIla-lezyA, nIla-lezyA kApota-lezyA aura kApota-lezyA tejo-lezyA bana jAtI hai| tejo-lezyA kA raMga hai-bAla sUrya jaisA aura raMga kA manovijJAna batAtA hai ki adhyAtma kI yAtrA lAla raMga se zurU hotI hai| Scanned by CamScanner Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga tejolezyA meM Ate hI AdatoM meM apane Apa parivartana hone laga jAtA hai| unameM svabhAvataH rUpAntaraNa zurU ho jAtA hai| padma-lezyA meM aura bhI adhika badalatA hai| zukla-lezyA meM pahuMcate hI vyaktitva kA pUrA rUpAMtaraNa (Transformation) ho jAtA hai| 28. bhAvadhArA (lezyA) ke AdhAra para AbhAmaMDala badalatA hai aura lezyA dhyAna ke dvArA AbhAmaNDala ko badalane se bhAvadhArA bhI badala jAtI hai| isa dRSTi se lezyA dhyAna yA camakate hue raMgoM kA dhyAna bahuta hI mahattvapUrNa hai| hamArI bhAvadhArA jaisI hotI hai, usI ke anurUpa mAnasika ciMtana tathA zArIrika mudrAeM hotI haiN| isa bhUmikA meM lezyA dhyAna kI upayogitA bahuta bar3ha jAtI hai| tejolezyA chor3atI, mana para divya prabhAva / ujale AbhAvalaya se, sukha kA prAdurbhAva / / AkarSaNa AbhA-janita, AkRti para mRduhAsa / patajhara meM bhI phUlatA, koI nava madhumAsa / / jAgRta zakti nirodha kI, sakriya pAcana tantra / pApabhIrutA, namratA, acapalatA kA mntr|| vaha lezyA hai tejamaya, aNuoM kA samudAya / jo vaicArika pariNati, vaha bhAvAtmaka Aya / / zuddha, zuddhatara, zuddhatama dravyoM kA saMyoga, teja, oja bar3hatA vipula, miTate duHsaha roga / / dhyAna-sAdhanA kAla meM, lezyA kA vijJAna | raMgoM ke AdhAra para, ho pUrI pahacAna / / bhAvanA aura anuprekSA dhyAna kA artha hai prekSA - dekhanA / usakI samApti hone ke pazcAt mana kI mUrcchA ko tor3ane vAle viSayoM kA anucintana karanA anuprekSA hai| jisa viSaya kA anucintana bAra-bAra kiyA jAtA hai, usase mana prabhAvita ho jAtA hai, isalie usa cintana yA abhyAsa ko bhAvanA kahA jAtA hai| AtmA kA maulika svarUpa cetanA hai| usake do upayoga haiM- dekhanA aura jAnanA / hamArI cetanA zuddha svarUpa meM hameM upalabdha nahIM hai, isalie hamArA darzana aura jJAna niruddha hai, AvRta hai| usa para eka paradA par3A huA hai| use darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa kahA jAtA hai| vaha AvaraNa apane hI moha ke dvArA DAlA gayA hai| hama kevala jAnate hai aura kevala dekhate nahIM Scanned by CamScanner Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : AdhAra aura svarUpa haiN| jAnane-dekhane ke sAtha-sAtha priyatA yA apriyatA kA bhAva banatA hai| vaha rAga yA dveSa ko uttejita karatA hai| rAga aura dveSa moha ko utpanna karate haiN| moha jJAna aura darzana ko niruddha karatA hai| yaha cakra calatA rahatA hai| isa cakra ko tor3ane kA eka hI upAya hai aura vaha hai jJAtAbhAva yA draSTAbhAva, kevala jAnanA aura kevala dekhnaa| jo kevala jAnatA-dekhatA hai, vaha apane astitva kA upayoga karatA hai| jo jAnane-dekhane ke sAtha priyatA-apriyatA kA bhAva utpanna karatA hai, vaha apane astitva se haTakara mUrchA meM calA jAtA hai| kucha loga mUrchA ko tor3ane meM svayaM jAgRta ho jAte haiN| jo svayaM jAgRta nahIM hote, unheM zraddhA ke bala para jAgRta karane kA prayatna kiyA jAtA hai| "he adraSTA ! tumhArA darzana tumhAre hI moha ke dvArA niruddha hai; isalie tuma satya ko nahIM dekha pA rahe ho| tuma satya ko nahIM dekha pA rahe ho, isalie tuma usa para zraddhA karo, jo draSTA dvArA tumheM batAyA jA rahA hai|" anuprekSA kA AdhAra draSTA ke dvArA pradatta bodha hai| usakA kArya hai-anucintana karate-karate usa bodha kA pratyakSIkaraNa aura citta kA ruupaantrnn| jisa vyakti ko bhAvanA kA abhyAsa ho jAtA hai, usameM dhyAna kI yogyatA A jAtI hai| dhyAna kI yogyatA ke lie cAra bhAvanAoM kA abhyAsa Avazyaka hai 1. jJAna bhAvanA-rAga-dveSa aura moha se zUnya hokara taTastha bhAva se jAnane kA abhyaas| 2. darzana bhAvanA-rAga-dveSa aura moha se zUnya hokara taTastha bhAva se dekhane kA abhyaas| 3. cAritra-bhAvanA-rAga-dveSa aura moha se zUnya hokara, samatvapUrNa AcaraNa kA abhyaas| 4. vairAgya-bhAvanA-anAzakti, anAkAMkSA aura abhaya kA abhyaas| manuSya jisake lie bhAvanA karatA hai, jisa abhyAsa ko doharAtA hai, usI rUpa meM usakA saMskAra nirmita ho jAtA hai| yaha Atma-sammohana kI prakriyA hai| ise 'japa' bhI kahA jA sakatA hai| AtmA kI bhAvanA karane vAlA AtmA meM sthita ho jAtA hai| 'so'haM' ke japa kA yahI marma hai| 'arham' kI bhAvanA karane vAle meM 'arhata' hone kI prakriyA zurU ho jAtI Scanned by CamScanner Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ prekSAdhyAna : siddhAnta aura prayoga hai| koI vyakti bhakti se bhAvita hotA hai, koI brahmacarya se aura koI satsaMga se| aneka vyakti nAnA bhAvanAoM se bhAvita hote haiN| jo kisI bhI kazala karma se apane ko bhAvita karatA hai, usakI bhAvanA use lakSya kI ora le jAtI hai| bhAvanA naukA ke samAna hai, naukA yAtrI ko tIra taka le jAtI hai| usI prakAra bhAvanA bhI sAdhaka ko duHkha ke pAra pahuMcA detI hai| pratipakSa kI bhAvanA se svabhAva, vyavahAra aura AcaraNa ko badalA jA sakatA hai| moha-karma ke vipAka para pratipakSa bhAvanA kA nizcita pariNAma hotA hai| upazama kI bhAvanA se krodha, mRdutA kI bhAvanA se abhimAna, RjutA kI bhAvanA se mAyA aura saMtoSa kI bhAvanA se lobha ko badalA jA sakatA hai| rAga aura dveSa kA saMskAra cetanA kI mUrchA se hotA hai, aura vaha mUrchA cetanA ke prati jAgarUkatA lAkara tor3I jA sakatI hai| pratipakSa bhAvanA cetanA kI jAgRti kA upakrama hai, isalie usakA nizcita pariNAma hotA hai| sAdhanA-kAla meM dhyAna ke bAda svAdhyAya aura svAdhyAya ke bAda phira dhyAna karanA caahie| svAdhyAya kI sImA meM japa, bhAvanA aura anuprekSA-ina sabakA samAveza hotA hai| yathAsamaya aura yathAzakti ina sabakA prayoga Avazyaka hai| dhyAna ko samApta kara anitya Adi anuprekSA kA abhyAsa karanA caahie| dhyAna meM hone vAle vividha anubhavoM meM citta kA kahIM lagAva na ho-isa dRSTi se anuprekSA ke abhyAsa kA mahattva hai| vicAra-prekSA aura samatA __ AtmA sUkSma hai, atIndriya hai, isalie vaha parokSa hai| caitanya usakA guNa hai| usakA kArya hai-jAnanA aura dekhnaa| citta aura zarIra ke mAdhyama se jAnane aura dekhane kI kriyA hotI hai, isalie caitanya hamAre pratyakSa hai| hama jAnate haiM, dekhate haiM, taba caitanya kI kriyA hotI hai| samagra sAdhanA kA yahI uddezya hai ki hama caitanya kI svAbhAvika kriyA kreN| kevala jAneM aura kevala dekheN| isa sthiti meM abAdha Ananda aura apratihata zakti kI dhArA pravAhita rahatI hai, kiMtu moha ke dvArA hamArA darzana niruddha aura jJAna AvRta rahatA hai, isalie hama kevala jAnane aura kevala dekhane kI sthiti meM nahIM rhte| hama prAyaH saMvedanA kI sthiti meM hote haiN| kevala jAnanA jJAna hai| priyatA aura apriyatA ke bhAva se jAnanA saMvedanA hai| hama padArtha ko yA to priyatA kI dRSTi se dekhate haiM yA apriyatA kI dRSTi se / padArtha ko kevala Scanned by CamScanner Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : AdhAra aura svarUpa padArtha kI dRSTi se nahIM dekha paate| padArtha ko kevala padArtha kI dRSTi se dekhanA hI samatA hai| vaha kevala jAnane aura dekhane se siddha hotI hai| yaha bhI kahA jA sakatA hai ki kevala jAnanA aura dekhanA hI samatA hai| jise samatA prApta hotI hai, vahI jJAnI hotA hai| jo jJAnI hotA hai, usI ko samatA prApta hotI hai| jJAnI aura sAmyayogI-donoM ekArthaka hote haiN| ___hama indriyoM ke dvArA dekhate haiM, sunate haiM, sUMghate haiM, cakhate haiM, sparza kA anubhava karate haiM tathA mana ke dvArA saMkalpa-vikalpa yA vicAra karate haiN| priya lagane vAle indriya-viSaya aura manobhAva 'rAga' utpanna karate haiM aura apriya lagane vAle indriya-viSaya aura manobhAva 'dveSa' utpanna karate haiN| jo priya aura apriya lagane vAle viSayoM aura manobhAvoM ke prati sama hotA hai, usake antaHkaraNa meM priyatA aura apriyatA kA bhAva utpanna nahIM krte| priya aura apriya tathA rAga aura dveSa se pare vahI ho sakatA hai, jo kevala jJAtA aura draSTA hotA hai| jo kevala jJAtA aura draSTA hotA hai, vahI vItarAga hotA hai| jaise-jaise hamArA jAnane aura dekhane kA abhyAsa baDhatA jAtA hai, vaise-vaise indriya-viSaya aura manobhAva priyatA aura apriyatA utpanna karanA banda kara detA hai| phalataH rAga aura dveSa zAMta aura kSINa hone lagate haiN| hamArI jAnane aura dekhane kI zakti adhika prasphuTita ho jAtI hai| mana meM koI vikalpa uThe, use hama dekheM, vicAra kA pravAha cala rahA ho, use hama dekheN| ise dekhane kA artha hotA hai ki hama apane astitva ko vikalpa se bhinna dekha lete haiN| 'vikalpa dRzya hai' aura 'maiM draSTA hUM-isa bheda kA spaSTa anubhava ho jAtA hai| jaba vicAra ke pravAha ko dekhate jAte haiM, taba dhIme-dhIme usakA pravAha ruka jAtA hai| vicAra ke pravAha ko dekhate-dekhate hamArI darzana kI zakti itanI paTu ho jAtI hai ki hama dUsaroM ke vicAra-pravAha ko bhI dekhane laga jAte haiN| saMyama : saMkalpa-zakti kA vikAsa hamAre bhItara zakti kA anaMta koSa hai| usa zakti kA bahuta bar3A bhAga DhakA huA hai, pratihata hai| kucha bhAga kevala astitva meM hai aura kucha bhAga upayoga meM A rahA hai| hama apane zakti ke prati yadi jAgarUka hoM, to kevala astitva meM rahI huI zakti aura pratihata zakti ko upayoga kI bhUmikA taka lA sakate haiN| zakti kA jAgaraNa saMyama ke dvArA kiyA jA sakatA hai| hamAre mana Scanned by CamScanner Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSayAna siddhAnta aura prayoga kI aneka mAge hotI hai| hama una mAgoM ko pUrA karate cale jAte haiN| phalata hamArI zakti skhalita hotI jAtI hai| usake jAgaraNa kA satra hai-mana kI mAga kA asviikaar| mana kI mAMga ke asvIkAra kA artha hai-saMkalpa-zakti kA vikaas| yahI saMyama hai| jisakA nizcaya (saMkalpa yA saMyama) dRDha hotA hai, usake lie kucha bhI duSkara nahIM hotaa| saMyama se jIva Asrava (burI vRttiyoM) kA nirodha karatA hai| saMyama kA phala anAsrava hai| jisameM saMyama kI zakti vikasita ho jAtI hai, usameM vijAtIya dravya kA praveza nahIM ho sktaa| saMyamI manuSya bAharI prabhAvoM se prabhAvita nahIM hotaa| saMyama kA sUtra hai-saba kAma ThIka samaya para kro| saba kAma nizcita samaya para kro| yadi Apa do baje dhyAna karate haiM aura pratidina usa samaya dhyAna hI karate haiM, mana kI kisI anya mAMga ko svIkAra nahIM karate, to ApakI saMyama-zakti prabala ho jaaegii| ___ saMyama eka prakAra kA kuMbhaka hai| kuMbhaka meM jaise zvAsa kA nirodha hotA hai, vaise hI saMyama meM icchA kA nirodha hotA hai| sardI-garmI, bhUkha-pyAsa, bImArI, gAlI. mArapITa-ina saba ghaTanAoM ko sahana kro| yaha upadeza nahIM hai| yaha saMyama kA prayoga hai| sardI lagatI hai, taba mana kI mAMga hotI hai ki garma kapar3oM kA upayoga kiyA jAe yA sigar3I Adi kI zaraNa lI jaae| garmI lagatI hai, taba mana ThaMDe dravyoM kI mAMga karatA hai| saMyama kA prayoga karane vAlA usa mAMga kI upekSA karatA hai| mana kI mAMga ko jAna letA hai, dekha letA hai, para use pUrA nahIM krtaa| aisA karate-karate mana mAMga karanA chor3a detA hai, phira jo ghaTanA ghaTatI hai, vaha sahaja bhAva se saha lI jAtI hai| saMyama-zakti kA vikAsa isa prakriyA se kiyA jA sakatA hai-jo karanA hai yA jo chor3anA hai, usakI dhAraNA karo-usa para mana ko pUrI ekAgratA ke sAtha kendrita kro| nizcaya kI bhASA meM use bolakara doharAo, phira uccAraNa ko maMda karate hue use mAnasika stara para le aao| usake bAda jJAna-taMtuoM (SensoryNerves) aura karma-taMtuoM (Motor Nerves) ko kArya karane kA nirdeza do| phira dhyAnastha aura tanmaya ho jaao| isa prakriyA ke dvArA hama zakti ke usa srota ko udghATita karane meM saphala ho jAte haiM, jahAM sahane kI kSamatA svAbhAvika hotI hai| ___saMkalpa kA tAtparya hai-dRr3ha nishcy| kisI eka vicAra kA nizcaya kara usameM tanmaya honA saMkalpa hai| saMkalpa citta kI vaha dRr3ha sthiti hai, jisameM Scanned by CamScanner Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna AdhAra aura svarUpa vyakti apane nirNaya ko sAkAra karane ke lie kaTibaddha ko jAtA hai| sakalpa ke tIna rUpa haiM-sthUla, sUkSma, suukssmtm| sthUla-saMkalpa kI abhivyakti zabda ke rUpa meM hotI hai| sUkSma-saMkalpa vicAra athavA ciMtana ke rUpa meM aMkita hotA hai| sUkSmatama-saMkalpa zabda, vicAra ke pUrva antara-citta meM uThane vAlI urmi hai| vaha Urmi atyaMta zakti-saMpanna aura caitanya ke sarvAdhika nikaTa hotI hai| saMkalpa ho yA vikalpa, usase eka prakAra ke citta kA nirmANa hotA hai| bhAratIya manISiyA ne isalie hI 'zivasaMkalpamastu me manaH' kahA hai| saMkalpa ke pIche vizeSaNa lagAyA gayA hai| binA zivatva ke saMkalpa sAdhanA kA vighna bana jAtA hai| isalie hI jaina paramparA meM zraddhA, jJAna evaM caritra ke pUrva 'samyag' zabda kA niyamana kiyA hai| 'samyaga' zabda apane Apa meM rahasya chipAe hue hai| saMkalpa : kaba aura kaise saMkalpa ko abhivyakta aura svIkRta karane ke lie vizeSa sthiti kA nirmANa Avazyaka hai| usake binA kiyA gayA saMkalpa mAtra uccAraNa raha jAtA hai| saMkalpa ko sajIva karane ke lie usameM prANa kA saMcAra Avazyaka hai| prANa kA saMcAra eka vizeSa vAtAvaraNa meM hI kiyA jA sakatA hai| usake lie zarIra, vAka aura mana kI ekarUpatA anivArya hai| abhyAsa 1. prekSA-dhyAna kA Azaya samajhAte hue prekSA-dhyAna kI upasampadA ko spaSTa kiijie| 2. kAyotsarga kyA hai? isakI vidhi aura isakI upayogitA spaSTa kiijie| 3. zvAsa-prekSA aura zarIra prekSA kA tAtparya samajhAiye aura inakI sAdhanA-vidhi spaSTa kiijie| 4. lezyA ke abhiprAya, usake vibhinna prakAroM aura usakI sAdhanA ke suphaloM ko spaSTatayA smjhaaiye| 5. bhAvanA aura anuprekSA kA antara spaSTa kIjie aura dhyAna kI yogyatA prApta karane ke lie apekSita bhAvanA tathA anuprekSAoM ke vibhinna prakAroM para prakAza ddaalie| 6 saMyama aura saMkalpa kI vyAkhyA karate hue usakI mahattA smjhaaeN| Scanned by CamScanner Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :2 : kAyotsarga vaijJAnika dRSTikoNa dabAva kI kArya-paddhati kAyotsarga tanAva-visarjana kI prakriyA hai| isa prakriyA ko sIkhanA svastha rahane ke lie sarvAdhika mahattvapUrNa bodhapATha hai| kAyotsarga kA abhyAsa dabAva dvArA utpanna hAnikAraka prabhAvoM ko niSphala karane ke lie kiyA jAtA hai| kAyotsarga kyA hai ? ise samajhane ke lie pahale samajhanA Avazyaka hai ki 'dabAva' kyA hai ? 'dabAva' zabda bhautika zAstra kA zabda hai, jo padArtha ke kisI bhAga para par3ane vAle cApa yA dAba kA dyotaka hai| jaba kisI bhI padArtha para par3ane vAle dAba se padArtha ke AkAra meM parivartana ho jAtA hai, to use tanAva yA TAna kahA jAtA hai| isa prakAra prastuta saMdarbha meM tanAva kA artha hogA-vyakti ke sAmAnya sukha-caina pUrNa jIvana meM paidA hone vAlI gar3abar3a yAnI becainii| jo bhI paristhiti hamArI sAmAnya vicAra-dhArA ko asta-vyasta kara de, use 'tanAva paidA karane vAlI' paristhiti kahA jAtA hai| 'dabAva' viSayaka aMtarrASTrIya adhikRta vidvAn DaoN. hAnsa selye (Hans Selye) 'dabAva' kI paribhASA isa prakAra prastuta karate haiM-'zarIra kI TUTa-phUTa kI raphtAra ko dabAva kahate haiN| unake anusAra-sardI-garmI, gussA, mAdaka vastuoM kA sevana, uttejanA, darda, zoka aura harSa bhI-ye sAre hamAre 'dabAva-taMtra' ko samAna rUpa se sakriya banAte haiN| Adhunika manuSya ke mAnasa meM paidA hone vAle IrSyA, pratispardhA, ghRNA yA bhaya ke bhAva, sattA aura saMpatti ke lie saMgharSa, lAlasAeM aura vahama bhI 'dabAva-taMtra' ko pravartita kara dete haiN| jaba kabhI isa prakAra kI tanAvotpAdaka paristhiti kisI vyakti ke sAmane upasthita hotI hai, turanta hI eka Antarika tantra svataH hI sakriya ho uThatA hai| isa tantra meM kramazaH zarIra ke nimnalikhita hisse sakriya rUpa se bhAga lete haiM Scanned by CamScanner Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga (ka) hAipothelemasa (avacetaka)-yaha nADI tantra aura granthi-tantra kA saMdhi-sthala hai| yaha hamAre mastiSka kA atyanta mahattvapUrNa bhAga hai jo sAmAnya rUpa se cetana mana ke dvArA jina kriyAoM kA niyantraNa nahIM hotA una sabhI kriyAoM kA saMyojana karatA hai| (kha) pIyUSa graMthi (picyUTarI glaiNDa)-yaha antaHsrAvI granthi-tantra kI pradhAna graMthi hai, kyoMki yaha graMthi anya granthiyoM kA niyamana karatI hai| (ga) eDrInala (adhivRkka) granthiyAM-ye eDrInAlIna (epinephrIna) evaM anya hArmonoM kA srAva karatI haiM, jinase vyakti tanAva-yukta evaM sAvadhAna hotA hai| (gha) svAyatta nAr3I saMsthAna kA anukampI vibhAga-yaha vipatti kI sthiti meM vyakti ko AkramaNa ke lie yA bhAgane ke lie aMtima rUpa se taiyAra karatA hai| zArIrika sthitiyAM uparokta taMtra ke saMyukta kriyAkalApa ke dvArA zarIra ke bhItara ghaTita hone vAlI zArIrika sthiti kA krama isa prakAra hogA 1. pAcaka-kriyA manda yA bilkula sthagita ho jAtI hai| 2. lAra-granthiyoM ke kArya-sthAna se muMha sUkha jAtA hai| 3. cayApacaya kI kriyA meM tejI A jAtI hai| 4. zvAsa tejI se calane lagatA hai tathA hAMpha car3ha jAtI hai| 5. yakRta dvArA saMgRhIta zarkarA ko atirikta rUpa se rakta pravAha meM chor3A jAtA hai, jisake mAdhyama se use hAtha-paira kI mAMsapeziyoM ko pahuMcAyA jAtA hai| 6. zarIra ke jina bhAgoM ko adhika rakta kI apekSA ho, vahAM taka use pahuMcAne ke lie hRdaya kI dhar3akana bar3ha jAtI hai| 7. raktacApa bar3ha jAtA hai| ina sAre parivartanoM ke alAvA aura bhI aneka jaTila parivartana Ate haiN| ina parivartanoM ke dvArA zarIra meM vidyuta-rAsAyanika evaM srAvoM (hArmonoM) kI UrjA atyadhika mAtrA meM paidA hotI hai, tAki hama apanI kriyAoM ko tvarita banA ske| para yadi kucha karane kI AvazyakatA na ho, to yaha atirikta UrjA mAMsapeziyoM meM tanAva ke rUpa meM pratibaddha ho jAtI hai| Scanned by CamScanner Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 prekSAdhyAna: siddhAnta aura prayoga anukampanI aura parAnukampI saMsthAna saMkaTa kI sthiti samApta hone para tanI huI mAMsapeziyoM ko zithila, sAmAnya pravRttiyoM ko punaH cAlU tathA zAMtipUrNa sthiti meM punaH sthApita karane Adi kA dAyitva svataH-cAlita nAr3I taMtra ke dUsare vibhAga- parAnukampI saMsthAna para hai| yadyapi anukaMpI aura parAnukaMpI saMsthAnoM kA kArya eka-dUsare se viparIta jaisA dikhAI detA hai, phira bhI vastutaH ye eka-dUsare ke sAtha gaharA tAlamela biThAkara kArya karate haiM / parAnukaMpI saMsthAna kA uddezya hai - anukaMpI saMsthAna ke kArya ko saMtulita karanA / tadanusAra saMkaTa kI sthiti samApta hone para parAnukaMpI saMsthAna kA sakriya honA svAbhAvika hai| usakI sakriyatA anukaMpI saMsthAna se niSpAdita uttejanA ko samApta kara, mAMsapeziyoM kI rAsAyanika sthiti ko punaH sAmAnya banAkara, unheM zithila karatI hai| jahAM anukaMpI saMsthAna AkramaNazIla aura uttejanAvardhaka hai, vahAM parAnukaMpI saMsthAna marammata karane vAlA aura zAMtivardhaka hai| jaba donoM saMsthAnoM kA kArya sAmAnya sthiti meM hotA hai arthAt donoM meM saMtulana banA rahatA hai, taba zarIra meM sakriyatA aura vizrAma/ zAMti kA Avartana layabaddha gati se ThIka usI prakAra calatA hai jaisA jhUmA-jhUmI meM hotA hai| kintu jaba saMtulana bigar3atA hai, taba khataranAka tanAva kI sthiti paidA ho jAtI hai| cUMki vartamAna yugIna jIvana zailI vyakti ko nirantara uttejita aura sakriya banAe rakhatI hai, marammata karane vAle upakaraNa arthAt parAnukaMpI saMsthAna ko apanA kArya karane kA maukA hI nahIM miltaa| phalataH zarIra kI mAMsapeziyAM aura snAyu apanI sahaja, zithila / zAMta avasthA kvacit hI prApta kara sakate haiN| tanAva se gar3abar3I manuSya sahita sabhI prANiyoM meM yaha Antarika taMtra vidyamAna hotA hai aura isakI pratikriyA, jo prANI ko saMkaTa sthiti kA mukAbalA karane yA usase bhAgane ke lie taiyAra karatI hai, anaicchika rUpa se ( svataH) ghaTita hotI hai| jaba saMkaTa-sthitiyAM bAra-bAra AtI haiM, taba 'dabAva taMtra' bAra-bAra sakriya hotA hai| yadi Upara varNita zArIrika sthiti lambe samaya taka banI rahe yA usakA bAra-bAra punarAvartana hotA rahe, to gambhIra gar3abar3I paidA ho sakatI hai| isa prakAra yadi raktacApa lagAtAra UMcA banA rahe aura raktavAhiniyoM kI saMkucita sthiti lagAtAra banI rahe, to usakA pariNAma ho sakatA hai| Scanned by CamScanner Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga 37 dila kA daurA yA raktAghAta (mastiSka kI rakta-vAhinI kA phaTa jaanaa)| yadi AmAzaya Adi pAcana-avayavoM ko milane vAlI rakta kI mAtrA lagAtAra laMbe samaya taka kSINa rahe, to pAcana-kriyA meM gar3abar3I ho sakatI hai| yadi zvAsa kI gati lambe samaya taka lagAtAra teja banI rahe, to usakA pariNAma damA Adi zvAsa kI bImAriyoM ke rUpa meM ho sakatA hai| mAMsapeziyAM ke lambe samaya taka lagAtAra tanAva se sira, pITha, gardana aura kaMdhe meM darda aura pIr3A paidA ho sakatI hai| ina gar3abar3iyoM ke alAvA, nirantara tanAva se mAnasika AtaMka kI bhAvanA paidA ho sakatI hai, jo akAraNa bhaya ke rUpa meM hogii| yaha na kevala bhayAvaha hogI, apitu manuSya ko bilakula hatAza banAne vAlI siddha ho sakatI hai| isakA kAraNa yaha hai ki lagAtAra dabAva kI sthiti rahane para granthi-tantra pahale gar3abar3A jAtA hai aura bAda meM samUcA kArya karanA hI banda kara detA hai| eDrInAlIna kA srAva banda ho jAe, to hRdaya kI gati manda ho jAegI, raktavAhiniyAM zithila ho jAeMgI, tathA mastiSka ko pahuMcane vAlA rakta banda ho jAegA, jisase behozI A sakatI hai| isa bAta ko pramANita karane ke lie aba paryApta pramANa prApta ho gae haiM ki aneka prakAra ke rogoM ko paidA karane meM tanAva kAphI bar3A nimitta banatA hai| yadi hama tanAva ke duSpariNAmoM se bacanA cAhate haiM, to hameM aisA upAya DhUMDhanA hogA, jisase parAnukampI saMsthAna apanA karttavya kSamatApUrvaka nibhA sake arthAt bigar3e hue saMtulana banAkara sAmaMjasya ko punaH prasthApita kara ske| tanAva ke kAraNa Upara kI carcA se aisA niSkarSa nikAlanA ThIka nahIM hogA ki tanAva ekAntataH hAnikAraka hI hai| kucha hone ke lie yA upalabdhi ke lie kucha mAtrA meM tanAva Avazyaka bhI hai| jo hAni hotI hai, kArya meM bAdhA AtI hai aura thakAvaTa yA bImAriyAM paidA hotI haiM, vaha tanAva kI nirantaratA ke kAraNa tathA unakI atyadhika mAtrA ke kAraNa hai| dIrghakAlIna tanAva yA usakI hAnikAraka atimAtrA kI utpatti ke kAraNoM meM eka kAraNa hai-vyakti kI jIvana-zailI meM acAnaka ghaTita hone vAlA privrtn| DaoN. homsa (Holmes) aura DaoN. Ara. rAhe (Rahe) ne jIvana-zailI ke parivartanoM kA aMkIkaraNa kiyA hai (jaise-dampati meM se eka kI mRtyu)| unake dvArA banAI gaI sUcI meM die gae kucha eka parivartana evaM unake aMka isa prakAra haiM Scanned by CamScanner Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga kra. saM. ghaTanA 1. dampatti meM se kisI eka kI mRtyu 2 talAka 3. coTa yA bImArI 4. vivAha 5. kArya se niSkAsana 6. sevA-nivRtti 7. laiMgika samasyAeM 8. kArya (vyavasAya) meM parivartana 6. jIvana kI sthitiyoM meM parivartana 10. sone yA AhAra sambandhI AdatoM meM parivartana yaha sUcI apane Apa meM pUrNa nahIM hai| inameM dI gaI ghaTanAeM aura unake aMka bhI sabhI para samAna rUpa se lAgU nahIM hote, phira bhI yadi kisI bhI vyakti ke kinhIM ghaTanAoM se 300 aMka prApta hote haiM, to bhayaMkara bImArI kI saMbhAvanA ho jAtI hai| 100 se Upara aMka A jAe, taba upacAra kI upAyoM kA sevana Avazyaka ho jAtA hai| yaha spaSTa hai ki eka hI parivartana kI ghaTanA ko jhelanA adhika sarala hogA, kintu jIvana itanA sarala nahIM hai| vyakti ko aneka parivartanoM kA yugapat (eka sAtha) sAmanA karanA par3atA hai, vaisI sthiti meM kAyotsarga Adi upacArAtmaka upAyoM kA sevana apekSita hai| kyA bacane kA upAya hai? __ Adhunika auSadha-vijJAna dvArA pradatta prazAmaka (TrenkvIlAijarsa) goliyAM kevala asthAyI ArAma kA AbhAsa karAtI haiM, para lambe kAla meM goliyAM svayaM bImArI se bhI adhika khataranAka bana jAtI haiN| taba prazna uThanA svAbhAvika hai ki kyA hamArI vartamAna yugIna paristhitiyAM aura vAtAvaraNa ke kAraNa vinAza taka pahuMcanA hI hamAre bhAgya meM likhA hai yA aisA koI rAstA bhI hai, jisake mAdhyama se hama apane Apako kama se kama usa rUpa meM paristhiti ke anukUla banA sakate haiM, jisase ki isa dainika dabAva ke hAnikAraka prabhAvoM se baca jAyeM ? saubhAgyata. hamAre bhItara eka aisI surakSAtmaka praNAlI hai, jise sakriya banAne para usa zArIrika avasthA kA nirmANa kiyA jAtA hai, jo "laDo yA bhAgo' vAlI pratikriyA se nitAMta ulTI sthiti kA sRjana kara Scanned by CamScanner Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga sakatI hai| nobela-puraskAra vijetA svITjaralaiMDa ke suprasiddha zarIra-vaijJAnika DaoN. vAlaTara ne isa praNAlI ko "TropoTrophika pratikriyA" kI praNAlI kahA hai aura use eka surakSAtmaka praNAlI ke rUpa meM nirUpita karate hue batAyA hai ki isase adhika dabAva ke dvArA utpAdita pratikriyAtmaka prakriyA kI pratirodhI kriyA kI jA sakatI hai| DaoN. harbarTa benzana, ema. DI. ne ise "tanAva-mukti-prakriyA" kahA hai| hama apane Apako isa prakriyA kA prazikSaNa de sakate haiM aura svayaM-sUcana (Auto-suggestion) kI takanIka dvArA apanI AMtarika surakSAtmaka praNAlI ko sakriya kara sakate haiM tathA tanAva dvArA niSpanna sthiti ko dUra karane meM saphalatA prApta kara sakate haiM; eDrInala ke atirikta srAvoM ke utpAdana meM kamI kara sakate haiM aura anukaMpI saMsthAna ke duSprabhAva ko parAnukampI kI sakriyatA dvArA samApta kara sakate haiM; antatogatvA mAMsapeziyAM zithila aura tanAvamukta banegI aura udarIya kar3Apana samApta ho jaaegaa| zithilIkaraNa (kAyotsarga) kA niyamita abhyAsa vartamAna yugIna aneka kaSTadAyaka bImAriyoM se bacane ke lie rAmabANa upAya hai| tanAva-mukti kyA hai ? tanAva-mukti kI sAdhanA (kAyotsarga kA prayoga) tanAva ko samApta karane kA ekadama sIdhA aura nirdoSa tarIkA hai| tanAva-mukti ke binA vyakti na to zAMti prApta kara sakatA hai, na svAsthya aura na bhUkha, phira cAhe vyakti ke pAsa sukhI hone ke lie kitane hI sAdhana kyoM na hoM? yadi koI bhI vyakti isa sAdhanA ko sIkha letA hai aura pratidina AdhA yA pauna ghaMTA niyamita usakA abhyAsa karatA hai to kisI bhI paristhiti meM na kevala tanAva-mukta aura anudvigna raha sakatA hai, apitu apanI kAryakSamatA aura guNavattA ko bar3hA sakatA hai| kAyotsarga kI sAdhanA kA sahI mUlyAMkana karane ke lie hameM mAMsapeziyoM kI kArya-paddhati kI jAnakArI honI caahie| hamArI mAMsapeziyAM sambandhita snAyu ko uttejanA milate hI vidyut vega se saMkucita hotI haiN| hamArI kaMkAlI mAMsapeziyoM ke kAraNa se hI hama icchAnusAra halana-calana kara sakate haiN| halana-calana kI kriyA ko samajhane ke lie mAMsapeziyoM ko hama vidyuta-cumbaka (electro magnet) ke sAtha upamita kara sakate haiM aura jo snAyu (yA nAr3I) use uttejita karatA hai, vaha usa vidyut ke tAra ke samAna hai, jo usako mastiSka se jor3atA hai| Scanned by CamScanner Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna: siddhAnta aura prayoga nIMda ke daurAna snAyuoM ke sAmAnya rUpa se vidyut pravAha banda ho jAtA hai aura vidyut-cumbaka prAyaH cumbakatva-rahita ho jAtA hai| kevala kucha surakSA ora jIva TikAne vAlI kriyAoM meM pravRtta mAMsapeziyoM ko chor3akara zeSa sArI mAMsapeziyAM nIMda meM zithila ho jAtI haiN| 40 jaba koI vyakti vizrAma kI mudrA meM hotA hai, taba bhI snAyuoM meM pravAhita hone vAlA vidyut pravAha bahuta manda-sA hotA hai| isase mAMsapeziyoM kA cumbIkaraNa bhI manda hotA hai aura isalie ve zAMta-zithila par3I rahatI hai| jaba-jaba vyakti kisI bhI zArIrika (mAnasika yA vAcika) kriyA meM pravRtta hotA hai, taba-taba mastiSka ke AdezAnusAra nAr3iyoM meM vidyut pravAha ko tIvra kara diyA jAtA hai, jo vidyut cumbakoM (mAMsapeziyoM) ko sakriya banA detA hai, jisase mAMsapeziyAM saMkucita kI jA sakatI haiN| kitane sUkSma kriyAtmaka snAyuoM (moTara nabrja) ko gati denA hai, isakA AdhAra kie jAne vAle prayatna kI tIvratA para hai / nIMda, vizrAma aura kriyAtmakatA - ina tInoM sthitiyoM meM se vyakti dinabhara meM kitanI hI bAra gujaratA rahatA hai / para ina tIna ke atirikta eka cauthI sthiti aura hai, jo asAmAnya hone para bhI kucha vyaktiyoM ke dainika jIvana meM bAra-bAra ghaTita hotI hai aura vaha sthiti hai- atitanAva kI / nirantara kase hue jabar3e, tanI huI bhRkuTiyAM aura AmAzaya kI mAMsapeziyoM kA kar3Apana - ye isa prakAra kI sthiti ke kucha pratyakSa cinha haiN| isa sthiti meM hamArI zarIrastha vidyut cumbakoM kA tIvra vidyut pravAha ke kAraNa ati-cumbakIkaraNa (Over-magnesization) ho jAtA hai, jisake pariNAmasvarUpa hamArI mAMsapeziyoM ke dala eka sthAyI saMkucana kI sthiti meM bane rahate haiM, jo ki bahuta bAra Avazyaka hotA hai| isake kAraNa hamArI snAyavika aura mAMsapeziya UrjA kA eka bahuta bar3A hissA vyartha calA jAtA hai, kyoMki isa sthiti meM vidyut kA nirantara vyaya hotA hai| UrjA kA vyaya kitanI mAtrA meM hogA, isa bAta kA AdhAra kriyAvAhI mAMsapeziyoM kI saMkhyA para hai, na ki unakI laMbAI-caur3AI para yA unakI zakti para / jaise-cehare kI eka choTI-sI mAMsapezI ko saMkucita karane meM utanI hI snAyavika UrjA vyaya hotI hai, jitanI ki paira kI eka bar3I mAMsapezI ko sakriya karane meM hotI hai| isa prakAra UrjA kA hone vAlA samagra vyaya kriyAvAhI taMtuoM kI saMkhyA aura vidyut-vAhakoM ke bhItara calane vAle Scanned by CamScanner Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyAtsaga vidyuta pravAha ke sAmarthya-ina donoM para nirbhara hai| dUsarI vizeSa bAta yaha hai ki jahA hamAre anya UtakoM meM pratidina lAkhoM aura karor3oM kI saMkhyA meM nikammI aura mRta kozikAoM kA sthAna naI aura svastha kozikAeM le letI haiM, vahAM snAyavika kozikAoM ko unake purAnI yA mRta hone para bhI badalA nahIM jA sktaa| jyoM-jyoM vyakti kI Ayu bar3hatI hai, snAyavika kozikAoM kI saMkhyA niraMtara ghaTatI jAtI hai| yadi kisI bhI kAraNa se hama unheM Ahata kara dete haiM (udAharaNArtha-mAnasika dabAva ke rUpa meM unase adhika kArya lene para aisA ghaTita hotA hai), taba hama sadA-sadA ke lie unheM gavAM dete haiM, jo apane pIche apUraNIya kSati chor3a jAtI hai| saMkalpapUrvaka yadi saMpUrNa zithilIkaraNa ko jAgarUkatA ke sAtha-sAtha kiyA jAtA hai, jise kAyotsarga kahA jAtA hai, to hama uparokta prakAra kI thakAna, kSati se baca sakate haiN| kAyotsarga ke dvArA mAMsapeziyoM rUpa vidyut-cumbakoM ko vidyut pahuMcAne vAle tAroM (snAyuoM) kA sambandha nIMda kI apekSA aura adhika kSamatApUrvaka sthagita kiyA jA sakatA hai| isake vidyut ke pravAha ko karIba-karIba zUnya taka pahuMcA kara UrjA ke vyaya ko nyUnatama banAyA jA sakatA hai| kAyotsarga se tanAva-mukti aneka ghaMToM kI avyavasthita nidrA kI apekSA AdhA ghaMTA ke sadhe hue kAyotsarga se vyakti ke tanAva aura thakAna ko adhika bhalI-bhAMti dUra kiyA jA sakatA hai| kAyotsarga kI sAdhanA hamArI sacetana icchA-zakti ke zarIra para par3ane vAle prabhAva ko vyakta karane vAlI eka sAdhanA hai| hamArI yaha icchA zakti kisI AtatAyI tAnAzAha kI taraha hAtha meM cAbuka lekara apanI zakti ke bala para dUsaroM ko calAne vAlI nahIM, apitu usa snehamayI mAtA kI taraha hai jo mamatA aura dhairya ke dvArA apane jiddI bacce ko ThIka karatI hai| dUsare zabdoM meM kahA jA sakatA hai ki kAyotsarga kabhI bhI bala-prayoga, tanAtanI yA hiMsaka bhAvoM se nahIM, apitu vinamra nivedana-mUlaka svataH-sujhAvoM se hI sadhatA hai| svayaM-sUcanA kI vilakSaNa cikitsA-zakti prAcIna yuga meM manuSya aura pazu donoM kI aisI Antarika saMjJAeM upalabdha thIM, jo apane Apako svastha rakhane ke lie unheM kyA karanA hai, usa dizA meM mArga-darzana karatI rahatI thiiN| kAlAntara meM pazuoM meM saMjJAeM Scanned by CamScanner Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga banI rahIM, para manuSya jyoM-jyoM sabhyatA ke kSetra meM Age bar3hatA gayA, tyoM-tyoM apanI ina naisargika upalabdhiyoM se vaMcita hotA gyaa| phira bhI kisI taraha lagabhaga pratyeka gAMva yA samAja meM ikke-dukke aise vyakti avazya milate haiM. jo apanI UparI ullikhita saMjJAjanya upalabdhiyoM ko paryApta mAtrA meM bacA kara rakhate haiN| aise vyaktiyoM ko sAmAnyataH "upacArakartA" (hIlara) kI saMjJA dI jAtI hai| choTe gAMvoM meM "sayAnA", "ojhA", "jhAr3A-jhapaTA karane vAlA" Adi vyaktiyoM ke rUpa meM hama Aja bhI aise "upacAra-kartAoM" ko dekha sakate haiN| aise 'mahAzayoM ko prAkRtika upacAra, pathya-paraheja, jar3I-bUTI, haDDI baiThAnA (pahalavAnoM dvArA haDDI kI marammata), sAdhAraNa zalya-kriyA Adi upacAroM ke alAvA AsthA-upacAra (pheMtha - hIliMga) kI paddhati kA jJAna bhI thA, jisake dvArA ve rogI ko zithilIkaraNa karavA kara yA sammohita kara sujhAva/nirdeza dete the| isa prakAra sujhAva - cikitsA athavA svayaM- sUcanAcikitsA manoroga-cikitsA praNAliyoM (sAikotherepI) meM sarvAdhika prAcIna paddhati hai, aisA kahA jA sakatA hai| 42 prAcIna kAla se aba taka prAyaH sabhI saMskRtiyoM ne caitanya kI gaharAI ke staroM kI chAnabIna karane kA prayatna kiyA hai| isa gaveSaNA ke daurAna jAne-anajAne zithilIkaraNa / sujhAva - cikitsA kI yaha prakriyA hastagata hotI rahI hai| pratyeka saMskRti ne apanI-apanI mAnyatA ke anusAra caitanya kI ina zaktiyoM kI vyAkhyA karane kI koziza kI hai| isa viSaya meM zodhakartAoM ne batAyA hai ki sabhI Adima saMskRtiyAM apanI dhArmika pravRtti ke rUpa meM uparyukta prakriyA ko nAnA rUpoM meM prayukta karatI thiiN| aba taka ke samagra itihAsa ke daurAna yaha bAta pAI gaI ki ina vividha rUpoM meM eka prabala ekarUpatA vidyamAna thI tathA usakA buniyAdI tattva thA-zithilIkaraNa aura sujhAva (yA sUcana) / isI tattva ko rogI ke upacAra ke kAma meM liyA jAtA thA / mizra (deza) meM tIna hajAra varSa pUrva aisI prakriyA ke pramANa upalabdha hote haiM, jisakA atyanta Adhunika prakriyAoM ke sAtha adabhuta sA dRzya sAmane AtA hai| sabhyatA ke vikAsa ke sAtha 'AsthA upacAra meM logoM kA vizvAsa kramazaH kSINa hotA gayA aura anta meM lagabhaga naSTa ho gyaa| 'AsthA upacAra' kI vaha paddhati bhI jAdU-TonA karane vAloM yA nIma hakImoM ke hAthoM meM calI gii| madhya-yuga meM 'AsthA upacAra kI paddhati paMDA purohitoM ke hAthoM meM Scanned by CamScanner Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga 43 calI gaI. jo hasta- sparza, prArthanA Adi ke mAdhyama se zraddhAluoM kA upacAra karate the| Adhunika yuga meM phrAMja mesmara nAmaka AsTriyana DaoNkTara prathama vyakti thA jisane vyavasthita 'sUcana' ke mahattva ko mAnyatA dI aura sAmUhika upacAra ke lie usakA prayoga kiyaa| isa paddhati ko 'mesmarijama' kI saMjJA dI gaI jo vizva bhara meM vyApta ho gaI aura Aja taka bhI eka yA dUsare rUpa meM pracalita hI hai| grIka bhASA meM nIMda ke lie hipnosisa zabda kA upayoga hotA hai, jisakA artha sammohana bhI hotA hai / sammohana-vidhi ke aneka upayoga Adhunika manazcikitsA ke kucha AdhArabhUta tattva bana gae haiN| isakA eka mahattvapUrNa saiddhAMtika pariNAma yaha hai ki 'prastAvyatA' (sajesTibiliTI) hamAre pratidina ke vyavahAra kA eka prAkRtika, svastha aura sAmAnya aMga hai, yaha bAta spaSTa huii| Ajakala adhikAdhika saMkhyA meM sAmAnya DaoNkTara evaM manazcikitsaka sujhAva ko kAma meM lete haiN| I svayaM-sUcana svayaM sUcana yA sva- sammohana ko hama eka vizeSa prakAra kI sujhAva- cikitsA kaha sakate haiM jisameM vyakti svayaM apane sujhAvoM ke dvArA apanI cikitsA karatA hai| kucha zodhakartAoM ne siddha kara diyA hai ki sabhI prakAra kI 'sujhAva- cikitsA' vAstava meM mUlataH svayaM sUcana (yA sva- sammohana) para hI AdhArita hai| isameM vyakti apanI kSamatA kA vikAsa kara apane Apa gaharI zithilAvasthA jaisI sthiti meM jA sakatA hai aura usake mAdhyama se vaha apanI thakAna, tanAva aura siradarda Adi ko kama kara sakatA hai| svayaM-sUcanA ke prayogoM ko Ama janatA taka pahuMcAne kA kArya bIsavIM zatAbdI ke prAraMbha meM emila kove (Emile Coue) nAmaka phreMca DaoNkTara ne kiyaa| usake dvArA pradatta nAre - " dina dUnA aura rAta cauganA banatA merA svAsthya sau gunA" ne aitihAsika mahattva prApta kara liyA / zithilIkaraNa ke prayoga ke daurAna jo parivartana zarIra meM ghaTita hote haiM, unheM mApA jA sakatA hai| hAla meM kie gae anuzIlanoM se yaha patA calA hai ki ina prayogoM ke pariNAma svarUpa nimnalikhita zArIrika ghaTakoM meM hitakara parivartana ghaTita hote haiM (9) (2) rakta kA zarkarA stara rakta meM zveta kaNoM kI saMkhyA (jo pratirodhAtmaka zakti ke utpAdaka haiM) / Scanned by CamScanner Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 prakSAdhyAna siddhAnta aura prayoga (3) vidyut mastiSkIya lekhAMkana (I. I. jI) svaya-sacana ke prayoga ki saphalatA kA AdhAra hai-zarIra kI zithila yA tanAva-mukta aura sthira avsthaa| jitanI adhika zithilatA aura sthiratA utanI adhika sphltaa| kAyotsarga ke prayoga kA AdhAra hai-svyN-suucn| isa prayoga meM zarIra ke pratyeka avayava ko snehamaya svataH sujhAvoM dvArA kramazaH zithila aura tanAna-mukta banAyA jAtA hai| kAyotsarga ke sahAyaka tatva __svastha jIvana ke lie kAyotsarga ke atirikta zArIrika pravRtti aura vyAyAma bhI nitAMta Avazyaka hai| isase mAMsapeziyoM meM rakta-saMcAra sucAru rUpa se hone meM sahAyatA milatI hai| hamArI lagabhaga sabhI mAMsapeziyoM ke samUha ke apane-apane pratidvandvI hote haiM-eka samUha jaba zithila hotA hai, taba dUsarA samUha tana jAtA hai| yadi eka prakAra ke mAMsapezI-samUha ko lambe samaya taka sthira-saMkucita (tanI huI) avasthA meM rakheM, to rakta-saMcAra avaruddha hotA hai, jisase thakAna ke kAraNa zarIra meM paidA hone vAle rasAyana-mukhyataH dugdhAmla (lekTika esiDa) jamA ho jAtA hai (jo sAmAnya sthiti meM rakta-saMcAra ke sucAru rUpa se hone para vahAM se haTA diyA jAtA hai) aura isI jamA hone vAle rasAyanoM ke kAraNa hI vyakti ko pIr3A, kar3Apana yA thakAna kI anubhUti hotI hai| ataH mAMsapeziyoM meM dugdhAmla Adi rasAyanoM ke jamAva ko rokane ke lie unameM rakta kA sucAru pravAha honA atyanta Avazyaka hai| mAMsapeziyoM ke kramika saMkoca-vikoca dvArA kiye gaye layabaddha Asana Adi vyAyAma se rakta kA saMcAra sucAru banatA hai tathA pIr3A, thakAna Adi meM kamI hotI hai| baiThane, khar3e rahane Adi kI sahI mudrA aura Asana ko mAMsapeziyoM ko tanAva-mukta rakhane kI kaMjI kahA jA sakatA hai| hamAre zarIra ko pratikSaNa gurutvAkarSaNa kA pratikAra karanA par3atA hai| baiThane, khar3e rahane Adi meM Adatana galata mudrA yA Asana se mAMsapeziyoM meM satat khiMcAva paidA ho sakatA hai yA unakI saMracanA meM bigAr3a ho sakatA hai| __ sahI DhaMga se khar3e rahane kI vidhi hai-gardana aura rIr3ha kI haDDI donoM sIdhI rekhA meM rahanI cAhie tathA sira ko saMtulita avasthA meM gardana para TikAe rakhanA caahie| sira na to eka ora jhukA rahe aura na Age kI ora Scanned by CamScanner Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 kAyotsarga bAhara nikalA huA ho| udara kA bhAga thor3A-sA bhItara kI ora khIMcA huA ho tathA chAtI ke bhAga ko pUrI taraha phUlane meM koI avarodha na ho| kaMdhe Age kI ora jhuke nahIM tathA donoM ora mukta rUpa se laTakate rheN| smaraNa rahe ki sahI Asana (yA mudrA) phaujI DhaMga se akar3akara sAvadhAna kI sthiti meM sthita honA nahIM hai, apitu mAMsapeziyoM ko zithila avasthA meM rakhate hue khar3e rahanA hai| isI prakAra sahI DhaMga se baiThane meM bhI gardana yA rIr3ha kI haDDI sIdhI rahegI, binA akar3ana ke tanAva rahita aura zithila rhegii| isase bhinna prakAra se baiThane yA khar3e rahane kI Adata se pITha meM darda yA zarIra ke AkAra meM virupatA Ane kI saMbhAvanA hai| baiThate samaya kabhI bhI dhaMsakara nahIM baiThanA cAhie yA pITha ko vakratA yukta na rkheN| Tebala para kArya karate samaya Age adhika jhukane yA kUbar3a nikAlakara baiThane kI Adata na DAleM / svara - yantra kA kAyotsarga-mauna kyA Apa yaha mAna sakate haiM ki eka sArvajanika bhASaNakarttA ko apanI mAMsapeziyoM se kar3I mehanata karane vAle eka zramika kI apekSA adhika nAr3I - tantra UrjA kA vyaya karanA par3atA hai ? para vastutaH aisA hotA hai| usakA kAraNa yaha hai ki nAr3I taMtrIya UrjA kA vyaya kArya karane ke lie prayukta mAMsapeziyoM ke pariNAma para AdhArita na hokara kriyA- IkAI ( moTara - yUniTa) kI saMkhyA ke anupAta meM hotA hai / jitanA snAyavika bala eka bar3I mAMsapezI vAle avayava (jaise paira) ko saMcAlita karane meM lagatA hai, utanA yA usase bhI adhika bala eka choTI mAMsapezI vAle avayava (jaise cehare) ko saMkucita - vikucita karane ke lie laga sakatA hai| isa prakAra eka vaktA jo apane svara-yaMtra kI aneka choTI-choTI mAMsapeziyoM kA upayoga karatA hai, vaha eka zramika kI tulanA meM bahuta adhika UrjA vyaya karatA hai yA eka sTeno TAipisTa luhAra kI apekSA adhika UrjA kharca karatA hai| isa dRSTi se UrjA ke apavyaya ko rokane tathA use saMgRhIta karane meM mauna eka bahuta hI mUlyavAn mAdhyama hai / jaba Apa bolate haiM to kyA hotA hai ? Apake mastiSka meM jo ciMtana nirmita hotA hai, use vANI dvArA vyakta karane ke lie pahale use vyAkaraNa aura bhASA ke niyamAnusAra vAkya meM parivartita kiyA jAtA hai| usake bAda use svara-yaMtra kI mAMsapeziyoM kI sakriyatA dvArA dhvani ke rUpa meM pariNata Scanned by CamScanner Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAna siddhAnta aura proga kiyA jAtA hai| isa kArya ke lie rakhara yatra kI mAMsapeziyoM kI AvazyakatAnusAra sakucana vikucana karane meM sahI sahI nirdeza diye jAte aura dhvani taraMgoM ko prasArita karane ke lie Avazyaka havA kI mAtrA kA niyantraNa kiyA jAtA hai| isake atirikta jihA, pITha aura cehare kI mAsapeziyoM ko bhI samAna nirdeza die jAte hai| ina saba kriyAoM ke lie aneka choTI-choTI mAsapeziyoM ko kAma meM liyA jAtA hai aura ina mAsapeziyoM ko sakriya karane ke lie hajAroM kI saMkhyA meM kriyAvAhI nADiyoM ke mAdhyama se vidyut Avega kA upayoga hotA hai, jisake liye eka nizcita mAtrA meM UrjA kA prayoga Avazyaka hai| sthiti to yaha hai ki yadi eka vyakti ko kucha ghaMToM taka bhASaNa denA par3e, to saMbhavataH use itanI adhika UrjA vyaya karanI par3egI kI vyakti atyadhika thaka jaayegaa| isa prakAra mauna kI sAdhanA se vyakti bahuta bar3e UrjA-vyaya se baca sakatA hai| kevala itanA hI paryApta nahIM hai ki hama vyakta rUpa meM bolanA banda kreN| vAstavika mauna kA artha to yaha hai ki hama mAnasika rUpa se bhI bolane kI prakriyA ko banda kareM, kyoMki jahAM taka snAyavika UrjA-vyaya kA saMbaMdha hai, isameM aura vyakta vANI meM samAna vyaya hI hotA hai| aisA isalie hotA hai ki mAnasika rUpa se bone meM kevala svara-yaMtra ko chor3akara una sabhI kriyAvAhI moTara-yUniToM kA upayoga hotA hai, jinakA upayoga vyakta vANI meM hotA hai| isalie vyakta vANI ke saMyama ke sAtha mAnasika vANI ke saMyama kA prayoga bhI Avazyaka hai, jo svara-yaMtra ke zithilIkaraNa (kAyotsarga) se ghaTita hotA hai| AdhyAtmika dRSTikoNa tanAva ke tIna prakAra tanAva tIna prakAra ke haiM-zArIrika tanAva, mAnasika tanAva aura bhAvanAtmaka tnaav| jaba AdamI zArIrika zrama karate-karate thaka jAtA hai, taba vaha vizrAma karatA hai, para do ghaMTe sone meM jitanA vizrAma mAMsapeziyoM ko nahIM milatA, utanA vizrAma Adhe ghaMTe taka vidhivat kAyotsarga karane se mila jAtA hai| hama zarIra ke zrama ko bhI jAnate haiM aura usa zrama ko miTAne kA upAya-vizrAma ko bhI jAnate haiN| hama mana kA zrama to karate haiM kintu usako vizrAma denA nahIM jaante| hama ciMtana karanA jAnate haiM kiMtu aciMtana kI bAta nahIM jAnate, cintana se Scanned by CamScanner Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga 47 mukta honA nahIM jaante| jaba hama socanA prArambha karate haiM, to usako toDanA kaThina ho jAtA hai| kaThina isalie hai ki hama aciMtana kI bAta nahIM jAnate / mAnasika tanAva kA mukhya kAraNa hai - adhika socanA / socane kI bhI eka bImArI hai| kucha loga isa bImArI se itane grasta haiM ki prayojana ho yA na ho, ve nirantara kucha-na-kucha socate hI rahate haiN| isI meM apane jIvana kI sArthakatA samajhate haiN| mana ko vizrAma denA tabhI saMbhava hai, jaba hama vartamAna meM rahanA sIkha jaaeN| vartamAna meM jIne kA artha hai - mana ko vizrAma denA, bhAra se mukta honA, mAnasika tanAva se chuTakArA pAnA / tIsarA hai - bhAvanAtmaka tnaav| yaha bahuta hI jaTila hai| yaha eka bahuta bar3I samasyA hai| jo vastu prApta nahIM hai, use prApta karane kA prayatna karanA, usI prayatna meM lage rahanA Artta dhyAna hai / priya vastu kI prApti tathA manojJa aura manonukUla padArtha kI upalabdhi ke lie prayatnazIla rahanA aura amanojJa, apriya aura mana ke viparIta vastu se chuTakArA pAne kA prayatna karanA - bhAvanAtmaka tanAva paidA karatA hai / raudra dhyAna bhI bhAvanAtmaka tanAva kA kAraNa banatA hai / mana meM saMkalpa-vikalpa calatA rahatA hai / raudra dhyAna meM kabhI hiMsA kA bhAva paidA hotA hai, kabhI pratizodha kA bhAva paidA hotA hai| mUla ghaTanA kucha kSaNoM meM hotI hai, kiMtu pratizodha kI bhAvanA varSoM taka calatI rahatI hai| mana meM nirantara badalA lene kI bhAvanA banI rahatI hai| isI meM sArI zakti kA vyaya hotA hai / yahI tanAva kA kAraNa hai| Aja ke yuga meM zArIrika tanAva eka samasyA hai| mAnasika tanAva usase ugra samasyA hai aura bhAvanAtmaka tanAva sabase vikaTa samasyA hai, bhayaMkara samasyA hai| mAnasika tanAva se bhI isake pariNAma bahuta bhayaMkara hote haiN| isa samasyA se nibaTane ke lie prekSAdhyAna kA sahArA liyA jAtA hai. kAyotsarga kA dvAra kholA jAtA hai| prekSAdhyAna ke abhyAsa se Artta- raudra dhyAna chUTa jAtA hai| usase utpanna hone vAlA tanAva ghaTa jAtA hai / prekSAdhyAna aura kAyotsarga- ye apane Apa meM jIne ke sAdhana haiM, apane bhAva (svabhAva) meM rahane ke upAya haiN| kAyotsarga : kAyika dhyAna hama manuSya haiN| hamAre pAsa cAra gatizIla tattva haiM- zarIra, zvAsa, Scanned by CamScanner Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga vANI aura mn| pratikSaNa ye prakampita hai| ye naI UrmiyoM ko lete haiM aura purAnI UrmiyoM ko chor3ate haiN| hamArA AkAza-maMDala ina UrmiyoM se Urmila hai. inake prakampanoM se prakampita hai| ye prakampana hamAre jIvana kA saMcAlana karate haiN| hamAre dvArA chor3e hue prakampana dUsaroM ko prabhAvita karate haiN| dUsaroM dvArA chor3e hue prakampana hameM prabhAvita karate haiN| hama saMkramaNa kA jIvana jIte haiM, jahAM hama paraspara eka dUsare ko prabhAvita karate haiN| aprabhAvita koI nahIM hai, pUrNataH svataMtra koI nahIM hai| aprabhAvita sthiti aura svataMtratA aprakampana kI dazA meM hI prApta ho sakatI hai| dhyAna usakA mukhya sAdhana hai| prakaMpana se aprakaMpana kI ora jAnA hI dhyAna hai| zarIra kA aprakampana kAyika dhyAna- kAyotsarga hai| zvAsa kA aprakaMpana zvAsa-saMyama hai| vANI kA aprakaMpana vAcika dhyAna hai| mana kA aprakaMpana mAnasika dhyAna hai| kyA prakampanoM ko rokA jA sakatA hai ? 1 koI bhI zarIradhArI prANI prakampanoM ko sarvathA nahIM roka sakatA hai| hamArI zArIrika ceSTAoM kA AdhAra pezI-maMDala hai| do prakAra kI peziyAM hotI haiM- aicchika aura anaicchika aicchika peziyoM ko hama apanI icchA ke anusAra gati de sakate haiN| anaicchika peziyoM para hamArI icchA kA adhikAra nahIM hotaa| ve apanI ceSTA karane meM svAyata hotI haiN| hama saba zarIra ko sthira karane kA prayatna karate haiM, zarIra ke prakaMpanoM ko rokane kA prayatna karate haiM, taba hamArA prayatna aicchika peziyoM kI ceSTAoM ko rokane kA hI hotA hai| hAtha, paira Adi ko gati denA hamArI icchA ke adhIna hai, isalie jaba hama dhyAna karanA cAhate haiM, taba sabase pahale hAtha, paira Adi ko kisI vizeSa mudrA meM sthApita kara unakI gati ko sthagita kara dete haiN| yaha kAyika dhyAna mAnasika dhyAna kI mudrA ho jAtI hai| hRdaya, phuphphusa, AmAzaya, yakRta aura AMteM-ina avayavoM kI ceSThA hamArI icchA ke adhIna nahIM hai| isalie hama dhyAna kI sthira mudrA meM baiThe hote haiM, taba bhI inakA prakaMpana cAlU rahatA hai| mastiSka aura sva-saMcAlita snAyu-maMDala kI kriyA bhI cAlU rahatI hai, isalie zarIra ko sthira aura mana ko eka dhyeya para kendrita karane para bhI indriyoM ke anubhava, sukha-duHkha, sardI-garmI Adi kI saMvedanA hotI rahatI hai| yaha dhyAna kI pahalI bhUmikA hai| zithilIkaraNa : mRtyu kI prakriyA kAyotsarga mRtyu kI prakriyA hai| isameM do bAteM ghaTita hotI haiM- zarIra Scanned by CamScanner Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itanA zithila ki usameM koI aivika (Voluntary) pravRtti nahIM hotii| zvAsa itanA maMda ki usake paMdana atyanta hala ho jAte haiN| lagatA hai zvAsa banda ho gyaa| jaba kisI vyakti ko jIvita hote hue bhI mRta hone kI anubhUti hotI hai. taba kAyotsarga ghaTita hotA hai| bhedavijJAna kI sAdhanA kAyotsarga bheda-vijJAna kI sAdhanA hai-zarIra aura caitanya kA bheda, AkAMkSA aura caitanya kA bheda, pramAda aura caitanya kA bheda, uttejanA aura caitanya kA bhed| zarIra, icchA, nIMda, pramAda aura Avega se bhinna jo hai, vaha caitanya hai| kAyotsarga meM sabase pahale hogA-aicchika saMcalanoM (Voluntary Movements) kA saMyama-hAthoM kA saMyama, pairoM kA saMyama, vANI kA saMyama aura indriyoM kA sNym| jaba taka aicchika saMcalanoM ko saMpUrNa rUpa meM susaMyamita nahIM kiyA jAegA, taba taka kAyotsarga prArambha nahIM ho sktaa| zarIra kI sthUla (aicchika saMcalanoM) kI caMcalatA ko samApta karane ke bAda sUkSma kriyAoM kI caMcalatA ko miTAnI hogii| zarIra kI sArI caMcalatA prANa-UrjA aura mana kI caMcalatA hai| yadi prANa kI dhArA aura mana kI dhArA caitanya kI ora pravAhita hone laga jAtI hai, to zarIra zAMta ho jAtA hai, kyoMki caMcalatA paidA karane vAlI prANa kI UrjA aura mana kI gati use prApta nahIM ho rahI hai| jaba zarIra zAMta aura sthira ho jAtA hai, taba usakA utsarga ho jAtA hai aura pUrA kAyotsarga sadhatA hai| visarjana : Atma-darzana kI prakriyA zarIra kA zithilIkaraNa hI visarjana nahIM hai| visarjana kA artha hai-zarIra aura caitanya ke pRthaktva kA spaSTa anubhv| yaha lagane lage ki zarIra bhinna hai aura caitanya bhinna hai-piMjar3A bhinna hai aura paMchI piMjar3e se bhinna hai--mukta hai| jaba kAyotsarga kI sthiti prApta hotI hai, taba jAnane kI sthiti prApta hotI hai| kAyotsarga AtmA taka pahuMcane kA dvAra hai| AtmA kI jhalaka milatI hai, to kAyotsarga apane Apa sadha jAtA hai| adhyAtma kA artha hai-apane astitva kI upalabdhi-jJAtA-draSTAbhAva kI upalabdhi / Scanned by CamScanner Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga jAte haiN| yaha sthUla aparAdha kisI kA, daNDa kisI ko kAyotsarga se hama duHkha ke upAdAna taka pahuMca jAte haiN| zarIra dukha ko prakaTa karane kA hetu hai, kintu duHkha kA upAdAna na upAdAna (mUla kAraNa) hai-kArmaNa zarIra | kAyotsarga kI sthiti meM ho ke upAdAna kA darzana hotA hai| hamArA virodha hai usa kArmaNa zarIra se jo hameM satA rahA hai| eka satya sthira hotA hai ki kArmaNa zarIra ko kSINa karanA hai, isa sthala zarIra kA sahayoga lenA hai| sthUla zarIra se sahayoga kA matalaba hai use sthira krnaa| caMcalatA kA cakravyUha kArmaNa zarIra ne apane astitva kI surakSA kI vyavasthA kara rakhI hai| hamArA atisUkSma zarIra-kArmaNa zarIra hamAre samUce taMtra ko saMcAlita kara rahA hai| usakI vyavasthA kA sabase bar3A sUtra-sabase bar3A rahasya hai-cNcltaa| caMcalatA isalie ki ajJAna banA rahe, jisase cetanA ko apane astitva kA patA na cle| yaha eka aisA jAla hai, jisameM saba kucha chipa jAtA hai| itanI caMcalatA, itanI taraMgeM, itanI UrmiyAM A jAtI haiM ki kucha patA hI nahIM cltaa| caMcalatA nahIM hotI, to AtmA kabhI apane svarUpa meM calA jAtA, koI saMdeha nhiiN| kintu eka caMcalatA ke kAraNa vaha apane svarUpa se bhAga rahA hai| isa prakAra caMcalatA karma-zarIra kI surakSA-vyavasthA kA hI nahIM apitu usakI AkrAmaka nIti kA bhI mukhya AdhAra hai| sarvaprathama caMcalatA ko samApta karanA hogaa| caMcalatA ko samApta karane kI dizA meM sabase pahalA caraNa hai-kaayotsrg| jaba zarIra kI pravRtti kA nirodha hotA hai, taba sUkSma zarIra-kArmaNa zarIra ko eka dhakkA-sA lagatA hai| usake cakravyUha meM eka gaharI darAra par3a jAtI hai| kAyotsarga meM hama to nizcala hokara baiTha jAte haiN| sthala zarIra kA sthira honA sUkSma zarIra ke lie visphoTa honA hai| becArA itanA kApa uThatA hai ki use anaMta-anaMta paramANuoM ko usI samaya chor3a denA par3atA hai| anaMta-anaMta paramANu bikharane laga jAte haiN| apane avayavoM ko tor3akara girA denA hotA hai| ve TUTakara girane laga jAte haiN| kArmaNa zarIra kI parAjaya kA prArambha ho jAtA hai| Scanned by CamScanner Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga AtmA ke bAre meM saMdeha, svataMtra caitanya ke bAre meM sandeha, traikAlika astitva ke bAre meM sandeha isalie hai ki caMcalatA vidyamAna hai| caMcalatA hai, isIlie itane vikalpa paidA hote haiM, itane tarka paidA hote haiN| una vikalpoM ke andhakAra meM, una tarkoM ke AvaraNa meM, astitva kA prazna dhuMdhalA ho jAtA hai aura vyakti ke mana meM saMdeha paidA ho jAtA hai| yadi yaha buddhi kA vyAyAma nahIM hotA, yadi yaha tarka nahIM hotA aura ina sabako saMcAlita karane vAlI yaha caMcalatA nahIM hotI, to astitva ke bAre meM kabhI sandeha paidA nahIM hotaa| tarka vAstavikatA para pardA DAla detA hai, sacAI ko AvRta kara detA hai| manuSya ke mana meM aisA vikalpa uThatA hai ki satya tirohita ho jAtA hai, parde ke pIche calA jAtA hai| isa caMcalatA ke kAraNa yaha ghaTanA ghaTita hotI hai, apane astitva kA vyakti ko patA nahIM cltaa| caMcalatA kA eka kAma yaha hai ki AdamI ko apane astitva kA patA na cale, ajJAna banA rhe| caMcalatA kA dUsarA kAma hai-apane duHkha kA patA na cale / duHkha hai, para patA nahIM cltaa| vyakti mAnatA nahIM ki duHkha hai| 'duHkha hai' yaha kahatA hai, duHkha bhogatA hai, pAtA hai, anubhava karatA hai, phira bhI itanI jaldI bhUla jAtA hai ki mAno duHkha huA hI na ho| yaha caMcalatA nahIM hotI, to aisA nahIM hotaa| caMcalatA ke kAraNa vyakti ko apane duHkha kA, kamajorI kA, zaktihInatA kA, ajJAna kA patA nahIM cltaa| caMcalatA kA cakravyUha kaise tor3eM ? sAdhanA kA sabase pahalA caraNa hai-kAyotsarga-zarIra ko sthira krnaa| isakA artha hai-zarIra kI caMcalatA ko samApta krnaa| sAdhanA kA prArambha kAyotsarga se hotA hai| kAyotsarga kA eka caraNa hai-zarIra ko bilakula sthira, nizcala aura zAMta kara baiTha jAnA aura kucha bhI nahIM krnaa| ___logoM ne kAyotsarga ko bahuta hI sImita artha meM samajhA hai-kAyotsarga arthAt zarIra kA zithilIkaraNa / zarIra ko pUrA zithila kara do, kAyotsarga ho gyaa| yaha artha pUrA nahIM hai| yaha kevala pacIsa pratizata artha hai kAyotsarga kaa| pacIsa pratizata artha hai-sahiSNutA kA aura pacAsa pratizata artha hai-abhy| kAyotsarga trimUrti hai| yaha tIna mUrtiyoM se banA hai| sahiSNutA kAyotsarga kA eka tattva hai-shissnnutaa-kssaanti| sAdhaka kAyotsarga Scanned by CamScanner Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSA dhyAna : siddhAnta aura prayoga kI mudrA meM khar3A hai| jo kucha ho rahA hai, hone de| paira darda kara rahe haiM kreN| zarIra dukha rahA hai, duHkhe| pAnI barasa rahA hai, brse| AMdhI aura tUphAna A rahe haiM, aae| sahiSNutA-sahana karanA aura sahana karate rhnaa| jo hotA hai hone deM, koI cintA nhiiN| isa cintA se mukta ho jAnA hI kAyotsarga hai| jisameM sahiSNutA kA bhAva vikasita nahIM hai, kaha kabhI kAyotsarga nahIM kara sktaa| zarIra meM darda hote hI sthiratA TUTa jAtI hai, Asana badala diyA jAtA hai| makkhI yA macchara kA sparza hote hI hAtha uTha jAtA hai| sArA zarIra asthira ho jAtA hai, caMcala ho jAtA hai| kAyotsarga nahIM sdhtaa| sahiSNutA yA kSAMti ke binA kAyotsarga nahIM ho sktaa| sahiSNutA ke binA kAyA kA tyAga nahIM kiyA jA sktaa| abhaya, abhaya aura abhaya __ jaba sahiSNutA sadhatI hai, taba abhaya ghaTita hotA hai| samUce dharma kA rahasya hai-abhy| dharma kI yAtrA kA Adi-bindu hai-abhaya aura antima bindu hai-abhaya / dharma kA iti abhaya hai, dharma abhaya se prArambha hotA hai aura abhaya ko niSpanna kara, kRtakRtya ho jAtA hai| vItarAgatA kA Arambha abhaya se hotA hai aura vItarAgatA kI pUrNatA bhI abhaya meM hotI hai| ___ jo vyakti bhaya-mukta nahIM hotA, vaha kabhI dhArmika nahIM bana sakatA, kAyotsarga nahIM kara sktaa| kAyotsarga kA artha hai-abhaya / kAyotsarga kA artha hai-zarIra kI ciMtA se mukta ho jaanaa| zarIra kI ciMtA se mukta ho jAnA, sarala-sI bAta lagatI hai| parantu yaha itanI sarala bAta nahIM hai| zarIra ke prati bane hue bhaya se chuTakArA pA lenA sarala bAta nahIM hai| 'mameda zarIrama'-yaha zarIra merA hai-jisa kSaNa meM yaha svIkRti hotI hai, usI kSaNa meM bhaya paidA ho jAtA hai| yaha bhaya kA utpatti kA mUla kAraNa hai| zarIra kA mamatva bhaya utpanna karatA hai| mamatva aura bhaya do nahIM hai| jahAM mamatva hai. vahAM bhaya hai aura jahAM bhaya hai. vahI mamatva hai| mamatva ko chor3anA bhaya-mukta honA hai aura bhaya-mukta hone kA artha hai-mamatvahIna honaa| . zarIra ke mamatva ko choDanA caitanya ke prati jAganA hai| zarIra ke prati jo mamatva hai, usase chuTakArA pAnA bahuta bar3I upalabdhi hai| Scanned by CamScanner Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga prayojana manaHkAyika (Psychosomatic) prayojana ucca raktacApa kI bImArI hone para bhI bahuta varSoM taka usake roga-lakSaNa sAmAnyataH sAmane nahIM Ate haiM, kyoMki isa bImArI kA mAyAvI svabhAva apanA khataranAka prabhAva chipAkara apane Apako nirdoSa pratIta karAtA hai| kintu antatogatvA yaha bImArI hRdaya yA mastiSka ko kSatigrasta kara detI hai athavA vyakti ko ekAeka mRtyu ke muMha meM Dhakela detI hai| yaha bImArI pratyakSa rUpa meM athavA dhamaniyoM ke kar3epana ke bar3ha jAne se parokSa rUpa meM hRdaya aura mastiSka ke UtakoM ke vinAza kA kAraNa bana jAtI hai| jaba dhamanI kA kar3Apana bar3ha jAtA hai, taba sAmAnya rUpa se usakA nizAnA hamArI tIna prANAdhAra (Vital) avayavoM meM se kisI eka ko banAyA jAtA hai-hRdaya, mastiSka yA gurde / ucca raktacApa yA hAiparaTeMzana hRdaya ko UMce dabAva para rakta pampa karane ke lie bAdhya kara detA hai| isase hRdaya ko adhika kaThora zrama karanA par3atA hai tathA usa para kSatikAraka dabAva par3atA hai| ucca raktacApa kI yaha bImArI isIlie jyAdA khataranAka hai ki isase dhamaniyoM ke kar3e banane kI gati teja ho jAtI hai| dhamaniyoM ke kar3epana kA mukhya kAraNa hai dhamaniyoM ke andara kI divAloM para rakta ke thakke, vasA (yA carbI) aura kailziyama Adi kI parata jmnaa| sAmAnya rUpa se narama aura lacIlI rahane vAlI dhamaniyAM kaThora bana jAtI hai, unakA lacIlApana naSTa ho jAtA hai tathA ve AMzika rUpa se athavA pUrNa rUpa se avaruddha ho jAtI haiN| isa avarodha yA rukAvaTa ke ghora pariNAma A sakate haiN| dhamaniyoM ke kar3epana kI bImArI (Etherosclerosis) hone kA khatarA raktacApa bar3hane ke sAtha bar3ha jAtA hai| arthAt jitanA-jitanA raktacApa bar3hatA hai, utanA-utanA khatarA bar3hatA hai| yadi hRd-dhamaniyAM (Coronaries), jo bahuta patalI hotI haiM avaruddha ho jAeM, to hRdaya kI kozikAoM kI mRtyu ho jAtI hai tathA dila kA daurA par3a jAtA hai| yadi mastiSka kI dhamaniyoM meM avarodha paidA ho jAe to mUrchA, mastiSka kI nasa kA phaTanA (Brain Haemorrhage) yA pakSAghAta ke daure par3anA Adi ghaTita ho sakatA hai| isa prakAra satata bane rahane vAlA ucca raktacApa yA hAiparaTeMzana Scanned by CamScanner Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnta aura prayoga 54 hArTa-aTaika kA kAraNa yA mUrcchA (hemareja, pakSAghAta Adi) jaise mRtyu ke pramukha nimittoM kA eka apratyakSa kAraNa hai / hAiparaTeMzana kA eka pramukha kAraNa hai avyAkhyeya ( Essential ) hAiparaTeMzana, jinakA anupAta hai -80 se 65 prtisht| isake kAraNoM kA aba taka patA nahIM calA hai| sAmAnya rUpa se mAnasika dabAva ( yA tanAva) ko isakA kAraNa mAnA jAtA hai| krodha, bhaya, ciMtA jaise bhAvAtmaka Aveza. Avega isake hone ke mukhya rUpa se kAraNabhUta hote haiN| yadyapi yaha bAta sAmAnya rUpa se mAnI jAtI hai, phira bhI cikitsA- zAstriyoM ne isa ora paryApta dhyAna nahIM diyA hai| dabAvapUrNa sthitiyAM aura inase utpanna hone vAle tanAva bahudhA isa prakAra ke avyAkhyeya hAiparaTeMzana ke pratyakSa yA parokSa nimitta bana sakate haiN| yaha prazna honA svAbhAvika hai ki kyA hama hAiparaTeMzana ke aparihArya khataranAka pariNAmoM se baca sakate haiM ? kyA hamAre zarIra ke bhItara aisI koI praNAlI hai, jo dabAva kI praNAlI se nitAMta viloma rUpa meM kArya kara sake ? isakA uttara hai- 'hAM, hai / ' saubhAgya se hamAre zarIra meM dabAva- pUrNa sthitiyoM kA pratikAra karane ke lie eka AMtarika praNAlI hai jise sakriya karane se nizcita rUpa se raktacApa ko ghaTAyA jA sakatA hai| hAiparaTeMzana ke marIjoM ko isa pratirakSAtmaka praNAlI ko pravartita karanA sikhAyA jA sakatA hai, jisase vaha apane raktacApa ko kama kara sakatA hai| agale prakaraNa meM varNita kAyotsarga kA prayoga raktacApa ko kama karane kA eka upacAra hai| yugoM-yugoM se yaha prayoga mAnavIya paramparAoM meM pracalita rahA hai| cUMki nirantara bane rahane vAlA ucca raktacApa dhamanI - kAThinya jaisI khataranAka bImArI paidA karane meM nimittabhUta hotA hai, AnuSaMgika duSpariNAma na ho aise kisI bhI upAya se raktacApa ko kama karanA zreyaskara hogA / hAiparaTeMzana kA pratikAra karane vAlI auSadhiyAM hamAre anukaMpI nAr3I saMsthAna kI pravRtti ko niruddha kara raktacApa ko kama kara detI hai, kintu aisI auSadhiyAM khataranAka AnuSaMgika duSpariNAma lAtI haiM aura usase adhika gambhIra samasyAeM paidA ho sakatI haiN| uparyukta auSadhiyoM kI taraha kAyotsarga ke prayoga se ucca raktacApa ko kama kiyA jA sakatA hai, para yaha eka nirApada mArga hai / kAyotsarga ke niyamita abhyAsa kA mUlya isalie bar3ha jAtA hai ki auSadhiyoM ke sAtha utpanna hone vAle AnuSaMgika duSpariNAmoM Scanned by CamScanner Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga kA kAyotsarga ke prayoga meM sarvathA abhAva hotA hai| isa bAta se pUrva ullikhita prAkkalpanA pramANita hotI hai ki adhikAMza ghaTAnAoM meM hAiparaTeMzana kI bImArI kA mUla kAraNa dabAvapUrNa sthitiyAM haiN| kAyotsarga karane kA eka anya mukhya kAraNa hai usakI roga-nirodhaka shkti| anukaMpI nAr3I-saMsthAna kI atyadhika sakriyatA ke duSpariNAmoM se bacane kA yaha eka sahaja aura nirApada mArga hai| isakA artha yaha huA ki yaha prayoga una bhAvAtmaka bImAriyoM ko bhI zAMta karane kA bahuta upayogI upAya hai, jinakI utpatti bar3hI huI anukaMpI nAr3I-saMsthAna kI sakriyatA para AdhArita hai| kAyotsarga kA eka upacArAtmaka prayoga ke rUpa meM dUsarA mahattvapUrNa upayoga hai-dhUmrapAna, madyapAna jaise mAdaka padArthoM ke vyasana se pIr3ita vyakti ko vyasana-mukta krnaa| bhAMga, carasa, gAMjA, aphIma evaM usase nikAle gae heroina, kokIna tathA ela.esa.DI. Adi khataranAka nazIle yA svApaka padArtha haiM, jo sevana karane vAle vyakti ke svAsthya ko burI taraha se bigAr3a dete haiM tathA bahudhA use akAla mRtyu ke muMha meM dhakela dete haiN| prekSAdhyAna-paddhati ke vibhinna dhyAna-prayogoM ke sAtha kAyotsarga ke niyamita abhyAsa dvArA koI bhI vyakti sarvathA vyasana-mukta ho sakatA hai| itanA hI nahIM, vastutaH kAyotsarga kA prabhAva vyakti kI una maulika pravRttiyoM para par3atA hai, jo use naze ke sevana ke lie bAdhya kara detI hai| isa prakAra kAyotsarga nazIle padArthoM kA eka arAsAyanika vikalpa hai, jo sarvathA nirdoSa yA nirApada hI nahIM apitu svAsthyavardhaka hai| nazIle padArthoM ke sevana se jo mastI AtI hai, usakI apekSA dhyAna dvArA hone vAlI AnandAnubhUti adhika gaharI aura nirdoSa hotI hai| AdhyAtmika prayojana yadi hameM apanI sthUla cetanA kI bAta ko bhItara meM-sUkSma taka pahuMcAnA hai to kAyotsarga karanA Avazyaka hai| yadi zarIra kI pravRttiyoM kA aura snAyavika pravRttiyoM kA zithilIkaraNa nahIM hai, to bAta bhItara taka nahIM pahuMca sktii| kAyotsarga donoM ora se kiyA jA sakatA hai-bAhara se bhItara kI ora athavA bhItara se bAhara kI ora calane se| bAhara se caleMge, taba sabase pahale hAthoM, pairoM, vANI aura indriyoM kA saMyama karanA hogaa| jaba hama bhItara se caleMge, taba usa mudrA meM baiThanA hogA jisase mana kI Scanned by CamScanner Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga dizA aura prANa kI dhArA badala jAe-mana aura prANa kI sArI UrjA bhIta kI ora bahane laga jaae| yadi mana bhItara kI ora thama gayA, yadi astilA aura (cetanya) kI koI jhalaka mila gaI, to zarIra ke samasta avayava apane Apa zAMta ho jaaeNge| prayatna karane kI koI AvazyakatA yA apekSA na hogii| jaba hAtha, paira aura vANI kA saMyama-zithilIkaraNa ghaTita hotA hai taba indriyoM ke tanAva kama ho jAte haiN| unameM uThane vAlI AkAMkSAoM kI taraMga kama ho jAtI hai| taba adhyAtma kI yAtrA zurU hotI hai| adhyAtma kI yAtrA zurU karane ke lie sabase pahalI zarta hai-kaayotsrg| sAdhanA meM kAyotsarga kA mahattvapUrNa sthAna hai| kAyotsarga karane kA uddezya kyA hai ? isakA eka uddezya hai ki zakti kA jo vyartha hI vyaya ho rahA hai. use rokA jaae| zarIra ke dvArA jo zakti kharca ho rahI hai, vANI ke dvArA jo zakti kharca ho rahI hai, mastiSka kI jo zakti vyartha hI kharca ho rahI hai, use bacAyA jA ske| dUsare zabdoM meM kAyotsarga kI sArI prakriyA isIlie hai ki zakti ko bacAyA jA sake aura zakti kA sahI artha meM upayoga kiyA jA ske| isakA ekamAtra upAya hai-kaayotsrg| hama kAyotsarga kareM, zithilatA kA anubhava kareM, jisase ki hamAre zarIra kI kozikAeM, hamAre zarIra kA kaNa-kaNa vizrAma le sake aura usakI zakti kharca na ho, saMcita rhe| zvAsa ko zAMta kreN| zvAsa lambA leN| zvAsa ko maMda kreN| jaba zvAsa manda hotA hai, taba zarIra zithila hotA hai, kAyagupti aura kAyotsarga sadhatA hai, oNksIjana kI khapata kama ho jAtI hai, prANazakti kA vyaya kama hotA hai| ___ adhyAtma ne manuSya ko badalane kI eka mahattvapUrNa prakriyA dii| usa prakriyA ke aneka caraNa haiN| usakA pahalA caraNa hai-kaayotsrg| isase purAnI AdatoM meM parivartana AtA hai-mana kA zodhana hotA hai| kAyotsarga bure svabhAvoM ko badalane vAlA hai| jo kAyotsarga kI prakriyA ko nahIM jAnatA, vaha svabhAva-parivartana nahIM kara sktaa| "selpha-hipnoTijma' ke vizeSajJoM ne isake lie sabase pahalA jo sUtra diyA hai vaha hai-'oTo-rileksezana'-'sva-zithilIkaraNa' | yaha kAyotsarga kI prakriyA hai| cAhe svabhAva ko badalanA ho, cAhe kisI bImArI kI cikitsA karanI ho, to sabase pahale kAyotsarga karanA hogaa| mAnasika zAMti kA sabase bar3A upAya hai-citt-smaadhi| citta-samAdhi ke lie Avazyaka hai-citta kI shuddhi| citta kI zuddhi kA sabase bar3A sUtra Scanned by CamScanner Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai. zarIra kI sthirtaa| zarIra jitanA sthira hotA hai, utanA hI citta zuddha hotA hai| vitta kI azuddhi kA sabase bar3A kAraNa hai-citta kI cNcltaa| zarIra kI sthiratA hue binA citta kI sthiratA nahIM hotI, zarIra kI sthiratA hue vinA zvArA zAMta nahIM hotA, mauna nahIM hotA, mauna zAMta nahIM hotA, smRtiyA zAMta nahIM hotI, kalpanAe samApta nahIM hotI, vicAra kA cakra rukatA nhiiN| isalie sabase pahale Avazyaka hai, kAyotsarga / kAyotsarga hotA hai, to anAyAsa sArI bAteM ho jAtI haiN| sAdhanA ke lie agale caraNa apane Apa Age bar3ha jAte haiN| hamArA yaha zarIra jisa dina himAlaya kI bhAMti niSprakampa, aDola aura acaMcala bana jAegA, to phira sAdhanA ke lie aura kucha jAnane kI, aura kucha samajhane kI, aura kucha karane kI jarUrata nahIM hogii| sAdhanA kI sArI ghaTanAeM apane Apa ghaTita hone laga jAeMgI aura sAdhanA svayaM sAkAra hokara hamAre sAmane mUrtimatI bana jaaegii| koI samasyA sAmane AtI hai, Apa socate haiM ki samasyA kA samAdhAna kaise mile? ekAMta meM jAkara baiThate haiM, zAMta hokara baiThate haiM, samasyA kA samAdhAna mila jAtA hai| jIvana kI yAtrA calAne vAlA, vyavahAra kI bhUmikA para jIne vAlA hara vyakti samaya-samaya para kAyotsarga karatA hai| adhyAtma kI yAtrA karane vAle vyakti ke lie to isake sivAya aura koI vikalpa hI nahIM hai| jo kAyotsarga kI samyag ArAdhanA nahIM karatA, kAyotsarga ko ThIka nahIM sAdhatA, vaha adhyAtma ke kSetra meM koI pragati nahIM kara sktaa| niSpattiyAM __ aba hama zArIrika, mAnasika, AdhyAtmika Adi dRSTiyoM se hone vAlI niSpattiyoM kI carcA kareMge, jisameM tanAva-mukti, citta kI ekAgratA, jJAtA-draSTA-bhAva kA vikAsa, caitanya kA sAkSAtkAra, prajJA kA jAgaraNa Adi ullekhanIya haiN| cAra avasthAeM kAyotsarga kI prathama avasthA meM sthiratA prApta hotI hai| zArIrika stara para tanAva-mukti kA anubhava hone lagatA hai tathA kucha manaHkAyika rogoM meM pratyakSa sudhAra kA anubhava bhI hone lagatA hai| kAyotsarga kI dUsarI avasthA meM kucha viziSTa parivartana ghaTita hote haiM Scanned by CamScanner Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga snAyu-taMtra prabhAvita hotA hai mastiSka kI taraMgoM aura mastiSkIya vidyut meM parivartana jAtA hai| oNksIjana kI khapata kama ho jAtI hai| anaicchika mAMsapeziyoM para niyantraNa sthApita hone lagatA hai aura svAyatta snAyutaMtra kA uttejanA-stara gira jAtA hai| unameM sthiratA AtI hai| zArIrika kArya-kSamatA bar3ha jAtI hai| zleSma Adi rogoM ke kSINa hone se deha kI jar3atA naSTa hotI hai| ___ jAgarUkatA ke kAraNa buddhi kI jar3atA naSTa hotI hai| sardI-garmI Adi dvaMdvoM ko sahane kI kSamatA bar3hatI hai| * citta kI ekAgratA sulabha ho jAtI hai| isakI tIsarI avasthA meM sthUla zarIra kA bodha kSINa ho jAtA hai| sUkSma zarIra kI sakriyatA bar3ha jAtI hai aura vaha kabhI-kabhI sthUla zarIra ko chor3akara bAhara calA jAtA hai| isa sthiti meM sUkSma padArtha dRSTigata hone laga jAte haiN| isakI caturtha avasthA meM AtmA ke caitanyamaya svarUpa kA pratyakSa anubhava ho jAtA hai| tanAva-mukti kAyotsarga kI pahalI aura pratyakSa niSpatti hai-tnaav-mukti| jo bhI sAdhaka yaha sAdhanA karegA, usake tanAva dhIre-dhIre visarjita ho jaaeNge| koI kAyotsarga kare aura tanAva na miTe, yaha kabhI nahIM ho sktaa| kAyotsarga tanAva-mukti kA acUka upAya hai| jinhoMne kAyotsarga kA abhyAsa kiyA hai, zarIra ke zithilIkaraNa kA prayatna kiyA hai, mamatva ke visarjana kA abhyAsa kiyA hai, unhoMne yaha anubhava kiyA hai ki zarIra sarvathA tanAva-mukta ho gayA hai. halkA ho gayA hai| kAyotsarga karane vAlA mana ke bojha se Upara uTha jAtA hai| yaha kAyotsarga kA pratyakSa lAbha hai| caMcalatA kI nivRtti zithilIkaraNa kA artha hai-caMcalatA kI nivRtti-zarIra pUrA sthira ho Scanned by CamScanner Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga jAe. koI bhI aMga na hile| zarIra kI sArI pravRtti kA visarjana karanA hI zithilIkaraNa hai| kAyotsarga meM pahale hama icchAcAlita nAr3I-saMsthAna ko sthira karate haiN| jaise-jaise abhyAsa bar3hatA hai, sthiratA phalita hotI jAtI hai| jaba icchAcAlita nAr3I-saMsthAna para niyantraNa sthApita ho jAtA hai, taba svataHcAlita nAr3I-saMsthAna bhI apane Apa sthira hone laga jAtA hai, hRdaya kI dhar3akana bhI kama hone laga jAtI hai, zvAsa manda ho jAtA hai, usakI saMkhyA ghaTa jAtI hai, prANavAyu yA oNksIjana kI khapata kama ho jAtI hai, sArI apekSAeM kama ho jAtI haiM aura akalpita zAMti kA vAtAvaraNa bhItara meM nirmita ho jAtA hai| zarIra para prabhAva zarIra para kAyotsarga ke prabhAva kI carcA kareM, to kahA jA sakatA hai ki kAyotsarga ke dvArA lagabhaga sabhI nAr3I-taMtrIya kozikAeM prANa-zakti se anuprANita ho jAtI haiN| eka prakAra se unheM aisA avakAza kA samaya prApta hotA hai, jisake daurAna ve nirantara una para par3ane vAle bojha se mukta rahatI haiM-rAta-dina mastiSka taka saMvedana ko pahuMcAne tathA pravRtti-bahula gatividhiyoM ko calAne ke thakA dene vAle kArya se vizrAnti kA anubhava kara sakatI haiN| isalie yaha Azcarya nahIM honA cAhie ki dIrghakAlIna azAMta nidrA kI apekSA svalpakAlIna kAyotsarga vyakti ko adhika sphUrti aura zakti pradAna karatA hai| Upara jo batAyA gayA, usase to spaSTa ho cukA hogA ki kAyotsarga kA prayoga karate samaya nIMda lenA prayoga ke lakSya ke viparIta hogaa| para nIMda meM jAne se pUrva kAyotsarga kA prayoga karane kA pariNAma hogA-svastha zAMtipUrNa niiNd| zArIrika lAbha jina vyaktiyoM ko ucca raktacApa Adi ke kAraNa hRdaya-roga hone kI sabhAvanA rahatI hai, ve kAyotsarga ke niyamita abhyAsa se apanI pratikAra-zakti kA bar3hAkara isa khatare se baca sakate haiN| eka ilekTronika sAmagrI-nirmANa karane vAle kArakhAne ke 100 zramikoM para eka prayoga kiyA gyaa| ina 1. landana meM 1683 meM briTiza hAlisTika meDikala esoziesana ke udghATana samAroha ke avasara para batAe gae satya vRttAnta ke AdhAra pr| Scanned by CamScanner Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga zramikoM ko ucca raktacApa, rakta meM kolesTerola kI ati mAtrA tathA dhUmrapAna Adi vyasana ke kAraNa hRdaya roga kA khatarA ho gayA thaa| unheM ATha saptAha taka prati saptAha eka ghaMTe taka zithilIkaraNa kA abhyAsa karavAyA gyaa| unake raktacApa meM ullekhanIya kamI pAyI gii| isa kArakhAne ke aise anya zramikoM kA dala, jise uparyukta abhyAsa se vaMcita rakhA gayA thA (jise 'kaNTrola grupa' kahA jAtA hai), sadasyoM kI tulanA meM prayoga ke antargata abhyAsa karane vAle dala ke sadasyoM meM tIna varSa pazcAt bhI raktacApa nIcA rahA tathA unameM hRdaya-roga kI ghaTanAeM bhI kama hiiN| sUkSma zarIra kI ghaTanAoM kA jJAna adhyAtma kI sAdhanA karane vAle vyakti ko adhyAtma ke niyamoM se paricita honA jarUrI hai| kAyotsarga hotA hai, zvAsa-darzana hotA hai| kAyotsarga hotA hai, zarIra-prekSA apane Apa ho jAtI hai| zarIra meM hone vAle kaMpana apane Apa prakaTa hone lagate haiN| kAyotsarga hotA hai, vicAra-darzana hotA hai| zarIra ke hara avayava kI sthiratA jaba sadhatI hai, pratyeka kozikA kI sthiratA kA abhyAsa hotA hai, to phira kisa kozikA meM kahAM, kyA ho rahA hai, isa ghaTanA kA patA lagane laga jAtA hai| nAr3I-saMsthAna meM, graMthi-saMsthAna meM jo kucha ho rahA hai, vidyuta-pravAha kI jo gati ho rahI hai, rasAyana kisa prakAra apane dividha pariNamana kara rahe haiM aura kisa prakAra ke rasAyana bana rahe haiM, una saba ghaTanAoM kA kAyotsarga meM patA laga jAtA hai| kAyotsarga jaise-jaise vikasita hotA hai, jaise-jaise zarIra kI sthiratA sadhatI jAtI hai, vaise-vaise jAgarUkatA bar3hatI jAtI hai| cetanA nirmala ho jAtI hai aura isa sthUla zarIra kA atikramaNa kara sUkSma zarIra kI ghaTanAoM kA bhI patA lagane laga jAtA hai| jJAtA-draSTA bhAva kA jAgaraNa jaba kAyotsarga ghaTita hogA taba zarIra kI sArI caMcalatA samApta ho jAegI, itanA hI nahIM apitu sAdhaka 'susamAhitAtmA' bana jaaegaa| AtmA kA vaha svarUpa prakaTa hogA jo pahale kabhI nahIM huA thaa| isa svarUpa ko Aja taka yA to inkAra karate rahe the, yA kevala mAnate rahe the| kiMtu aba jAnane laga jaaeNge| jAnane kI bAta taba AtI hai jaba kAyotsarga kI sthiti prApta hotI hai| kAyotsarga AtmA taka pahuMcane kA dvAra hai| inakI Scanned by CamScanner Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga niSpatti hai adhyAtma kI upalabdhi, apane astitva kI upalabdhi, apana svarUpa kI upalabdhi, jJAtA-draSTA-bhAva kI uplbdhi| AbhAmaMDala kA darzana ___ kAyotsarga kI pragAr3ha avasthA meM AbhAmaMDala kA darzana bhI hone lagatA hai| jaba kAyotsarga saghana hotA hai taba paramANuoM kA bhItara AnA banda ho jAtA hai| usa sthiti meM sthUla zarIra ko pAra karane ke pazcAt atisUkSma zarIra ke spandana dikhAI dene laga jAte haiN| usakA sAkSAtkAra hote hI hamArI sArI dRSTi badala jAtI hai| viveka-cetanA kA jAgaraNa ___ jaba kAyotsarga sadhatA hai to viveka-cetanA jAga jAtI hai, cetanA aura zarIra kI bhinnatA spaSTa ho jAtI hai, sAkSAtkAra ho jAtA hai yaha rahA zarIra aura yaha rahA caitanya; yaha rahA zarIra aura yaha rahI aatmaa| bilaunA kiyaa| eka bindu AtA hai-yaha rahI chAcha aura vaha rahA mkkhn| tila ghAnI meM pailA jAtA hai, eka bindu AtA hai-yaha rahI khalI aura yaha rahA tel| sonA tapAyA jAtA hai| eka biMdu AtA hai-yaha rahI miTTI aura yaha rahA zuddha sonaa| viveka ho jAtA hai, pRthakkaraNa ho jAtA hai| yaha zarIra hai aura yaha aatmaa| yaha acetana hai aura yaha cetn| yaha azAzvata hai aura yaha zAzvata / AtmA aura pudgala kA spaSTa bheda use sAkSAt ho jAtA hai| yaha viveka-cetanA bahuta bar3I upalabdhi hai| vAstava meM zarIra kA mUlyAMkana vahI vyakti kara sakatA hai, jisane kAyotsarga kA abhyAsa kiyA hai| vAstava meM zarIra kA sAra vahI nikAla sakatA hai, jisane kAyotsarga ko sAdhA hai| kAyotsarga kI anubhUti ke pIche zarIra-vijJAna kI dRSTi se kauna-sI kriyA kArya karatI hai ? jaise hama pahale batA cuke haiM, jisa samaya mAMsapeziyoM ko zithila kiyA jA rahA thA, usa samaya unase sambaddha kriyAvAhI nAr3iyoM meM dhIre-dhIre vidyut kA pravAha manda hotA jA rahA thA tathA isa prakAra unheM vizrAma kA avasara diyA jA rahA thaa| antatogatvA sampUrNa kriyAvAhI praNAlI ko niSkriya banAkara use vizrAma kI avasthA meM sthApita kiyA gayA aura phira usI kA anukaraNa usakI hI pUraka praNAlI-saMvedI (jJAnavAhI) praNAlI dvArA kiyA gayA hai jo mastiSka (yA kendrIya nAr3I-saMsthAna) taka saMvedanoM ko pahuMcAne kA kArya karatI hai| isa Scanned by CamScanner Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna : siddhAnta aura prayAga prakAra sArI prakriyA ke daurAna jahAM eka ora cetana mana pUrNataH jAgata sajaga thA. vahIM dUsarI ora zarIra-hamArA bhautika hissA-dhIre-dhIra cetanArahita-sA. hotA jA rahA thaa| isase abhautika caitanya ko usake pratipakSI bhautika hisse se mukta anubhava karane kA avasara milaa| isa prakAra ke kAyotsarga meM svayaM ke zarIra se bAhara apane Apa ko taiyAra hA anubhava kiyA jA sakatA hai, jo nizcita rUpa se na to svataH-sUcana kA rUpa hai aura na hI sammohana hai, apitu eka vAstavika tathya kI sahI-sahI anubhUti hai| vyutsarga cetanA viveka-cetanA puSTa hotI hai, taba vyutsarga (tyAga) kI kSamatA bar3hatI hai, tyAga aura visarjana kI zakti kA vikAsa hotA hai| phira chor3ane meM saMkoca nahIM hotA, cAhe zarIra ko chor3anA par3e, indriya-viSayoM ko chor3anA par3e, parivAra yA dhana ko chor3anA pdd'e| usameM chor3ane kI itanI kSamatA bar3ha jAtI hai ki vaha jaba cAhe, taba kisI ko bhI chor3a sakatA hai, koI moha nahIM rhtaa| vyutsarga kI cetanA jAgane para sAdhaka ko spaSTa anubhava ho jAtA hai ki maiM caitanyamaya hUM, yahI merA astitva hai| caitanya ke atirikta jitanA bhI jur3Ava huA hai, vaha vijAtIya hai, merA nhiiN| prajJA kA jAgaraNa : samatA kA vikAsa kAyotsarga kI eka aura mahattvapUrNa niSpatti hai-prajJA kA jaagrnn| jaba kAyotsarga ke dvArA prajJA jAgatI hai, taba jIvana meM samatA svataH avatarita hotI hai| lAbha-alAbha, sukha-duHkha, nindA-prazaMsA, jIvana-maraNa-ina dvandvoM meM sama rahane kI kSamatA usI vyakti meM vikasita hotI hai, jo kAyotsarga ko sAdha letA hai| phira usake lie priya aura apriya meM koI bheda nahIM hotaa| donoM AyAma samApta ho jAte haiN| tIsarA AyAma udghATita hotA hai| vaha AyAma hai-samatA kaa| buddhi aura prajJA meM itanA hI aMtara hotA hai ki buddhi cunAva karatI hai-yaha priya hai, yaha apriya hai| prajJA meM cunAva samApta ho jAtA hai| usake sAmane priyatA aura apriyatA kA prazna hI nahIM utthtaa| usake samakSa samatA hI pratiSThita hotI hai| kAyotsarga ke abhyAsa se buddhi kA palar3A halkA hotA jAegA aura prajJA kA palar3A bhArI hotA calA jaaegaa| jIvana meM Scanned by CamScanner Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga jisa dina prajJA kI pahalI kiraNa phUTegI, usa dina apane Apa samatA kA darzana hogaa| abhyAsa 1. kAyotsarga kA tAtparya spaSTa kIjie aura Adhunika yuga meM 'tanAva-mukti' ke lie prayukta kiye jA rahe vibhinna upAyoM ke ullekha-sahita kAyotsarga kI viziSTa upayogitA smjhaaiye| 2. 'tanAva' aura 'tanAva-mukti' kA tAtparya prakaTa karate hue spaSTa kIjie ki tanAva ke kAraNa AMtarika taMtroM kI bAra-bAra kI sakriyatA se zarIra-svAsthya ko kaise hAni pahuMcatI hai| 3. kAyotsarga kI vaijJAnika dRSTi se mahattA spaSTa kiijie| 4. kAyotsarga kI AdhyAtmika dRSTi se upayogitA prakaTa kiijie| 5. kAyotsarga kA manaHkAyika prayojana aura AdhyAtmika prayojana spaSTa kiijie| 6. kAyotsarga-sAdhanA kI vibhinna niSpattiyoM kI vivecanA kiijie| Scanned by CamScanner Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 3 : zvAsa-prekSA vaijJAnika dRSTikoNa bhojana pAnI kI tulanA meM zvAsa bhojana ke lie adhika mUlyavAna UrjA-srota hai| vastutaH to zvAsa hI jIvana hai| hamArI jIvana kI pratyeka kriyA zvasana ke sAtha gAr3ha rUpa se jur3I huI hai| zvasana kriyA kA eka mahattvapUrNa pahalU hai-zarIra kI kozikAoM se niHsRta kArbana-DAi-oNksAiDa ko zarIra se bAhara nikAla denaa| kozikAoM meM UrjA ke lie oNksIjana kI nirantara AvazyakatA hotI hai tathA UrjA-utpAdana kI kriyA ke sAtha-sAtha kArbana-Ai-oNksAiDa paidA ho jAtA hai, jisako yadi zarIra ke bhItara ekatrita hone diyA jAe, to usase kozikAeM viSAkta ho jaaeNgii| samyak zvAsa ke sarvopari mahattva ko kisI bhI prakAra apekSita nahIM kiyA jA sktaa| para durbhAgya se bahuta thor3e hI loga sahI aura pUrA zvAsa lete haiN| durbala svAsthya ke aneka lakSaNa rakta kI aparyApta oNksIjana-ApUrti tathA manda parisaMcAra ke pariNAma haiN| hama na kevala galata DhaMga se zvAsa lete haiM, apitu bahuta bAra zvAsa liyA jAtA hai, vaha bhI azuddha evaM dUSita hotA hai| pariNAma svarUpa hamArI snAyavika durbalatA aura uttejanA bar3hatI hai aura rogoM kA pratikAra karane kI hamArI zakti meM bhArI kamI ho jAtI hai| zvasana-prakriyA phaphphusa apane Apa meM mAMsapezI-rahita hote haiN| ataH zvasana-prakriyA kI Avazyaka yAMtrika kriyA meM unakA sIdhA yogadAna nahIM miltaa| yaha yAMtrika bala tIna prakAra se upalabdha ho sakatA hai (1) tanupaTa (DAyAphrAma) ko Upara nIce khisakA kara (2) antarpaNukIya mAMsapeziyoM ke saMkucana-vistaraNa ke dvArA (3) haMsalI ke hisse ko Upara-nIce khisakA kara / Scanned by CamScanner Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsa-prekSA kozikAoM taka oNksIjana ko pahuMcAne kA dAyitva hRdaya kA hotA hai. jo pampiMga ke dvArA oNksIjana yukta hemoglobIna vAle rakta ko zarIra ke samasta bhAgoM taka pahuMcA detA hai| AMtarika zvasana-kriyA zarIra ke vibhinna bhAgoM meM kiyAzIla UtakoM ke bhItara ghaTita hotI hai| isa kriyA ke daurAna hemoglobina se mukta hokara oNksIjana-skaMdha UtakoM ko upalabdha kie jAte haiM tathA kArbana-DAi-oNksAiDa-skaMdha rakta meM milAkara vApasa phuphphusa kI ora bheja die jAte haiN| ___ jahAM zarIra kI adhikAMza mahattvapUrNa praNAliyoM kA niyamana svataH (anaicchika) niyaMtraNa se kiyA jAtA hai, vahAM zvasana-kriyA kA niyamana aicchika aura anaicchika donoM prakAroM se hotA hai| sAmAnya rUpa se calane vAlI layabaddha zvasana-prakriyA ko zvasana-mAMsapeziyoM evaM phuphphusa-taMtrikAoM ke mAdhyama se zvAsa-kendra ko phIDabaika-paddhati dvArA sUcanA bhejakara cAlU rakhA jAtA hai| isake atirikta aicchika kriyA ke dvArA bhI ise (zvasana-kendra ko) prabhAvita kiyA jA sakatA hai| udAharaNArtha, koI vyakti apane zvAsa ko kucha dera ke lie aicchika rUpa se roka bhI sakatA hai| zvasana-kriyA meM zvAsa nAka se AtA hai aura muMha baMda rakhA jAtA hai| aisA karane se havA meM rahe kITANu, dhUli-kaNa tathA anya pradUSaNa nAsikAoM ke bhItara rahI huI zleSmA-jhillI kI snigdhatA ke kAraNa tathA nAka meM sthita bAloM ke kAraNa vahAM roka die jAte haiN| __zvAsa meM dUsarI mahattvapUrNa bAta yaha hai ki zvAsa ko bhItara lete samaya peTa ko bhItara DAlane kI bajAya bAhara phulAnA caahie| sAmAnya rUpa se loga zvAsa lete samaya peTa ko sikor3ate haiM, jo ThIka nahIM hai| usI prakAra zvAsa chor3ate samaya peTa ko sikor3anA caahie| sAmAnya rUpa se vyakti eka zvAsa ke daurAna 1/2 se 1 lITara havA letA hai kiMtu sahI abhyAsa ke dvArA isa mAtrA ko cAra-pAMca lITara taka bar3hAyA jA sakatA hai| hamameM se adhikAMza vyakti choTe-choTe Tukar3oM meM chichalA zvAsa lete haiM, jisakI saMkhyA 15 se 16 prati minaTa hotI haiN| prazikSaNa ke dvArA hama maMda evaM lambA gaharA zvAsa lene kA abhyAsa bar3hA sakate haiN| zvAsa kI gati ko maMda karane se eka minaTa meM cAra yA pAMca zvAsa taka AsAnI se pahuMcA jA sakatA hai| maMda zvAsa ke dvArA hameM aneka lAbha hote haiM, jaise Scanned by CamScanner Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : siddhAnta aura prayoga (1) sAre zarIra meM hone vAlI TUTa-phUTa kI gati meM maMdatA (2) hRdaya ke kArya-bhAra meM kamI, (3) rakta-cApa meM anAvazyaka vRddhi ko rokanA. (4) snAyavika zAMti meM vRddhi / vaijJAnikapUrNa zvAsa vaijJAnika dRSTi se pUrNa zvasana kA prAraMbha maMda, zAMta evaM pUre ucchavasana ke sAtha hotA hai| antaHzvasana samApta hone para jaba usake lie prayukta mAMsapeziyAM zithila ho jAtI haiM, taba vikasita chAtI kA hissA apane bhAra se hI sikur3a jAtA hai aura bhItara kI havA bAhara nikalanI zurU ho jAtI hai| usake bAda peTa kI mAMsapeziyoM ko saMkucita karane se tanupaTa Upara kI ora khisakatA hai, jisase phuphphusa meM se aura adhika havA niSkAsana karane meM sahAyatA hotI hai| phuphphusIya UtakoM kI spaMjI racanA ke kAraNa prayukta havA kA aMza bhItara raha jAtA hai| yaha avaziSTa havA antaHzvasana ke dvArA tAjI praviSTa havA ke sAtha milakara Age kI prakriyA ke lie prApya havA ke rUpa meM kAma AtI hai| phuphphusoM ko jitanA adhika khAlI kiyA jAegA, utanA hI unameM tAjI havA kA praveza adhika mAtrA meM ho sakegA aura zvAsa-prakoSThoM meM upayogArtha havA utanI hI adhika vizuddha yA amizrita raha skegii| ataH jaba taka pUrI taraha ucchvasana nahIM karate, taba taka antarzvasana pUrA aura samyag nahIM ho sktaa| phuphphusoM ko khAlI karane ke bAda dUsarA kadama unheM adhika se adhika bharane kA hai| phuphphusoM meM samAne vAlI havA kI mAtrA ko phuphphusIya kSamatA athavA prANa-kSamatA kahate haiN| ausatana rUpa meM yaha lagabhaga 6 lITara hai| isa kSamatA ko bar3hAne kI bAta karane se pahale prApya kSamatA kA pUrA upayoga kaise ho sakatA hai, yaha ciMtana Avazyaka hai| phuphphusa ke irda-girda zvasana-kriyA meM upayogI tIna prakAra kI mAMsapeziyoM kA ullekha kiyA jA cukA hai| ye tIna prakAra kI mAMsapeziyAM 1. antarAparyuka mAMsapeziyAM-ye pasaliyoM ke Upara ke aura nIce ke chora se saMlagna hotI haiN| ina mAMsapeziyoM ke saMkucita hone para pasaliyoM kA samUcA DhAMcA Upara kI ora tathA bAhara kI ora phailatA hai aura inake zithila hone para vaha usase viparIta dizA meM gati karatA hai arthAt saMkucita hotA hai| Scanned by CamScanner Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AHUL vakSa pasaliyAM antarpaNukIya mAMsapeziyAM urosthi ZINE tanupaTa - zvasana kriyA meM prayukta mAMsapeziyAM jaba tanupaTa nIce kI ora sikur3atA hai taba vakSa kI gaharAI bar3hatI hai| antarpaNukIya mAMsapeziyAM pasalI ko Upara uThAtI haiM tathA vakSa ke Age-pIche kA vyAsa bar3hAtI haiN| isa prakAra pasalI-piJjara kI caur3AI bar3ha jAtI hai| 2. tanupaTa (DAyAphrAma)-zvasana-kriyA meM upayogI-mAMsapeziyoM meM yaha savAdhika mahattvapUrNa hai| isakA AkAra gambaja jaisA hotA hai| yaha mAMsapezI vakSIya guhA ke pharza yA tala ke rUpa meM tathA udarIya guhA kI chata ke rUpa Scanned by CamScanner Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga 68 meM hotI hai| jaba ise saMkucita kiyA jAtA hai, yaha udarIya aMgoM ko bhI kI ora dabAtI hai tathA vakSIya guhA ke parimANa ko bar3hAtI hai| 3. haMsalI kI mAMsapeziyAM-haMsalI ko Upara kI ora uThA kara una mAMsapeziyoM kA saMcAlana kiyA jA sakatA hai| isa kriyA ke dvArA phaphaphasa ke Upara ke hisse meM havA kA praveza hotA hai| pUre lambe-gahare antarzvasana ke lie ukta tInoM prakAra kI mAMsapezI-samaho kA saMyukta upayoga kiyA jAtA hai| yaha kriyA eka hI bAra meM evaM layabaddha rUpa se kI jAnI caahie| havA kA bhItara praveza nirantara honA cAhie bIca-bIca meM hAMphanA (zvAsa tor3anA) nahIM caahie| pUre zvasana ke lAbha kozikAoM ke sucAru rUpa se saMcAlana tathA kSamatA-vRddhi ke lie yaha Avazyaka hai ki unheM paryApta mAtrA meM oNksIjana upalabdha ho| isalie sahI rUpa meM zvAsa lenA bahuta jarUrI aura mahattvapUrNa hai; jisase ki zarIra kI pratyeka kozikA ko paryApta oNksIjana mila ske| phuphphusoM meM vAyuoM kA AdAna-pradAna bhalI-bhAMti tabhI ho sakatA hai, jaba ki zvasana-kriyA gaharI, pUrI aura maMda ho| zarIra-vaijJAnikoM ke anusAra yaha Avazyaka hai ki saMgRhIta havA zvAsakoSoM meM 10-12 sekiNDa taka rahe jisase ki oNksIjana aura kArbana-DAi-oNksAiDa kA adhikatama vinimaya ho ske| isa prAthamika AvazyakatA ke atirikta yaha bhI jarUrI hai ki samyak zvasana ke dvArA havA ke AvAgamana se saMpUrNa phuphphusoM kI saphAI pUrI taraha ho| andhakAra, uSmA evaM ArdratA-yukta phephar3oM kI saphAI ThIka na hone para ve sUkSma kintu khataranAka kITANuoM ke prajanana ke upayukta sthAna bana jAte yadi zvasana-kriyA pUrNataH vaijJAnika rUpa se kI jAe, jo usake pariNAmasvarUpa phuphphusoM meM atyadhika zaktizAlI cUSaNa-kSamatA utpanna kI jA sakatI hai| gahare aura maMda zvAsa ke dvArA phuphphusoM meM yakRta jaise avayavoM meM ekatrita rakta ko khIMcane ke lie eka prakAra kI cUSaNa-zakti paidA hotI hai| tanupaTa aura pasalI-piJjara ke samyak layabaddha spaMdana pUre zarIra meM hone vAle zirIya rakta-saMcAra ko behatara aura sakriya banAne meM yogadAna dete haiN| isa prakAra hRdaya aura phephar3oM-ina donoM saMcAlana-balo kA samyaka saMyojana rakta ke parisaMcaraNa ko zreSTha banA sakatA hai| aicchika aura suniyojita dIrghazvAsa ke dvArA prANadhArA ko prabhAvita kiyA jA Scanned by CamScanner Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsa- prekSA 66 sakatA hai, jisase zarIra ke kisI bhI prakAra ke avayava - sambandhI yA kriyA-sambandhI vikAra yA gar3abar3I ko pUrNataH ThIka nahIM to kama-se-kama aMzataH prabhAvita to kiyA hI jA sakatA hai / yadyapi yaha prANadhArA tIvra Agantuka aupasargika vikAroM ko pUrNataH ThIka karane meM samartha na bhI ho, to bhI zarIra kI pratikAra zakti ko balavatI banAne meM evaM zarIra ko vikAroM se mukta rakhane meM nizcita hI mahattvapUrNa sahayoga pradAna karatI hai| AdhyAtmika dRSTikoNa zvAsa aura jIvana donoM ekArthaka jaise haiN| jaba taka jIvana taba taka zvAsa; jaba taka zvAsa, taba taka jIvana / zvAsa kA zarIra aura mana ke sAtha gaharA sambandha hai / yaha eka aisA setu hai, jisake dvArA nAr3I - saMsthAna, mana aura prANazakti taka pahuMcA jA sakatA hai| zvAsa, zarIra aura mana - ye saba prANa-zakti dvArA saMcAlita hote haiM / prANa-zakti sUkSma zarIra (taijasa zarIra) dvArA aura sUkSma zarIra ati sUkSma zarIra (kArmaNa zarIra ) dvArA saMcAlita hotA hai| ati sUkSma zarIra AtmA dvArA saMcAlita hotA hai / isalie zvAsa, zarIra, prANa aura karma ke spandanoM ko dekhanA AtmA ko dekhanA hai- usa caitanya zakti ko dekhanA hai, jisake dvArA prANa-zakti spandita hotI hai| prANa kA AharaNa zvAsa kA sambandha hai prANa se, prANa kA sambandha paryApti se arthAt sUkSma prANa se / yaha jIvana ke pahale hI kSaNa meM nirmita ho jAtA hai| prANa ko bhI prANa caahie| vaha prANa AkAza - maNDala se prApta hotA hai| sAre AkAza-maNDala meM prANa cakra phailA huA hai| AhAra paryApti ke yogya vargaNAeM sAre AkAza meM phailI huI haiN| UrjA kI yA prANa-zakti kI vargaNAeM phailI huI haiN| ve prApta hotI haiM-zvAsa ke mAdhyama se| hama kevala zvAsa hI nahIM lete, usake sAtha prANa bhI lete haiN| zarIra zAstra ke anusAra bhI jaba hama zvAsa lete haiM, bAhara kI havA bhItara jAtI hai, jisameM oNksIjana hotA hai| karma-zAstra kI bhASA meM hama prANa lete haiN| zvAsa ke sAtha jAne vAlA prANa usa prANa ko saMvarddhita karatA hai, poSaNa detA hai / jaina Agama bhagavatI aura prajJApanA meM yaha prazna upasthita kiyA gayA hai ki jIva kaba AhAra letA hai aura kitanI dizAoM se AhAra letA hai| Scanned by CamScanner Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GO prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga para dakSiNa prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki jIva pUrva, pazcima, uttara UrdhvadizA aura adhodizA-chahoM dizAoM se AhAra letA hai| vahAM kevala. (saMha se grahaNa kiyA jAne vAlA bhojana Adi) kA prasaMga hI nahIM / roma-AhAra (rUoM se grahaNa kie jAne vAle sUkSma poSaka tattva) bhI alA mAtrA meM hotA hai| vahAM AhAra kA artha hai-prANa-tattva kA aahaar| jIva jIvita rahane ke lie nirantara bAhara se AharaNa karatA hai, vaha nirantara prANa-UrjA letA hai| yaha AharaNa kabhI nahIM ruktaa| UrjA yA prANa ke AharaNa kA sazakta mAdhyama hai zvAsa / vaha nirantara calatA hai. to AharaNa bhI nirantara calatA hai| zvAsa kA sambandha hai prANa se. prANa kA sambandha hai sUkSma prANa se aura sUkSma prANa kA saMbaMdha hai sUkSma zarIra se-kArmaNa zarIra se| zvAsa aura prANa zvAsa bhItara jAtA hai, usake sAtha prANavAyu bhItara jAtA hai| prANa-tattva bhI bhItara jAtA hai aura prANa-tattva kA UrjA ke rUpa meM pariNamana hotA hai| hamAre jIvana kA samUcA krama-hamArI sArI pravRttiyAM prANa-zakti yA prANa-UrjA ke dvArA saMcAlita hotI haiN| yadi prANa kI UrjA nahIM hai, to cetanA Tika nahIM skegii| bolanA-cAlanA, dekhanA, indriyoM, mana aura buddhi kA kriyAzIla honA-ye saba prANa-UrjA ke kArya haiN| inakI sakriyatA kI pRSThabhUmi meM prANa kA pravAha kArya karatA hai| zarIra, mana aura indriyAM acetana hai; prANa-UrjA kA yoga pAkara ve sabhI sacetana ho jAte haiN| hama jitanA gaharA zvAsa lete haiM, utanI hI adhika prANa-zakti prApta hotI hai| jaba hama zvAsa-prekSA dvArA zvAsa-darzana karate haiM, taba prANa-zakti aura bar3ha jAtI hai| jo yaugika pradarzana Aja dekhane meM Ate haiM, ve sAre zvAsa ke stara para ghaTita hone vAle prANa-zakti ke pradarzana haiN| isake AdhAra para moTara yA Traka ko chAtI para se nikAlA jA sakatA hai| AtmA meM ananta zakti hai, ananta vIrya hai| zvAsa usa ananta zakti kA eka aMza hai| isalie zvAsa ke prayoga se camatkAra kie jA sakate haiN| prANa, prANavAyu aura prANAyAma prANa-zakti ko jJAna-kendra meM le jAnA-yahI hamArI prANa kI sAdhanA kA artha hotA hai| luhAra dhauMkanI dhauMkatA hai! usase havA nikalatI hai. agni prajvalita hotI hai| eka to dhauMkanI se havA nikalatI hai aura eka Scanned by CamScanner Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agni jalatI hai| havA aura Aga eka nahIM hai, ki jitanI teja havA hogI, utanI hI teja agni bhI ho jaaegii| isa prakAra prANavAyu prANa ko uttejita karatI hai| hama jitanI mAtrA meM prANavAyu (oNksIjana) leMge, utanA hI prANa dizuddha hogA. sakriya hogaa| yadi prANavAyu nahIM milegI. to prANa meM uttejanA nahIM AegI. sakriyatA nahIM aaegii| isakA zarIra-zAstrIya kAraNa yaha hai-hamAre zarIra meM rakta saMcAra ke do mukhya sAdhana haiM-hRdaya aura phephar3A. rakta kA zodhana phephar3oM meM hotA hai| azuddha rakta ko zuddha kara kArbana-DAI-oNksAiDa ko zarIra se bAhara kara diyA jAegA aura prANavAyu vAlA zuddha rakta zarIra ke andara pravAhita hogaa| agara prANavAyu nahIM milI. to rakta vikRta rahegA aura vaha sAre zarIra ko vikRta kara degaa| prANavAyu rakta-zuddhi kA sAdhana hai aura zuddha rakta sAre zarIra ko gati dene vAlA hai| prANa ke sAtha usakA gaharA saMbaMdha hai| prANavAyu rakta ke mAdhyama se prANa ko bhI uttejita karatI hai, sakriya karatI hai| prANavAyu kA paryApta siMcana milane para prANa kA paudhA lahalahA uThatA hai| pUrA siMcana na milane para vaha paudhA kumhalA jAtA hai, AdamI niSprANa aura niSkriya ho jAtA hai| prANavAyu ko ThIka se lene kA sAdhana hai-praannaayaam| prANAyAma prANa kA AyAma-vistAra tathA anuzAsana hai| sAmAnyataH yaha recaka, pUraka aura kumbhaka kI kriyA hai, kintu vastutaH yaha zvasana-kriyAoM kA samyaka niyamana aura niyojana hai arthAt zvAsa-prazvAsa ko vyavasthita rUpa meM niyaMtrita karane se prANAyAma phalita hotA hai| sAmAnyataH zvAsa kA pUraka aura recana-kriyA meM phephar3oM kA bahuta kama hissA upayoga meM AtA hai| prANAyAma dvArA pUrNa pUraka aura recana kara hana phephar3oM kA pUrNa upayoga kara sakate haiN| prANAyAma vaha saMjIvanI zakti hai, jisase zArIrika svAsthya banatA hai, rakta evaM snAyumaNDala kA zodhana hotA hai| jaba paryApta mAtrA meM prANavAyu pahuMca nahIM pAegI, to rakta kA zodhana nahIM hogA aura zodhana ke abhAva meM gadagI jamatI jaaegii| zuddha rakta svAsthya ke lie anivArya hai| tInoM bAteM jur3I huI haiM-prANa, prANavAyu aura prANAyAma / prANAyAma ke binA prANavAyu kA samyaka grahaNa nahIM hotA aura prANavAyu ke binA prANa kA samyaka uddIpana nahIM hotaa| Akhira hama prANAyAma para A jAte haiN| prANAyAma eka itanA mahattvapUrNa sAdhana hai ki isako samyak jAne binA Scanned by CamScanner Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna: siddhAnta aura prayoga prANavAyu ko nahIM jAna skte| yoga ke AcAryoM ne jo kucha isa viSaya meM I likhA thA, Aja kA vijJAna usase sahamata hotA jA rahA hai| hama prANa se cale, prANavAyu para Ae aura prANAyAma taka phuNce| aba hamArI yAtrA ulaTI zurU hotI hai| hama prANAyAma se calate haiN| hamArA prANAyAma kA abhyAsa acchA honA caahie| prANavAyu svayaM sadha jaaegii| prANavAyu kitanI mAtrA meM lenI cAhie, prANavAyu kahAM taka pahuMca rahI hai. isakA bhI jJAna honA caahie| prANavAyu ko ThIka le lete haiM, to prANa ko sakriya karane kI kSamatA jAgRta ho jAtI hai / prANazakti ke AdhAra para yogI jana vicitra prakAra ke kAma kara dikhAte haiM / taijasa zarIra ke anugraha aura vigraha karane kI zakti hotI hai| tejolabdhi ra - sampanna vyakti jalA sakatA hai, naSTa kara sakatA hai, mAra sakatA hai, vaha anugraha bhI kara sakatA hai, de bhI sakatA hai unameM dene kI bhI kSamatA hotI hai| ye sArI prANazakti kI kriyAeM haiM / prANa kA sambandha hai - taijasa se yaha hotA hai, taba prANAyAma se lI gayI prANavAyu kI agni ke dvArA prANa ko itanA uddIpta kara diyA jAtA hai, prANa itanA jvalita ho jAtA hai ki usameM adbhuta kSamatAeM prakaTa ho jAtI haiN| isa dRSTi se prANAyAma kA bahuta bar3A mahattva hai| prANa ke sAre kendra mastiSka meM haiM, kiMtu prANa kI dhArA ke do mArga ho sakate haiN| usakA eka bAharI rAstA hai aura eka bhItarI rAstA hai| bAharI rAste se prANazakti jAtI hai, to vaha hamArI zarIra-taMtroM ko sakriya banAtI hai| jo naoNrmala zakti hai, vaha usI se utpanna hotI hai, vaha atiriktatA nahIM laatii| yaha hamAre dasa prANakendroM ko sakriya karatI hai aura jIvana-yAtrA ko sahI DhaMga se calAtI hai| jaba hama prANa-zakti ke pravAhita hone vAle isa mArga ko badala dete haiM, to vahAM bhinna prakAra kI zakti paidA hotI hai / 72 dhyAna kA Alambana hama apanI supta cetanA ko jAgRta karanA cAhate haiM- apanI-zAMti ke srotoM ko udghATita karanA cAhate haiM / sUkSma se paricita honA cAhate haiM / yadi hameM sUkSma se paricita honA hai, to sabase pahale hama sthUla ko samyak prakAra se jaaneN| bAhara kA daravAjA khole binA bhItara ke daravAje taka nahIM pahuMcA jA sktaa| hameM sthUla kI ora gati karanI hogii| dhyAna se zvAsa kA AlaMbana lete haiN| isase sthUla se sUkSma kI ora gati prAraMbha ho jAtI hai ! zvAsa hI eka aisA tattva hai, jo bAhara bhI AtA hai aura bhItara bhI jAtA Scanned by CamScanner Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsa-prekSA 093 hai| dUsarA aisA koI bhI sAdhana nahIM hai, jo bAhara bhI rahe aura bhItara bhI rhe| mana hai, para mana beDhaMgA hai| vaha svayaM itanA caMcala hai ki use AlaMbana nahIM banAyA jA sktaa| usako to AlaMbana denA par3egA / yoga ke AcAryoM ne mana ko vaza meM karane kA eka upAya batAyA hai| vaha upAya hai zvAsa zvAsa ko pakar3ate hI mana pakar3a meM A jAtA hai| taba mana itanA sarala, sIdhA ho jAtA hai ki usakI caMcalatA miTa jAtI hai| isalie hamane dhyAna kI prakriyA meM zvAsa ko AlaMbana banAyA hai| yaha zvAsa vaha yAtrI hai, jo bAhara kI yAtrA bhI karatA hai aura bhItara kI yAtrA bhI karatA hai| yaha vaha doSa hai, jo bhItara ko bhI prakAzita karatA hai aura bAhara ko bhI prakAzita karatA hai| yadi hama bhItara kI yAtrA karanA cAheM, to hamAre pAsa ekamAtra upAya hai ki hama mana ko zvAsa ke ratha para car3hA deM aura usake sAtha-sAtha bhItara cale jaaeN| hamArI antaryAtrA prArambha ho jAegI, hama antarmukhI ho jAeMge, hama AdhyAtmika bana jaaeNge| AdhyAtmika banane kA sarala upAya hai-zvAsa ke sAtha mana ko jor3a denA, donoM kA yoga kara denA / zvAsa kA Alambana kyoM ? prazna ho sakatA hai ki zvAsa ko hI Alambana kyoM banAyA jAe ? zvAsa- kriyA ke viziSTa svarUpa ko hama vaijJAnika dhAraNAoM ke AdhAra para samajha sakate haiN| hamAre zarIra ke bhItara calane vAle taMtroM aura kriyAoM kA niyaMtraNa do prakAra se hotA hai 1. aicchika rUpa se (Voluntarily ) 2. svataH saMcAlita rUpa se (Autonomically) hAtha-paira Adi kA saMcAlana, mAMsapeziyAM kA AkuMcana-vikuMcana Adi kriyAeM svataH saMcAlita na hokara aicchika rUpa se niyaMtrita kI jAtI haiN| dUsarI ora pAcana (Digestion). rakta saMcAra (Blood Circulation) hRdaya kI dhar3akana (Heart-rate) Adi kriyAeM aicchika na hokara svataH saMcAlita hotI haiN| zvasana (Respiration) eka aisI kriyA hai, jinakA niyantraNa svataH saMcAlita rUpa se bhI hotA hai aura aicchika rUpa se bhii| dUsare zabdoM meM kaheM to eka zvAsa hI aisI kriyA hai, jo jAne-anajAne hameM saMbhAlatI hai| zuddha, sahaja aura AMtarika Alambana jaba hama aicchika niyaMtraNa kI bAta karate haiM, to usakA tAtparya hotA Scanned by CamScanner Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga hai citta ko zvasana-kriyA ke sAtha jodd'naa| jaba citta zvasanaki sAtha jar3a jAtA hai, taba vaha zvAsa ko pakar3ane meM yAnI usake : karane meM sakSama banatA hai| yahI prakriyA hai-mana ko ekAgra yA sthira kara kI-usakI caMcalatA ko miTAne kii| isa krama se prazikSita kie jAne / mana sthUla ko pakar3ane meM bhI sakSama hotA jAtA hai| hama isa bAta ko na soceM ki hama mana ko miTA deN| mana ko miTAnA asaMbhava to nahIM, para bahuta muzkila hai| kintu nAnA prakAra ke AlambanoM meM bhaTakane vAle mana ke usa bhaTakAva ko miTA deM, eka hI Alambana meM lambe samaya taka vaha sthira raha sake aisA prayatna kreN| isIlie zvAsa ko hamane cunA hai| vaha eka aisA AlaMbana hai, jo sahaja hai-bAhara se lAnA nahIM pdd'taa| jaba cAheM, taba use Alambana banA sakate haiN| vaha na bhUtakAla kI smRti hai, na bhaviSya kI kalpanA hai, apitu vartamAna kI vAstavikatA hai| jaba citta zvAsa para kendrita hotA hai, to hameM vartamAna meM jIne kA avasara prApta hotA hai| vaha eka zuddha aura pavitra Alambana hai| usake prati hamArA koI rAga-dveSa ho hI nahIM sktaa| dIrgha zvAsa __ zvAsa do prakAra kA hotA hai-sahaja aura prayatna-janita / prayatna ke dvArA zvAsa meM parivartana kiyA jA sakatA hai-choTe zvAsa ko dIrgha banAyA jA sakatA hai| sAdhanA ko vikasita karane ke lie prANa-zakti kI pracuratA apekSita hotI hai| prANa-zakti ke lie zvAsa kA IMdhana caahie| zvAsa kA IMdhana jitanA sazakta hogA, prANa-zakti utanI hI sazakta hogI aura prANa-zakti jitanI sazakta hogI, hamArI sAdhanA utanI hI saphala hogii| zvAsa ko sazakta banAne ke lie hI hama use 'dIrgha' banAte haiN| sAmAnyataH AdamI eka minaTa meM 15-17 zvAsa letA hai| isake Asa-pAsa do sthitiyAM banatI haiN| eka sthiti hai-zvAsa kI saMkhyA ko bar3hAne kI aura dUsarI sthiti hai zvAsa kI saMkhyA ko ghaTAne kii| dUsare zabdoM meM eka sthiti hai zvAsa ko choTA karane kI aura dUsarI sthiti hai zvAsa ko lambAne kii| ye do sthitiyAM banatI haiN| jo vyakti sAdhanA-rata nahIM hai, jo bahuta AvegazIla haiM, ve vyakti usa dizA meM prasthAna karate haiM ki zvAsa choTA ho jAtA hai aura usakI saMkhyA bar3ha jAtI hai| Scanned by CamScanner Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsa-prekSA kra. saM. 1. 2. 3. 4. 6. 7. 8. 6. kriyA vAsanA ke Avega meM yA sambhoga meM krodha, bhaya Adi uttejanA meM nIMda meM bolate samaya calate samaya baiThe-baiThe sAmAnya dIrghazvAsa dIrghazvAsa - paryApta abhyAsa ke bAda lambe niyamita abhyAsa se eka minaTa meM ausatana zvAsoM kI saMkhyA 60-190 40-60 25-30 20-25 18-20 15-17 8-10 4-6 1-3 15-17 kI saMkhyA 30-40 50-60 taka bar3ha jAtI hai| Aveza meM, kaSAya meM, vAsanA- pravRtti meM zvAsa kI saMkhyA bar3ha jAtI hai| zvAsa kI saMkhyA bar3hatI hai, zvAsa choTA hotA hai aura sAtha-sAtha prANa-zakti para usakA prabhAva par3atA hai| isI prakAra zArIrika aura mAnasika svAsthya para bhI usakA asara hotA hai / kintu prekSA dhyAna kI sAdhanA karane vAlA vyakti zvAsa kI gati vyavasthita karatA hai / vaha zvAsa kI lambAI ko bar3hAtA hai / zvAsa maMda ho, zvAsa dIrgha ho, zvAsa lambA ho-yaha sAdhaka kA prathama prayAsa hotA hai / phalasvarUpa zvAsa kI saMkhyA ghaTatI hai, laMbAI bar3hatI hai, mana zAMta hotA hai| isake sAtha-sAtha Aveza zAMta hote haiM tathA uttejanAeM aura vAsanAeM zAMta hotI haiN| zvAsa jaba choTA hotA hai, taba vAsanAeM ubharatI haiN|, uttejanAeM AtI haiM, kaSAya jAgRta hote haiN| jaba zvAsa choTA hotA hai, taba ye saba ubharate haiM yA dUsare zabdoM meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jaba ye ubharate haiM, taba zvAsa choTA ho jAtA hai| ina sabase zvAsa prabhAvita hotA hai| ina saba doSoM kA vAhana hai - zvAsa / ye zvAsa para ArohaNa karake Ate haiN| jaba kabhI mAlUma par3e ki uttejanA Ane vAlI hai, taba tatkAla zvAsa ko lambA kara deM, dIrgha zvAsa lene laga jAeM, Ane vAlI uttejanA lauTa jaaegii| isakA kAraNa hai ki zvAsa kA vAhana use upalabdha nahIM ho pAyA hai| binA AlaMbana ke uttejanA yA vAsanA pragaTa nahIM ho sktii| dhyAna kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka mana kI sUkSmatA ko pakar3ane meM abhyasta ho jAtA hai| vaha jAna letA hai ki mastiSka ke amuka Scanned by CamScanner Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga kendra meM koI vRtti ubhara rahI hai| vaha tatkAla dIrgha zvAsa kA prayoga prAraMbha kara detA hai / ubharane vAlI vRtti tatkAla zAMta ho jAtI hai| sAdhaka una vRttiyoM kA uttejanAoM kA zikAra nahIM hotA / sAdhaka ko sabase pahalA parivartana jo karanA hotA hai, vaha hai, zvAsa kI gati kA privrtn| jo isake mUlya ko nahIM jAnatA, vaha sacAI ko nahIM pakar3a sktaa| jo sAdhaka dIrgha zvAsa ko kevala prANAyAma ke rUpa meM hI svIkAra karatA hai, vaha apane svAsthya taka sImita lAbha to uThA sakatA hai, kintu vaha dIrghazvAsa- prekSA se hone vAle AMtarika parivartanoM ke lAbha se vaMcita raha jAtA hai / hama yaha spaSTa mAneM kI dIrgha zvAsa kevala prANAyAma hI nahIM hai, vaha usase Age bhI hai| hama dIrghazvAsa ko prANAyAma kI dRSTi se nahIM le rahe haiN| usakA mUla upayoga hai - vRttiyoM kA zamana, uttejanAoM kA zamana aura vAsanAoM kA zamana / isake sAtha-sAtha zArIrika aura mAnasika lAbha bhI hote haiM / 76 jaba gati meM maMdatA lAne kA abhyAsa aura Age bar3hatA hai, to sAdhaka ko anubhava hotA hai ki bahuta laMbe samaya taka zvAsa lie binA rahA jA sakatA hai, zvAsa kI taraMga kA nirodha kiyA jA sakatA hai| 'mahAprANa-dhyAna' kI sAdhanA Adi aneka prakAra kI samAdhiyoM meM sAdhaka zvAsa kA nirodha kara zvAsahIna sthiti meM calA jA sakatA hai| zvAsa bahuta hI mUlyavAn hai, ise choTA na samajhA jaae| yadi yaha choTI-sI bAta bhI samajha meM A jAtI hai, to sAdhanA kI bar3I-bar3I bAteM svataH samajha meM A jAeMgIM / manuSya kI kaThinAI yaha hai ki vaha sadA dhvajA ko dekhatA hai, nIMva ko nahIM dekhatA / adhyAtma kI sAdhanA meM zvAsa ko dekhanA nIMva ko dekhanA hai| zvAsa-prekSA nIMva kA patthara hai, kyoMki isI para sAdhanA kA mahala khar3A kiyA jA sakatA hai| zvAsa ke dvAra ko khole binA agale dvAroM kA udghATana ho nahIM sakatA / niSpattiyAM citta kI prasannatA prekSA dhyAna-sAdhanA kI aneka prakAra kI niSpattiyAM haiM, ve niSpattiyAM mAnasika bhI haiM aura zArIrika bhI / dhyAna - siddhi hone kA sabase pahalA pramANa hai- citta kI prasannatA / jaise-jaise dhyAna siddha hone lagatA hai, prasannatA bar3hatI jAtI hai| harSa aura zoka eka dvaMdva hai| dhyAna kI ArAdhanA ke dvArA jo prApta hotA hai, vaha hai-citta kI prasannatA-na harSa, na zoka / Scanned by CamScanner Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika ekAgratA zvAsa-prakSA mAnasika, ekAgratA kA bahuta mahatvapUrNa AlaMbana hai! usase rakta ko bala milatA hai, zakti ke kendra jAgata hote haiM, taijasa zakti jAgRta hotI hai, suSumnA aura nADI-saMsthAna prabhAvita hote haiN| hamAre kriyAtmaka aura vyavasAyika kSetra meM mAnasika ekAgratA bahuta mUlyavAna hai| kisI bhI kArya-kSamatA kA AdhAra mAnasika ekAgratA hai| DaoNkTara, vakIla, prophasara, karmacArI ho yA kisI bar3e saMsthAna kA prabaMdha nidezaka (mainejiMga DAirekTara) ho yA sAmAnya gRha-kArya meM rata gRhiNI ho-sabako apane-apane kArya karane meM mAnasika ekAgratA atyanta apekSita hai| kisI bhI kArya meM jaba taka citta ekAgra yA tanmaya nahIM hogA, taba taka utpAdana-kSamatA (Operation efficiency) kA stara atyanta nimna hogA-kSamatA 20 pratizata aura zakti kA anAvazyaka vyaya 80 pratizata hogaa| kintu jaba kisI bhI kArya meM citta kI tanmayatA hogI taba kSamatA 80 pratizata va anAvazyaka vyaya 20 pratizata ho jAegA arthAt ThIka pahale ke vipriit| zvAsa-prekSA kA prayoga citta kI ekAgratA ko-tanmayatA ko bar3hAne kA sarala kintu sakSama upAya hai| jaise pratyeka zvAsa kevala vartamAna kI kriyA hai--na atIta kI smRti, na bhaviSya kI kalpanA hai aura sAdhaka usI ko dekhane meM tanmaya ho jAtA hai, vaise hI vyavasAyika kSetra meM bhI dUsare aneka kAryoM ko chor3akara kevala vartamAna ke kAma para pUrA dhyAna denA aura vaisA karane kI Adata DAlanA, yaha mAnasika ekAgratA kA prazikSaNa hai| audyogika, vANijyika aura vyApArika kSetra ke bar3e saMsthAna apane variSTha prabandhakoM kI kAryakSamatA bar3hAne ke lie unake prazikSaNa meM prativarSa lAkhoM rupae kharca karate haiN| prazikSaNa dene vAle saMsthAna bahudhA semInAra ke rUpa meM yaha kAryakrama calAte haiN| kintu vastutaH kAryakSamatA kA vikAsa karane kA mUla hai mAnasika ekAgratA kA prayoga aura use prApta karane kA sAdhana hai shvaas-prekssaa| jAgarUkatA 2. zvAsa-prekSA jAgarUkatA kA acUka upAya hai| isameM hama bhItara jAne vAle aura bAhara nikalane vAle zvAsa ko dekhate haiN| daravAje para khar3A praharI (citta) yadi jAgarUka na ho, to koI bhI bhItara jA sakatA hai, koI Scanned by CamScanner Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna siddhAnta aura na bhI bAhara A sakatA hai| phira praharI hone kA koI artha Ate-jAte zvAsa ko dekhate-dekhate citta jAgarUka ho jAtA hai ki bhI zvAsa usase bacakara nikala nahIM pAtA, pratyeka zvAsako vaha letA hai| zvAsa aura citta sAtha-sAtha caleM, sahayAtrI rhe| do sAla meM caleM aura eka nIMda letA rahe, yaha nahIM ho sktaa| nIMda Ate chuTa jaayegaa| zvAsa kA kSetra sImita hai, citta kA kSetra asIma cita kara kAma yaha nahIM ki vaha zvAsa kI sImA meM cale, zvAsa ke sAtha hI zvAsa kI yAtrA choTI hai, usakA yAtrApatha nathUne se phephar3e taka bahata saMkIrNa aura choTA hai, kintu citta kA mArga bahuta lambA-caur3A hai, bahuta dI hai| vaha eka kSaNa meM sArI duniyA kA cakkara lagA sakatA hai| itanI vizAla yAtrA karane vAle aura itanI tIvra gati se calane vAle citta ko zvAsa jaise choTe yAtrI ke sAtha jor3e rakhanA kaThina kAma hai, kintu yaha kiyA jA sakatA hai| aisA karane para hI citta jAgarUka ho jAtA hai, phira vaha kabhI nahIM sotA; vaha zvAsa kA sAthI bana jAtA hai| samabhAva zvAsa vAstavika hai, isalie vaha satya hai-vartamAna kI ghaTanA hai| zvAsa-prekSA karane kA artha hai-satya ko dekhanA, vartamAna meM jIne kA abhyAsa karanA / zvAsa eka ghaTanA hai| yaha vartamAna kI ghaTanA hai, atIta yA bhaviSya kI nhiiN| jisa kSaNa meM hama zvAsa lete haiM, usI kSaNa meM hama use dekha rahe haiN| yaha vartamAna kA kSaNa hai| yaha hai-vartamAna meM jIne kA abhyAsa; vartamAna meM rahane kA abhyaas| jaba hama vartamAna meM haiM, use dekha rahe haiM, usa samaya na koI rAga hai, na koI dveSa hai, kyoMki jaba smRti yA kalpanA nahIM hai, to rAga bhI nahIM hai aura dveSa bhI nahIM hai| hama smRti aura kalpanA se mukta tathA rAga-dveSa se mukta kSaNa meM jI rahe haiN| yaha hai zuddha cetanA kA kSaNa-yahAM na priyatA hai aura na apriyatA; na koI atIta kA anubhava hai aura na koI bhaviSya kI ciNtaa| zvAsa ko dekhane kA artha hai-samabhAva meM jiinaa| vartamAna meM jiinaa| vartamAna meM jIne kA artha hai-mana ko vizrAma denA, bhAra kA mukta honA. mAnasika tanAva se chuTakArA pAnA-vItarAgatA ke kSaNa meM jInA, rAga-dveSa-mukta kSaNa meM jiinaa| jo vyakti zvAsa ko dekhatA hai, usakA tanAva apane Apa visarjita ho jAtA hai| Scanned by CamScanner Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsa-prekSA jJAtA-draSTA bhAva zvAsa-prekSA jJAtA-draSTA bhAva ko vikasita karane kA bhI sakSama upAya hai| hamArI cetanA kA mUla dharma hai-jAnanA aura dekhanA, jJAtA bhAva aura draSTA bhaav| hama jaba apane astitva meM hote haiM-AtmA kI sannidhi meM hote haiM, taba kevala jAnanA aura dekhanA-do hI bAteM ghaTita hotI haiM, kintu jaba bAhara Ate haiM-apane kendra se haTakara paridhi meM Ate haiM, taba sAtha meM aura kucha jur3a jAtA hai, mizraNa ho jAtA hai| mizraNa hote hI jAnanA-dekhanA chUTa jAtA hai aura socanA, vicAranA, cintana karanA, manana karanA raha jAtA hai ! cintana-manana satya kI khoja ke sAdhana nahIM haiN| satya kI khoja ke lie adhyAtma kI cetanA ko jagAnA hogaa| yaha draSTAbhAva se hI saMbhava hotA hai| zvAsa ko dekhanA cetanA-jAgaraNa kI dizA meM pahalA kadama hai| sahI dizA meM uThAyA gayA pahalA kadama maMjila taka pahuMcAne vAle agale kadamoM kI zrRMkhalA kA Adi bindu hotA hai| zvAsa ko dekhanA Atma-sAkSAtkAra kI maMjila taka pahuMcane kA pahalA kadama hai| ___ zvAsa ko dekhane kA artha hai-darzana kI bAta para A jaanaa| yahAM socanA chUTa jAtA hai, kevala dekhanA raha jAtA hai| dekhanA zurU karate hI vicAroM aura vikalpoM para prahAra hone laga jAtA hai| vikalpoM se haTakara avikalpa aura ciMtana se haTakara aciMtana para kadama bar3hane lagate haiN| zvAsa-prekSA ke dvArA hama jAnane aura dekhane kI mUla pravRtti kA prAraMbha karate haiM, jJAtA bhAva, draSTA bhAva ko vikasita karate haiN| jaba hama zvAsa-prekSA kA abhyAsa karate haiM, taba zvAsa ke sAtha citta ko jor3ate haiM yA citta se zvAsa ko dekhate haiN| zvAsa ko dekhate haiM kintu socate nhiiN| mUlataH 'kevala dekhane' kA yaha prayatna hai| sAtha-sAtha ekAgratA bhI sadhatI hai| kintu hama zvAsa-prekSA kevala ekAgratA ke lie nahIM karate, jJAtA-draSTA bhAva ko vikasita karane ke lie karate haiN| zakti-jAgaraNa hama dIrgha-zvAsa lete haiM, dIrgha-zvAsa kI prekSA karate haiM, isakA artha yaha huA ki hama zakti ke mUla srotoM ko jAgRta karane kA prayatna karate haiN| dIrghazvAsa ko dekhane kI bAta bahuta choTI-sI lagatI hai, kintu yaha bahuta gaharI bAta hai| eka aMgulI ko pakar3a kara samUce ghara kA mAlika bana jAne kI bAta hai| hama isa prakriyA se kevala prANa ko hI nahIM pakar3a rahe haiM, varan Scanned by CamScanner Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga CO samacI prANa-zakti ko jAgRta karane kA prayatna kara rahe haiN| jaise-jaise zvAsa ko dIrgha karate haiM, hama pUrI UrjA ko khIMcate haiM aura use dekhate to zakti ke mUlasrota ko jAgRta kara lete haiM, jisake visphoTa ke dvArA naI-naI zaktiyAM upalabdha hotI haiN| naI dizAoM ke udghATana ke li zvAsa-prekSA bahuta hI mahattvapUrNa hai| samavRtti zvAsa-prekSA jaise dIrgha zvAsa meM zvAsa kI gati ko parivartita kiyA jAtA hai vaise hI samavRtti zvAsa meM usakI dizA ko badalA jAtA hai| eka nathane se zvAsa bhItara lekara dUsare nathune se bAhara nikAlA jAtA hai tathA phira usI se bhItara lekara pahale nathune se bAhara nikAlA jAtA hai| yaha parivartana saMkalpa-zakti ke dvArA niSpanna ho sakatA hai| isa daurAna lagAtAra citta zvAsa ke sAtha-sAtha calatA hai, usakI prekSA karatA hai| yahI 'samavRtti zvAsa-prekSA' hai| samavRtti zvAsa-prekSA meM nAr3I-saMsthAna kA zodhana hotA hai| jJAna-zakti vikasita hotI hai aura atIndriya-jJAna kI saMbhAvanAoM kA dvAra khulatA hai| jaise dIrghazvAsa-prekSA zakti-jAgaraNa kA mahattvapUrNa tattva hai, vaise hI samavRtti zvAsa-prekSA bhI zakti-jAgaraNa kA mahattvapUrNa sUtra hai| manaHkAyika cikitsaka isa niSkarSa para pahuMce haiM ki samavRtti zvAsa ke mAdhyama se cetanA ke viziSTa kendroM ko jAgRta kiyA jA sakatA hai| dUra-bodha (Clairvoyance) kI upalabdhi isase saMbhava ho sakatI hai| samavRtti zvAsa kA satata abhyAsa aneka upalabdhiyoM meM sahAyaka ho sakatA hai| abhyAsa 1. zvAsa kI prakriyA ko vaijJAnika dRSTi se spaSTa kiijie| 2. prANa, prANavAyu aura prANAyAma ko spaSTa kiijie| 3. zvAsa-prakriyA kA AdhyAtmika dRSTi se mahattva smjhaaiye| 4. zvAsa-prekSA kI niSpattiyoM para prakAza ddaalie| Scanned by CamScanner Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 4 : zarIra- prekSA vaijJAnika AdhAra hama jIvana meM pratikSaNa apane zarIra ke sAtha rahate haiM, kintu usake pramukha avayavoM ke viSayoM meM hamArI jAnakArI alpa evaM ina avayavoM ke kriyAkalApoM ke viSayoM meM alpatara hotI hai| sarvaprathama hameM zarIra ke vibhinna taMtroM kI prakriyAoM kA jJAna prApta karanA hogA tabhI hama apane hRdaya, phephar3e aura yakRta jaise mahattvapUrNa aMgoM kA samyak paricaya kara sakeMge, unakA galata DhaMga se upayoga karanA chor3a sakeMge aura unakI bhalI-bhAMti dekha-rekha kara skeNge| mAnava-zarIra aura aMgopAMga kharaboM kI saMkhyA meM sUkSmAtisUkSma kaNikAoM, jinheM kozikA kahate haiM, kozikAoM ke dvArA utpAdita dravya evaM zarIra ke tarala padArthoM se nirmita hai| yadi zarIra ko hama imArata kaheM, to kozikA usakI IMTa hai| yAnI kozikAeM hamAre zarIra kI ikAiyAM haiN| inheM 'jIva - aNu' kI saMjJA bhI dI jA sakatI hai / hamAre zarIra meM lagabhaga 600 kharaba (6,00,00,00,00,00,000) kozikAeM hotI haiN| prAyaH sabhI kozikAeM itanI sUkSma hotI haiM ki unheM dekhane ke lie zaktizAlI sUkSma vIkSaNa yaMtra kI apekSA hogI tathA unake bhItara jhAMkane ke lie sUkSmatama vIkSaNa yaMtra kI apekSA hogii| choTI-se-choTI kozikA kI lambAI caur3AI lagabhaga 1/200 milImITara hotI hai aura bar3I se bar3I kozika 1/4 mi. mITara lambI-caur3I hotI hai 1 kozikAoM ko apanA kArya karane ke lie zakti yA UrjA (enarjI) kI AvazyakatA hotI hai| usakA utpAdana kozikAoM ke bhItara rahe hue sUkSmAtisUkSma UrjA utpAdana - kendroM (Power-house) meM kiyA jAtA hai| lagabhaga sabhI UtakoM meM kozikAeM jIrNa hotI rahatI haiM aura unake sthAna para naI kozikAeM banatI rahatI haiN| naI kozikAoM kA nirmANa jIrNa kozikAoM ke vibhAjana ke dvArA hotA hai / Scanned by CamScanner Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga pratyeka jIvita kozikA meM sahasroM kI saMkhyA meM vibhinna prakAra ke rasAyana vidyamAna hote haiN| ye rasAyana kevala niSkriya padArthoM kA mizraNa na hokara nirantara sakriya rUpa meM eka dUsare ke sAtha kriyA meM pravRtta rahate haiN| AnuvaMzikatA kI sampUrNa jAnakArI kA saMketa bhI unameM rAsAyanika rUpa meM hotA hai| zarIra ke vibhinna aMgoM kI saMracanA bhI vibhinna rAsAyanika upAdAnoM se kI jAtI hai| bhinna-bhinna aMzoM meM vidyamAna vibhinnatA kA kAraNa bhI rAsAyanika padArthoM kI racanA kI vibhinnatA hI hai| I samAna saMracanA vAlI kozikAoM ke samUha evaM unake bIca rahe hue nirjIva padArtha milakara Utaka kI racanA karate haiN| jaise 1. tvacA yA AcchAdana karane vAle Utaka 2. asthi aura upAsthi ( Cartilage) 3. mAMsapeziyoM ke Utaka 4. tantrikAoM ke Utaka Adi / eka hI prakAra ke kAryoM meM saMlagna aneka UtakoM ke samUhoM se avayava banate haiN| udAharaNArtha- hRdaya, jo ki zarIra kA eka prANa- AdhAra (Vital) avayava hai, jIvita zarIra ko TikAe rakhane ke lie 'saMgha kArya' eka Avazyaka sthiti hai| arthAt sabhI avayavoM dvArA eka dUsare ko paraspara sahayoga karanA atyanta apekSita hai| eka hI prakAra ke kAryoM kI zrRMkhalA ko niSpAdita karane vAle aneka avayavoM ke samUha ko "tantra" kahA jAtA hai| jaise- zvasana taMtra / zarIra ke jina taMtroM ke viSaya meM adhika vistRta jAnakArI apekSita haiM, ve haiM 1. nAr3I taMtra 2. rakta parisaMcaraNa taMtra 3. zvAsa- taMtra 4. pAcana-taMtra tathA visarjana-taMtra 5. antaHsrAvI granthi-taMtra nAr3I taMtra (taMtrikA taMtra) nAr3I-saMsthAna (Nervous System) mAnava zarIra kA jaTilatama tantra hai| yaha zarIra ke anya sabhI tantroM kA niyaMtraNa evaM saMyojana karatA hai tathA unake mAdhyama se samagra zarIra ke kriyAkalApoM ko saMcAlita karatA hai| isalie ise zarIra kA sarvAdhika mahattvapUrNa taMtra mAnA jAtA hai| yadi Scanned by CamScanner Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra-prekSA nAr3I-taMtra kisI bhI kAraNa se viphala ho jAe, to sAre zarIra kI pravRttiyAM Thappa ho jAeMgI, sAre avayava stambhita ho jAyeMge aura antatogatvA sUkSma prANAdhAra kiyAeM banda ho jaaeNgii| aisI sthiti meM na hAtha-paira hila sakeMge, na baiThanA-uThanA, na mAMsapeziyoM kA saMcAlana ho sakegA, na AMkhoM kA unmeSa-nimeSa hogA aura yahAM taka ki zvAsocchavAsa bhI banda ho jaayegaa| pramastiSka (dAyAM golArdha) pramastiSka (vAyAM golArdha) meru-rajju laghu mastiSka hamAre kendrIya nAr3A-sasthAna ka mukhya do aMga haiM1. mastiSka (Brain) 2. suSumnA yA meru-rajju (Spinal Cord) zarIra ke bhItara aura bAhara se prApta hone vAlI sUcanAoM kI jAMca-par3atAla kara unheM saMzodhita krnaa| 2. pezI-taMtra kI sakriyatA ke dvArA zArIrika saMcalana kA upAdana evaM niyamana krnaa| mastiSka ke kucha hisse saMvegoM ke niyaMtraNa aura sUcanAoM ke saMgraha ke lie jimmedAra hote haiM tathA vyakti evaM bauddhikatA ke sAtha bhI unakA sambandha hotA hai| anukaMpI-parAnukaMpI taMtrikAeM nAr3I-saMsthAna meM taMtrikA taMtra kI kucha pravRttiyAM aisI haiM jo svataH Scanned by CamScanner Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna: siddhAnta aura prayoga saMcAlita hotI haiM aura kucha pravRttiyAM merudaNDa aura mastiSka ke dvArA saMcAlita hotI haiN| jaise hAtha uThAnA hai, AdamI kI icchA hogI, to hAtha uThegA, Antarika avayavoM ke kArya, granthiyoM kA srAva Adi sAre kArya svAyatta taMtrikA taMtra se niSpAdita hote haiN| merudaNDa ke donoM ora simpetheTika CX bhairavadRr3hatAnikA chaMdita kIkasa cApa prathama udara kIkasa mairava tantrikAoM ke pazcatantu zroNI kI pRSThanitambA zirA ke madhya se kATa trika avasAna sUtra gudAstha mastiSka madhya mastiSka pramastiSka zirovRnta madhya laghumastiSka vRnta caturtha pravezma pazca mastiSka majjaka uraH kIkasa meru rajju mairava tantrikA mairava pragaNDa kendrIya tantrikA saMsthAna ke mukhya aMga-mastiSka aura suSamnA (meru rajju) (Spinal Cord) aura perAsimpetheTika - anukampI aura parAnukaMpI-ye do prakAra kI taMtrikAoM ke gucche hote haiN| vahAM se svAyatta taMtrikA taMtra saMcAlita hotA hai| usameM mastiSka aura merudaNDa kA vizeSa upayoga nahIM hotA, kintu sambandha avazya jur3A rahatA hai| Scanned by CamScanner Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra- prekSA 85 svAyatta nAr3I taMtra ke do pRthaka vibhAga hote haiM, jinameM pratyeka vibhAga eka vizeSa prakAra ke kArya saMpAdita karatA hai 1. parAnukaMpI (Parasympathetic) 2. anukampI (Sympathetic ) ina donoM kI kriyA paraspara viparIta hai| jahAM eka vibhAga aMga yA avayava kI kriyA ko uttejita karatA hai, vahAM dUsarA use zAMta karatA hai| udAharaNArtha- anukampI vibhAga hRdaya kI gati evaM usakI saMkucana zakti tathA rakta cApa ko bar3hAtA hai to parAnukampI vyavasthA inheM kama karatI hai| rakta saMcAra taMtra mAnava - zarIra kI pratyeka kozikA ko glUkoja Adi poSaka tattvoM to hRdaya dhAmaniyAM zirAeM rakta parisaMcaraNa ke vibhinna avayava - hRdaya, dhamaniyAM, zirAeM Scanned by CamScanner Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna: siddhAnta aura prayoga eva prANavAyu (oNksIjana) kI ApUrti kI niraMtara AvazyakatA rahatI hai| isake atirikta kArbana-DAi-oNksAiDa, yUriyA Adi anAvazyaka tattvoM ko kozikAoM se haTAkara phephaDoM, gurdoM yA yakRta meM pahuMcAne kI AvazyakatA rahatI hai jahAM se inako visarjana yA Avazyaka zodhana kiyA jA ske| 8.6 rakta parisaMcaraNa taMtra apanI phailI huI zAkhA prazAkhAoM kI jaTila saMracanA evaM aMtaH-saMbaMdha-yukta nalikAoM ke mAdhyama se rakta ko sAre zarIra meM pahuMcA kara zarIra ko yaha sevA pradAna karatA hai / isa taMtra ke pramukha avayava haiM - hRdaya, phephar3e, mahAdhamanI, dhamaniyAM, mahAzirA, zirAeM aura kozikAeM / rakta ko satata pravahamAna rakhane ke lie jisa preraka bala kI AvazyakatA hai, vaha hai hRdaya nAmaka zaktizAlI pampa kI niyamita hone vAlI dhar3akana / parisaMcaraNa kA sAmAnya krama isa prakAra hai hRdaya mahAdhamanI dhamaniyAM - laghu dhamaniyAM - laghu zirAeM ->> zirAeM - mahAzirA - hRdaya / kezikAeM pAcana-tantra jIvana kI anivArya kriyAoM ke saMpAdana hetu nirantara UrjA kI AvazyakatA hotI hai| UrjA kA utpAdana karane ke lie bhojana kI AvazyakatA hotI hai / pAcana-kriyA jisa avayava ke dvArA hotI hai use bhojana-praNAlI athavA annamArga kahate haiN| bhojana-praNAlI (Alimentary Canal) tathA kucha anyAnya granthiyAM, jo apanA rasa isa praNAlI ko preSita karatI haiM milakara 'pAcana-saMsthAna' banAtI haiN| bhojana-praNAlI kA prArambha mukha se hotA hai aura anta maladvAra meM / yaha sArA mArga lagabhaga nau mITara hotA hai| isa taMtra ke avayava haiM- mukha aura lAra graMthi, annanalI, AmAzaya, pakvAzaya, bar3I AMta Adi / pAcana-taMtra ke sahAyaka avayava - yakRta kloma - granthi (agnyAzaya yA custA) (Pancreas) / Scanned by CamScanner Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIra-prekSA 7 lAra-granthiyA anna nalI AmAzaya pAyalorika chidra - pakvAzaya kloma granthi choTI AMta / bar3I AMta yakRta antaHsrAvI granthi-tantra antaHsrAvI granthiyAM (Endocrine Glands) nalikAvihIna hotI haiN| unake srAva sIdhe hI rakta pravAha meM chor3e jAte haiN| ve pUre zarIra meM pravAhita hote haiM aura utpAdana-sthAna se sudUra sthAnoM taka apanA kArya kara sakate haiN| antaHsrAvI granthiyAM zarIra meM bikharI huI pAI jAtI haiN| isake bAvajUda ina sabakA eka sakSama tantra banatA hai, jo zarIra kI anyAnya kriyAoM meM sampUrNa saMgati biThAkara unakA sucAru rUpa se niyantraNa karatA hai| mukhya antaHsrAvI graMthiyAM ye haiM-pAiniyala, picyUTarI (pIyUSa), thAyaraoNiDa, parA-thAiraoNiDa, thAimasa, eDrInala (adhivRkka), leMgarahAMsa ke dvIpa tathA Scanned by CamScanner Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura pIyUSa granthi pAiniyala thAyaraoNiDa perA-thAiraoNiDa thAimasa yakRta pakvAzaya in. AmAzaya kloma grnthi| vRkka bAhyaka plIhA upavRkka ' aNDAzaya vRSaNa zarIra ke vibhinna bhAgoM meM sthita antaHsrAvI evaM bahi-srAvI granthiyAM gonADsa (kaam-grnthiyaaN)| ye saba graMthiyAM apekSAkRta kAphI choTI hotI haiN| rakta dvArA unheM vipula mAtrA meM poSaka sAmagrI upalabdha hotI hai| ina graMthiyoM ke utpAdana jaiva-rAsAyanika-yaugika (Organic Chemical Compound) ke rUpa meM hote haiN| ve svalpa mAtrA meM bhI bahuta adhika prabhAvazAlI hote haiN| visarjana tantra-gurde ___ zarIra meM utpanna nAiTrojana avaziSTa padArthoM kA visarjana karane ke lie mukhya avayava ke rUpa meM gurde kArya karate haiN| pratyeka gurde meM mUtra kA utpAdana satata caubIsa ghaMTe cAlU rahatA hai| vaha bUMda-bUMda kara mUtra-vAhinI ke mAdhyama se mUtrAzaya (blaiDara) meM TapakatA rahatA hai aura saMgRhIta hotA hai| ___mUtrAzaya se mUtra ko bAhara nikAlane ke lie eka nalikA hotI hai, jo zarIra ke bAhara eka chidra ke dvArA khulatI hai| Scanned by CamScanner Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra-prekSA __rakta kI saphAI aura nisyandana ke atirikta gurde rakta kI lAla kozikAoM ke utpAdana ko bar3hAvA dete haiN| isake atirikta ve rakta meM soDiyama va poTeziyama, lavaNa, jala evaM anya tattvoM kI mAtrA kA niyamana karate haiN| gurdo ke dvArA jaivika jala-santulana ko niyantrita kiyA jAtA hai| gurde hamAre rakta ko atyadhika amlIya yA atyadhika pratyamlIya hone se bacAte haiN| AdhyAtmika AdhAra hamArA zarIra bahuta mUlyavAn hai| isameM jitane rahasya bhare par3e haiM, ve rahasya eka sAdhaka hI jAna sakatA hai| eka DaoNkTara bhI nahIM jAna sakatA, eka kuzala zalya-cikitsaka bhI una rahasyoM ko nahIM jAnatA, jo adhyAtma ke AcAryoM ne khoje haiN| yadyapi AdhyAtmika dRSTi se zarIra kA mUlya cikitsaka nahIM kara sakatA, phira bhI yaha to mAnanA par3egA ki nAr3I-taMtra ke bAre meM Aja kA cikitsaka acchI taraha se jAnatA hai, usakA phaMkzana kyA hai, usakI sArI nAr3iyAM kisa prakAra kriyA karatI haiN| ina sabako eka kuzala cikitsaka acchI taraha jAnatA hai, kintu ina nAr3iyoM se kisa prakAra prANa kI dhArA pravAhita kI jA sakatI hai aura kahAM le jAI jA sakatI hai, citta-vRttiyoM ko kahAM-kahAM le jAyA jA sakatA hai, yaha bAta cikitsA-zAsra kA viSaya nahIM hai| prANa hRdaya meM prANa kA eka prakAra kA pravAha hai, nAsAgra meM prANa kA eka prakAra kA pravAha hai, nAbhi meM prANa kA eka prakAra kA pravAha hai, gudAmUla meM prANa kA eka prakAra kA pravAha hai aura hamArI samUcI tvacA meM prANa kA eka prakAra kA pravAha hai| prANa ke kaI pravAha haiN| kevala sapta dhAtumaya zarIra ko jAnane mAtra se bhItara kI yAtrA nahIM ho sakatI, bhItara ke daravAje nahIM khula skte| bhItarI daravAjoM ko kholane ke lie, bhItara kI yAtrA karane ke lie ina sAre rahasyoM ko anAvRta karanA, udghATita karanA parama Avazyaka hotA hai| - jaina darzana ke anusAra jIvana-zakti ke mUla srota mastiSka, hRdaya yA phuphphusa nahIM, apitu dasa prakAra ke prANa haiM-pAMca prANa iMdriyoM ko bala pradAna karate haiM, tIna prANa mana, vANI aura zarIra ko bala pradAna karate haiN| zvAsocchvAsa ke rUpa meM oNksIjana aura kArbana DAyoksAiDa ko grahaNa Scanned by CamScanner Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura praka AjIvita rakhane kI kriyAzIla hai. taba karane aura chor3ane kI zakti zvAsocchavAsa-prANa hai tathA jIvita zakti AyuSya-prANa hai| ina dasoM meM jaba taka AyuSya-prANa kriyApI taka kisI eka zakti kA kAma bada ho jAne para bhI prANI sakatA hai| para bhI prANI jIvita raha audArika zarIra jaina AgamoM meM hamArA zarIra tIna prakAra kA batAyA gayA / audArika, taijasa aura kaarmnn| audArika zarIra meM hamArA asthi hamArI mAMsapeziyAM tathA zarIra-vijJAna dvArA vyAkhyAyita sabhI tantra pAcana-taMtra, zvasana-taMtra, parisaMcaraNa-taMtra Adi tathA pAMcoM indriyAM-zrotreni cakSurindriya, ghrANendriya, rasanendriya, sparzanendriya evaM mana A jAte haiN| pAMcoM iMdriyoM aura mana ko bhogonmukha yA yogonmukha karanA, yaha svayaM vyakti para nirbhara hai| zarIra-prekSA kA eka kArya indriya-saMyama kA vikAsa bhI hai| adhyAtma meM indriya-saMyama evaM manaH-saMyama para bala diyA gayA hai| cetanA indriyoM aura mana ke manojJa aura amanojJa viSayoM ke prati kramazaH Asakti aura ghRNA abhivyakta karatI hai| ye donoM hI baMdhana ke hetu haiN| vAstava meM iMdriyoM evaM mana kA kAma Asakti aura ghRNA nahIM hai| balki kevala jAnanA hai-binA Asakti aura ghRNA kie jAnanA hai| yahI zarIra-prekSA kA lakSya hai| pramAda se mukta honA aura jAgarUka hokara zarIra kA upayoga karanA zarIra-prekSA kA AdhyAtmika pakSa hai| jaina Agama uttarAdhyayana meM vibhinna upamAoM ke dvArA iMdriya-viSayoM aura bhAvoM meM atyanta Asakta yA dviSTa hone vAle vyakti kI durdazA kA mArmika citraNa kiyA gayA hai| vahAM batAyA gayA hai ___ "jo manojJa rUpoM, zabdoM, gandhoM, rasoM, sparzoM aura bhAvoM meM tIvra Asakti karatA hai, vaha vaise hI akAla meM hI vinAza ko prApta hotA hai jaise prakAza-lolupa pataMgA rUpa meM Asakta hokara, atRpta banA huA rAgAtura harina zabda meM mugdha hokara, bila se nikalatA huA sarpa nAga-damanI Adi auSadhiyo ke gandha meM gRddha hokara, mAMsa ke rasAsvAdana meM Asakta banA rAgAtura matsya kAMTe se bIMdhakara, ghar3iyAla ke dvArA pakar3A huA bhaiMsA araNya-jalAzaya 1 zItala jala ke sparza meM magna hokara tathA hathinI ke prati AkRSTa hAyA kAma-guNoM (bhAvoM) meM Asakta hokara vinAza ko prApta hote haiN|" "jo amanojJa rUpoM, zabdoM, gandhoM, rasoM, sparzoM aura bhAvoM meM tIvra dhana Scanned by CamScanner Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra-prekSA karatA hai, vaha apane durdama dveSa se usI kSaNa duHkha ko prApta karatA hai| ve rUpa, zabda, gandha, rasa, sparza aura bhAva usakA koI aparAdha nahIM krte| taijasa zarIra taijasa zarIra vaha sUkSma zarIra hai, jo pUre sthUla zarIra meM phailA huA hotA hai aura pUre zarIra ko UrjA detA hai| zarIra-vijJAna ke anusAra hara kozikA meM UrjA kA nirmANa hotA hai aura adhyAtma ke anusAra cetanA ke asaMkhya pradezoM meM prANa vyApta hai| kArmaNa zarIra kArmaNa zarIra sUkSmatama mAnA gayA hai| adhyAtma ke anusAra jJAna, dRSTi, saMvedanazIlatA, Asakti, zarIra-sauSThava, bAhya pariveza, vighna-bAdhAeM aura jIvana kI avadhi Adi sabhI kA nirdhAraNa kArmaNa zarIra meM hotA hai| prekSA kA prayoga eka puruSArtha hai, jo karmoM ke prabhAva ko naSTa kara sakatA hai| kArmaNa zarIra kA zarIra-vijJAna meM saMvAdI-taMtra hai antaHsrAvI grNthi-tNtr| isa prakAra pratIta hotA hai ki granthi-taMtra ke srAvoM aura karmasrAvoM meM samAnatA hai| hamArI kozikAoM meM sthita guNa-sUtra (Chromosomes) aura jinsa (Genes) granthiyoM ko prabhAvita karane vAle haiN| karma-zAstrIya dRSTi se nAma-karma aura guNa-sUtra va jinsa meM bahuta hI sAmya najara AtA hai| zarIra-prekSA dvArA pratyeka kozikA kI prekSA karake hama na sirpha apanI UrjA ke vyaya ko rokate haiM, balki kArmaNa zarIra ko bhI prabhAvita karate haiN| pahale hama gaharAI taka bhItara citta ko le jAkara audArika zarIra ko dekhate haiN| hameM jina spandanoM kA anubhava hotA hai, ve hote haiM parivahana-tantra ke aura rAsAyanika parivartana ke jaba aura gaharAI meM jAte haiM to hama kozikAoM ke bhItara UrjA kA anubhava karate haiN| guNa-sUtra aura jinsa ke kAryoM ke prabhAva hamAre anubhava meM Ate haiN| zarIra-prekSA meM hamArA jJAna aura dRSTi kA AvaraNa haTatA hai| hama apane Apa ko aura zarIra ko naye-naye pahaluoM se jAnate aura dekhate haiN| saMvedanazIlatA naI dRSTi ke sAtha vikasita hotI hai| prayojana Atma-darzana kI prakriyA zarIra hamArI AtmA hai| jaba taka usameM prANa-zakti kA saMcAra hai taba 1. uttarAdhyayana, 32/24, 25, 37. 38, 50. 51, 63. 64. 76. 77. 86. 60 / Scanned by CamScanner Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : siddhAnta aura prayoga kle| aMgalI isalie hilatI hai 62 taka zarIra ko sarvathA anAtmA nahIM kaha skte| aMgulI isalie na ki vaha AtmA hai, zarIra meM AtmA ke asaMkhyAta pradeza phaile hA Atma-darzana kA pahalA prayoga hai-zarIra ko dekhnaa| zarIra ko hama taba dekha sakate hai, jaba zarIra-prekSA kA abhyAsa kareM bAhara aura bhItara citta ko TikAyeM, ekAgra kreN| zarIra ke bhItara jo ke prakaMpana ho rahe haiM, jo rasAyana kAma kara rahe haiM, vidyuta kAma kara rahI hai, use dekheM / hamAre zarIra kI "kaimesTrI" alaga hai, alaga hI kAma kara rahI hai| una sAre parivartanoM ko jaba taka hama nahIM dekha pAte, taba taka Atma-darzana kI bAta nahIM hotii| AtmA ke zuddha svarUpa kI yAtrA kA pahalA prasthAna hai-shvaas-drshn| dUsarA prasthAna hai-zarIra-darzana yAnI shriir-prekssaa| zarIra-prekSA kI yaha prakriyA antarmukha hone kI prakriyA hai| sAmAnyataH bAhara kI ora pravAhita hone vAlI caitanya kI dhArA ko antara kI ora pravAhita karane kA prathama sAdhana sthUla zarIra hai| sthUla zarIra ke bhItara taijasa aura kArmaNa-ye do sUkSma zarIra haiN| unake bhItara AtmA hai| zarIra kI kriyAoM aura saMvedanoM ko dekhane kA abhyAsa karane vAlA kramazaH taijasa aura kArmaNa-zarIra ko dekhane laga jAtA hai| zarIra-prekSA ke dRr3ha abhyAsa aura mana meM suzikSita hone para zarIra meM pravAhita hone vAlI caitanya kI dhArA kA sAkSAtkAra hone laga jAtA hai| niSpattiyAM prANa kA saMcAlana : roga-pratirodhAtmaka zakti kA vikAsa : zarIra kA kAyAkalpa zarIra-prekSA kA mahattvapUrNa pariNAma hai-prANa-pravAha kA saMtulana / zarIra-prekSA AdhyAtmika prakriyA hai, sAtha-sAtha yaha mAnasika aura zArIrika prakriyA bhI hai| svAsthya ke lie bhI bahuta bar3I cikitsA hai-praann-cikitsaa| zarIra-prekSA karane vAlA kevala AdhyAtmika prayoga hI nahIM kara rahA hai, sAtha-sAtha meM prANa-cikitsA kA prayoga bhI kara rahA hai, bImAriyoM kI cikitsA bhI kara rahA hai| yadi prANa-zakti kA saMtulana banA rahe, to koI bImAra nahIM ho sktaa| asaMtulana hI manuSya ko bImAra banA rahA hai| kahIM prANa jyAdA ho gayA aura kahIM kama ho gayA, saMtulana bigar3a gyaa| pUre zarIra meM prANa-dhArA Scanned by CamScanner Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra-kSA kA eka saMtulana honA caahie| zarIra meM vidyuta kA pravAha saMtulita rahanA caahie| vaha saMtulana bigar3A aura AdamI bImAra bana gyaa| pekSA karane vAlA pUre zarIra ko dekhatA hai-sira se paira taka dekhatA hai| dekhane kA matalaba hai, jahAM citta jAtA hai vahAM prANa jAtA hai| citta aura prANa donoM sAtha-sAtha jAte haiN| citta kendrita huA, mANa ko usake sAtha jAnA hI hogaa| prANa citta kA anucArI hai, anugAmI hai| pUre zarIra meM prANa kI yAtrA hotI hai| jo saMtulana bigar3A huA hotA hai, vaha saMtulana phira ThIka ho jAtA hai| pariNAma-svarUpa jahAM cetanA para AyA huA AvaraNa dUra hotA hai. vahAM sAtha hI prANa-zakti, jJAna-tantuoM evaM karma-tantuoM ke paryApta upayoga tathA mAMsapeziyoM va rakta-saMcAra (Blood Circulation) kI kSamatA meM saMtulana ke mAdhyama se abhISTa mAnasika evaM zArIrika lAbha prApta kiyA jA sakatA hai| zarIra meM roga na hone dene kA dUsarA upAya hai-roga-pratirodhaka zakti kA vikaas| jaba roga-pratirodhaka zakti prabala hotI hai, taba kisI bhI prakAra ke roga ke kITANu AkramaNa nahIM kara skte| ve Ate haiM aura parAjita hokara bhAga jAte haiN| jisa vyakti kI pratirodhAtmaka zakti majabUta hai use use kITANu satAne kA prayatna karate haiM, para satA nahIM paate| hama zarIra-prekSA ke dvArA roga-pratirodhaka zakti ko sakSama banAte haiM, usakI eka majabUta dIvAra khar3I karate haiM jisase ki koI AkramaNa na kara ske| zarIra-prekSA kI sabase adhika mahattvapUrNa niSpatti hai-cetanA ke sAtha jur3I huI AsthA kA nirmaann| usa AsthA ke AdhAra para saMcAlita hone vAlI naI AdatoM kA nirmaann| zarIra-prekSA utsarjana-tantra ko sakriya evaM sakSama banAe rakhane meM sahAyaka hotI hai, jisase ki zarIra kA viSa sahajatayA visarjita ho jaae| zarIra-prekSA ke dvArA rakta-saMcAra-taMtra ThIka kAma karane laga jAtA hai, rakta-saMcAra meM hone vAle avarodha dUra ho jAte haiM, dhamaniyoM ke avarodha dUra hote haiM, rakta-cApa santulita hotA hai| hRdaya ko atirikta zrama nahIM karanA par3atA aura vaha lambe samaya taka kAryakSama ho sakatA hai| ___ zarIra-prekSA kA prabhAva pAcana-tantra para par3ane se AmAzaya, yakRta, AMteM Adi sabhI avayavoM kI kArya-praNAlI ThIka calane lagatI hai| isase pratyeka qozikA ko paryApta mAtrA meM poSaka tattva mila sakate haiN| pratyeka mAMsapezI apanA kArya sucAru rUpa se saMcAlita karane ke lie udyata raha sakatI hai| sabhI udara-saMbaMdhI rogoM kA svataH nivAraNa ho jAtA hai| Scanned by CamScanner Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : siddhAnta aura prayoga zarIra-prekSA kA sIdhA prabhAva nADI-tatra para par3atA hai| hamAre masti aura mana se sabaMdhita sArI gaDabar3iyAM nADI-taMtra ke avarodhoM aura vikati ke kAraNa paidA hotI haiN| jaba nAr3I-taMtra zuddha hotA hai, to sArI mAnasika bImAriyA (AdhiyAM) svataH samAhita ho jAtI haiN| abhyAsa 1. mAnava-zarIra meM nAr3I-tantra, parisaMcaraNa-tantra, zvasana-tantra, pAcana-tantra tathA visarjana-tantra kA saMkSipta paricaya diijie| 2. zarIra-prekSA kA tAtparya spaSTa kIjie aura jaina-darzanokta taijasa zarIra aura kArmaNa zarIra kA paricaya diijie| 3. AtmA ke darzana meM zarIra-prekSA kA kyA upayoga hai ? spaSTa kiijie| 4. zarIra-prekSA se mAnasika evaM zArIrika cikitsA meM jo lAbha hote haiM, unheM spaSTatayA smjhaaie| Scanned by CamScanner Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 5 : caitanya - kendra- prekSA vaijJAnika dRSTikoNa pratyeka prANI ke jIvana ke astitva tathA zArIrika kriyAoM kA saMcAlana isa bAta para AdhArita hai ki usake zarIra meM aneka tantra eka "TIma" (milajula kara kAma karane vAle dala) ke rUpa meM vividha kriyA-kalApoM ko niSpAdita kre| eka hI prakAra ke kAryoM kI zrRMkhalA ko niSpAdita karane vAle aneka avayavoM ke samUha ko "tantra" kahA jAtA hai| nAr3I-graMthi-taMtra (Neuro endocrine System) nAr3I - tantra aura antaHsrAvI granthi - tantra- ye do zarIra ke pramukha niyaMtraka evaM saMyojaka haiN| ve zarIra ke anya sabhI tantroM kA niyojana evaM saMyojana karate haiM tathA unake mAdhyama se samagra zarIra ke kriyA-kalApoM kA vilakSaNa pArasparika anubandha hai aura donoM milakara sarvAMgINa rUpa se zarIra - tantra ko saMcAlita karate rahate haiN| ina donoM kA pArasparika anubandha itanA vilakSaNa hai ki nAr3I- tantra aura granthi taMtroM ke avayavoM ko eka akhaNDa tantra ke hI aMgarUpa mAnA jAne lagA hai, jise nAr3I - granthi tantra ( Neuroendocrine System) kI saMjJA dI gaI hai / antaHsrAvI granthi - tantra apane prabhAvoM kA niSpAdana rAsAyanika niyaMtrakoM ke srAvoM (hArmona) ke mAdhyama se karatA hai / prANI kI vRddhi aura vikAsa, kAma-pravRttiyAM, garbhAdhAna aura janana, cayApacaya Adi mahatvapUrNa kAryoM kA niyamana karane kA dAyitva ina srAvoM para hotA hai| ye hArmona na kevala pratyeka zArIrika kriyA meM bhAga lete haiM, apitu vyakti kI mAnasika dazAoM, svabhAva aura vyavahAra para bhI gaharA prabhAva DAlate haiN| ye hArmona manuSya ke bhItarI AvezoM aura AvegoM tathA vRttiyoM aura vAsanAoM ke atyanta zaktizAlI va preraka baloM ko utpanna karane vAle pramukha srota haiM / vRttiyAM Adi na kevala kAmanAoM ko utpanna karatI haiM apitu unakI pUrti ke anurUpa pravRtti ke lie vyakti ko bAdhya karatI haiM / prema, ghRNA, bhaya Adi bhAva antaHsrAvI srotoM dvArA janita Avega haiN| Scanned by CamScanner Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga bahuta lambe samaya taka yaha avadhAraNA rahI ki mastiSka hI manuSya kI caitanya-UrjA kA srota hai tathA vahI samasta bhAvAvegoM kI utpatti sthAna hai| antaHsrAvI granthi-zAstra (vijJAna kI yaha zAkhA, jo antaHsrAvI granthi- saMsthAna kA adhyayana karatI hai) ke kSetra meM pichale varSoM meM huI ullekhanIya pragati ne aba yaha siddha kara diyA hai ki hamAre sAre bhAvAveza aura bhAvAvega-vRttiyAM aura vAsanAeM hamAre antaHsrAvI granthi - tantra kI hI abhivyaktiyAM haiN| manuSya kI jitanI AdateM banatI haiM, unakA udgama sthAna hai - granthitantra | nAr3I taMtra meM hamArI sArI vRttiyAM abhivyakta hotI haiM, anubhava meM AtI haiM aura phira vyavahAra meM utaratI haiN| vyavahAra, anubhava yA abhivyaktikaraNa-ye saba nAr3I-tantra ke kAma haiM, kintu AdatoM kA janma, AdatoM kI utpatti granthi-tantra meM hotI hai| ve hI AdateM mastiSka ke pAsa pahuMcatI haiM, abhivyakti hotI haiM aura vyavahAra meM utaratI haiN| ' 66 antaHsrAvI granthi-tantra aura nAr3I - tantra kA anyonya sambandha nimnalikhita udAharaNa se spaSTa ho sakatA hai- kisI yuvaka ke sAmane koI sundara yuvatI upasthita hotI hai| usake sAmane Ate hI usake nAr3I taMtrIya saMvedana (cAkSuSa saMvedana) vidyut Avega ke dvArA usake mastiSka meM rahe hue kendra - hAipothelemasa ( avacetaka) ke amuka bhAga ko uttejita kareMge, usake pariNAmasvarUpa hAipothelemasa picyUTarI granthi ke agrabhAga ko sakriya kregaa| aba picyUTarI kI bArI AtI hai vaha apanI ora se kAma-granthiyoM (gonADsa) ko gonoDoTrophIna nAmaka hArmona bhejakara unheM sakriya karatI hai| taba usa yuvaka kI kAma-granthiyAM apane laiMgika hArmona - enDrojana kA srAva karatI haiM, jo rakta ke mAdhyama se mastiSka meM pahuMcakara nAr3I tantra ko prabhAvita karatA hai| usake phalasvarUpa hRdaya aura nabja kI gati meM vRddhi ho jAtI hai, raktacApa bar3ha jAtA hai, mAMsapeziyoM meM tanAva paidA ho jAtA hai aura kAma-bhAvanA uddIpta ho jAtI hai| 1. jaba kisI puruSa ko samAroha yA pArTI meM zAmila honA hotA hai, jahAM mahilAoM kI upasthiti bhI hotI hai, taba usa sthala para pahuMcane para vyakti apane vyaktitva ko prabhAva pUrNa banAne ke lie kucha kriyAeM karatA hai, jaise apanI vezabhUSA ko thor3A saMvAra lenA, TAI ko ThIka-ThAka kara lenA, bAloM ko kaMghI yA hAtha se saMvAra lenA Adi / ye kriyAeM vyakti prAya: oTomeTika (anAlocita yA yaMtravat ) kara letA hai| isameM cetana mana kA prAyaH koI bhAga nahIM hotA / vastutaH yaha sArI kriyA picyUTarI dvArA srAvita gonADoTrophIna nAmaka hArmona ke kAraNa hotI hai| Scanned by CamScanner Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya-kendra-prekSA isa tantra ke hArmonoM ke srAvoM kA niyamana adhikAMzataH picyUTarI dvArA hotA hai| picyUTarI dvArA srAvita vividha prakAra ke hArmona rakta-pravAha ke mAdhyama se anya granthiyoM taka pahuMca kara unheM eka nizcita prakAra ke hArmona ko nizcita mAtrA meM srAvita karane ke lie uttejita karate haiN| ye srAva punaH picyUTarI taka pahucate haiM aura yadi utpAdana AvazyakatA se adhika ho, to uttejaka rasAyanoM kA nirodha kiyA jAtA hai| isa prakAra phIDa-baika paddhati aura rAsAyanika antaHsaMcAra ke mAdhyama se picyUTarI anya granthiyoM ke srAvoM kA niyamana karatI hai| ke.mA.sa. .... avacetaka pIyUSa granthi kA agra bhAga 6 (1) TDimbAzaya vRSaNa thAyarAIDa aiDrenala kArTeksa + lakSya lakSya lakSya granthiyAM : sthAna aura kArya antaHsrAvI tantra kI pratyeka granthi kA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai : 1. pAiniyala granthi isa granthi kA sthAna mastaka ke madhya meM hotA hai| yaha pariNAma meM bahuta choTI hotI hai-lagabhaga gehUM ke dAne jitnii| picyUTarI granthi ke pIche kI ora thor3I-sI Upara yaha granthi mastiSka ke nicale hisse meM eka choTI sI guphA ke AkAra vAle chidra meM chipI huI rahatI hai| isa granthi kA eka mahatvapUrNa kArya gonADsa (kAma-granthiyoM) ke srAvoM kA nirodha karanA hai| isa prakAra yaha granthi zaizavAvasthA meM vyakti kI kAma-vRtti kA niyamana kara use yauvana-prApti taka usase mukta banAe rakhatI hai| yauvana-prApti ke bAda Scanned by CamScanner Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAbhyAna siddhAnta aura prayoga Hypothalamus mat. Pituitary Pineal yaha granthi yauvanocita vayaskatA ko lAne meM sahAyaka banatI hai| prayogoM ke AdhAra para kucha aise pramANa bhI prApta hue haiM ki isake srAva picyUTarI ke ACTH nAmaka srota kA nirodha kara apratyakSa rUpa se eDrInala ke srAvoM kA niyamana karane meM sahAyaka hote haiN| 2. picyUTarI graMthi (pIyUSa graMthi) yaha granthi mastiSka ke lagabhaga madhya meM sthita hotI hai| usakA sthAna mastiSka ke nicale chora para tathA nAka ke mUla bhAga ke pIche kI ora hotA hai| mastiSka ke nIce eka choTI-sI pyAlI yA pAlane meM yaha granthi laTakatI-sI rahatI hai| yaha maTara ke dAne jitanI hotI hai| isa granthi ke do khaNDa haiM-1. agra khaNDa, 2. pRSTha khnndd| agra khaMDa kA hissA sampUrNa antaHsrAvI granthi-tantra kA nAyaka yA agraNI mAnA jAtA hai| yaha hissA kama se kama nava prakAra ke vibhinna hArmonoM kA srAva karatA hai aura jIvana ke aneka mahatvapUrNa kriyA-kalApoM para apanA prabhAva DAlatA hai| isake prabhAva se zarIra kA koI bhI bhAga achUtA nahIM hai| thAirAiDa, eDrInala kArTeksa tathA gonADsa ko prerita/nirodha karane vAle hArmonoM ke srAva picyUTarI ke agra bhAga se hote haiN| picyUTarI ke pRSTha bhAga se nikalane vAle srAva vastutaH to usake nikaTavartI avacetaka (hAyapothelemasa) meM utpanna hote haiN| vahAM ke pRSTha bhAga meM Ate haiM, saMgRhIta hote haiM aura zAyada bahata parivartana ke sAtha AvazyakatAnusAra zarIra ke vibhinna bhAgoM taka pahucate haiN| Scanned by CamScanner Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya-kendra-prekSA 3. thAiraoNiDa graMthi thAirAiDa granthi do piNDoM se banI huI hai| svara-yaMtra ke samIpa zvAsanalI ke Upara ke chora para yaha granthi AsIna hai| ina do piNDoM ko jor3ane vAlI eka saMkar3I paTTI hotI hai, jo TeMTuA (kaNThamaNi) ke ThIka nIce hotI hai| isa granthi ko atyadhika vipula mAtrA meM rakta kI ApUrti kI jAtI hai| udAharaNArtha-gurde kI apekSA ise cAra gunA adhika rakta milatA hai| isa granthi ke mukhya hArmona kA nAma "thAiroksAina" hai| vipula mAtrA meM AyoDIna ke atirikta lohA, Arsenika va phAsaphorasa kI kucha mAtrA isameM hotI hai| yaha nAr3iyoM tathA mastiSkIya UtakoM ke nirmANa meM kAma AtA hai| thAirAiDa granthi mUlataH zarIra meM UrjA utpAdana kA avayava hai| cayApacaya kI mAtrA tathA vyakti meM sakriyatA kI tIvratA ko nirdhArita perAthAiraoNiDa, thAiraoNiDa aura thAimasa granthiyAM evaM sthAna .. perAthAirAiDa thAiraoNiDa thAimasa karane kA mukhya dAyitva isa granthi para hai| pAcana kriyA meM bhI yaha granthi sahAyaka hotI hai| isake srAva zarIra meM jamA hone vAle viSoM kA pratikAra karate haiN| mastiSkIya saMtulana ko banAe rakhane kA dAyitva bhI isa para hai| zarIra meM hone vAlI vasA, proTIna aura kArbohAiDreTa kI cayApacaya-kriyA ko niyaMtrita karane meM isakA mahatvapUrNa yogadAna hai| galagaNDa kI bImArI kI rokathAma yA nivAraNa karane ke lie yaha granthi uttaradAyI hai| Scanned by CamScanner Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 prakSAdhyAna siddhAnta aura prayoga 4. perAthAiraoNiDa perAthAiraoNiDa kI choTI-choTI aNDAkAra granthiyAM hotI haiN| ye thAiraoNiDa granthi ke donoM piNDoM meM Upara-nIce jaTita sI hotI hai| ina granthiyoM ke hArmona 'perAthormona kahalAte haiN| isake prabhAva se zarIra ke kelziyama kI 1 mAtrA nizcita hotI hai| 5. thAimasa granthi yaha graMthi donoM phephar3oM ke bIca meM thor3I-sI Upara kI ora hotI hai| zaizavAvasthA ke prAraMbhika do-tIna varSoM meM isa granthi kI vRddhi bahuta teja gati se hotI hai, phira usake vikAsa meM mandatA A jAtI hai tathA 30 varSa kI Ayu ke pazcAt vaha dhIre-dhIre sikur3a jAtI hai, phira bhI srAva paidA karane vAlI usakI kucha kozikAeM AjIvana banI rahatI haiN| yaha zaizavAvasthA meM bacce ke zArIrika vikAsa kA niyamana karatI hai tathA 14 varSa kI Ayu taka isa vikAsa kA adhikatara krama samApta ho jAtA hai| isa Ayu taka usakA kArya hai- dUsarI granthiyoM ko vizeSatayA gonADsa (kAma-granthiyoM) ko sakriya na hone denaa| jisake kAraNa yauvanAvasthA ke unmAdoM kA nirodha hotA rahatA hai| yaha granthi mastiSka ke samyag vikAsa meM bhI sahAyaka hotI hai tathA lasikA kozikAoM ke vikAsa meM apane srAvoM dvArA sahayoga kara roga nirodhaka kAryavAhI meM yogadAna detI hai| 6. eDrInala granthiyAM eDrInala granthiyAM jor3e ke rUpa meM hotI haiN| unakA AkAra trikoNAkAra TopI jaisA hotA hai| ye gurde ke Upara ke bhAga para sthita hotI haiN| pratyeka eDrInala ke do khaNDa hote haiM- kArTeksa yA bAhya hissA tathA meDUlA yA bhItarI hissA / meM kArTeksa : eDrInala granthiyoM kA adhikAMza dravya kArTeksa meM hotA hai| ina granthiyoM se gujarane vAle rakta kI mAtrA inake parimANa ke anupAta bahuta adhika hai| tIna darjana se bhI adhika prakAra ke srAvoM ko paidA karane vAlI ye granthiyAM anya sabhI granthiyoM kI apekSA saMbhavataH sabase adhika saMkhyA meM srAvoM kA utpAdana karatI haiN| inameM se aneka srAva jIvana ke lie anivArya hote haiM / srAva mastiSka tathA prajanana avayavoM ke svastha vikAsa ko prerita karane meM mahatvapUrNa yogadAna dete haiN| inase mAnasika Scanned by CamScanner Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya-kendra-prekSA 101 ekAgratA tathA zArIrika sahanazIlatA kA vikAsa bhI hotA hai| ina srAvoM ke prabhAva se zarIra kI snAyavika tathA mAMsapezIya saMracanA svastha aura balavAna hotI hai| meDUlA : eDrInala-meDUlA kA samasta kriyA-kalApa anukaMpI nAr3I-taMtra ke sAtha gaharAI se jur3A huA hai| bhaya, darda, adhika zIta kA prakopa, alpa raktacApa, bhAvAtmaka udvega Adi sthitiyAM 'epInephrIna' (jise 'eDrInAlIna' bhI kahate haiM) aura 'nora-epInephrIna' nAmaka hArmonoM ke srAvoM meM nimitta banate haiN| uttejanA, krodha, bhaya Adi meM bAra-bAra hone para eDrInala granthi ke eDrInAlIna saMgRhIta karane vAle bhaNDAra rikta ho jAte haiN| eDrInala, penakriyAja, gonADsa granthiyAM evaM unakA sthAna eDrInala FREE penakriyAja gonADsa - gonADsa eDrInAlIna ke abhAva meM anirNAyakatA, ciMtAturatA tathA thor3A-sA nimitta pAte hI rone kI vRtti Adi lakSaNa dekhe jAte haiN| 7. gonADsa (kAma-granthiyAM) striyoM meM mukhya rUpa se gonADsa kA kArya DimbAzaya tathA puruSoM meM vRSaNa dvArA kiyA jAtA hai| prajanana ke lie bIja paidA karane ke atirikta gonADsa antaHsrAvI granthiyoM ke rUpa meM bhI kArya karatI haiN| gonADsa una hArmonoM kA srAva karate haiM jinake dvArA strI, strItva prApta karatI hai aura unameM striyocita vyaktitva banA rahatA hai| dUsarI ora puruSoM meM ina Scanned by CamScanner Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna: siddhAnta aura prayoga antaHsrAvI hArmonoM ke dvArA puruSatva jAgRta hotA hai, jisase unakA puruSa-rUpa vyaktitva banA rahatA hai| ina granthiyoM ke hArmona na kevala kAma-vRtti para apitu zarIra ke anyAnya avayavoM tathA unake kriyA-kalApoM para bhI gaharA prabhAva DAlate haiN| 'esTrojana' aura 'projesTerona' nAmaka do hArmona striyoM meM hI hote haiM, jo strI ko puruSa se bhinna dikhAne vAle lakSaNoM ko paidA karate haiN| puruSa ke laiMgika hArmonoM ko enDrojana' kahate haiN| 'TesTrosTerona', vRSaNoM dvArA utpAdita enDrojanoM meM eka mukhya hArmona hai| striyoM aura puruSoM- donoM jAtiyoM meM picyUTarI ke hArmona gonADsa kI kriyAoM ko niyantrita karane meM kAphI mahatvapUrNa bhUmikA nibhAte haiN| AdhyAtmika svarUpa 102 hamArA dvaitAtmaka astitva AtmavAdI darzana hameM isa satya kI anubhUti karAtA hai ki hamArA astitva dvaitAtmaka hai- do tatvoM kA saMyoga hai| eka hai cetana tatva, jIva, dUsarA hai- acetana tatva, zarIra / yaha dvaita taba taka banA rahatA hai jaba taka cetanA kA vizuddhatama svarUpa upalabdha nahIM ho jAtA / dvaitAtmaka sthiti meM hamAre abhautika caitanyamaya tattva (AtmA) ko apane sukha-duHkha ke saMvedana ke lie tathA kriyAtmaka pravRtti ke lie eka sthUla zarIra se hI kAma nahIM calatA, apitu sUkSma zarIroM kI apekSA bhI banI rahatI hai| hamAre vyaktitva kI vyUha racanA bahuta jaTila hai| racanAkrama isa prakAra banatA hai - sampUrNa vyaktitva ke kendra meM hai - caitanya tattva - dravya AtmA yA mUla AtmA / usa kendra se bAhara paridhi meM atisUkSma zarIra yAnI kArmaNa zarIra hai, jo kaSAya ke valaya ko paidA karatA hai| kendra se caitanya tattva ke jo spandana nikalate haiM, ve kaSAyatantra ko pAra kara bAhara Ate haiN| vaha hai-adhyavasAya kA tantra / yaha sthUla zarIra, sUkSma zarIra - taijasa zarIra ke sAtha sakriya hokara kAma karatA hai| isa prakAra hamAre maulika manovegoM, pAzavI AvegoM evaM kAmukatA para niyantraNa prApta karane ke lie jo hamAre viveka aura prajJA ko jagAtA hai. aura hameM una para prabhutva prApta karane kI kSamatA pradAna karatA hai, vaha hamArI sUkSma caitanyazIla AtmA hI hai| 1 Scanned by CamScanner Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 caitanya kendra-prekSA antaHsrAvI granthi-tantra jyoM hI hama astitva ke dvaita ko svIkAra karate haiM. hameM yaha bhI karanA paDegA ki bhautika (sthUla) zarIra aura abhautika (sUkSma) AtmA ke bIca meM paraspara saMcAra-vyavahAra ke lie koI saMcAra-mAdhyama kI zyakatA hogii| arthAt zarIra ke bhItara hI koI aisI antaranirmita lAvasthA honI cAhie. jisake mAdhyama se hamArA sUkSma cetana-tatva apanI prAkti aura prabhutva ko kriyAnvita kara sthUla bhautika (zArIrika) avayavoM-asthi, mAMsa aura jaivika rasAyanoM kA niyantraNa/niyamana kara ske| isa vyavasthA meM hamArI cetanA kI ati sUkSma aura amUrta abhivyaktiyoM ke sthalIkaraNa kI tathA abhautika AdezoM kI bhautika stara para kriyAnviti kI kSamatA honI caahie| yaha Antarika saMcAra-mAdhyama aura koI nahIM, apitu hamAre zarIra kA antaHsrAvI granthi-tantra hai jo hamAre astitva ke donoM staroM-sUkSma cetanA tathA sthUla bhautika zarIra ke bIca kampyUTara yA parivartaka (TrAMsaphArmara) kA kArya karatA hai| isake lie ve hArmona nAmaka rAsAyanika padArthoM kA utpAdana evaM prasAraNa karatA hai| caitanya-kendra aura granthiyAM dArzanika, vaijJAnika aura cikitsaka-sabhI ekamata se yaha bAta kahate haiM ki vyakti kI bhAvadhArA aura manodazAoM ke sAtha ina antaHsrAvI granthiyoM kA gaharA sambandha hai| DaoN. ema. DablyU. kApa (Kapp), ema. DI., ne apanI pustaka "GlandsOur Invisible Guardians" meM likhA hai-"hamAre bhItara jo granthiyAM haiM, ve krodha, kalaha, IrSyA, bhaya, dveSa Adi ke kAraNa vikRta banatI haiN| jaba ye aniSTa bhAvanAeM jAgatI haiM, taba eDrInala glaiNDa ko atirikta kAma karanA par3atA hai| vaha thaka jAtI hai| aura-aura granthiyAM bhI atizrama se thaka kara zlatha ho jAtI haiN| jaba-jaba hamAre saMskAra ke kAraNa Avega jAgate haiM, taba-taba una granthiyoM para atirikta bhAra par3atA hai| ve asvAbhAvika rUpa se kAma karane lagatI haiN| srAva adhika hotA hai| yaha atirikta srAva aneka vikRtiyAM padA karatA hai| granthiyoM kI zakti kSINa ho jAtI hai| isalie yaha Avazyaka hai ki hama ina AvegoM aura bhAvanAoM ko niyantrita kreN| AvegoM kA samajhadArI se sameTeM aura granthiyoM para adhika bhAra na Ane deN| Scanned by CamScanner Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : siddhAnta aura prayoga 104 Ayurveda aura ekyUpaMkcara bhagavatI sUtra meM batalAyA gayA hai-'savveNaM svve|' hamArI cetanA asaMkhya pradeza haiN| ve saba caitanya kendra haiN| kintu kucha sthAna aise hai . caitanya dUsare sthAnoM kI apekSA adhika saghana hotA hai| vijJAna kI bhI meM hamArA pUrA zarIra vidyut cumbakIya kSetra (Electromagnetic Field) hai| kintu kucha vizeSa sthAnoM meM vidyut-cumbakIya kSetra kI tIvratA anya sthAnoM kI tulanA meM aneka gunI adhika hotI hai| hamArA mastiSka, inTiyAM antaHsrAvI granthiyAM aise kendra haiN| Ayurveda kI bhASA meM ina caitanya-kendroM ko marmasthAna kahA gayA hai| AyurvedAcAryoM ne aise 107 marmasthAna batAe haiN| ina marmasthAnoM meM prANa kA kendrIkaraNa hotA hai| ye rahasya ke sthAna haiN| yahAM cetanA vizeSa prakAra se abhivyakta hotI hai| prekSA-dhyAna ke caitanya-kendra aura Ayurveda ke marmasthAnoM meM sthAna kI dRSTi se aura mahattva kI dRSTi se adbhuta samAnatA hai| caitanya-kendra sthAna aura bhAga zAMti kendra .............. jJAna kendra darzana kendra ... ........ jyoti kendra apramAda kendra pAlI.... cAkSuSa kendra 'prANa kendra vizuddhi kendra ..... ..... brahma kendra ....... ., Ananda kendra taijasa kendra .) svAsthya kendra zakti kendra ekyUpaMkcara ke cikitsakoM ne hamAre zarIra meM aise 700 se adhika kendra khoja nikAle haiM, jinheM sUI dvArA uttejita karane para aneka prakAra ke rogoM kI cikitsA kI jAtI hai, aneka asAdhya rogoM kA upacAra kiyA jAtA hai| ekyUpaMkcara aura ekyUpresara meM mAnA gayA hai-jo kendra hamAra Scanned by CamScanner Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kenda-prekSA mastiSka meM hai, ve hamAre aMga isa prakAra marmasthAna eka 105 hai ve hamAre aMgUThe meM bhI haiN| ye kendra eka-dUsare se sambaddha haiN| marmasthAna, ekyUpaMkcara ke poiMTsa, antaHsrAvI granthiyAM ye saba vetanya-kendra se sambaddha aura prabhAvita haiN| caitanya-kendra saba avayavoM meM sakriyatA paidA karane vAle haiN| ye noM ko bhI saMcAlita karate haiM aura mana ko bhI saMcAlita karate haiN| kI kriyAoM ko saMtulita karanA sAdhanA kA mukhya aMga hai| yaha kArya caitanya-kendra kI prekSA dvArA kiyA jA sakatA hai| jJAnakendra aura kAmakendra hama isa dRzya zarIra ko do mukhya kendroM meM vibhAjita kara sakate haiM-jJAnakendra aura kAmakendra / nAbhi se Upara mastiSka taka kA sthAna jJAnakendra hai-cetanA-kendra hai aura nAbhi se nIce kA sthAna kAmakendra hai| hamArI cetanA ina do vRttiyoM ke AsapAsa ulajhI rahatI hai| jahAM cetanA jyAdA ulajhI rahatI hai, vahAM cetanA kA pravAha bhI adhika ho jAtA hai| UrjA kA mukhya kendra kAmakendra hai| sArI cetanA isI ke AsapAsa bikharI par3I hai| jJAnakendra meM UrjA bahuta kama hai, kyoMki Aja ke manuSya kI maulika vRtti hai 'kAma' aura isalie usakI sArI cetanA, sArI UrjA vahIM simaTI par3I hai| usakA dhyAna udhara hI jyAdA jAtA hai| mAnasazAstrI kahate haiM-"manuSya meM kAma kA jitanA tanAva hotA hai, utanA aura kisI vRtti kA nahIM hotaa| bhaya kA tanAva kabhI-kabhI hotA hai| krodha kA tanAva kabhI-kabhI hotA hai| IrSyA aura mAna kA tanAva kabhI-kabhI hotA hai| isI prakAra anya AvegoM kA tanAva bhI kabhI-kabhI hotA hai| kintu kAma kA tanAva sabase jyAdA hotA hai, saghana hotA hai| usakI jar3eM bahuta gahare meM haiN|" isI AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki kRSNa-lezyA', nIla lezyA aura kApotalezyA-ina tInoM aprazasta yA adharma lezyAoM kA kendra bhI yahIM honA cAhie aura yathArtha meM yahI hai| hamArI pratyeka vRtti aura usakI abhivyakti kA kendra isI sthUla zarIra meM hogaa| ina tIna adharma lezyAoM kI abhivyakti kA kendra kAmakendra hai| ArttadhyAna aura raudradhyAna ke kendra bhI ye hI haiN| jaba cetanA yahAM rahatI hai, taba iSTa kA viyoga hone para vyAkalatA utpanna hotI hai, aniSTa kA saMyoga hone para kSobha paidA hotA hai, priyatA, apriyatA kI anubhUtiyAM utpanna hotI haiN| vedanA ke Ane para 1. lezyA ke viSaya meM agale prakaraNa meM vistAra se carcA kI jaaegii| Scanned by CamScanner Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAma siddhAnta aura prayAsa 106 yAkalatA vedanA ko naSTa karane kI ceSTAe, krUratA, IrSyA, ghaNA aura spandana kAmakendra ke AsapAsa anubhUta hote haiN| ve yahIM ubharate haiN| kAmakendra kI cetanA ke AsapAsa hI ve spandana kriyAnvita hote hai| cetanA kA Antarika stara mana cetanA kA Antarika stara nahIM hai| cetanA kI Antarika stara hai-Avega, krodha, mAna, IrSyA, lAlaca aadi| hamArI vRttiyAM cetanA kA Antarika stara hai| bImAriyAM vahAM se AtI haiN| caritra bhI vahIM se AtA hai| mastiSka se caritra nahIM aataa| caritra AtA hai-vRttiyoM se aura ve AtI haiM granthi-tantra se| granthiyoM kA sthAna mastiSka nahIM hai| Aja taka yahI mAnA jAtA thA ki mastiSka hamAre zarIra kA mukhya avayava hai| isI prakAra hRdaya aura gurde bhI mahatvapUrNa avayava mAne jAte haiN| kintu aba zarIra-zAsrIya naye AviSkAroM ne yaha pramANita kara diyA hai ki zarIra kA sabase mahatvapUrNa avayava hai hamArA granthi-tantra-DakTle sa glaiMDsa / Avega, Aveza aura bhraSTa AcaraNa-ina sabakA nimitta hai-granthi-tantra / granthi-tantra ko prabhAvita kiye binA AdamI ko saccaritra, prAmANika nahIM banAyA jA sktaa| bhraSTAcAra ko samApta karane aura jIvana meM saccAI lAne ke lie granthi-tantra ko prabhAvita karanA hogaa| AdamI upadezoM se saccaritra nahIM hotA, jitanA vaha granthi-tantra ke srAvoM ko badalane se hotA hai| yaha tathya Aja anubhava-siddha ho cukA hai| yaha niyama 65 pratizata logoM para lAgU hotA hai| kucheka vyakti, jinakI cetanA atyanta prabuddha hotI hai, ve isake apavAda ho sakate haiN| sAmAnya rUpa se to yahI niyama hai ki granthi-tantra ko badale binA AdamI ko nahIM badalA jA sktaa| 1 lagabhaga pratyeka dharma kI upAsanA-paddhati meM upAsanA karate samaya eka viziSTa prakAra kA Asana aura mudrA kA prayoga kiyA jAtA hai jisameM vyakti ghuTanoM ke bala baiThakara hAtheM ko jor3akara, mastaka jhukAkara mastaka se bhUmi para sparza karatA hai| musalamAna namAja par3hate samaya, IsAI carca meM prArthanA karate samaya, vaidika, bauddhika, jaina Adi deva-vandana yA guru-vandana karate samaya lagabhaga isI Asana-mudrA kA prayoga karate hai| jaba kamara ko jhukAkara mastaka ko bhUmi taka jhukAyA jAtA hai, taba eDrInala granthi meM se ahaMkAra ko paidA karane vAle hArmonoM kA pariSkAra hotA hai, upAsaka meM namratA ke bhAva paidA hote haiN| ati prAcIna samaya se sArvabhauma rUpa meM sarvatra yaha prathA pracalita hai| Asana, mudrA evaM bhAvanA ke saMyukta prabhAva se granthiyoM ke hArmonoM ko pariSkRta karane kA yaha eka acchA udAharaNa hai| Scanned by CamScanner Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 caitanya-kendra prekSA vRtti, pravRtti: punarAvRtti karma kI preraNA srota hai-vRtti / vRtti se prerita hokara hI manuSya aura pazu karma karate haiN| vRttiyAM aneka haiM AhAra kI vRtti, bhaya kI vRtti, kAma aura parigraha kI vRtti, krodha aura mAna kI vRtti, mAyA aura lobha kI vRtti / ina vRttiyoM se prerita hokara hI prANI karma karatA hai| pratyeka karma ke pIche inameM se kisI eka yA adhika vRttiyoM kI preraNA milegI / vRtti se pravRtti aura pravRtti se punarAvRtti - ya 1- yaha cakra nirantara calatA rahatA hai| vRtti jAgI, pravRtti huI / hAtha se cAMTA mArane ke pIche jo hamArI krodha kI vRtti hai, usakA zodhana karanA hai| hAtha kA kyA zodhana hogA ? hAtha calatA hI rhegaa| cAMTe mArane meM hAtha nahIM calegA to vaha praNAma karane meM calegA, bhojana karane meM clegaa| hAtha kA zodhana nahIM karanA hai| karma, akarma taba banatA hai jaba vRtti kA zodhana hotA hai| karma ke sAdhanoM kA zodhana nahIM hotA, karma kI preraNA kA zodhana ho sakatA hai| para karma kI preraNA kA zodhana kevala manuSya hI kara sakatA hai, pazu nahIM kara sktaa| yahI manuSya aura pazu ke bIca kI bheda-rekhA hai| AdamI aura pazu kI paribhASA hama ina zabdoM meM kara sakate haiM- jo vRtti kA zodhana nahIM kara sakatA hai, vaha hotA hai pazu / pazu kI pazutA calatI rahegI; isalie ki usameM vRtti - pariSkAra kI koI sambhAvanA nahIM hai| manuSya pazutA se Upara uTha sakatA hai kyoMki usameM vRtti- pariSkAra kI kSamatA hai| manuSya kI vilakSaNa kSamatA aneka arthoM meM manuSya bhI niHsandeha eka 'prANI' hai| vaha anya sabhI prANiyoM kI taraha hI AhAra-saMjJA, bhaya-saMjJA, maithuna - saMjJA aura parigraha- saMjJA vAlA hai, isIlie use bhUkha lagatI hai, vaha bhayabhIta hotA hai, vaha kAmAsakta hotA hai aura AkramaNa karatA hai| isa prakAra bhojana karanA, bhojana kI sAmagrI juTAne ke lie prayatna karanA, sva-saMrakSaNa ke lie lar3AI karanA tathA prajanana karanA-ina sabhI pravRttiyoM ko manuSya bhI anya sabhI prANiyoM kI taraha hI karatA hai, kyoMki manuSya bhI anya prANiyoM kI taraha hI apanI daihika AvazyakatAoM kI antaHpreraNA se bAdhita hai / dveSa, anurAga, icchAoM, vAsanAoM jaisI vRttiyAM usakI pravRttiyoM para usI taraha hAvI hotA haiM, jisa prakAra anya prANiyoM para hotI haiN| ina saba dRSTiyoM se to manuSya bhI kevala eka 'prANI' hI hai / para ina sabake bAvajUda manuSya meM kucha aisI Scanned by CamScanner Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga 108 vilakSaNatAeM haiM, jinase vaha anya pANiyoM se nitAnta bhinna aura meM advitIya prANI hai| manuSya kI sabase mahAn vilakSaNatA yaha hai usakI cetanA anya prANiyoM kI cetanA se adhika vikasita hai-vaha ni cetanA se yukta hai| manuSya ne mastiSkIya vikAsa aura pratibhA ke kSetra meM advitIya upalabdhi kI hai aura samagra vizva meM paidA hone vAle prANiyoM meM usane zreSThatama sthAna prApta kiyA hai| yaha isalie huA hai ki kevala manAta hI apanI antarnihita yuktisaMgata vicAra-cetanA ke dvArA, jisakA ki mukhya phala 'vijJAna' hai, apane vikAsa ke lie uccatara mAnadaNDoM evaM malyoM kA saMsthApana kara sakatA hai| manuSyetara prANiyoM meM yauktika mAnasa kA abhAva hotA hai| unameM kevala jijIviSA aura apane tAtkAlika paristhitiyoM ke anurUpa apane Apako DhAlane kI kSamatA hI antarnihita hotI hai| ve (pazu-pakSI vanaspati Adi) jIva apanI asaMkhya pIr3hiyoM se usI prakAra kA jIvana bitA rahe haiM-unhoMne koI vikAsa nahIM kiyA hai| manuSya kI vilakSaNatAeM zarIra-vijJAna se sambandhita bhI haiM aura manovijJAna se bhii| usakI zArIrika vilakSaNatAeM zAyada yahAM aprAsaMgika hoNgii| prastuta carcA ke saMdarbha meM manuSya kI jisa vilakSaNatA kA hama ullekha karanA cAhate haiM, vaha hai-usakI 'pratyayAtmaka vimarza' kI kSamatA evaM viveka cetnaa| manuSya ke mana ke do stara haiM-cetana mana aura avacetana mana / yaha avacetana mana hI manuSya kI vaha cetanA hai jo usake bhItara sarvAdhika preraka bala rakhatI hai| yahI antaHsrAvI graMthiyoM ke mAdhyama se abhivyakta hotA hai| ina graMthiyoM kA kArya hai-hamAre bhAvAvezoM ko paidA krnaa| cetana mana meM svayaM koI bhAvAveza utpanna nahIM hotaa| karmazAstrIya vyAkhyA Aja ke zarIra-zAstriyoM ne zarIra meM avasthita graMthiyoM ke viSaya meM bahuta sUkSma vizleSaNa kiyA hai| baunA honA, lambA honA, sundara yA asundara honA, svastha yA bImAra honA, buddhimAna yA buddhizUnya honA-saba ina graMthiyoM ke srAva para nirbhara hai| granthiyoM ke srAva ina sabako niyantrita karate haiN| isa tathya ko hama karma zAstrIya bhASA meM smjheN|| __ ATha karmoM meM eka karma hai-nAma krm| usake aneka vibhAga hai| 'saMsthAna nAma karma' ke kAraNa manuSya lambA yA baunA hotA hai| isa prakAra sundara-asundara, susvara vAlA yA duHsvara vAlA Adi saba nAma karma kI vibhinna prakRtiyoM ke kAraNa hotA hai| nAma karma kA sUkSma adhyayana kara Scanned by CamScanner Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kendra-prekSA 106 para spaSTa ho jAtA hai ki hamAre zarIra kA sArA nirmANa nAma karma ke AdhAra para hotA hai| uparokta karmazAstrIya vizleSaNa aura zarIrazAstrIya vizleSaNa ko milAkara dekheN| donoM meM bhASA kA antara hai, tathya kA nhiiN| zarIrazAstrI 'hArmonsa' 'sikrIzansa oNpha glaiNDsa', 'granthiyoM kA srAva' kahate haiN| karmazAstrI 'karmoM kA rasavipAka anubhAga bandha' kahate haiN| yogazAstra aura zarIrazAstra hamAre zarIra meM granthiyAM haiM--cakra haiM, kamala haiN| kamala jaisI cIja nahIM milI, to DaoNkTaroM ne kahA-hamane sAre zarIra ko cIraphAr3a kara dekha DAlA, aNu-aNu kA vizleSaNa kara diyA, para kahIM bhI kamala nahIM milA, kahIM cakra dikhAI nahIM die| hAM, DaoNkTaroM ko kucha bhI nahIM milaa| nAbhi kamala ho yA na ho, AjJA cakra ho yA na ho, vizuddhi kendra ho yA na ho, kintu jo pAiniyala, picyUTarI, thAyaraoNiDa Adi granthiyAM haiM, glaiMDsa haiM, unako yadi hama tulanAtmaka dRSTi se dekheM to yogazAstra aura zarIrazAstra ke pratipAdana meM koI vizeSa bheda pratIta nahIM hogaa| _Age hama pratyeka caitanya-kendra ke kArya tathA usakI prekSA se hone vAle mahatvapUrNa pariNAma Adi viSayoM kI carcA kreNge| prayojana viveka-cetanA kA vikAsa pratyeka manuSya meM viveka-cetanA antarnihita hotI hai| isakA jAgaraNa nahIM hotA, taba taka manuSya apane cetana mana ke dvArA kevala buddhi aura tarka ke AdhAra para hI apanI vRttiyoM kI mAMga para vimarza karatA hai| usameM viveka-cetanA ko prayoga meM nahIM laataa| vastutaH usakI bauddhika aura tArkika zakti para vRttiyAM itanI adhika hAvI ho jAtI haiM ki vaha usakI mAMga ke aucitya-anaucitya kA sahI nirNaya karane meM sakSama nahIM hotii| aisI sthiti meM unakA cetana mana vRttiyoM kI mAMga ko ucita ThaharAne hetu koI na koI tarka yA yukti DhUMDha nikAlatA hai| isalie apanI maulika manovRttiyoM ke preraka baloM para prabhutva prApta karane ke lie yaha AvazyakatA isa bAta kI hai ki manuSya ke usa vilakSaNa vaiziSTya ko ujAgara kiyA jAe jise 'viveka-cetanA' aura 'viveka-pUrNa tarka' kahA jAtA hai aura anta Scanned by CamScanner Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyA siddhAnta aura prayoga zAti kendra - hAipothelemasa pinIyala - jyoti kendra picyUTarI ALE IALAM darzana kendra cAkSuSa kendra apramAda kendra - prANa kendra & brahma kendra TER - vizuddhi kendra perAthAirAiDa thAirAiDa meM zArIrika, mAnasika aura bhAvanAtmaka sabhI pravRttiyoM para viveka-cetanA kA pUrNa niyantraNa sthApita kiyA jaae| antaHsrAvI granthi-taMtra kA saMtulana vRttiyoM ke AvegAtmaka baloM ke uddIpana yA zamana karane kI mUlabhUta cAbI hai-antaHsrAvI grNthiyaaN| isalie ye hI caitanya-kendroM ke saMvAdI kendra haiN| antaHsrAvI tantra kA asantulana mastiSka ko prabhAvita karatA hai aura cintana-dhArA ko dUSita yA vikRta banAtA hai| udAharaNataH gonADsa kI adhika sakriyatA mana ko viSaya-vAsanA yA bhaya ke cintana meM lagAe rkhegii| caitanya-kendra-prekSA kA abhyAsa antaHsrAvI tantra ke santulana kA punaH sthApita kara vyakti ke viveka-cetanA ke vikAsa dvArA cetana mana kI Scanned by CamScanner Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya-kendra- prekSA 111 samyak ciMtana-zakti ko prabala banA sakatA hai aura maulika manovRttiyoM ke AvegoM ko kSINa kara sakatA hai| hamAre zarIra meM jitanI bhI granthiyAM haiM, ve saba ardhacetana mana haiN| yaha mastiSka ko prabhAvita karatA hai, isalie mastiSka se bhI adhika mUlyavAn haiN| inheM hameM jAgRta karanA hai| yadi inheM sahI sAdhanoM ke dvArA jAgRta karate haiM, to bhaya se mukti milatI hai / bhaya se mukti hone kA artha hai - sArI bAdhAoM se mukta honA / hama caitanya- kendroM - granthiyoM para dhyAna kreN| ve saMtulita hoNge| jyoM-jyoM hama una kendroM para adhika kendrita hoMge, ve aura saMtulita hote jaaeNge| unake santulana se bhaya samApta hogA, Avega samApta hoMge, sArI bAdhAeM samApta hoMgI, eka nayA AyAma khulegA, nayA Ananda, naI sphUrti, nayA ullAsa prApta hogA / manovijJAna mAnatA hai ki jo bAta hamAre sthUla mana taka pahuMcatI hai, vaha kAragara nahIM hotii| usase vyakti kA parivartana nahIM ho sakatA, taraMgAtIta avasthA prApta nahIM ho sktii| jaba hama darzana-kendra para dhyAna karate haiM, taba hamArA vicAra, hamArA saMkalpa antarmana taka pahuMca jAtA hai| vaha saMkalpa lezyA-taMtra aura adhyavasAya taMtra taka pahuMca jAtA hai| taraMgAtIta avasthA prApta hotI hai, parivartana ghaTita hone lagatA hai / niSpattiyAM caitanya- kendra- prekSA ke tIna pariNAma caitanya- kendra- prekSA ke dvArA ye tIna kAma ho sakate haiN| caitanya- kendra nirmala ho sakate haiM, Ananda- kendra jo soyA par3A hai, mUrcchita hai, vaha jAga sakatA hai aura zakti kA saMsthAna jo avaruddha ho rahA hai, vighna aura bAdhAoM se pratAr3ita ho rahA hai, vaha phira sakriya ho sakatA hai, usakI jyoti prajvalita ho sakatI hai| Ter jaba hama caitanya-kendroM kI prekSA karate haiM taba vidyut kI dhArA, prANa kI dhArA vahAM itanI teja ho jAtI hai ki jamA huA maila sApha ho jAtA hai aura vaha vidyut cumbakIya kSetra zuddha bana jAtA hai| nirmalatA A jAtI hai aura usa nirmalatA meM se caitanya abhivyakta ho sakatA hai, bAhara prakaTa ho sakatA hai| caitanya- kendroM kI prekSA se aura adhika prANadhArA vahAM ikaTThI hotI hai aura ve aura adhika nirmala bana jAte haiN| caitanya- kendra prekSA kA mahatvapUrNa pariNAma hai - caitanya - kendroM kI nirmalatA / Scanned by CamScanner Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga 112 ne para vyakti sadA sukha kI - hai| yadi vidyut kA. caitanya kendra prekSA kA dUsarA pariNAma hai-Ananda-kendra kA na hamAre citta meM aise kendra haiM, jinake jAga jAne para vyakti sa. sthiti meM rahatA hai| Ananda kA kendra hamAre bhItara hai| yadi vidA prANa-dhArA kA ThIka pravAha vahAM pahuMce, use jagA pAe, to phira Ana Ananda ho jAtA hai| samatA, sAmya, anukUla aura pratikUla sthiti meM eka samAna bhAva karanA sambhava hai| yaha tabhI sambhava hai ki vaha Ananda kA kenda samatA kA kendra jAgRta ho jaae| caitanya-kendra-prekSA ke dvArA vaha ke jAgRta hotA hai| caitanya-kendra-prekSA kA tIsarA pariNAma hai-zakti kA jaagrnn| hamAre zarIra meM jo zakti ke kendra haiM, unheM hama caitanya-kendra-prekSA dvArA jAgata karate haiN| hama caitanya-kendroM kI prekSA kreN| hama isa sacAI ko jAna leM ki citta ko adhika se adhika hRdaya se Upara, kaMTha se Upara, sira taka rakhanA lAbhadAyaka hotA hai| barAbara aisA kareM to hamArI vRttiyAM samApta ho sakatI haiM, svabhAva badala sakatA hai, vyavahAra badala sakatA hai aura caritra badala sakatA hai| yaha bahuta bar3A rahasya hai, vyavahAra aura AcaraNa ko badalane kA, svabhAva aura AdatoM ko badalane kaa| padArtha pratibaddhatA se mukti-anirvacanIya Ananda isa mUrchA ko tor3ane ke lie cetanA ko jgaaeN| cetanA ko vyApaka banAne kA artha hai cetanA kI padArtha-pratibaddhatA ko tor3a denaa| padArtha kA upayoga hogA, kintu cetanA padArtha se pratibaddha nahIM hogii| upayoga karanA aura pratibaddha honA-donoM alaga-alaga bAteM haiN| roTI khAnA padArtha kI upayogitA hai| roTI se baMdha jAnA yaha usakI pratibaddhatA hai| jisakI cetanA jAga jAtI hai, vaha bhI roTI khAtA hai| dhyAna karane vAlA sAdhaka bhI roTI khAtA hai, pAnI pItA hai, paisA rakhatA hai| ye jIvana ke Avazyaka upakaraNa haiN| sabake lie jarUrI hai| dhyAna karane kA artha yaha nahIM hai ki padArtha chUTa jaae| dhyAna se padArtha nahIM chuutttaa| jaba taka jIvana hai, taba taka padArtha ko nahIM chor3A jA sktaa| AdhyAtmika hone kA yaha artha nahIM hai ki bhautika padArtha chUTa jaae| padArtha kA upayoga nahIM chUTatA, kevala padArtha kI pratibaddhatA chUTa jAtI hai| vaha sAdhaka padArtha se baMdhA nahIM rahatA. padArtha ke caMgula meM phaMsA nahIM rhtaa| cetanA ke jAgaraNa kA yaha mukhya pariNAma hai| usameM padArtha kI upayogitA zeSa rahatI hai, pratibaddhatA samApta ho jAtI hai| samasyA kA mUla pratibaddhatA hai, upayogitA nhiiN| Scanned by CamScanner Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya-kendra-prekSA 113 jaba tejasa lezyA ke spandana jAgate haiM, taba vyakti ko anirvacanIya AnaMdAnubhUti hotI hai| usa Ananda kA pratyakSa anubhava karane vAlA hI use jAna sakatA hai, vaha use batA nahIM sktaa| jisa vyakti ne tejas lezyA kA kabhI prayoga nahIM kiyA, dhyAna nahIM kiyA, vaha vyakti isa sthUla zarIra se pare bhI koI Ananda hotA hai. ina viSayoM se pare bhI koI sukhAnubhUti hai, nahIM samajha pAtA, kalpanA bhI nahIM kara paataa| jaba taka prayoga se nahIM gujaratA hai, taba taka use jJAna hI nahIM hotA ki aisA anirvacanIya sukha bhI ho sakatA hai| jisa sukha kA anubhava hotA hai, vaha apUrva hotA hai| vyakti socatA hai-maiMne mAna rakhA thA ki sukha to padArtha se hI milatA hai kintu Aja yaha spaSTa anubhava ho rahA hai ki jaisA sukha tejas lezyA ke spandanoM ke jAgane para hotA hai, vaisA sukha jIvana meM kisI bhI padArtha se nahIM mila sktaa| bhrAMti TUTa jAtI hai, dhAraNAeM badala jAtI haiN| abhyAsa 1. mAnava-zarIra kI mukhya antaHsrAvI granthiyoM kA saMkSipta paricaya diijie| 2. antaHsrAvI graMthiyAM vyakti kI bhAvadhArA aura manodazAoM ko kaise prabhAvita karatI haiM ? 3. caitanya-kendroM kI prekSA kyoM Avazyaka hai? 4. caitanya-kendroM kI prekSA kI niSpattiyoM ko spaSTa kiijie| Scanned by CamScanner Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :6: lezyA-dhyAna vaijJAnika AdhAra vizva-vijJAna aura raMga prakAza taraMga" ke rUpa meM hotA hai aura prakAza kA raMga usake taraMga-dairdhya (wave-length) para AdhArita hai| taraMga-dairdhya aura kampana kI AvRtti (frequency) paraspara meM vyakta pramANa (inverse proportion) se saMbaMdhita hai| arthAt taraMga-dairdhya ke bar3hane ke sAtha kampana kI AvRtti kama hotI hai aura usake ghaTane ke sAtha bar3hatI hai| sUrya kA prakAza tripArzva kAMca (prism) meM gujarane para prakAza-vikSepaNa ke kAraNa sAta raMgoM meM vibhakta hotA dikhAI detA hai| usa raMga-paMkti ko varNapaTa (spectrum) kahate haiN| unameM se lAla raMga kA taraMga-dairdhya sabase adhika aura baiMganI (violet) raMga kA taraMga-dairdhya sabase kama hotA hai| dUsare zabdoM meM lAla prakAza kI kampana-AvRtti sabase kama aura baiMganI prakAza kI sabase adhika hotI hai| dRzya prakAza meM jo vibhinna raMga dRSTigocara hote haiM, ve vibhinna prakampanoM kI AvRtti yA taraMga-dairdhya ke AdhAra para hote haiM : raMga taraMga dairdhya kampana-AvRtti (1Adeg = 1000000 ) seM.mI. (prati saikiNDa) lAla 7400-6200 Adeg 4000-5000 kharaba 6200-5850 Adeg 5000-5400 kharaba pIlA 5850-5750 Adeg 5400-5500 kharaba harA 5750-5000 A" 5500-6000 kharaba nIlA 5000-4450 A" 6000-6600 kharaba jAmunI 4450----4350 A" 6600-6750 kharaba baiMganI 4350 --3600 A" 6750-7600 kharaba nAraMgI Scanned by CamScanner Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 lezyA-dhyAna raMga kI paribhASA sUrya se prasArita hone vAle prakAza-taraMga jaba padArtha se hokara gujarate haiM, taba usa padArtha kI svayaM kI viziSTatA ke kAraNa eka vizeSa taraMga-dadhya ko chor3akara zeSa sabhI usa padArtha ke dvArA zoSita ho jAte haiN| isa prakAra jaba dUba meM se prakAza kI taraMgeM gujaratI haiM, dUba kI viziSTatA ke kAraNa hI hare ko sUcita karane vAlI taraMga-dairdhya ko chor3akara zeSa taraMga-dairdhya vAlI sabhI taraMgeM dUdha ke dvArA zoSita (absorbed) ho jAtI haiN| hamArI AMkha taka kevala ve hI taraMgeM pahuMcatI haiM, jinakA taraMga-dairdhya hare raMga ko sUcita karatA hai aura isIlie hameM dUbe harI dikhAI detI haiN| suprasiddha bhAratIya vaijJAnika aura nobala-puraskAra-vijetA pro. sI.bI. ramana ne raMga kI prakriyA para gahana zodha-kArya kiyA hai| uparyukta kathana kI puSTi pro. ramana ke isa kathana se hotI hai ki "sUrya ke prakAza meM jo padArtha kA raMga hameM dikhAI detA hai, vaha padArtha ke Upara par3ane vAlI sUrya-razmiyoM meM vidyamAna samasta prakAza-taraMgoM meM se jisa dravya kA padArtha banA huA hai, usa dravya dvArA visaraNa (diffusion) aura chitarAva (scattering) ke pazcAt jo taraMgeM AMkha taka pahuMcatI haiM tathA AMkha dvArA unakA saMzleSaNa hotA hai, unase utpanna hotA hai|" kisI bhI padArtha kA raMga tIna bAtoM para nirbhara hotA hai-Apatita prakAza kI prakRti, padArtha dvArA zoSita prakAza aura vibhinna raMgoM kI anavazoSita prkaash-kirnneN| ina tInoM ke kAraNa se AMkha para utpanna anubhUti hI padArtha kA raMga hai| pAradarzaka aura apAradarzaka vastueM kA - jaba sapheda prakAza kisI pAradarzI vastu para Apatita hotA hai, to usakA kucha bhAga vastu dvArA avazoSita ho jAtA hai, thor3I mAtrA meM parivartita hotA hai, para adhikAMza bhAga saMcarita (pAra) ho jAtA hai| apAradarzaka vastu para Apatita prakAza kA kucha hissA parAvartita ho jAtA hai, kucha usameM praveza karatA hai, jisakA kucha bhAga vApasa lauTatA hai aura zeSa bhAga avazoSita ho jAtA hai| apAradarzaka vastu kA raMga Apatita prakAza kI prakRti aura avazoSita prakAza para nirbhara karatA hai kyoMki sabhI vastueM apane raMga ke prakAza ko chor3akara zeSa raMgoM kI prakAza-kiraNoM ko avazoSita kara letI haiN| Scanned by CamScanner Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 prAthamika aura pUraka raMga nIlA, pIlA aura lAla-ye tIna prAthamika raMga kahalAte haiN| ina raMgoM ko ucita anupAta meM milAne para dUsare raMga prApta kie jA sakate haiM, jabaki anya raMgoM ko milAne se ye prAthamika raMga prApta nahIM ho skte| jaba do raMgoM ko milAne se tIsarA raMga prApta hotA hai, to una do raMgoM ko eka-dUsare kA "pUraka" raMga kahate haiM I prakRti ke rahasya adhikAMzataH prakAza kI bhASA meM aMkita haiN| unakA udghATana prakAza kI sAMketika bhASA ko samajhane se ho sakatA hai| aNu-siddhAMta aura prakAza ke vAstavika svarUpa ke jJAna ke AdhAra para aba bAta siddha ho cukI hai ki pratyeka dravya yA pratyeka prakAra kA aNu apanI ANvika saMracanA ke AdhAra para eka vizeSa taraMga dairdhya ko hI UrjA ke rUpa meM utsarjita yA gRhIta karatA hai| isI ke AdhAra para pratyeka dravya kA varNapaTTa meM eka nizcita sthAna hotA hai, jo dUsare kisI dravya kA nahIM hotaa| isakA tAtparya yaha huA ki pratyeka prakAra kA aNu apane astitva aura vyaktitva ko apane viziSTa hastAkSara dvArA abhivyakta karane kI kSamatA rakhatA hai aura yaha hastAkSara usake apane ananya varNa ke rUpa meM hotA hai| dUsare zabdoM meM, yaha abhivyakti usa dravya vizeSa yA aNuvizeSa kI "aMguliyoM kI chApa" bana jAtI hai jo kevala usake apane vyaktitva (saMracanA-vizeSa) ko hI vyakta karatI hai| isake AdhAra para jyotirvaijJAnika antarikSa meM sudUra AkAza-piNDoM taka vidyamAna dravyoM ko pahacAna sakate haiN| lAkhoM prakAza varSa dUra rahe hue nIhArikAoM tathA tArAoM kA adhyayana karane meM isase bar3I sahAyatA milatI hai| varNakrama vijJAna (spekTroskopI) ke dvArA prApta tathyoM ke AdhAra para samagra vizva ke nirmANa evaM saMracanA ke sambandha meM mahattvapUrNa siddhAMtoM kI sthApanA huI hai| sara josepha normala lokyara nAmaka vaijJAnika ne sUrya- razmiyoM ke varNakrama ke adhyayana se hI isa bAta kI khoja kI thI ki sUrya meM 'hIliyama' nAmaka dravya vidyamAna hai| prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga raMga aura manovijJAna vaijJAnikoM ke anusAra bhI hamArA sArA jIvana-taMtra raMgoM ke AdhAra para calatA hai| Aja ke manovaijJAnikoM aura vaijJAnikoM ne yaha khoja kI hai ki vyakti ke antara-mana ko, avacetana mana ko aura mastiSka ko sabase adhika prabhAvita karane vAlA hai - raMga / raMga hamAre samUce vyaktitva ko prabhAvita karatA hai 1 Scanned by CamScanner Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA dhyAna 999 sabhI prANiyoM ke svAsthya aura vyavahAra para prakAza aura raMgoM kA gaharA prabhAva hai| vanaspati jagat ke lie sUrya kA prakAza jIvanadAtA hai| manuSya evaM anya prANiyoM kI zArIrika, mAnasika aura bhAvanAtmaka dazAoM tathA AcAra-vyavahAra para vibhinna raMgoM kA kyA kyA prabhAva par3atA hai-isa viSaya meM prAcIna evaM Adhunika donoM vijJAna meM kAphI gaveSaNA kI gaI hai| unnIsavIM zatAbdI ke raMga-cikitsakoM kA yaha dAvA thA ki vibhinna raMgoM ke kAMca yA botaloM ke mAdhyama se taiyAra kI gaI auSadhiyoM dvArA ve sAmAnya kabjI se lekara taMtrikAzotha (nAr3I taMtra kI kozikAoM para AI huI sojiza) (meningitis) jaisI ghAtaka bImAriyoM taka ko ThIka kara sakate haiN| usa yuga meM isa prakAra ke dAve cirakAla taka pratiSThita nahIM ho sake aura aMta meM badanAma bhI hue| kintu Adhunika yuga meM inheM raMga-cikitsA yA 'prakAza-jaivikI' (phoTobAyolojI) ke nAma se punarujjIvita kiyA gayA hai| amerIkA kI "mAsAcyUseTsa insTIcyUTa oNpha TeknolojI" ke suprasiddha poSaNa-vaijJAnika DaoN. ricarDa je. burTamaina ke anusAra - " zArIrika kriyAkalApoM para sabase adhika prabhAva DAlane vAle tattvoM ke AhAra ke atirikta yadi kisI kA hAtha hai, to vaha hai prakAza kA / " aneka prayogoM dvArA yaha jJAta kiyA jA cukA hai ki vibhinna raMgoM kA vyakti ke raktacApa, nAr3I aura zvasana kI gati evaM mastiSka ke kriyAkalApoM para tathA anya jaivikI kriyAoM para vibhinna prakAra kA prabhAva par3atA hai| isI ke pariNAmasvarUpa Aja aneka prakAra kI bImAriyoM kI cikitsA meM vibhinna raMgoM kA upayoga kiyA jAne lagA hai| nIlA aura parAbaiMganI raMga prativarSa hajAroM kI saMkhyA meM baccoM kA nirdhArita samaya se pahale prasava ho jAtA hai| aise bAlaka prAyaH ghAtaka pIliyA kI bImArI ke zikAra ho jAte haiN| aise bAlakoM kA upacAra pahale prAyaH bAhara se rakta car3hAkara kiyA jAtA thaa| aba unakA upacAra rakta AdhAra ke badale nIle prakAza kI kiraNoM ke snAna se kiyA jAne lagA hai| rUsa ko prakAza-jaivikI ke kSetra meM agragaNya mAnA jAtA hai| vahAM ke vaijJAnikoM ke anusAra koyalA kI khAnoM ke majadUroM ko yadi parAbaiMganI kiraNoM kA snAna karAyA jAtA hai, to ve "zyAma phupphusa " (black lungs) nAmaka bImArI se baca sakate haiN| zrI phAvera birena eka raMga-vizeSajJa haiM, Scanned by CamScanner Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga na 118 jinhoMne raMga ke viSaya meM saikar3oM lekha evaM pustakeM likhI haiM tathA jo viSaya ke adhikRta vyakti mAne jAte haiN| zrI birena ke matAnusAra skalara kamare meM battiyoM ke sAtha parA-baiMganI prakAza vAlI battiyoM ko lagA vidyArthiyoM kA vikAsa tejI ke sAtha hotA hai, unakI kArya-kSamatA aura prAptAMkoM meM vRddhi hotI hai tathA jukAma, najale Adi kI bImAriyoM kI ghaTanAoM meM kamI hotI hai| zAMtidAyaka gulAbI raMga . keliphorniyA (amarIkA) ke sAna baramArDino kAuNTI ke "probezana vibhAga" (aparAdha-sudhAra-vibhAga) kI svAsthya sevA ke nidezaka zrI paula I. bokuninI kahate haiM-"hamAre yahAM kaida bAla aparAdhI jaba kabhI unmatta hokara hiMsA para utAru ho jAte the, taba pahale hama yAtanAoM dvArA una para niyaMtraNa prApta karane kA prayatna karate the| aba hama unheM aise kamare meM rakhate haiM jisakI dIvAreM eka vizeSa gulAbI raMga se raMgI huI hotI haiN| hamane pAyA ki ve uddaNDa bacce cillAnA chor3a kara zithila aura zAMta hokara kevala 10 minaTa meM hI nidrAdhIna ho jAte haiN| samUce amarIkA meM lagabhaga 1500 se adhika aspatAloM evaM sudhAra-gRhoM meM kama se kama eka kamarA gulAbI raMga kI dIvAroM vAlA hotA hI hai| yaha gulAbI raMga "zAMti dAyaka gulAbI raMga ke nAma se prasiddha hai| yaha manuSya kI bhAvanAoM para hone vAle raMga ke prabhAva kA jvalanta udAharaNa hai| manaHkAyika bImAriyoM para raMgoM kA prabhAva vyakti kI bImAriyoM ko raMga kaise aura kyoM prabhAvita karate haiM-isa viSaya meM sabhI cikitsaka ekamata nahIM haiN| kucha vaijJAnikoM kA mata hai ki raMgoM kA prabhAva sIdhe zarIra para na hokara, mAnasa para hotA hai| unake matAnusAra raMgoM dvArA aisI manodazAoM kA nirmANa hotA hai jo zarIra ko svastha kara detI hai| kintu yaha nahIM bhUlanA cAhie ki Adhe se adhika bImAriyAM manaHkAyika hI hotI haiN| isa bAta ko to sabhI cikitsaka aura zodhakartA svIkAra karate haiM ki vidyut-cumbakIya taraMga-krama kA amuka hissA, jaise ki "eksa" kiraNeM, sUkSma taraMgeM evaM parA-baiMganI kiraNeM, vyakti ke svAsthya para ullekhanIya prabhAva DAlatI haiN| kintu pure dRzya prakAza ke prabhAva ke viSaya meM unameM matabheda hai| phira bhI aneka prayogoM dvArA spaSTa pramANa upalabdha hue haiM ki Scanned by CamScanner Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA-dhyAna prakAza hamAre antaHsrAvI granthi-taMtra evaM nADI-taMtra ko nizcita rUpa se prabhAvita karatA hai| nADI-granthi-tantra para raMgoM kA prabhAva amarIkarana insTIcyUTa oNpha bAyo-sosala risarca ke nidezaka pro. elekajhAMDara sosa kI mAnyatA hai ki raMga kA vidyuta-cumbakIya UrjA kisI ajJAta rUpa meM hamArI picyUTarI aura piniyala granthiyoM evaM mastiSka kI gaharAI meM vidyamAna hAyapothelemasa ko prabhAvita karatI hai| vaijJAnikoM ke anusAra hamAre zarIra ke ye avayava aMtaHsrAvI granthi-taMtra' kA niyamana karate haiM, jo svayaM zarIra ke aneka mUlabhUta kriyAkalApoM aura AkramaNa, bhaya Adi bhAvanAtmaka pratikriyAoM ko niyaMtraNa karatA hai| herolDa bolAphArtha nAmaka prakAza-jIva vijJAna-zAstrI (phoTovAyolojisTa) aura "jarmana akAdamI oNpha kalara sAinsa" ke adhyakSa ne eka vidyAlaya ke baccoM para kucha prayoga karane ke pazcAt yaha riporTa dI hai ki do aMdhe baccoM ke rakta-cApa, nAr3I kI gati aura zvAsa kI gati para prakAza kA vahI prabhAva dekhA gayA, jo ki anya sAta sAmAnya dRSTi vAle baccoM para sAmane AyA thaa| bAyo-sosala risarca kI eka patrikA meM uparyukta prayoga kI jo riporTa chapI hai, usameM batAyA gayA hai ki jaba vidyAlaya ke kamare kI dIvAroM ke raMgoM ko nAraMgI aura sapheda se badalakara royala blU aura halkA blU kara diyA gayA, sAmAnya battiyoM ke sthAna para indradhanuSI battiyoM ko lagA diyA, to baccoM kA prakuMcaka (Upara kA) raktacApa 120 se ghaTakara 100 taka A gyaa| unakA vyavahAra pahale se adhika acchA aura anuzAsanabaddha huA tathA unakI ekAgratA bar3ha gii| Age zrI bohalAphArtha kahate haiM-prakAza se prApta vidyut-cumbakIya UrjA kI alpa mAtrAeM hamAre eka yA eka se adhika taMtrikA-saMcArI (neuro transmitter) ko-jo eka taMtrikA se dUsarI taMtrikA taka yA taMtrikA se mAMsapezI taka saMdeza pahuMcAne vAle rAsAyanika saMdezavAhaka haiM-prabhAvita karatI haiN| prayogoM ke dvArA aise pramANa bhI upalabdha hue haiM ki jo prakAza hamArI AMkhoM ke dRSTipaTala para TakarAtA hai, vaha hamArI pAiniyala graMthi meM se nikalane vAle melATonina nAmaka mahattvapUrNa srAva ke saMzleSaNa ko 1. prekSAdhyAna : sAdhanA-paddhati meM eNDokrAina granthiyAM, caitanya kendroM ke saMvAdI sthAna haiN| pratyeka eNDokrAina granthi kA apanA raMga hai| raMga ke AdhAra para use prabhAvita kiyA jA sakatA hai| Scanned by CamScanner Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga prabhAvita karatA hai| yaha melATonina nAmaka hArmona eka anya seroTonita nAmaka tatrikA-saMcArI ke utpAdana-mAtrA kA nirNaya karane meM sahAyaka hotA hai| AbhAmaNDala AbhAmaNDala kyA hai ? ___ do zabda haiM-eka hai bhAmaNDala aura dUsarA hai aabhaamnnddl| bahata prAcInakAla se saMsAra ke sabhI dharmoM meM devI, devatA, saMta aura avatArI puruSoM ke citroM meM unake mastaka ke cAroM ora eka prakAza kA vRtta, jise bhAmaNDala (halo) kahA jAtA hai, dikhAne kI paramparA rahI hai| citroM meM una mahApuruSoM ke sira ke pIche golAkAra pIle raMga kA eka cakra-sA dikhAI Scanned by CamScanner Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA-dhyAna 121 detA hai| vaha pratyeka vyakti meM nahIM hotA, kevala viziSTa vyaktiyoM meM hI hotA hai| dUsarA hai-AbhAmaNDala (Aura) | isa saMsAra ke pratyeka padArtha ke cAroM ora eka AbhAmaNDala hotA hai, cAhe vaha manuSya ho, pazu ho, pAna ho yA patthara / pratyeka padArtha ke cAroM ora razmiyoM kA eka valaya hotA hai| yaha kavaca jaisA, sUkSma taraMgoM ke jAla jaisA yA rUI ke sUkSma taMtuoM ke vyUha jaisA hotA hai| Upara-nIce, dAeM-bAeM-pUre zarIra ke bAhara cAroM ora phailA huA hotA hai| kisI kA tIna phuTa kA, kisI kA pAMca phuTa kA aura kisI kA sAta phuTa kaa| kisI kA bahuta sundara aura bar3A AkarSaka hotA hai| kisI kA bhaddA aura glAni paidA karane vAlA hotA hai| kisI kA AbhAmaNDala pAsa meM Ane vAle vyakti ko zAMti detA hai aura kisI kA AbhAmaNDala ciMtA yA durmanaskatA se bhara detA hai| duniyA kA hara padArtha-cetana aura acetana apane AkAra meM razmiyoM kA vikiraNa karatA hai| ye razmiyAM vidyut-cumbakIya UrjA yA taraMga ke rUpa meM hotI haiN| isa nikalane vAlI UrjA se AbhAmaNDala nirmita hotA hai| koI bhI padArtha, koI bhI astitva duniyA meM aisA nahIM hai jisase yaha vikiraNa na hotA ho| __jIvanta prANI kA AbhAmaMDala taijasa zarIra-sUkSma zarIra kA vikiraNa hai| jIvanta prANI meM vidyut-cumbakIya UrjA ke sAtha prANa-UrjA bhI nikalatI rahatI hai, ataH unake AbhAmaNDala tejasvI, gatizIla aura jyotirmaya hote haiM, jabaki nirjIva padArtha meM yaha phIke aura sthira prakAza vAlA hotA hai| jIvanta prANI kA AbhAmaMDala ekarUpa nahIM rahatA-badalatA rahatA hai| nirmalatA, malinatA, saMkoca aura vistAra-ye sArI avasthAeM unameM ghaTita hotI rahatI haiN| aisA isalie hotA hai ki usake badalane vAlA lezyA-taMtra, bhAva-taMtra bhItara vidyamAna hai| prANI aura padArtha meM yaha maulika aMtara hai ki padArtha meM parivartana karane vAlA niyAmaka tattva nahIM hotaa| anya UrjAoM kI taraha yaha prANa-UrjA bhI hamAre carma-cakSuoM dvArA dekhI nahIM jA sktii| kevala atIndriya jJAnI (avadhijJAnI) hI ise dekha sakatA hai| phira bhI vaijJAnika, cikitsaka aura yogI-sabhI loga isa viSaya meM ekamata haiM ki AbhAmaMDala kA vAstavika astitva hai aura isake mAdhyama se vyakti ke bhautika prANika aura caitasika avasthA kA citra prakaTa hotA hai| kyA AbhAmaNDala dIkha sakatA hai? kyA AbhAmaNDala dekhA jA sakatA hai? hAM; bahuta acchI taraha se Scanned by CamScanner Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 1 prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga dekhA jA sakatA hai kintu AbhAmaNDala ke darzana hara kisI ko nahIM hote zarIra kI sthiratA kI sAdhanA karane vAle vyakti ko ho sakate haiM. kAyotsarga kI pragAr3ha avasthA meM AbhAmaNDala kA darzana hone lagatA hai| gaharI dhyAna kI sthiti meM bhI AbhAmaNDala dikhAI detA hai| acAnaka kabhI-kabhI aisA hotA hai ki dhyAna karate-karate zarIra to nahIM hai, kintu pUre zarIra ke AkAra kI koI pratimA sAmane Akara baiTha gaI hai| kabhI-kabhI gahare aMdhere meM hAtha ko dekheN| hAtha dikhAI nahIM degA, kintu hAtha ke AkAra kI eka AbhA dIkhane laga jAegI, pUrA kA pUrA vidyunmaya hAtha dIkhane laga jAegA, bazarte ki aMdhakAra saghana ho / pichalI kucha zatAbdiyoM ke daurAna aneka logoM ne AbhAmaNDala ke adhyayana se rogoM ke nidAna ke lie yA svAsthya aura prANazakti ko nApane ke lie nAnA prakAra ke upakaraNoM ko kAma meM liyA hai, jinameM sIdhe-sAde para camatkArI DaMDoM aura kevala hasta- sparza se lekara bahumUlya mazInoM taka kI sAmagrI zAmila hai| pichale kucha varSoM meM madrAsa ke gavarnameMTa janarala aspatAla ke "insTIcyUTa oNpha nyUrolaoNjI" (snAyu-vijJAna saMsthAna) meM DaoNkTaroM ke eka dala ne jisake netA DaoN. pI. narendran haiM, kirliyana phoTogrAphI kI takanIka ko vikasita kara AbhAmaNDala ke phoTo lene ke upakaraNa kA vikAsa kiyA hai aura isake mAdhyama se aneka khojeM kI haiM aura kara rahe haiN| anya dezoM meM isa prakAra kA kArya cala rahA hai| unnIsavIM zatAbdI meM berona phAna rAizanavAkha nAmaka vaijJAnika ne yaha dAvA kiyA thA ki usane manuSya, prANI, vanaspati, cumbaka Adi se nikalane vAle vikiraNoM kA patA lagA liyA hai tathA inheM saMvedanazIla vyakti dekha sakate haiM / lagabhaga 1945 meM landana meM seMTa thAmasa aspatAla ke eka karmacArI DablyU. je. kilnara ne eka aise hI upakaraNa ko vikasita kiyA thA / isa upakaraNa kA nAma "DAIsthAnInaskrIna" thaa| kilnara ne apanI pustaka "mAnava vAtAvaraNa" (Human Atmosphere) meM yaha batAyA hai ki jIvita prANiyoM ke cAroM ora AbhAmaNDala hotA hai, jo yadyapi carmacakSuoM dvArA dRzya nahIM hotA, svasthatA kI dazA aura rugnAvasthA meM bhinna-bhinna prakAra kA ho jAtA hai| Age calakara kucha rAsAyanika padArthoM ke mAdhyama se yaha saMbhava kiyA jA sakA ki sAmAnya vyakti bhI apanI AMkhoM se AbhAmaNDala ko dekha sake / Scanned by CamScanner Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 eka amarikana mahilA je. sI. TrasTa ne eka pustaka likhI hai-aNu aura AbhAmaNDala (Atom and Ana) | isa pustaka meM kAlpanika tathyoM kA saMkalana nahIM hai| AbhAmaNDala ke citra lie hai aura chApa hai| isI prakAra kA kArya soviyata saMgha meM kiliyana dampati dvArA kiyA gyaa| kiliyana phoTogrAphI AbhAmaNDala ke phoTo khIMcane kI paddhati hai| unhoMne aise vyakti ke pUre AbhAmaNDala ke phoTo khIMca the, jinake hAtha yA paira kATa die the| AbhAmaNDala meM kaTe hue aMga kA bhI phoTo A gyaa| 1650 meM unhoMne paudhoM aura prANiyoM meM bhaviSya meM hone vAlI bImArI, jisakA koI lakSaNa vartamAna meM nahIM dikhAI detA, ke viSaya meM AbhAmaNDala ke phoTo se nidAna kara batA diyaa| _ kirliyana dampatti ke kAryoM kI riporTa ne DaoN. narendrana ko 1634 meM hI isa kSetra meM kArya karane ke lie prerita kara diyA thaa| DaoN. narendrana aura usake sAthI DaoNkTaroM va takanIziyanoM ne milakara uparokta upakaraNa kA vikAsa kiyaa| isase rugNa vyakti kI aMgulI ke AbhAmaNDala kA phoTo aMgulI ko eka pleTa para rakhakara liyA jAtA hai, jise eka vidyut-patha ke sAtha jor3A jAtA hai aura isa mAdhyama se AbhAmaNDala ko pakar3A jA sakatA hai, jise koI bhI AdamI apanI AMkhoM se dekha sakatA hai| usa AbhAmaNDala ko prakAza-taraMga meM badala kara eka kaimare sadRza upakaraNa ke dvArA phoTogrAphika kAgaja para utArA jA sakatA hai| isake lie bImAra ko kisI bhI prakAra kI pUrva taiyArI kI AvazyakatA nahIM hotI aura na hI rikArDiMga ke daurAna kisI prakAra ke vikiraNoM kA prasAraNa hotA hai| AbhAmaNDala ke raMga aura doSa DaoN. narendrana kahate haiM ki "jIvita prANI meM se nikalane vAlA AbhAmaNDala na to uSmA hai, na dhvni| vaha eka prakAra kI taraMgoM ke rUpa meM hotA hai| kintu svastha aura asvastha, mRta aura jIvita, jIvaMta aura nirjIva vastuoM ke AbhAmaNDala meM nizcita hI bhinnatAeM hotI haiN|" - AbhAmaNDala meM vividha raMga pAe jAte haiM-lAla, harA, pIlA, jAmunI aura niilaa| sapheda aura zyAma raMga nahIM pAe ge| vartamAna meM to kevala aMguliyoM ke agrabhAga ke AbhAmaNDaloM kA adhyayana sImita hai| pichale tIna varSoM meM (1681-1684) DaoN. narendran ke dala ne 632 bImAra vyaktiyoM kA adhyayana kiyA hai jinameM snAyavika gar3abar3I, udararoga, strIroga Adi ke rugna the| snAyavika (nAr3ItaMtrIya) gar3abar3I ke bhinna-bhinna prakAra ke marIjoM Scanned by CamScanner Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga 124 ke AbhAmaNDala nizcita DhAMce ke pAe ge| ina rogoM meM mirgI, satraNa roga mastiSka kI gATha, cehare kA pakSAghAta jaisI bImAriyAM zAmila haiN| dara mazIna ke dvArA bImArI hone se pUrva hI usakI bhaviSyavANI kI jA sakatI hai| isa dRSTi se yaha upakaraNa bahuta upayogI siddha ho sakatA hai| vizeSata kaiMsara jaise rogoM ke bAre meM pahale se hI usakA patA lagAyA jA sakegA aura usakA upacAra kara lenA saMbhava ho jaaegaa| mRtyu ke bAda AbhAmaNDala mRta vyakti ke AbhAmaNDala ke viSaya meM DaoN. narendran kA kahanA hai ki mRtyu ke bAda turanta hI AbhAmaNDala samApta nahIM ho jaataa| parantu jaise bijalI kA hITara svica banda kara dene para dhIre-dhIre dIpti-rahita hotA jAtA hai, vaise hI prANI kI mRtyu ke bAda AbhAmaNDala kI dIpti manda hotI-hotI nyUnatama sthiti taka pahuMca jAtI hai| jaba vyakti kI hRdaya aura zvAsa kI gati banda ho jAtI hai taba zarIra se bAhara "dhAriyoM ke rUpa meM AbhAmaNDala nikalane lagatA hai| chaha ghaMTe taka vaha calatA rahatA hai, isake bAda avaziSTa AbhA ThIka vaisI ho jAtI hai, jaisI kI patthara jaise nirjIva padArthoM ke AbhAmaNDala meM pAI jAtI hai! videzoM meM AbhAmaNDala para zodha DaoN. narendrana ne batAyA hai ki soviyata saMgha meM AbhAmaMDala ke jJAna kA upayoga kRSi-kArya meM kiyA jA rahA hai| vaijJAnikoM ne pattiyoM kI rugNatA kA adhyayana AbhAmaNDala ke AdhAra para kiyA tathA unake rogoM ke viSaya meM bhaviSyavANiyAM kiiN| dUsarI ora amarIkA meM usakA upayoga atIndriya jJAna ke adhyayana meM kiyA jA rahA hai| udAharaNArtha, vaha kyA zakti hai, jo kabhI-kabhI kisI vyakti ko usa Trena se yAtrA karane se roka detI hai, jo Age calakara durghaTanAgrasta ho jAtI hai ? DaoN. narendran ke anusAra, pratyeka vyakti ke pAsa antaHdarzana (intuition) kI zakti hai aura yadi use vikasita kiyA jA sake to manuSya-jAti ke lie vaha aneka prakAra se bahuta upayogI siddha ho sakatI hai| jaisI durghaTanA yA durghaTanA se hone vAlI mRtyu se hone vAlI mRtyu ke viSaya meM bhaviSyavANI kI jA sakatI hai| AbhAmaNDala meM dikhAI dene vAle vibhinna raMgoM kI vyAkhyA isa prakAra kI gaI hai... Scanned by CamScanner Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA-dhyAna 125 1. sunahalA raMga ---AdhyAtmikatA 2. halakA nIlA yA nIla-lohita -roga harane kI zakti 3. gulAbI -prema, sneha 4. lAla -tRSNA, krodha 5. harA -bauddhikatA 6. bhUre yA gahare maTiyAle raMga -rogagrastatA 7. muAyA yA nisteja --mRtyu kI sannikaTatA AdhyAtmika dRSTikoNa lezyA eka prakAra kA paudgalika paryAvaraNa hai| isakI khoja jIva aura pudgala ke skaMdhoM kA adhyayana karate samaya huii| jIva se pudgala (Matter) aura pudgala se jIva prabhAvita hote haiN| jIva ko prabhAvita karane vAle pudgaloM ke anega varga haiN| unameM se eka varga kA nAma lezyA hai| lezyA zabda kA artha ANavika AtmA, kAMti, prabhA yA chAyA hai| chAyA-pudgaloM se prabhAvita hone vAle jIva pariNAmoM ko bhI lezyA kahA gayA hai| prAcIna sAhitya meM zarIra ke varNa, ANavika AbhA aura usase prabhAvita hone vAle vicAra-ina tInoM arthoM meM lezyA kA ullekha milatA hai| zarIra ke varNa aura ANavika AbhA ko 'dravya lezyA' aura vicAra ko 'bhAva lezyA' kahA gayA hai| ANavika AbhA karma-lezyA kA hI nAmAMtara hai| ATha karmoM meM chaThA karma nAma hai| usakA sambandha zarIra racanA sambandhI pudgaloM se hai| usakI eka paddhati 'zarIra-nAmakarma' hai| 'zarIra-nAmakarma' ke pudgaloM kA hI eka varga karma-lezyA kahalAtA hai| lezyA kI aneka paribhASAeM milatI haiM, jaise 1. yoga-pariNAma 2. kaSAyodaya raMjita yoga-pravRtti 3. karma-niSpanna 4. kArmaNa zarIra kI bhAMti kArmaNa vargaNA-niSpanna karma-dravya / ina zAstrIya paribhASAoM ke anusAra lezyA se jIva aura karma pudgaloM kA sambandha hotA hai, karma kI sthiti niSpanna hotI hai aura karma kA udaya hotA hai| isa prakAra AtmA kI zuddhi aura azuddhi ke sAtha lezyA jur3I huI hai| prabhAvavAda kI dRSTi se donoM paramparAeM prApta hotI haiM1. paudgalika lezyA kA mAnasika vicAroM para prbhaav| 2. mAnasika vicAroM kA lezyA para prbhaav| Scanned by CamScanner Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakSAdhyAna siddhAnta aura prayoga 126 kRSNAdidravyasAcivyAta. pariNAmo'yamAtmanaH / sphaTikasyaiva tatrAya lezyA-zabdaH pravartate / / isa prasiddha zloka kI dhvani yaha hai-kRSNa Adi lezyA ke padagala jaise hote haiM vaise hI mAnasika pariNati hotI hai| dUsarI dhArA yaha hai-kaSAya kI maMdatA se adhyavasAya kI zuddhi hotI hai aura adhyavasAya kI zuddhi se lezyA kI zuddhi hotI hai| pAMca AsravoM meM pravRtta manuSya kRSNa lezyA meM pariNata hotA hai| arthAta usakI ANavika AbhA (paryAvaraNa) kRSNa hotI hai| manusmRti meM sattva, rajas aura tamas ke jo lakSaNa aura kArya batalAe gae haiM, ve lezyA ke lakSaNoM se tulanIya haiN| lezyA taMtra-graMthi taMtra+kriyA taMtra ____ adhyavasAya ke aneka spandana aneka dizAoM meM Age bar3hate haiN| ve citta para utarate haiN| unakI eka dhArA hai-bhAva kI dhArA / adhyavasAya kI yaha dhArA jo raMga se prabhAvita hotI hai, raMga ke spandanoM ke sAtha jur3akara bhAvoM kA nirmANa karatI hai, vaha hai hamArA bhAva-taMtra yA leshyaa-tNtr| jitane bhI acche yA bure bhAva haiM, ve sAre inake dvArA hI nirmita hote haiN| lezyA-taMtra hamAre saMcita karma yA saMskAroM kA jharanA hai| karma ke isa pravAha kA bAhara Ane kA mAdhyama hai-hamArA antaHsrAvI granthitaMtra (Endocrine System) / jaba lezyA se bhAvita adhyavasAya Age bar3hate haiM, taba ye prabhAvita karate haiM, hamAre antaHsrAvI granthi-taMtra ko| ina granthiyoM ke srAva hI hamAre karmoM ke anubhAga yAnI vipAka kA pariNamana hai| isa prakAra pUrva saMcita karma kA anubhAga rasAyana banakara granthitaMtra ke mAdhyama se hArmona ke rUpa meM pragaTa hotA hai| ye hArmona rakta-saMcAra taMtra ke dvArA nAr3I-taMtra aura mastiSka ke sahayoga se hamAre antarbhAva, cintana, vANI, AcAra aura vyavahAra ko saMcAlita aura niyaMtrita karate haiN| isa taraha granthi-taMtra hamAre sUkSma adhyavasAya-taMtra aura sthUla zarIra ke bIca "TrAnsaphormara" (parivartaka) kA kAma karatA hai| adhyavasAya kI apekSA yaha sthUla hai aura zarIra kI apekSA sUkSma hai| yahI hamAre caitanya aura zarIra ke bIca kI kar3I hai jo hamArI cetanA ke ati sUkSma aura amUrta AdezoM ko bhautika stara para parivartita kara detA hai aura use mana evaM sthUla zarIra taka pahuMcAtA hai| mana, vANI aura zarIra-ye tInoM kriyA-taMtra (yoga-taMtra) ke aMga haiM, kriyAnviti ke sAdhana haiM, jJAna ke sAdhana nhiiN| jJAna-taMtra citta-taMtra taka Scanned by CamScanner Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA-dhyAna 127 jAna-taMtra lezyA-taMtra taka samApta ho jAtA hai| ina donoM ke nirdezoM aura zita karane ke lie kriyA-taMtra sakriya hotA hai, jinake tIna karmacArI haiM-mana, vANI aura zarIra | mana kA kAma hai-smRti, kalpanA aura cintana krnaa| usakA kAma jJAna karanA nahIM hai| vaha citta-taMtra aura deNyA-taMtra se milane vAle nirdezoM kA pAlana karatA hai| niSkarSa kI bhASA meM-mUla hai caitanya yA AtmA / usa para pahalA valaya hai kaSAya-taMtra kaa| caitanya ke spandana kaSAya ke valaya ko pAra kara adhyavasAya ke rUpa meM bAhara Ate haiM aura vaha lezyA-taMtra ke sAtha milakara bhAvadhArA bana jAte haiN| dUsarA valaya hai-yoga-taMtra kaa| yoga kA artha hai-prvRtti| mana, vacana aura kAyA yoga-taMtra ke vibhAga haiN| unakA kAma hai-pravRtti krnaa| kaSAya-taMtra aura yoga-taMtra ke bIca kI kar3I hai-granthi-taMtra aura naadd'ii-tNtr| isa prakAra ___ prANI mUla AtmA karma zarIra, taijasa zarIra caitanya ke spandana kaSAya adhyavasAya citta lezyA jJAna bhAvadhArA granthi-taMtra nAr3I-taMtra kriyA-taMtra (yoga-taMtra) (cintana, vANI, vyavahAra) Scanned by CamScanner Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : siddhAnta aura prayoga lezyA ke kriyAkalApa yaha lezyA eka bahuta bar3A kArakhAnA hai| kaSAya ke taraMgeM aura kaSAya kI zuddhi hone para Ane vAlI caitanya kI taraMgeM-ina saba taraMgoM ko bhAva ke sAMce meM DhAlanA, bhAva ke rUpa meM inakA nirmANa karanA, aura unheM vicAra taka, vANI taka, kriyA taka pahuMcA denA, yaha isakA kAma hai| sUkSma zarIra aura sthUla zarIra ke bIca meM samparka-sUtra kA kArya lezyA karatI hai| mana vacana aura kAyA kI pravRtti ke dvArA jo kucha bAhara se AtA hai vaha kaccA mAla hotA hai| lezyA use letI hai aura use kaSAya taka pahuMcA detI hai| phira bhItara se vaha kaccA mAla pakkA banakara AtA hai| jo karma bhItara jAtA hai, vaha phira vipAka hokara AtA hai| bhItarI srAva jo rasAyana banakara AtA hai use lezyA phira adhyavasAya se lekara hamAre sAre sthUla taMtra-antaHsrAvI graMthiyoM aura mastiSka taka pahuMcA detI hai| isalie yadi hamAre sthUla zarIra meM lezyA ke pratinidhi-saMsthAnoM ko khojeM, unake bikrI-saMsthAnoM ko khojeM, to jitanI antaHsrAvI granthiyAM haiM, ye sArI lezyA kI pratinidhi-saMsthAeM haiM, bikrI-saMsthAna haiN| unake selsa-mainejara vahAM baiThe haiN| acche DhaMga se unake mAla kI saplAI kara rahe haiN| antaHsrAvI graMthiyoM ke jo srAva haiM, ve karmoM ke srAva se prabhAvita hokara nikalate haiN| karmoM ke srAva bhItara se Ate haiM lezyA ke dvArA aura graMthiyoM meM Akara ve sAre vyaktitva ko prabhAvita karate haiN| sArA vyaktitva usase nirmita hotA hai| lezyA-raMga kA saMsthAna bhItara kaSAya' kA taMtra hai| vahAM jo kucha bhI jAtA hai, vaha raMgIna ho jAtA hai| jo bhI mAla bAhara AtA hai, vaha raMgIna AtA hai| hiMsA, asatya, krodha, ahaMkAra, kapaTa Adi kA AcaraNa karane vAlA vyakti bAhara se kAle, nIle Adi malina raMgoM ke paramANu AkarSita karatA hai| lezyA-taMtra unheM kaSAya-taMtra taka pahuMcAtA hai| jaba vipAka hotA hai, taba kaSAya se raMgIna hokara lezyA ke mAdhyama se ve bAhara Ate haiM aura bhinna-bhinna aMtaHsrAvI graMthiyoM meM Akara bhinna-bhinna prakAra kI vRttiyoM aura vAsanAoM ko prakaTa karate haiN| isa prakAra samparka-sUtra kA sArA kArya lezyA-taMtra ke hAtha meM hai| 1. kaSAya zabda kA cunAva bhI bahuta mahattvapUrNa hai| kaSAya kA artha hotA hai raMgA huaa| raMge hue yA lAla raMge hae kapaDe ko 'kASAyika' kapaDA kahA jAtA hai| Scanned by CamScanner Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA dhyAna 126 jaise raMga kA hama grahaNa karate haiM, vaise hI hamAre bhAva, AcAra aura vyavahAre bana jAte haiN| sphaTika ke sAmane jaisA raMga AtA hai, vaha vaisA hI dikhane laga jAtA hai| sphaTika kA apanA raMga nahIM hotaa| AtmA ke pariNAmoM kA bhI apanA koI raMga nahIM hotaa| sAmane jisa raMga ke paramANu Ate haiM, AtmA ke pariNAma bhI vaise ho jAte haiN| ye pariNAma hI hamArI bhAva- lezyA hai| dravya lezyA, bhAva lezyA lezyA do prakAra kI hai- dravya lezyA aura bhAva lezyA / dravya lezyA bhautika (paudgalika) hai aura bhAva lezyA caitanya kA eka stara hai| pudgala kA lakSaNa hai- varNa, gaMdha, rasa aura sparza-yukta honaa| dravya lezyA meM bhI ye cAroM guNa pAe jAte haiN| bhAva lezyA apaudgalika hai, isalie usameM koI varNa, gandha, rasa, sparza nahIM hote / kRSNa lezyA kA varNa kAlA, nIla lezyA kA nIlA aura kApota lezyA kA varNa kabUtara yA rAkha jaisA hotA hai| ye tIna aprazasta lezyAeM haiN| tejo lezyA kA varNa lAla, padma lezyA kA pIlA aura zukla lezyA kA sapheda hotA hai| ye tIna prazasta lezyAeM haiN| tInoM aprazasta lezyAoM ke gandha, rasa aura sparza bhI amanojJa tathA prazasta lezyAoM ke gaMdha, rasa aura sparza manojJa hote haiN| ina cAra guNoM meM se raMga citta ko sabase adhika prabhAvita karatA hai / hamArA sArA jIvana-taMtra raMgoM ke AdhAra para calatA hai| Aja manovaijJAnikoM aura vaijJAnikoM ne yaha khoja kI hai ki vyakti ke antarmana ko - avacetana mana ko aura mastiSka ko sabase adhika prabhAvita karane vAlA hai - raMga / hamArA jIvana hI nahIM, mRtyu kA sambandha bhI raMga se hai| hamAre punarjanma kA saMbaMdha bhI raMga se hai / ' tIna aprazasta lezyAeM rUkhI aura ThaMDI haiN| tIna prazasta lezyAeM cikanI aura garama haiN| yaha prazastatA aura aprazastatA kI vyAkhyA saMkleza aura asaMkleza ke AdhAra para kI gaI hai, isalie sApekSa hai| asaMkleza kA artha hai- vizuddhi | saMkleza kA artha hai - avizuddhi / kRSNa lezyA kI apekSA nIla lezyA vizuddha hai aura nIla lezyA kI apekSA kApota lezyA vizuddha hai / kRSNa lezyA saMkleza kA carama bindu hai, nIla lezyA madhya hai aura 1. eka vyakti maratA hai, vaha agale janma meM paidA hotA hai| prazna pUchA gayA - "vaha agale janma meM kyA hogA ? kaisA hogA ?" uttara milA- "jisa lezyA meM maregA, usI lezyA meM utpanna hogA - jisa raMga meM maregA usI raMga meM paidA hogaa|" Scanned by CamScanner Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga kApota lezyA nyUnatama hai| dUsarI ora asakleza kI nyUnatama avasthA hai tejas lezyA, madhya hai padma lezyA aura utkRSTa hai zukla leshyaa| tIna prazasta lezyAoM ne jisa vyaktitva kA nirmANa kiyA hai, use vighaTita karane ke lie tIna prazasta lezyAeM sakSama haiN| ve nayA vyaktitva ubhAra detI hai| vRttiyoM kA udbhava-sthAna hamArI vRttiyAM, bhAva yA AdateM-ina sabako utpanna karane vAlA sazakta taMtra hai-leshyaa-tNtr| jaba taka lezyA-taMtra zuddha nahIM hotA, taba taka AdatoM meM parivartana nahIM ho sktaa| lezyA-taMtra ko zuddha karanA Avazyaka hai| usako zuddha karane kI prakriyA ko samajhane se pahale yaha samajhanA jarUrI hai ki azuddhi kahAM janma letI hai aura kahAM prakaTa hotI hai| yadi hama usa tantra ko ThIka samajha lete haiM, to use zuddha karane kI bAta samajhane meM bar3I suvidhA ho jAtI hai| burI AdatoM ko utpanna karane vAlI lezyAeM haiM-kRSNa-lezyA, nIla-lezyA aura kaapot-leshyaa| krUratA, hatyA kI bhAvanA, kapaTa, asatya bolane kI bhAvanA, pravaMcanA, dhokhAdhar3I, viSaya kI lolupatA, pramAda, Alasya Adi jitane doSa haiM, ye saba ina lezyAoM se utpanna hote haiN| hamAre isa sthUla zarIra meM ina lezyAoM ke saMvAdI sthAna haiM, jinameM ye vRttiyAM utpanna hotI haiN| adhivRkka granthiyAM (eDrInala glaiNDsa) aura kAma graMthiyAM (gonADsa)-ye do graMthiyAM ina lezyAoM ke pratinidhi yA saMvAdI sthAna haiN| ina tIna lezyAoM ke bhAva yahAM janma lete haiN| hama vartamAna vijJAna kI dRSTi, yoga-zAstra kI dRSTi aura lezyA ke siddhAMta kI dRSTi, ina tInoM dRSTiyoM se ina para vicAra kareM aura inakI tulanA kreN| vartamAna vijJAna kI dRSTi ke anusAra kAma-vAsanA kA sthAna hai-janana-granthiyAM (gonaadds)| vahAM kAmavAsanA utpanna hotI hai| anya vRttiyoM kA sthAna hai-adhivRkka graMthiyAM (eDrInala glainndds)| vahAM bhaya, Avega, bure bhAva janma lete haiN| yoga-zAstra kI bhASA meM tIna cakra haiM-svAdhiSThAna-cakra, maNipUra-cakra aura anAhata-cakra, jahAM hamArI sArI vRttiyAM janma letI haiN| "eDrInala aura gonADsa" ko yoga-zAstra kI bhASA meM svAdhiSThAna-cakra aura maNipUra cakra kahA jAtA hai| Scanned by CamScanner Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA-dhyAna 131 ajitendriyatA-ye kRSNa-leNyAne lezyA-siddhAta kI dRSTi se avirati, kSudratA, nirdayatA, nazasatA, sAtA-ye kaSaNa- lezyA ke pariNamana haiN| IrSyA, kadAgraha, ajJAna, kA nirlajjatA, viSaya-vAsanA, kleza, rasa-lolupatA-ye nIla-lezyA ke pariNamana haiN| vakratA-vakra AcaraNa, apane doSoM ko DhAMkane kI manovatti. gada kA bhAva, mithyA dRSTikoNa, dUsare ke marma ko bhedane kI vRtti, apriya kathana-ye kApota-lezyA ke pariNamana haiN| vijJAna kI dRSTi, yoga-zAstrIya dRSTi aura lezyA-siddhAMta kI daSTi-ina tInoM kI tulanAtmaka dRSTi se lezyA ke siddhAMta meM jo tIna lezyAeM haiM, yogazAstra kI dRSTi meM jo tIna cakra haiM aura vijJAna kI dRSTi meM jo eDrInala aura gonADsa graMthiyAM haiM-ina sabakA kAma samAna-sA hai| lezyA kA siddhAMta mAnatA hai ki sArI AdateM tIna lezyAoM meM janma letI haiM. yoga-zAstra mAnatA hai ki sArI AdateM tIna cakroM meM janma letI haiM aura vijJAna ke anusAra ye sArI AdateM do graMthiyoM meM janma letI haiN| adbhuta samAnatA hai tInoM pratipAdanoM meN| yaha satya spaSTa ho gayA ki sArI burI vRttiyAM peDU ke pAsa vAle sthAna se lekara nAbhi ke sthAna taka yA hRdaya ke sthAna taka janma letI haiN| itanA hI sthAna hai inakA / isa satya ko samajha lene para badalane kI bAta ko samajhane meM bahuta saralatA ho jAtI hai| bhAvadhArA, lezyA aura AbhAmaNDala prANI na zuddha artha meM AtmA hai aura na zuddha artha meM jar3a padArtha hai| vaha eka yaugika padArtha hai| caitanya aura padArtha kA yoga hai| AtmA kA lakSaNa hai caitanya / padArtha kA lakSaNa hai-varNa, gaMdha, rasa aura sparza / prANI kA AbhAmaNDala do prakAra kI UrjAoM ke saMyukta vikiraNa se banatA hai-eka caitanya dvArA prANa-UrjA kA vikiraNa aura dUsarA bhautika zarIra dvArA vidyut-cumbakIya UrjA kA vikirnn| prANa-UrjA ke vikiraNa kA AdhAra hai-vyakti kI bhaavdhaaraa| bhAva caitasika hai aura AbhAmaNDala paudgalika (bhautika) hai, phira bhI bhAva aura AbhAmaNDala donoM paraspara pragAr3ha sambandha rakhate haiN| AbhAmaNDala hamArI bhAvadhArA kA pratinidhitva karatA hai| isa dRSTi se bhAva ke dvArA AbhAmaNDala kI aura AbhAmaNDala ke dvArA bhAva kI vyAkhyA kI jA sakatI hai| AbhAmaNDala kisI eka raMga kA nahIM hotaa| usama aneka raMgoM kA mizraNa hotA hai kyoMki usakA nirmANa lezyAoM ke AdhAra para hotA hai| lezyA ke raMga vyakti ke bhAva para nirbhara rahate haiN| jisa vyakti meM jina bhAvoM kA pradhAnatA hotI hai, vaise hI lezyA ke raMga ho jAte Scanned by CamScanner Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ___ prekSAdhyAna : siddhAnta aura prayoga haiN| lezyA meM jitane raMga hote haiM, utane hI raMga AbhAmaNDala meM bimbita ho jAte haiN| acche bhAva dIptimaya hote haiM aura bure bhAva mlin| AbhAmaNDala ke jo citra lie jAte haiM, unameM jo raMga pratibimbita hote haiM, unake AdhAra para kSaNa-kSaNa meM badalate hue bhAva bhI pakar3a meM A sakate haiN| AbhAmaNDala ke mAdhyama se cetanA ke parivartana jAne jA sakate haiN| zarIra aura mana ke stara para ghaTita hone vAlI ghaTanAeM jAnI jA sakatI haiN| sthUla zarIra kI ghaTanAeM pahale sUkSma zarIra meM ghaTita hotI haiN| usakA pratibimba AbhAmaNDala para aMkita hotA hai| isake adhyayana se bhaviSya meM ghaTita hone vAlI ghaTanA kA bhI patA lagAyA jA sakatA hai| hamArA citta nAr3I-saMsthAna meM kriyAzIla rahatA hai aura usakA mukhya kendra hai mastiSka / vaha antarjagat meM sUkSma cetanA se jur3A huA hai| vahIM se use gatizIlatA ke Adeza-nirdeza prApta hote rahate haiM aura bAhya-jagat meM vaha apane pratibimbabhUta AbhAmaNDala se jur3A huA hotA hai| jaisA citta hotA hai, vaisA AbhAmaNDala hotA hai aura jaisA AbhAmaNDala hotA hai, vaisA citta hotA hai| citta ko dekhakara AbhAmaNDala ko jAnA jA sakatA hai aura AbhAmaNDala ko dekhakara citta ko jAnA jA sakatA hai| citta nirmala, to AbhAmaNDala nirmala hotA hai aura citta malina, to AbhAmaNDala malina hotA hai| hamArI bhAvadhArA jaisI hotI hai, usI ke anurUpa mAnasika cintana tathA zArIrika mudrAeM aura iMgita tathA aMga-saMcAlana hotA hai| krodha kI mudrA meM rahane vAle vyakti meM krodha ke avataraNa kI saMbhAvanA bar3ha jAtI hai| kSamA kI mudrA meM rahane vAlA vyakti ke lie kSamA kI cetanA meM jAnA sahaja ho jAtA hai| yogiyoM kA AbhAmaNDala sAmAnya aura svastha manuSyoM ke AbhAmaNDaloM meM Ayu, liMga yA jAti kI bhinnatA kA koI prabhAva nahIM dekhA jaataa| kintu yogiyoM-ucca caritra vAle vyaktiyoM ke AbhAmaNDala sAmAnya vyaktiyoM se bilakula bhinna pAe jAte haiN| unameM dIpti adhika hotI hai| AbhAmaNDala ko dekhakara vyakti ke caritra ko jAnA jA sakatA hai| prayojana satya kI khoja sAdhaka ke mana meM yaha prazna sahaja hI ubhara sakatA hai ki dhyAna SA Scanned by CamScanner Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA dhyAna 133 kyoM ? pravRtti ko chor3akara nivRtti kyoM ? prazna svAbhAvika hai| hama yadi pravRtti aura nivRtti ko ThIka se samajha leM to prazna samAhita ho sakatA hai I yadi tanika bhI bhrAMti huI to dhyAna ke prati bhI hama bhrAMta ho jaaeNge| pravRtti hai jIvana kI naiyA ko khene ke lie jIvana kI yAtrA ko calAne ke lie aura nivRtti hai jIvana kI saccAI aura satya ko pAne ke lie| jo loga kevala pravRtti karate haiM, ve jIvana kI yAtrA ko calA sakate haiM, kintu jIvana kI saccAI ko prApta nahIM kara sakate / pravRtti hamArI jIvana-yAtrA kA sAdhana hai, sAdhya nahIM / yadi jIvana meM pravRtti aura nivRtti kA samyak santulana nahIM hotA, to vyakti pravRtti ko sAdhya mAnane laga jAtA hai aura jIvana meM eka bahuta bar3I bhrAMti A jAtI hai| isa bhrAMti ko miTAne ke lie aura saccAI ko pAne ke lie yaha Avazyaka hai ki vyakti dhyAna kA abhyAsa kare / 1 caitanya kI svataMtra sattA kA anubhava vijJAna kA lakSya bhI satya ko pAnA hai, jisake lie vaha nirantara prayatnazIla hai para vaijJAnika khojoM ke viSaya kevala padArtha haiM, paramANu haiM, cetanA kI svataMtra sattA usakA viSaya nahIM hai| vijJAna ne padArtha para bahuta khojeM kI haiM aura Aja bhI usakI khoja cAlU hai / padArtha ke astitva ke kaNa-kaNa ko chAnA jA rahA hai| vijJAna kI khoja upakaraNoM, yaMtroM aura anya bhautika sAdhanoM ke mAdhyama se ho rahI hai| isalie vaha padArtha taka hI pahuMca pAegI, AtmA taka usakI pahuMca nahIM ho sakatI / cetana sattA usakA viSaya bhI nahIM bntaa| isalie vaijJAnika jagata ne cetana kI svataMtra sattA ko aba taka svIkAra nahIM kiyA hai| usa svIkAra ke kAraNa Aja hameM dhyAna kI upayogitA itanI hI lagatI hai ki usase tanAva kama hotA hai, zArIrika svAsthya banA rahatA hai Adi / basa, dhyAna kI upayogitA smaapt| yaha saca hai ki dhyAna se snAyavika, mAnasika aura bhAvanAtmaka tanAva kama hote haiM, svAsthya sudharatA hai, rakta cApa saMtulita hotA hai, kintu dhyAna kA uddezya kevala zarIra ko puSTa aura svastha karane kA nahIM hai / yadyapi zArIrika svAsthya bhI kama mUlyavAn nahIM hai aura dhyAna kA eka uddezya zArIrika svAsthya bhI hai, para sabase mUlyavAna uddezya hai - apane astitva kA bodha / jaba taka vyakti apane astitva kA bodha nahIM kara letA, taba taka duHkha ko samApta nahIM kara sakatA / duHkhoM ko samApta karane kA ekamAtra sAdhana hai - satya kI upalabdhi astitva kI upalabdhi / Scanned by CamScanner Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga 134 antardRSTi kI jAgRti antardaSTi kA artha hai priyatA aura apriyatA kI anubhUti se mkti| jaba taka hama priyatA apriyatA se mukta nahIM hote, taba taka hameM sattA upalabdha nahIM hotaa| hama bar3e-bar3e zAstroM ko raTa leM, tattvoM kA pArAyaNa kara leM, phira bhI hameM antardRSTi prApta nahIM ho sktii| antardRSTi, samyagdaSTi samyakca, satya, saba eka hI haiN| dhyAna hama isalie kara rahe haiM ki hama apane astitva ko jAneM, jJAtA ko jAneM, draSTA ko jAneM, draSTA-jJAtA, jo parde ke pIche calA gayA, hama usakA anubhava kreN| eka vaijJAnika use nahIM jAna sakatA, eka dhyAna-sAdhaka use jAna sakatA hai| dhyAna ke sAre niyama jJAtA taka pahuMcAne ke lie haiN| sAdhaka apane saMvedanoM ko zuddha karatA calatA hai, bhoktA-svarUpa ko chor3atA hai aura jJAtA svarUpa ko prApta karatA hai| jahAM kevala jAnane kI bAta AtI hai, vahAM saMvedana zuddha ho jAtA hai, dRSTi zuddha ho jAtI hai aura jJAna zuddha ho jAtA hai| anubhava kI saccAI DaoN. irvina zroDiMjara (Erwin Schrodinger) jaise suprasiddha vaijJAnika kahate haiM ki "Aja vaijJAnika isa bAta meM ulajhe hue haiM ki padArtha kA mUla kaNa kyA hai? kintu yaha koI bahuta mahattva kA prazna nahIM hai| vijJAna ke sAmane sabase bar3I cunautI yaha honI cAhie ki kyA cetana sattA hai yA nahIM ? aura padArtha kA mUla cetana hai yA acetana ?" vartamAna meM padArtha ke viSaya meM aneka dRSTiyAM spaSTa huI haiN| kintu caitanya ke viSaya meM aba bhI kevala vaijJAnikoM ko hI nahIM, dhArmika logoM meM bhI aneka ulajhaneM haiN| Aja dhArmika loga AtmA ke prazna ko zAstroM ke mAdhyama se hala karanA cAhate haiM, tarka ke dvArA samAhita karanA cAhate haiM, AtmA ko vAGmaya dvArA jAnanA cAhate haiN| yaha kitanA virodhAbhAsa hai ki eka ora yaha kahA jAtA hai ki AtmA tarkAtIta, padAtIta aura zabdAtIta satya hai| dUsarI ora hama use tarka, pada aura zabda ke dvArA pAnA cAhate haiN| ___ caitanya ko jAnane kA ekamAtra upAya hai-svayaM kA anubhava, apane saMvedanoM kA nirmalIkaraNa aura UrvIkaraNa / dhyAna ke sAdhaka ke lie yaha iSTa hai ki vaha "svayaM" AtmA ko khoje| vaha kevala zAstroM para yA mAnyatAoM para nirbhara na rahe, kintu svayaM khoje| zAstroM meM likhA hai ki AtmA hai, kintu yaha eka zAbdika saccAI hai, mAnyatA hai| dhyAna kA prayoga Scanned by CamScanner Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA-dhyAna 135 kiyA, apanI antazcetanA ko jagAyA, sAkSAtkAra kiyA aura jAnA ki AtmA hai| taba vaha sAdhaka kI "apanI" saccAI bana jAtI hai, anubhava kI saccAI bana jAtI hai| dhyAna ke dvArA hI hama anubhava kI saccAI taka pahuMca sakate haiN| dhyAna ke atirikta aisA koI mAdhyama nahIM hai jo hameM zAbdika saccAI se haTAkara anubhava kI saccAI taka pahuMcA de| parivartana aura rUpAntaraNa vyaktitva kA rUpAntaraNa adhyAtma ke AcAryoM ne Atma-zodhana kI prakriyA ko itane sundara DhaMga se prarUpita kiyA hai ki use ThIka samajha kara yadi hama usakA prayoga kareM to vyaktitva ke rUpAntaraNa meM koI kaThinAI nahIM hogii| lezyA ke zodhana ke dvArA hI jIvana meM dharma siddha ho sakatA hai| jaba kRSNa, nIla aura kApota-ye tIna lezyAeM badala jAtI haiM aura tejas, padma aura zukla-ye tIna lezyAeM avatarita hotI haiM, taba parivartana ghaTita hotA hai| lezyAoM ke zodhana ke binA jIvana nahIM badala sktaa| dhArmika hone kA artha hI hai ki parivartana kI yAtrA para cala par3anA, rUpAntaraNa kI ora prasthAna kara denaa| yahAM se taijasa-lezyA kI yAtrA zurU ho jAtI hai, adhyAtma kI yAtrA zurU ho jAtI hai| jaba taijasa-lezyA kI yAtrA prArambha hotI hai taba adhyAtma ke spaMdana jAga jAte haiN| jaba adhyAtma ke spaMdana jAgate haiM, taba parivartana apane Apa zurU ho jAtA hai| adhyAtma kA samUcA mArga rUpAntaraNa kI prakriyA hai| isa prakriyA kA eka abhyAsa-krama hai| jo vyakti isa abhyAsa-krama ko svIkAra kara letA hai, vaha nizcita hI apanI lezyAoM ko badala detA hai| vaha kRSNa, nIla aura kApota lezyAoM kA atikramaNa kara yA unheM badalakara taijasa, padma aura zukla lezyAoM ke spandanoM ke anubhavoM meM calA jAtA hai| vahAM jAne para svabhAva meM apane Apa parivartana prArambha ho jAtA hai| yaha hai hamAre svabhAva-parivartana kI prakriyA aura isakA sAdhana hai leshyaa-dhyaan| rAsAyanika parivartana tapa kI samUcI prakriyA, yoga kI samUcI prakriyA aura dhyAna kI samUcI prakriyA AMtarika rasAyana-parivartana kI prakriyA hai| zaktizAlI aura gariSTha bhojana ke dvArA zarIra meM viSaile (Toxic) rasAyana paidA hote haiM, Scanned by CamScanner Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAna aura prayoga 136 saMcita hote haiM aura mana meM vAsanA kI vikRti paidA karate haiN| ApakA upavAsa, ekAntara upavAsa, pAMca dina kA upavAsa, ATha dina kA upavAyA sAre bAhya tapa ke prayoga zarIra ke bhItarI rasAyanoM meM parivartana lAta / Asana, prANAyAma aura anya yaugika kriyAoM ke dvArA rAsAyanika parivartana ghaTita hotA hai| prAyazcitta, vinaya, svAdhyAya Adi Abhyantara tapazcaryA ke prayoga ke dvArA bhI rasAyanoM meM parivartana AtA hai| prAcIna bhASA ke prAyazcitta ko Aja kI bhASA meM manovizleSaNa yA AtmavizleSaNa kaha sakate haiN| prAyazcitta kI nirmala bhAvanA purAnI granthiyoM ko khola detI hai| vinaya ahaMkAra-zUnyatA kI prakriyA saba prakAra kI tapazcaryA meM rAsAyanika parivartana apane Apa ghaTita hotA hai| lezyAoM kA rUpAntaraNa kintu rAsAyanika parivartana kA sabase bar3A sUtra hai-dhyAna / caitanya kendroM ke dhyAna aura lezyA-dhyAna ke dvArA bhItarI rasAyanoM meM Azcaryajanaka parivartana hotA hai, bhAva-saMsthAna meM parivartana hotA hai aura lezyAoM meM parivartana hotA hai| jaisA pahale batAyA jA cukA hai, duSpravRttiyoM ke dvArA saMcita hone vAle karma kaSAyavalaya ko prabala karate rahate haiN| jaba saMcita karma kA vipAka hotA hai-ve phala dene ke lie taiyAra hote haiM, taba ve taraMgoM aura rasAyanoM ke rUpa meM kaSAya-valaya se bAhara Ate haiM aura granthi-taMtra ke mAdhyama se vRttiyoM aura vAsanAoM ko paidA karate haiN| jaba taraMgeM aura rasAyana tIvra vipAka lekara bAhara A rahe hote haiM, taba lezyA-dhyAna (caitanya-kendroM para raMgoM ke dhyAna) ke dvArA aisI taraMgeM aura aise rasAyanoM kA nirmANa hotA hai ki ve tIvra vipAka vAlI taraMgeM naSTa ho jAtI haiM, rasAyana manda ho jAte haiM, unakA sAmarthya kSINa ho jAtA hai aura unakA AkramaNa viphala ho jAtA hai| bhItara se tIvra vipAka kA jo parisrAva AtA hai, usa srAva ko granthiyAM bAhara lAtI haiN| lezyA-dhyAna se granthiyAM zuddha hone lagatI haiM, lezyAyeM zuddha hone lagatI haiM, taba adhyavasAya zuddha hone lagate haiN| jaba adhyavasAya zuddha hote haiM, taba kaSAya ke tIvra vipAka nahIM A sakate-ve manda ho jAte haiN| manda vipAka tIvra vRtti, vAsanA yA burI Adata kA nirmANa nahIM kara sktaa| bhAvadhArA kA nirmalIkaraNa lezyA kI paribhASA karate samaya yaha batAyA gayA thA ki kendra ma Scanned by CamScanner Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA-dhyAna 137 mUla AtmA (caitanya) hai aura usake cAroM ora ati sUkSma zarIra dvArA nirmita kaSAya kA valaya hai| caitanya to malIna nahIM hai, vaha to zuddha hai, phira yaha azuddhatA kyoM ? kAraNa spaSTa hai| usa caitanya mahAsAgara ke cAroM ora eka valaya hai-kaSAya ke mahAsAgara kaa| eka prazna aura hotA hai kaSAya kA mahAsAgara jaba caitanya ke mahAsAgara ko ghere hue hai to phira zuddhi kA prazna hI kahAM uThatA hai| jo kucha bAhara AegA vaha sArA azuddha hI hogaa| zuddha-lezyA kaise hogI? zuddha-bhAva kaise hogA? zuddha-adhyavasAya kaise hogA? kaSAya se chanakara aura kaSAya ke rasa ke sAtha milakara jo kucha bhI bAhara AegA vaha malina, apavitra aura azuddha hI aaegaa| zuddha kaise hogA? bhAva kI zuddhi adhyavasAya se hotI hai aura adhyavasAya kI zuddhi kaSAya ke mandIkaraNa se hotI hai| kaSAya kA mandIkaraNa do prakAra se kiyA jA sakatA hai| eka to kevala jJeya ke prati jaba caitanya ke spaMdana jAgate haiM, taba unake sAtha kaSAya kI malinatA nahIM jur3atI, unase jo adhyavasAya nirmita hoMge ve zuddha bane rheNge| unase jo lezyA banegI, vaha zuddha bnegii| kevala jJeya ke prati caitanya ke spandana tabhI jAgate haiM jaba rAgAtmaka yA dveSAtmaka bhAva unake sAtha nahIM judd'te| yaha ghaTita hotA hai-kevala jJAtA-draSTA bhAva ke dvArA jo prekSA-dhyAna kA hI eka rUpa hai| kaSAya ke mandIkaraNa kA eka dUsarA rAstA bhI hai-dhyAna-sAdhanA ke dvArA moha ke vilaya ke spandanoM ko utpanna krnaa| jaba hama dhyAna kA prayoga karate haiM, taba hamAre sUkSma-zarIra ke andara do prakAra ke spandana samAnAntara rekhA meM calate haiM-eka hai moha kA spandana aura dUsarA hai moha ke vilaya kA spndn| donoM spandana calate haiM aura ve bhAva banate haiN| kaSAya jitanA kSINa hogA, moha kA spandana utanA hI nirvIrya bana jAeMge, zaktizUnya bana jaaeNge| vaha samApta nahIM hoMge kintu usakI sakriyatA kama ho jAegI, unakA prabhAva kSINa ho jaaegaa| jaba moha ke vilaya kA spaMdana zaktizAlI hoMge, taba bhAva maMgalamaya aura kalyANakArI hoNge| jaba-jaba moha ke spandana zaktizAlI hote haiM-nIla aura kApota-lezyA ke spandana zaktizAlI hote haiM, taba-taba tejas-lezyA aura padma lezyA ke spandana kSINa ho jAte haiN| jaba-jaba kaSAya ke spandana kama hote haiM, taba-taba tejas-lezyA, padma-lezyA aura zukla-lezyA ke spandana tathA bhAva zaktizAlI banate jaayeNge| isa prakAra jo taraMgeM kaSAya kA valaya pAra kara bAhara A rahI Scanned by CamScanner Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayAra haiM. unheM taraMgAvasthA meM hI taijasa zarIra ke stara para prazasta lepa spandanoM ko utyA kara manda kara diyA jAtA hai| yaha leNyAdvArA kiyA jA sakatA hai| lezyA-dhyAna meM prazasta raMgoM ke dhyAna prazasta lezyA ke spandana paidA karane se aprazasta lezyA ke spandana kI bhItara se A rahe haiM, unakI tIvratA manda ho jAtI hai| kaSAya yA atisUkSma (kArmaNa) zarIra meM kevala spaMdana hai, korI taraMga haiN| vahA bhAva nahIM hai| vahAM cetanA ke spaMdana bhI haiM aura kaSAya ke spaMdana bhI haiN| donoM ke spandana hI spaMdana haiM, taraMgeM hI taraMgeM haiN| udAharaNArtha, krodha kaSAya kA eka rUpa hai| ati sUkSma zarIra meM krodha kI kevala taraMgeM hotI haiN| caitanya kI taraMgoM ke sAtha jaba krodha kI taraMgeM milatI haiM, to krodha ke adhyavasAya banate haiN| vahAM taka korI taraMgeM haiM, bhAva nhiiN| bAda meM ve taraMgeM saghana hokara bhAva kA rUpa letI haiM, ve lezyA bana jAtI haiN| lezyA meM pahuMcakara bhAva banatA hai aura taraMgeM Thosa rUpa le letI haiN| zakti yA UrjA padArtha meM badala jAtI hai| taraMga kA saghana rUpa hai bhAva aura bhAva kA saghana rUpa hai kriyaa| jaba bhAva saghana hokara kriyA bana jAtI hai taba vaha sthUla zarIra meM pragaTa hotI hai| lezyA-dhyAna ke dvArA kaSAya ke maMdIkaraNa kI prakriyA ko phira krodha ke udAharaNa se smjheN| krodha sthUla zarIra meM pragaTa hone se pahale taka taraMgAvasthA meM hotA hai ; taba hI usakI zakti ko kSINa karanA hogaa| raMgoM ke dhyAna ke dvArA-zubha lezyA ke dvArA aisI taraMgoM ko utpanna karanA hogA jo krodha ko taraMgAvasthA meM hI samApta kara sake yA usakI zakti, prabhAva aura sakriyatA ko kSINa kara ske| krodha kI taraMgeM bhI UrjA ke rUpa meM haiM aura unako samApta karane vAlI taraMgeM bhI UrjA ke rUpa meM haiN| nistaraMga kI dizA meM prasthAna / tIna sthitiyAM haiM-1. bure vicAra 2. acche vicAra 3. nirvicAra / "bure vicAra* bhI eka taraMga hai aura "acche vicAra" bhI taraMga hai| donoM taraMgeM haiN| donoM meM taraMga kI dRSTi se koI aMtara nahIM hai| kintu eka taraMga aura dUsarA taraMga meM bahuta bar3A antara hotA hai| sAmAnya AdamI yaha mAnatA hai ki isa saMsAra meM raMga hairUpa hai, dhvaniyAM haiM. tApa hai. saba-kucha hai| kintu vaijJAnika isa bhASA meM nahIM socegaa| vaijJAnika ke lie yaha duniyA - raMgamaya hai, na rUpamaya hai, na dhvanimaya hai, na tApamaya hai| usake lie yaha Scanned by CamScanner Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 lezyA-dhyAna jagat kAla aura vidyut kA pravAha mAtra hai| saba kucha vidyunmaya hai| aisI sthiti meM acchA socanA bhI vidyut kI taraga hai aura burA socanA bhI vidyut kI taraMga hai| socanA, ciMtana karanA, pravRtti karanA, saba kucha vidyut kI taraMga hai| yadi hama nistaraMga kI ora bar3hanA cAhate haiM, taraMgAtIta sthiti meM jAnA cAhate haiM to usakI yahI prakriyA hogI ki sabase pahale burI taraMga ko samApta kara acchI taraMga kA nirmANa kreN| acchI taraMga kA nirmANa kie binA burI taraMga ko samApta nahIM kiyA jA sktaa| jisa bure ciMtana se vyakti taraMgAtIta sthiti se dUra calA gayA thA, vaha acche ciMtana se usa dizA meM kadama bar3hA sakatA hai| yadyapi acche cintana se vyakti taraMgAtIta avasthA meM nahIM pahuMca sakatA, kintu jahAM burA ciMtana taraMgAtIta dizA se hameM vimukha kara detA hai, vahAM acchA ciMtana usa dizA meM gati karAtA hai| bure cintana se acche meM Ane kA sabase sarala upAya hai-lezyA-dhyAna / isa dhyAna kA abhyAsa kie binA ciMtana ko nahIM mor3A jA sktaa| sAmAjika saMbaMdhoM ke kAraNa vyakti meM zatrutA ke bhAva Ate rahate haiN| dUsare kA aniSTa karane kI bhAvanA usameM panapatI hai| apriya vyakti ke sAmane Ate hI AMkheM tamatamA jAtI haiN| virodhI vyakti kI smRti hote hI sArI ciMtana-dhArA prakampita ho jAtI hai| ina pratikriyAoM ko taba taka nahIM rokA jA sakatA, jaba taka zuddha lezyAoM kA dhyAna nahIM kiyA jaataa| prazasta lAla, prazasta pIta aura prazasta zveta varNoM kA dhyAna kara hama AMtarika prakriyA ko badala sakate haiM aura mana kI AMtarika prakriyA ke dvArA phira una vargoM meM parivartana zurU ho jAtA hai| taba hama bAhara se bhItara ko prabhAvita karate haiM aura bhItara se bAhara ko prabhAvita karate haiN| antarvRttiyoM ke zodhana ke lie taijasa aura padma lezyA kA dhyAna kiyA jaae| bure vicAra na uThe, bure vicAra hameM AkrAMta na kareM, hamAre mastiSka ko prabhAvita na kareM, isalie hameM zukla lezyA kA dhyAna karanA hogaa| hama eka aise kavaca kA nirmANa kareM jisako bheda kara bure vicAra na A paaeN| ve bAhara hI raha jaayeN| hamAre mastiSka meM na aayeN| yadi zukla lezyA ke dvArA hama eka zaktizAlI kavaca banA lete haiM to bAhara ke khatare se baca jAte haiN| yadi hama taijasa aura padama lezyA kA kavaca banA lete haiM. to bhItara se uThane vAle bure vicAroM ke AkramaNa se baca jAte haiN| isake bAda acche vicAroM kI taraMgeM paidA hone laga jAtI haiM aura ye taraMgeM bahuta sahayogI banatI haiN| ye hamArI adhyAtma yAtrA meM Age bar3hane meM sahayoga Scanned by CamScanner Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga karatI hai| yadyapi lezyA svayaM taraMga hai kintu nistaraMga kI dizA meM prasthAna ke lie lezyA dhyAna bahuta sahayoga karatA hai / cikitsA paddhati hamAre samUce bhAva taMtra para raMgoM kA prabhutva hai| raMgoM ke dvArA zArIrika bImAriyAM miTAI jA sakatI haiM, mAnasika durbalatAoM ko miTAyA jA sakatA hai aura AdhyAtmika mUrcchA ko tor3A jA sakatA hai| lezyA-paddhati AdhyAtmika mUrcchArga ko miTAne kI mahattvapUrNa cikitsA paddhati hai| dUSita bhAvoM aura vikRta vicAroM dvArA jo jahara zarIra meM paidA hotA hai, jo viSa ekatrita hotA hai, use bAhara nikAlane kI yaha abhUtapUrva paddhati hai| raMgoM ke dhyAna se yA raMga- cikitsA se saMcita viSa bAhara nikalate haiM aura bhAva tathA vicAra nirmala banate haiN| jaba bhAva pavitra hote haiM, nirmala hote haiM taba vicAra bhI nirmala hote haiN| vicAroM kA sambandha kaSAya se nahIM hai| vicAroM kA sambandha hai mastiSka se aura jJAna se vicAra, smRti, cintana, vizleSaNa, cayana, nirdhAraNa-ye jJAna kI jitanI zAkhAeM haiM, ina sabakA sambandha mastiSka se hai| jitane bhAva haiM, una sabakA saMbaMdha hamArI antaHsrAvI granthiyoM se hai| zarIra meM do taMtra unakI abhivyakti ke haiM- eka hai graMthi-taMtra aura dUsarA hai nAr3I taMtra / hamAre bhAvoM ko vyakta karatA hai graMthi taMtra aura vicAroM kA nirmANa karatA hai nAr3I taMtra / pahalA hai bhAva, dUsarA hai vicAra / vicAra se bhAva nahIM banatA, kiMtu bhAva se vicAra banatA hai| jisa lezyA kA bhAva hotA hai, vaisA hI vicAra bana jAtA hai| bhAva aMtaraMga-taMtra hai aura vicAra karma-taMtra hai| yaha karane vAlA taMtra hai bhaav| isalie hameM vicAroM para adhika dhyAna dene kI jarUrata nahIM hai| vicAroM para ve loga dhyAna deM jo bAhara hI bAhara ghUmate haiN| jo bhItara kI yAtrA kara rahe haiM, unheM vicAra para dhyAna dene kI jarUrata nahIM hai| ve bhAva para dhyAna deM, bhAva ko nirmala kareM / 18 bhAvoM ko nirmala banAne kA sabase sarala upAya hai- raMgoM kA dhyAna karanA / yaha bahuta hI mahattvapUrNa upAya hai| prazasta raMgoM kA dhyAna bhAvoM ko nirmala banAne meM upayogI hotA hai| lAla, pIlA aura sapheda ye tIna raMga bhAva-zuddhi ke kAraNa haiN| jaba hama ina prazasta raMgoM kA dhyAna karate haiM aura unase tanmayatA prApta karate haiM, taba hamAre bhAva parivartita ho jAte haiN| vicArane aura sAdhane kI jarUrata nahIM, sahaja badala jAte haiN| sAre spandana badala jAte haiN| Scanned by CamScanner Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA-dhyAna 141 vicAroM ke vikalpoM ke aura moha ke spaMdana ina prazasta raMgoM ke spaMdanoM se ruka jAte haiM, nirvIrya ho jAte haiN| sAtha-sAtha kaSAya-vilaya aura mUrchA-vilaya ke jo spaMdana hote haiM, unheM zakti milatI hai aura ve sakriya ho jAte haiN| hama bhAvoM ko paritarvana kara lezyAoM ko zuddha kara bhAva-saMsthAna ko gaMgAjala jaisA nirmala banAyeM, gaMgotrI jaisA nirmala banAyeM aura zarIra, mana tathA adhyAtma kI cikitsA kreN| hama zarIra ke doSa aura apAya, mana ke doSa aura apAya tathA adhyAtma ke doSa arthAt mUrchA ke doSa aura apAya-ina saba apAyoM ko samApta kareM aura upAyoM kA prayoga kreN| niSpattiyAM parivartana kA prArambha tejas lezyA kA bAla-sUrya jaisA lAla raMga hai| lAla raMga nirmANa kA raMga hai| lAla raMga kA tattva hai-agni| hamArI sakriyatA, zakti, tejasvitA, dIpti, pravRtti sabakA srota hai-lAla rNg| lAla raMga hamArA svAsthya hai| DaoNkTara sabase pahale dekhatA hai ki rakta meM zveta kaNa kitane haiM aura lAla kaNa kitane haiM ? lAla kaNa kama hote haiM to vaha asvAsthya kA dyotaka hai| lAla raMga meM yaha kSamatA hai ki vaha bAhya jagat se antarjagat meM le jA sakatA hai| jaba taka kRSNa, nIla aura kApota lezyA kAma karatI hai, taba taka vyakti antarmukhI nahIM ho sakatA, AdhyAtmika nahIM ho sakatA, antarjagat kI yAtrA nahIM kara sktaa| vaha AMtarika sukhoM kA anubhava nahIM kara sktaa| hama prekSA-dhyAna kI prakriyA meM AMtarika sUkSma spandanoM kA anubhava karanA sIkhAte haiN| citta jaba sUkSma hotA hai, taba vaha sUkSma kaMpanoM ko pakar3ane meM sakSama ho jAtA hai| jaba taijas-zarIra ke sAtha hamArA saMparka sthApita hotA hai, taba raMga dIkhane laga jAte haiN| jaba hama darzana kendra para bAla sUrya ke aruNa raMga kA dhyAna karate haiM aura jaba vaha dhyAna sadhatA hai, aruNa raMga pragaTa hotA hai, dIkhane laga jAtA hai, taba isa lAla raMga ke anubhava se, tejas lezyA ke spandanoM kI anubhUti se antarjagat kI yAtrA prArambha hotI hai| AdatoM meM parivartana AnA prArambha ho jAtA hai| kRSNa, nIla aura kApota-lezyA ke kAle raMgoM se hone vAlI AdateM tejas lezyA ke prakAzamaya lAla raMga se samApta hone lagatI haiN| acAnaka svabhAva meM parivartana AtA hai| Scanned by CamScanner Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 prekSAdhyAna: siddhAnta aura prayoga anirvacanIya evaM apUrva Ananda jaba tejas lezyA ke spandana jAgate haiM, taba vyakti ko anirvacanIya AnandAnubhUti hotI hai| usa Ananda kA pratyakSa anubhava karane vAlA hI use jAna sakatA hai, vaha use batA nahIM sakatA / jisa vyakti ne tejolezyA kA kabhI prayoga nahIM kiyA, dhyAna nahIM kiyA, vaha vyakti isa sthUla zarIra se pare bhI koI Ananda hotA hai, ina viSayoM se pare bhI koI sukhAnubhUti hai, nahIM samajha pAtA, kalpanA bhI nahIM kara paataa| jaba taka vaha prayoga se nahIM gujaratA, taba taka use jJAta hI nahIM hotA ki aisA anirvacanIya sukha bhI ho sakatA hai| jo sukha kA anubhava hotA hai, vaha apUrva hotA hai| vyakti socatA hai - maiMne mAna rakhA thA ki sukha to padArtha se hI milatA hai kintu Aja yaha spaSTa anubhava ho rahA hai ki jaisA sukha tejas lezyA ke spandanoM ke jAgane para hotA hai, vaisA sukha jIvana meM kisI bhI padArtha se nahIM mila sakatA / bhrAMti TUTa jAtI hai, dhAraNAeM badala jAtI haiN| vAstavikatA yaha hai ki padArthoM meM sukha hai hI nhiiN| hamAre bhItara eka vidyutdhArA hai| vaha sukha kA nimitta banatI hai| vaijJAnika prayogoM se yaha siddha ho cukA hai ki vidyut ke prakampanoM ke binA koI sukha kA saMvedana nahIM ho sktaa| jo sukha, indriya-viSayoM ke upabhoga se upalabdha kiyA jAtA hai, vahI sukha indriya-viSayoM ke binA, kalpanA se bhI kiyA jAtA hai aura vahI sukha kevala vidyut ke prakaMpana paidA karake bhI kiyA jA sakatA hai| kAna ke bindu para yA svAda ke bindu para ilekTroDa lagAkara prakaMpana paidA kiyA jAe, to padArtha ke binA bhI unake upabhoga kI sI sukha-saMvedanA kA anubhava hotA hai| vastu ke saMyoga se jo pratikriyAeM paidA hotI haiM, ve pratikriyAeM vastu ke binA bhI vidyut ke prakaMpanoM se paidA kI jA sakatI haiN| isalie yaha tathya pramANita ho gayA ki sukha kA saMvedana vidyut - prakaMpana sApekSa hai 1 jaba tejasa lezyA jAgatI hai, taba vidyut ke prakampana bahuta bar3ha jAte haiM, tIvratama ho jAte haiN| prekSAdhyAna ke abhyAsa karane vAle ko anubhava hotA hai - pIta - lezyA se citta prazAMta hotA hai, zAMti bar3hatI hai aura Ananda bar3hatA hai / darzana kI zakti pIle raMga se vikasita hotI hai| darzana kA artha hai - sAkSAtkAra, anubhv| isase tarka kI zakti nahIM bar3hatI, sAkSAtkAra kI zakti bar3hatI hai, anubhava kI zakti kA vikAsa hotA hai / Scanned by CamScanner Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA dhyAna 143 pIle raMga kI kSamatA hai mana ko prasanna karanA, buddhi kA vikAsa karanA, darzana kI zakti ko bar3hAnA, mastiSka aura nAr3I saMsthAna ko sudRr3ha karanA, sakriya bnaanaa| yadi hama mastiSka tathA cAkSuSa - kendra para pIle raMga kA dhyAna karate haiM, to jJAnataMtu vikasita hote haiM / jitendriyatA jaba hama camakate hue pIle raMga ke paramANuoM ko AkarSita karate haiN| to jitendriya hone kI sthiti nirmita ho jAtI hai| hama jitendriya ho sakate haiN| padma lezyA kA abhyAsa karane vAlA vyakti jitendriya ho jAtA hai / kRSNa aura nIla lezyA meM rahane vAlA vyakti ajitendriya hotA hai| ye donoM prakAra ke paramANu eka dUsare ke virodhI haiN| jaba taka kAle raMga ke paramANuoM kA prabhAva banA rahatA hai, taba taka hama jitendriya nahIM ho skte| jaba pIle raMga ke paramANuoM se hamArA lezyA - taMtra aura AbhAmaNDala sakriya hotA hai taba hameM jitendriya hone kI suvidhA mila jAtI hai / zukla- lezyA kA dhyAna : niSpattiyAM zukla lezyA kA raMga pUrNimA ke candramA jaisA zveta raMga hai| zveta raMga pavitratA, zAMti, zuddhi aura nirvANa kA dyotaka hai| tejo lezyA aura padma- lezyA ke dvArA bar3hI huI garmI ko zukla - lezyA upazAMta kara detI hai aura nirvANa ghaTita ho jAtA hai| zukla lezyA uttejanA, Avega, Aveza, cintA, tanAva, vAsanA, kaSAya, krodha Adi ko zAMta kara pUrNa zAMti kA anubhava karAtI hai| Atma-sAkSAtkAra spandana sAdhaka aisA na mAne ki tejas lezyA aura padma lezyA pakar3a meM A gae to yAtrA sampanna ho gii| isase Age kI yAtrA abhI zeSa hai / indriya-cetanA manaHstha cetanA aura citta kI cetanA vAle zarIra meM eka aisA tattva bhI hai jo ina cetanAoM se pare hai| usakA sAkSAtkAra hameM iSTa hai| Atma-sAkSAtkAra hI lezyA dhyAna kA lakSya hai, jo zukla-lezyA ke dhyAna se prApta hotA hai| isa bindu para pahuMcakara hI hama bhautika aura AdhyAtmika jagat ke antara ko samajha sakate haiN| Atma-sAkSAtkAra kI mahattvapUrNa prakriyA hai- nirvikalpa cetanA kA nirmANa | Scanned by CamScanner Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga avyatha cetanA jisa duniyA meM nirvikalpa cetanA kA mahattva hai, sacamuca vaha koI dasare prakAra kI duniyA hai| yaha kAlpanika bAta nahIM hai| yaha yathArtha hai| jaba yaha cetanA jAgatI hai, taba sArI asamAdhiyAM dUra ho jAtI haiN| sabase pahalA suphala hotA hai-avyatha cetanA kI jaagRti| nirvikalpa cetanA meM jIne vAlA vyakti nivyartha jIvana jItA hai| usakI cetanA meM vyathA nahIM hotii| usake sAmane kitanA hI pratikUla vAtAvaraNa upasthita ho, bhayaMkara paristhitiyAM aura samasyAeM hoM, vaha kabhI vyathita nahIM hotaa| jaise soye hue vyakti ke sAmane ghaTane vAlI ghaTanA kA usa para koI asara nahIM hotA, vaise hI nirvikalpa cetanA meM jIne vAle vyakti para ghaTanAoM kA koI asara nahIM hotaa| koI bhI ghaTanA use kSubdha nahIM kara paatii| vaha ghaTanA ko jAna letA hai, bhogatA nhiiN| vaha kevala jJAtA rahatA hai, bhoktA nhiiN| amUr3ha cetanA dUsarA suphala yaha hotA hai ki cetanA asammoha kI sthiti meM calI jAtI hai| usameM phira mUr3hatA paidA nahIM hotii| isa duniyA meM mUr3hatA paidA karane vAle aneka tattva haiN| vyakti eka zabda sunatA hai, eka rUpa dekhatA hai aura sammohita ho jAtA hai| usakI cetanA saMmUr3ha bana jAtI hai| eka vicAra sAmane AtA hai aura vaha saMmUr3ha bana jAtA hai| paga-paga para saMmUr3hatA ke kAraNa bikhare par3e haiN| vaha inameM phaMsa jAtA hai| sAre sammohana vikalpa-cetanA meM jAgate rahate haiN| vikalpa ubharatA hai, sAtha-sAtha mUr3hatA ubharatI hai| nirvikalpa cetanA ke upalabdha hone para citta mUr3ha nahIM banatA, sammohana samApta ho jAte haiN| viveka cetanA tIsarA suphala yaha hotA hai ki usase viveka-cetanA jAga jAtI hai| viveka cetanA ke jAgane para sAdhaka meM pArthakya-zakti vikasita ho jAtI hai| AtmA aura pudgala kA spaSTa bheda use sAkSAt ho jAtA hai| vyutsarga-cetanA ___cauthI suphala yaha hotA hai ki jaba viveka-cetanA puSTa hotI hai taba vyutsarga kI kSamatA bar3hatI hai| tyAga aura visarjana kI zakti kA vikAsa hotA hai| vyutsarga cetanA se tyAga kI zakti prabala hotI hai| Scanned by CamScanner Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA-dhyAna 145 yahI hamArA gantavya hai, yahI hamArI maMjila hai| jaise-jaise cetanA kA nikAsa hogA. jaise-jaise vikalpoM ko kama karate hue nirvikalpa cetanA ke aNoM meM jIne kA abhyAsa hogA, vaise-vaise vaha cetanA puSTi hogI aura cetanA kA vaha ananta sAgara eka dina nistaraMga aura Urmi-vihIna bana jaaegaa| usa sthiti meM, usa parama satya kA sAkSAtkAra hogA jisake lie hajAroM-hajAroM loga sadA utsuka rahate haiN| abhyAsa 1. vyakti ke mana para raMgoM ke prabhAva ko smjhaaiye| 2. raMga vyakti kI manaHkAyika bImAriyoM para kyA prabhAva DAlate haiM ? 3. AbhAmaNDala kA tAtparya spaSTa karate hae AbhAmaNDala ke raMga aura rogoM ke sambandha ko prakaTa kiijie| 4. vaijJAnika dRSTikoNa se lezyA kI vyAkhyA kiijie| 5. dravya lezyA aura bhAvalezyA kA antara spaSTa kIjie aura vyakti kI vRttiyoM ke saMdarbha meM lezyAtaMtra kA mahattva btaaiye| 6. lezyA-dhyAna kI AvazyakatA ko spaSTa kiijie| 7. vyaktitva ke parivartana aura rUpAMtaraNa meM lezyA ke zodhana kI mahattA para prakAza ddaalie| 8. bhAvadhArA kA nirmalIkaraNa kyA hai aura yaha kaise prApta hotA hai ? 6. lezyA-dhyAna kI niSpattiyoM ko spaSTa kiijie| Scanned by CamScanner Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :7: anuprekSA vaijJAnika AdhAra manovijJAna meM yaha siddhAMta nirUpita huA hai ki jo saMvega bAra-bAra upayoga meM Ate haiM, ve sthAI bhAva meM badala jAte haiM aura aneka sthAI bhAva milakara caritra kA nirmANa karate haiN| jaise sthAI bhAva hote haiM, vaise hI manuSya kI icchAeM hotI haiN| sigmaNDa phrAyaDa nAmaka manovaijJAnika ne yaha siddhAMta nirUpita kiyA ki icchAoM ke damana se mAnasika bImAriyAM utpanna hotI haiN| jaba koI vyakti apanI icchA kA damana karatA hai, to vaha icchA usake mana ke eka hisse-avacetana meM jAkara zaraNa le letI hai| mana ke tIna bhAga hote haiM-(1) cetana (Consicious) (2) ardha cetana yA avacetana (subconscious) (3) acetana (unconsicious) | jo icchA apUrNa raha jAtI hai, vaha avacetana mana meM calI jAtI hai| vaha vyakti svapnoM ke mAdhyama se usa icchA kI pUrti karatA hai| aisI aneka damita icchAeM manoroga paidA kara detI haiN| isa taraha svapnoM ke vizleSaNa se roga ke kAraNa kA patA calatA hai aura usakA upacAra sigmaNDa phrAyaDa, phrenja mesmara Adi ne 'sammohana' (hypnotism) ke prayoga se usameM avacetana mana meM gaI huI icchA kA nirasana yA rUpAntaraNa karane kI koziza kii| sammohana ke dvArA bhAvanA kA rUpAMtaraNa karane kI isa vidyA ne yUropa meM tahalakA macA diyaa| sammohana ke mAdhyama se zarIra ko gaharA zithila kiyA jAtA hai aura usake bAda jo bhI bhAvanA pahuMcAnI hotI hai, rogI ke mana meM gaharAI taka pahuMcAI jAtI hai| purAnI atRpta icchA kA sthAna naI bhAvanA le letI hai aura rogI svastha ho jAtA hai| suprasiddha manazcikitsaka jaMga ne zarIra ko zithila-avasthA meM lAne ke lie "svataH sUcanA" (auto-suggestion) kA prayoga kiyaa| svataH sUcanA dvArA apane zarIra ko zithila avasthA meM lAkara usameM, 'bhAvanA' kA prayoga kiyA aura vyakti niroga ho gyaa| 'sammohana' ke badale 'sva-sammohana Scanned by CamScanner Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :147 anupekSA holism) jyAdA nirApada hai| isase rogI kisI kA bhI galAma nahIM banatA aura apane vyaktitva kI surakSA karane meM sakSama rahatA hai| jaba hamArA dRSTikoNa galata hotA hai, to hamArI icchAeM bhI anaMta ho jAtI haiN| jaba bhAvanA yA anuprekSA ke dvArA dRSTikoNa badala jAtA hai, to rAe samApta ho jAtI haiN| "ye bhoga hameM sukha nahIM dete, balki baMdhana meM jakar3ane vAle haiN| jisa viSayAsakti (yA saMga) ko sAra samajhate the aura jisake lie itane becaina the, vaha sAra nahIM, balki asAra hai, kyoMki vaha hamAre bandhana aura atRpti kA kAraNa hai|"-jb isa 'saMsAra bhAvanA' kI saccAI ko hama jAna lete haiM aura yaha bhAvanA hamAre mana aura mastiSka meM bhalI-bhAMti chA jAtI hai, taba sArI bhoga kI icchAeM svataH nirasta ho jAtI haiM aura sigmaNDa phrAyaDa kA vaha tarka bhI samApta ho jAtA hai jisake calate damita aura atRpta bhogecchAeM manoroga kA kAraNa banatI haiN| bhAvanA yA anuprekSA kA yaha eka bahuta bar3A vaijJAnika AdhAra hai| anuprekSA meM pahale zarIra ko sthira, zithila aura jAgarUka kiyA jAtA hai, taba kisI bhI bhAvanA ko mana kI gaharAI taka pahuMcA diyA jAtA hai| purAnI mithyA bhAvanAoM kA nirasana ho jAtA hai aura naI samyaka bhAvanAoM ko bAra-bAra ke abhyAsa se sthAI bhAva kA rUpa dekara caritra kA aMga banA diyA jAtA hai| eka cikitsA paddhati kA nAma hai-phetha hIliMga (Faith healing) yAni "AsthA dvArA rog-cikitsaa"| yaha bahuta prAcInakAla se lagAtAra aba taka pracalita hai| Adhunika sabhyatA vAle pazcimI dezoM meM jahAM anya cikitsA-paddhatiyAM carama vikAsa para pahuMcI haiM, vahAM para bhI "phetha hIliMga" kI paddhati pracalita hai| prazna hai-AsthA ghanIbhUta kaise ho? hamArA apane "Izvara" yAnI AMtarika zaktiyoM ke sAtha saMparka sthApita kaise ho? jaba vyakti meM isa AsthA kA nirmANa ho jAtA hai ki zArIrika yA mAnasika bImAriyAM mAtra eka saMyoga hai aura jo saMyoga hotA hai usakA nizcita viyoga hotA hai, "maiM duHkha bhogane ke lie nahIM janmA hUM", taba vaha bAharI sAdhanoM kA sahArA lie binA roga aura duHkha se mukta ho jAtA hai| usake duHkha kA saMvedana samApta ho jAtA hai| yaha 'AsthA ke dvArA roga-cikitsA' aura kucha nahIM, varan 'svayaM sUcanA' yA Atma-sammohana ke dvArA bhAvanA kA dRDhIkaraNa hai| - bhAvanA ke prayogoM ke upacArAtmaka mUlya ko Adhunika AyurvijJAna ke cikitsakoM dvArA bhI svIkRta kiyA gayA hai| DaoN. sTIphana bleka ne Scanned by CamScanner Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura prayoga 'mAiMDa eNDa boDI nAmaka pustaka meM likhA hai- "gaharI zithila avasthA meM rogiyoM ko lAkara sUcanAtmaka bhAvanA dvArA unake zArIrika vyavahAra meM ullekhanIya parivartana lAyA jA sakatA hai-isa bAta ko Aja pracura pramANoM dvArA siddha kiyA gayA hai|" bhAvanA kA artha kevala kucha soca lenA mAtra nahIM hai / usakA artha hai-- hamAre jJAna-taMtuoM ko tathA kozikAoM ko apane vazavartI kara lenA, una para apanI bhAvanA ko aMkita kara denA / hamAre zarIra meM araboM-kharaboM nyUraoNnsa haiM, taMtrikA kozikAeM haiN| ve nyUraoNnsa hamArI aneka pravRttiyoM kA niyamana karate haiN| jo saMkalpa nyUraoNna taka pahuMca jAtA hai, vaha saphala ho jAtA hai| nyUraoNnsa bar3e-bar3e kAma saMpAdita karate haiN| inakI kAryapraNAlI ko samajhanA bahuta hI kaThina hai| araboM-kharaboM kI saMkhyA meM ye jJAna-taMtu hamAre mastiSka meM bikhare par3e haiN| inakA mana kI zakti ke jAgaraNa meM bahuta bar3A upayoga hai| ina jJAna- taMtuoM meM vicitra kSamatAeM haiM, jinakI hama kalpanA bhI nahIM kara sakate / sammohana kA prayoga sUcanA ke AdhAra para calatA hai| sUcanA ke AdhAra para zArIrika avayava bhI usI prakAra kAma karane laga jAte haiN| jaba sUcanAoM ke AdhAra para jJAna-taMtu kAma karane meM tatpara rahate haiM taba hama unase lAbha kyoM nahIM uThAeM ? apane Apa sUcanA deN| purAne ko badalane ke lie, nae ko ghaTita karane ke lie sUcanAeM deN| una taMtuoM ke sAtha AtmIyatA sthApita kreN| Apa jo honA cAheMge, vaha avasthA ghaTita hone lgegii| pariNamana prAraMbha ho jaaegaa| mana kI zakti kA vikAsa hone lagegA / 148 brena vAziMga kA mukhya sAdhana-bhAvanA bhAvanA mastiSka kI dhulAI karane kA bahuta bar3A sAdhana hai| eka hI bAta ko bAra-bAra doharAte jAeM, usakI punarAvRtti karate jAeM, aisA karate-karate eka kSaNa aisA AtA hai ki purAne vicAra chUTa jAte haiM aura nae vicAra citta meM jama jAte haiN| jaba taka hamArI yaha dhAraNA jamI huI hai ki sukha-duHkha dene vAlA tIsarA vyakti hai, taba taka AdamI kA rUpAMtaraNa nahIM hotA / bhAvanAyoga ke dvArA jaba isa vicAra kI dhulAI ho jAtI hai, isa vicAra ko ukhAr3a diyA jAtA hai, taba sukha-duHkha kI koI bhI ghaTanA ghaTita hone para AdamI yaha nahIM mAnegA ki sukha-duHkha dene vAlA svayaM ke atirikta koI dUsarA vyakti hai| AdamI phira yahI socegA, maiMne aisA hI Scanned by CamScanner Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA 146 koI katya kiyA hai, koI aisA AcaraNa kiyA hai, usI kA yaha pariNAma sAmane A rahA hai| pUrI dRSTi apanI sImA meM calI jaaegii| prazna hotA hai, kyA eka bAta ko bAra-bAra doharAne se saMskAra dhula jAtA hai ? nAjiyo kA yaha prasiddha sUtra thA-eka jhUTha ko hajAra bAra doharAo; vaha saca ho jaaegaa| hajAra bAra doharAne se eka jhUTha saca bana sakatA hai to kyA hajAra-lAkha bAra doharAne se saca saca nahIM banegA? AvRtti kA bhI apanA mahattva hai| Aja vijJAna kA vidyArthI jAnatA hai ki sUkSma tathya ko pakar3ane ke lie AvRtti para hI dhyAna denA hotA hai| kisa-kisa phrIkvensI meM kyA-kyA pakar3A jA sakatA hai, yaha vaha bhalI-bhAMti jAnatA hai| samUcA AkAza dhvaniyoM ke prakaMpanoM se bharA par3A hai| para hamAre kAna yA anya yantra sabhI dhvaniyoM ko nahIM pakar3a paate| sabhI amuka-amuka dhvani-prakampanoM ko hI pakar3a pAte haiN| yaha bhI AvRtti ke siddhAMta para hI phalita hotA hai| taraMga-dairdhya aura taraMgoM kI hasvatA, lambI taraMgeM aura choTI taraMgeM, taraMga-dairdhya (wave-length) ko pakar3anA aura AvRttiyoM (frequency) ko pakar3anA-ye donoM tathya jaba jJAta ho jAte haiM, taba bhAvanA kA mUlya apane Apa samajha meM A jAtA hai| hama bhAvanA kI kitanI AvRttiyAM karate haiM, kisa taraMga kI lambAI-caur3AI ke sAtha karate haiM, isa para hamAre saMskAroM kI dhulAI nirbhara karatI hai| mantra aura japa anuprekSA hI hai| yadi mantra kA prayoga karane vAlA yaha nahIM jAnatA ki kisa mantra kA kisa AvRtti meM uccAraNa karanA cAhie, kisa taraMga ke sAtha karanA cAhie, to usa mantra kA prabhAva nahIM hotA aura pUrI AvRttiyAM hone taka vaha siddha bhI nahIM hotaa| anukaraNa aura abhyAsa caritra-nirmANa kA sthUla jagat meM bhI bahuta bar3A phArmUlA yA tarIkA hai| AdamI svabhAva se apane bar3oM kA anukaraNa karatA hai, unake guNoM yA avaguNoM kA anukaraNa karatA hai| phira usI anukaraNa kA bAra-bAra abhyAsa hotA hai aura vahI anukaraNa usakI Adata bana jAtA hai| acchA anukaraNa karake aneka loga UMcAiyoM para pahaMce haiM to burA anukaraNa karake loga patana ke gaDDhe meM bhI girate dekhe jAte haiN| naze meM jitanI bhI AdateM haiM, ve anukaraNa se sIkhI jAtI hai| bAda meM nirantara ke abhyAsa se ve Adata bana jAtI haiN| yaha jAna lene ke bAda bhI ki ye AdateM bahuta kharAba haiM-isase Scanned by CamScanner Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga aneka bAiyA utpanna hotI haiM, AdamI inako chor3ane meM kaThinAI anabhava karatA hai| agara burI AdatoM ke anukaraNa aura abhyAsa se vyakti burA banatA hai. to acchI AdatoM kA anukaraNa aura abhyAsa kA anukaraNa aura abhyAsa karavAkara acche nAgarika kyoM nahIM banAe jA sakate ? yahI anuprekSA aura bhAvanA kA kArya hai, jisakA adhikatama upayoga zikSA ke kSetra meM 'mUlyaparaka zikSA' ke lie kiyA jA sakatA hai| AdhyAtmika dRSTikoNa dhyAna kA artha hai prekSA, dekhnaa| usakI samApti hone ke pazcAt mana kI mUrchA ko tor3ane vAle viSayoM kA anuciMtana karanA anuprekSA hai| jisa viSaya kA anucintana bAra-bAra kiyA jAtA hai yA jisa pravRtti kA bAra-bAra abhyAsa kiyA jAtA hai, usase mana prabhAvita hotA hai, isalie usa cintana yA abhyAsa ko bhAvanA kahA jAtA hai| jisa vyakti ko bhAvanA kA abhyAsa ho jAtA hai usameM dhyAna kI yogyatA A jAtI hai| dhyAna kI yogyatA ke lie cAra bhAvanAoM kA abhyAsa Avazyaka hai : 1. jJAna bhAvanA-rAga-dveSa aura moha se zUnya hokara taTastha bhAva se jAnane kA abhyaas| 2. darzana bhAvanA-rAga-dveSa aura moha se zUnya hokara taTastha bhAva se dekhane kA abhyaas| 3. caritra bhAvanA-rAga-dveSa aura moha se zUnya samatvapUrNa AcaraNa kA abhyaas| 4. vairAgya bhAvanA-anAsakti, anAkAMkSA aura abhaya kA abhyaas| __ manuSya jisake lie bhAvanA karatA hai, jisa abhyAsa ko doharAtA hai, usa rUpa meM usakA saMskAra nirmita ho jAtA hai| yaha Atma sammohana kI prakriyA hai| ise 'japa' bhI kahA jA sakatA hai| AtmA kI bhAvanA karane vAlA AtmA meM sthita ho jAtA hai| 'so'haM' ke japa kA yahI rahasya hai| 'arham' kI bhAvanA karane vAle meM 'arham' hone kI prakriyA zurU ho jAtI hai| koI vyakti bhakti se bhAvita hotA hai, koI brahmacarya se aura koI satsaMga se| aneka vyakti nAnA bhAvanAoM se bhAvita hote haiN| jo kisI bhI kuzala karma se apane ko bhAvita karatA hai, usakI bhAvanA use lakSya kI ora le jAtI hai| Scanned by CamScanner Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA 151 sAdhanAkAla meM dhyAna ke bAda svAdhyAya aura svAdhyAya ke bAda phira dhyAna karanA caahie| svAdhyAya kI sImA meM japa, bhAvanA aura anuprekSA-ina sabakA samAveza hotA hai| yathAsamaya aura yathAzakti ina sabakA prayoga Avazyaka hai| 'dhyAna-zataka' meM batAyA gayA hai ki dhyAna ko sampanna kara anitya Adi anuprekSAoM kA abhyAsa karanA caahie| dhyAna meM hone vAle vividha anubhavoM meM citta kA kahIM lagAva na ho, isa dRSTi se anuprekSA ke abhyAsa kA bahuta mahattva hai| dharmadhyAna ke pazcAt cAra anuprekSAoM kA abhyAsa kiyA jAtA hai 1. ekatva anuprekSA 2. anitya anuprekSA 3. azaraNa anuprekSA 4. saMsAra anuprekSA anuprekSA kyA hai? __ prekSA-dhyAna kA dUsarA aMga hai-anuprekSA / anuprekSA kA artha hai-dhyAna meM jo kucha hamane dekhA, usake pariNAmoM para vicAra krnaa| 'anu' kA artha hai-bAda meM hone vAlA / dhyAna meM jo dekhA, prekSA meM jo dekhA, dekhane ke bAda usakI prekSA karanA, pariNAmoM para vicAra karanA, yaha hai anuprekssaa| 'anu' arthAt bAda meM, prekSA arthAt vicAra krnaa| jaise-hamane dekhA ki zarIra ke amuka bhAga meM spandana ho rahA hai| paramANu A rahe haiM, jA rahe haiN| paramANuoM kA upacaya ho rahA hai, apacaya ho rahA hai, paramANu ghaTa rahe haiM, bar3ha rahe haiN| yaha sArA dekhaa| aba socanA hai, usakA pariNAma kyA hogA? hama anitya anuprekSA kareMge ki jahAM paramANuoM kA spandana hai, AnA-jAnA hai, vaha nitya nahIM ho sakatA, vaha anitya hogaa| hama samajha leMge ki zarIra anitya hai| zarIra anitya hai-ise jAnane kA AdhAra kyA hai ? ise jAnane kA AdhAra hai prekSA / jaba hamane prekSA meM yaha dekhA ki zarIra meM spandana hai, kaMpana hai, gati hai, paramANuoM kA AnA-jAnA hai, paramANuoM kA caya-apacaya hai, isakA artha hai ki vaha anityadharmA hai| isa anityatA kA anubhava karanA, vicAra karanA, cintana karanA-yaha hai anitya anuprekssaa| jIvana-vijJAna kA eka mahattvapUrNa prayoga hai-anuprekssaa| sacAiyoM ko jJAta karane ke lie prekSA bahuta mahattvapUrNa hai, kintu AdatoM ko badalane ke lie anaprekSA ko 'sajesTolaoNjI' kahA jA sakatA hai| aneka vaijJAnika dasa paddhati kA prayoga karate haiN| cikitsA ke kSetra meM isakA prayoga ho rahA Scanned by CamScanner Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : siddhAnta aura prayoga 152 pAna hai| 'sajezana do prakAra se diyA jA sakatA hai| svayaM vyakti ko sahI (sadmAva) detA hai yA anya vyakti ke sajezana ko svayaM sunatA hai| hara prakAra pracalita hai| ina sujhAvoM ke dvArA akalpita bAteM ghaTita ho jAtI anuprekSA kA prayoga sujhAva-paddhati kA prayoga hai| yaha oNTo sajezana'- svayaM ko svayaM ke dvArA sujhAva dene kI paddhati hai| eka AdamI yadi pratidina saptAha taka yaha sujhAva de ki maiM bImAra hUM, to nizcita hI vaha bImAra ho jaaegaa| dUsarA vyakti yadi yaha sajezana detA hai ki maiM svastha hUM, maiM svastha hUM to vaha svAsthya kA anubhava karane laga jAegA, sujhAva kI paddhati ko samajhakara sujhAva deM, bAra-bAra sujhAva deM, to svAsthya bar3hatA jaaegaa| anuprekSA kI paddhati svabhAva-parivartana kI acUka paddhati hai| isake dvArA jaTilatama Adata ko badalA jA sakatA hai| Adata cAhe zarAba pIne kI ho, tambAkU sevana kI ho, corI kI ho, jhUTha yA kapaTa kI ho, bare AcaraNa aura bure vyavahAra kI ho, anuprekSA-paddhati se usameM parivartana kiyA jA sakatA hai| jIvana-vijJAna kI paddhati meM 'prekSA', 'anuprekSA' ke prayoga karAe jAte haiN| par3hAyA kucha bhI nahIM jaataa| na koI pustaka, na koI bhASA, na koI sAhitya, na koI zodha yA samIkSA, na itihAsa, na gaNita, na bhUgola, na vijnyaan| kucha bhI nhiiN| kevala prayoga aura kevala pryog| prayoga ke lie sAdhana caahie| ye sAdhana bAhara se upalabdha karane kI jarUrata nahIM hai| ye apane pAsa haiN| zarIra, vANI, zvAsa aura varNa (raMga)-ye saba hamAre pAsa haiN| basa, kevala inakA prayoga karanA hai| kahAM aura kaise prayoga karanA hai, yaha sIkhanA par3atA hai| hamAre pAsa saba kucha hai| kevala apekSA hai sahI saMyojana kii| unakA kaba, kahAM, kaise saMyojana kiyA jaae| jo vyakti isako jAna letA hai, vaha apane bhItara kI zaktiyoM kA, bijalI aura rasAyanoM kA, zvAsa kA sahI saMyojana kara jIvana kI aneka samasyAoM ko hala karanA jAna letA hai| ____ anuprekSA kA prayoga bahuta mahattvapUrNa hai asat se bacane ke lie| sArA japa kA vikAsa isI AdhAra para huA hai| anuprekSA ke siddhAMta ke AdhAra para japa kA vikAsa huA hai| iSTa kA japa karo, mantra kA japa karo, kyoMki zubha bhAva aura zubha vicAra tumhAre mana meM rahegA, to azubha bhAva ko jAgane kA maukA nahIM milegaa| isIlie mantra kA Alambana liyA gyaa| kucha loga adhyAtma-sAdhanA ke kSetra meM mantra kI upayogitA nahIM maante| para Scanned by CamScanner Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA 153 hamArA vizvAsa hai ki maMtra kI bhI bahuta upayogitA hai, use nakArA nahIM jA sakatA, asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki hama sIdhe vItarAga to bana nahIM skte| sIdhe chalAMga bAlI bAta kama ghaTita hotI hai| koI vyakti aisA ho sakatA hai ki sIdhI chalAMga lagA sakatA hai| koI-koI aisA ho sakatA hai ki chata para se sIdhe nIce chalAMga lagA sakatA hai, para hara koI lagAne laga jAye, to phira sIr3hiyoM kI jarUrata kyA hai ? phira sIr3hiyAM lagAnI nirarthaka haiN| para saba chalAMgeM lagAne laga jAeMge, to zAyada haoNspITala meM sthAna bhI khAlI nahIM milegaa| bar3I musIbata paidA ho jaaegii| chalAMga kI bAta sArvajanika bAta nahIM ho sktii| kadAcit ho sakatI hai, apavAda svarUpa ho sakatI hai| sIdhe vItarAgatA kI bhUmikA meM cale jAne kI bAta eka chalAMga kI bAta hai| hameM sIr3hiyoM ke sahAre calanA pdd'egaa| AdamI sIr3hI ke sahAre car3hegA, Upara phuNcegaa| sIr3hiyoM meM donoM bAteM hotI hai| eka hI sIr3hI banI huI hai| usase Upara bhI car3hA jA sakatA hai, nIce meM AyA jA sakatA hai| aisA nahIM hotA ki Upara jAne ke lie sIr3hiyAM alaga banatI haiM aura nIce Ane ke lie sIr3hiyAM alaga banatI haiN| usI sIr3hI se Upara car3hA jA sakatA hai aura usI sIr3hI se nIce AyA jA sakatA hai| hamArI eka hI bhAvadhArA hai| usI bhAvadhArA se Upara car3hA jA sakatA hai aura usI bhAvadhArA se nIce utarA jA sakatA hai| hamArI bhAvadhArA jaba sat ke sAtha jur3atI hai, taba hama Upara car3ha sakate haiM, hamArA AroharaNa ho sakatA hai| jyoM-hI bhAvadhArA asat ke sAtha jur3atI hai taba avarohaNa zurU ho jAtA hai, AdamI nIce utara AtA hai| japa kA vikAsa, mantra kA vikAsa, isI bhAvanA ke AdhAra para huA thA ki eka aisA Alambana banA rahe jisase bure bhAvoM ko Ane kA avasara kama se kama mile| bhrAtiyoM kA vighaTana mithyA kalpanAoM ko tor3ane ke lie prekSAdhyAna paddhati meM anuprekSA kA abhyAsa kiyA jAtA hai| do zabda haiM : eka hai prekSA aura dUsarA hai anuprekssaa| maiM bahuta dinoM se socatA thA ki prekSA ke pIche 'anu' kA prayoga kyoM kiyA gayA hai ? ise socate-socate jo eka bAta sUjhI vaha yaha hai ki jo sacAI hai, use dekhanA, usakA vimarza karanA anuprekSA hai| sacAI ko dekho| use apanI dhAraNA se mata dekho| machalI ne dhAraNA banA lI ki AdamI vaha hotA hai jisakA sira nIce aura paira Upara hote haiM isI dhAraNA se vaha AdamI ko dekhate thii| yaha anuprekSA nahIM hai| apanI dhAraNA se mata Scanned by CamScanner Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga se mata dekho| 154 dekho| saMskAra kI dRSTi se mata dekho| kAlpanika dRSTi se mata kevala sacAI ko dekho, vAstavikatA ko dekho| yathArtha ko dekho| satya hai, jo ghaTanA ghaTita ho rahI hai, usI ko dekho| anaprekSA kA hai-satya ke prati anupekSA arthAt yathArtha ke prati anuprekSA, vastu ke para anpekssaa| udhArI dhAraNA se kAma mata lo, kiMtu jo ghaTanA hai, jo vAstavikatA hai, jo sacAI hai, usI ko dekho| isa prakAra anuprekSA kI tAtparya hai ki hama apanI dhAraNAoM ko eka bAra nikAla deN| apanI pUrva-mAnyatAoM ko chor3a deM aura phira jo sacAI hai, yathArtha hai, usako dekheN| prekSAdhyAna paddhati kI anuprekSA paddhati meM isa anuprekSA kA abhyAsa kiyA jAtA hai ki hama rUr3hiyoM ko, dhAraNAoM ko chor3akara, vAstava meM sacAI ko nahIM dekhtaa| vaha sabase pahale apanI dhAraNAoM kA cazmA lagA letA hai aura bAda meM dekhatA hai| yadi vaha ThIka nahIM jacatA hai, to vaha use tor3ane-maror3ane kA prayatna karatA hai| anuprekSA kA siddhAMta satya ke lie samarpita ho jAne kA siddhAMta hai| satya ke lie pUrNarUpeNa samarpita ho jaao| apanI kisI bhI dhAraNA ko mahattva mata do| jo sacAI hai use grahaNa karo, svIkAra karo yaha hai anuprekssaa| sunA hogA, himAlaya ke barpha para sAdhaka nagna hokara baiThA hai| cAroM ora barpha hI barpha hai| vaha garmI kA prayoga Arambha karatA hai| ghaMTA bItatA hai aura sAdhaka ke zarIra se pasInA cUne lagatA hai| varpha para pasInA cUne laga jAtA hai| yaha prAkRtika ghaTanA nahIM hai| yadi prAkRtika ghaTanA hotI, to eka hI AdamI ke zarIra se pasInA nahIM cuutaa| vahAM jitane AdamI hoMge, sabake zarIra se pasInA cuuegaa| para eka hI AdamI ke zarIra se pasInA cUtA hai aura saba sardI meM ThiThurate haiN| yaha prAkRtika ghaTanA nahIM hai| yaha dhvani kA prayoga hai, saMkalpa kA prayoga hai aura bhAvanA kA prayoga hai| yaha bhAvanAtmaka parivartana hai, prAkRtika parivartana nahIM hai| garmI ke dina haiN| bhayaMkara garmI par3a rahI hai| lUeM cala rahI haiN| sAdhaka sardI kI bhAvanA karatA hai| sardI kA saMkalpa karatA hai aura usake zarAra meM sardI vyApta ho jAtI hai| vaha ThiThurane lagatA hai| vaha kaMbala or3hatA hai, phira bhI ThiTurana samApta nahIM hotii| yaha prAkRtika parivartana nahIM hai, bhAvanAtmaka parivartana hai| / Scanned by CamScanner Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA 155 eka AdamI Aja bhI jIvita hai, jo prati zukravAra ko kraoNsa para karatA hai| usake donoM hAthoM meM ghAva ho jAte haiN| rakta bahane laga jAtA hai| udaya se bhI rakta bahane lagatA hai| zukravAra ko hI aisA hotA hai| yaha bhAvanAtmaka parivartana hai| vaha vyakti IsA masIha kA saMkalpa karatA hai aura aisA ghaTita ho jAtA hai| _paira meM bivAI phaTatI hai, pIr3A hotI hai| abhI bivAI phaTane kA mausama to nahIM hai kintu Apa bhAvanAtmaka prayoga kreN| bivAI phaTe yA na phaTe, darda prArambha ho jaaegaa| yadi bhavanA se darda ho sakatA hai, to bhAvanA se darda miTa bhI sakatA hai| donoM bAteM ghaTita ho sakatI haiN| bhAvanA ___ 'kaMTakAt kaMTakamuddharet'-kAMTe se kAMTA nikAlane kI nIti sAdhanA ke kSetra meM bhI lAgU hotI hai| citta ko vAsanAoM se mukta karanA sAdhaka kA lakSya hotA hai, para pahale hI caraNa meM dIrghakAlIna vAsanAoM ko eka sAtha nirmUla nahIM kiyA jA sktaa| unheM nirasta karane ke lie naI vAsanAoM kI sRSTi karanI hotI hai| ve naI vAsanAeM yathArthaparaka hotI haiM isalie usakA asat se saMbaMdhita vAsanAoM para dabAva par3atA hai aura ve unase abhibhUta ho jAtI haiN| vAsanA kA hI dUsarA nAma bhAvanA hai| zAstrIyajJAna yA zabdajJAna kA jo sahArA liyA jAtA hai, vaha vAsanA hai| ise bhAvanA, japa, dhAraNA, saMskAra, anuprekSA aura arthaciMtA bhI kahA jAtA hai aura ye saba svAdhyAya ke hI prakAra haiN| jaina sAdhanA-paddhati meM 'bhAvanAyoga' zabda kA vyavahAra huA hai| bhAvanA mana AtmA yA satya se yukta hotA hai, isalie yaha yoga hai| bhAvanA meM jJAna aura abhyAsa-ina donoM ke lie avakAza hai| __ bhAvanA kA artha hai-saviSaya dhyaan| yahI isakI paribhASA hai| jaba Apake mana meM koI viSaya hai, Apane koI dhyeya cunA hai, Apa saviSaya dhyAna kara rahe haiM, yaha hai bhaavnaa| bhAvanA, saviSaya dhyAna aura japa meM koI antara nahIM hai| tInoM eka haiN| apanI upayogitA ke AdhAra para bhinna-bhinna nAmoM kA cunAva huA hai| tAtparya meM koI antara nahIM hai| japa kA artha yaha hai ki jo japya hai, jisakA japa karanA hai, usa japya vastu ke prati vyakti kA tanmaya aura ekAgra ho jaanaa| bhAvanA kA artha hai-bhAvya vyakti yA vastu ke prati tanmaya aura ekAgra ho jaanaa| dhAraNA kA artha bhI yahI hai| jisakI Scanned by CamScanner Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga naa| saviSaya dhyAna jaanaa| 156 dhAraNA karanI hai, usake prati tanmaya aura ekAgra ho jaanaa| saviSaya bhI yahI hai| viSaya ke prati yA dhyeya ke prati tanmaya aura ekAgra ho jA japa, bhAvanA, dhAraNA aura saviSaya dhyAna-cAroM eka koTi ke haiN| isa tAtparya-bheda nahIM hai, nAma-bheda hai| bhAvanA naukA hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA-jisakI AtmA bhAvanA-yoga se vizuddha hotI hai, vaha jala meM naukA kI taraha hai| vaha jaba cAhe pAra pahuMca sakatI hai| aba isa naukA kA upayoga kaise ho ? vaha prazna zeSa rahatA hai| bhAvanA se bhAvita honA Avazyaka hotA hai| Apa bhAvita nahIM hote taba taka vaha sthiti nahIM bntii| AgamoM meM 'bhAvitAtmA' zabda AtA hai| bhAvitAtmA hone ke bAda jo honA hotA hai, vaha ho jAtA hai| yaha sArA ekAgratA kA camatkAra hai| hama jo bhI honA cAhate haiM, ho jAte haiN| jo ghaTita karanA cAhate haiM, vaha ghaTita ho jAtA hai| jisa rUpa meM mana ko badalanA cAhate haiM, badala lete haiN| mana eka AkAra kA hotA hai| usameM asaMkhya paryAya haiN| vaha bhinna-bhinna AkAroM meM badalatA hai| hama jaisA cAhate haiM, usI prakAra kA AkAra vaha lenA zurU kara detA hai| yaha mana kI vizeSatA hai| tanmayatA aura ekAgratA ke sAtha hamane jo bhAvanA kI, vaisA hI honA hotA hai| usameM koI antara nahIM aataa| prazna hai ekAgratA kA, sthiratA kaa| mana badalatA hai, to sAtha-sAtha zarIra bhI badalatA hai| sva-sammohana kA prayoga, oNTosajezana, apane Apako sUcanA denA, yaha apane Apa bhAvanA ke dvArA sammohita ho jAtA hai| zarIra-prekSA ke dvArA zarIra ke bhItara dekhanA, phira saMkalpa-zakti aura bhAvanA ke prayoga dvArA badalane kI bhAvanA ko avacetana mana taka pahuMcA denaa| yaha hai rUpAMtaraNa kI prakriyA / pratyeka kozikA meM jJAna-kendra hai| pratyeka kozikA meM prakAza-kendra hai, bijalI kA kArakhAnA hai| hara kozikA kA apanA eka kArakhAnA hai vidyata kA, zakti kaa| ve kozikAeM apane DhaMga se kAma karatI haiN| unako badalanA hai, unako nayA janma denA hai, unako nayA rAstA denA hai, to ApakI apanI bhAvanA ko una taka pahuMcanA hogaa| jaba taka hamArI bhAvanA una taka nahIM pahuMcatI taba taka hama nahIM badala skte| udAharaNa leM-eka AdamI apanI krodha kI Adata ko badalanA cAhatA hai| saMkalpa karatA hai-maiM krodha nahIM kruuNgaa| bAra-bAra saMkalpa karatA hai, para saphala nahIM hotaa| saMkalpa to karatA hai, para gussA vaise hI A jAtA hai| isase to aisA lagatA hai ki yaha prayoga sArthaka nahA Scanned by CamScanner Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 anupekSA hai. yaha upAya kAragara nahIM hai| maiM badalanA cAhatA hUM, phira bhI nahIM badalatA huuN| kitane hI loga bure kAma karate haiM aura pachatAte haiN| phira socate haiM, phira aisA nahIM kruuNgaa| para ThIka samaya AtA hai, kAma ho jAtA hai| gussA bhI AtA hai, vAsanA bhI satAtI hai, vRttiyAM bhI satAtI hai| saba apane samaya para satAne lagate haiN| zarAbI zarAba ko chor3ane kA saMkalpa karatA hai, tambAkU kA vyasanI tambAkU ko chor3ane kA saMkalpa karatA hai, socatA hai sevana nahIM karUMgA, para samaya AtA hai, to bhItara meM aisI prabala mAMga jAgatI hai ki usakA saMkalpa dharA kA dharA raha jAtA hai| saMkalpa bhaMga ho jAtA hai| aisA kyoM hotA hai ? isalie hotA hai ki hama apane saMkalpa ko vahAM taka pahuMcA nahIM paate| bAhara hI bAhara meM dekhate haiN| hama bahuta abhyAsI haiM bAharI bAta meN| bAhara ko dekhate haiM aura sArI kalpanA bAhara hI karate haiN| parivartana kI prakriyA kA dUsarA sUtra hai-bhAvanA kA prayoga, saMkalpa-zakti kA prayoga, aprabhAvita rahane kA pryog| yaha saMtulana kA prayoga hotA hai to jIvana meM samatA ghaTita hotI hai aura AdamI sau kadama Age bar3ha jAtA hai| sAdhaka dhyAna ke pUrva aura dhyAna ke bAda bhAvanAoM ke abhyAsa kA satata smaraNa karatA rhe| unase eka zakti milatI hai, dhIre-dhIre mana tadanurUpa pariNata hotA hai, mithyA dhAraNAoM se mukta hokara satya kI dizA meM anugamana hotA hai aura eka dina svayaM ko tathAnurUpa pratyakSa anubhava ho jAtA hai| bhAvanA aura dhyAna ke sahayoga se maMjila susAdhya ho jAtI hai| sAdhaka ina donoM kI apekSA ko gauNa na smjhe| sabhI dharmoM ne bhAvanA kA avalambana liyA hai| bhAvanAeM vividha ho sakatI haiN| jinase citta kI vizuddhi hotI hai, ve sArI bhAvanAeM haiN| Aja kI bhASA meM bhAvanA kA artha hai-brena vaashiNg| isakA artha hai-mastiSka kI dhulaaii| rAjanIti ke kSetra meM brena vAziMga kI prakriyA bahata pracalita hai| isakA prayojana hai, purAne vicAroM kI dhulAI kara unake sthAna para nae vicAroM ko bhara denaa| yaha bahuta pracalita prakriyA hai| isakA prayojana pratyeka rASTra karatA hai| prayojana anuprekSA nahIM karane vAlA sAdhaka dhyAna kI maryAdA ko nahIM jAna sktaa| usake liye dhyAna meM jAnA hI sahaja, sarala nahIM hotaa| anuprekSA eka sopAna hai| jo anuprekSA ke sopAna para ArohaNa nahIM karatA, vaha Scanned by CamScanner Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga 158 prekSAdhyAna ke sopAna para bhI ArohaNa nahIM kara sktaa| donoM sAtha-sAtha calate haiN| prekSA ke pazcAt anuprekSA aura anuprekSA ke pazcAta prekssaa| ye donoM eka hI citta kI do avasthAe hai| jaba taka pAnI tarala hai, taba taka pAnI hai aura jaba vaha jama jAtA hai, taba barpha bana jAtA hai| mUlataH donoM meM koI antara nahIM hai| barpha kA bhI apanA mUlya hai aura tarala pAnI kA bhI apanA mUlya hai| tarala rahane se usakA mUlya samApta nahIM ho jaataa| anuprekSA hamAre citta kI tarala avasthA hai| eka bindu para hama citta ko kendrita karate haiM, citta vahAM jama jAtA hai, sthira ho jAtA hai vaha citta dhyAna bana jAtA hai| jaba citta usa bindu para sthira nahIM hotA, AsapAsa ghUmatA hai, taba vaha anuprekSA hotI hai| samasyA ko sulajhAne ke lie anuprekSA bahuta jarUrI hai| eka samasyA para dhyAna ko kendrita karanA "vicaya dhyAna" kI prakriyA hai| ajJAta ko jJAta, anupalabdha ko upalabdha aura satya kA anusaMdhAna karanA hai to ciMtana ke eka bindu para dhyAna kendrita karanA hogaa| jaba cetanA kI dhArA eka dizAgAmI, eka vicAragAmI hotI hai taba samasyA sulajha jAtI hai, ajJAta jJAta ho jAtA hai| jaba taka dhyAna kI sthiti nahIM banatI, taba taka ciMtana yA anuciMtana ke dvArA hI samasyA ko sulajhAyA jA sakatA hai| dhyAna-sAdhaka ke sAmane bhI aneka samasyAeM upasthita hotI haiN| yadi anuprekSA kA AlaMbana na ho, to sAdhana ulajha jAtA hai| kucha eka vyakti kahate haiM-"dhyAna ke sAdhaka ko grantha nahIM par3hane cAhie, japa nahIM karanA cAhie, saMkalpa-zakti aura prANa-zakti kA prayoga nahIM karane cAhie, cintana-anuciMtana nahIM karanA caahie| dhyAna sAdhaka nirvicAra rhe| isakA koI virodha nahIM kara sktaa| kintu nirvicAratA kI upalabdhi prArambha meM nahIM ho jaatii| anuprekSA se bacAva dhyAna ke dvArA jaba karma ke sAtha cher3achAr3a hotI hai, taba vaha raudra rUpa dhAraNa kara letA hai| yadi usa samaya anuprekSA kA sambala nahIM milatA, to sAdhaka usa sthiti ko saMbhAla nahIM paataa| dhyAna karane se jaba UrjA jAgatI hai, taba krodha bhI bar3ha jAtA hai| zakti kA kArya uttejanA paidA karanA hai| jaba yaha zakti jAgatI hai aura yadi use sahI rAstA mila jAtA hai, niyAmaka tattva mila jAtA hai, to vaha sAdhaka kI anyAnya niSpattiyoM ke saMvardhana meM hetubhUta ho sakatI hai| yadi aisA nahIM hotA, to zakti bahuta khataranAka ho sakatI hai| Scanned by CamScanner Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA 156 vicaya dhyAna ke dvArA yaha jAnA jA sakatA hai ki zakti-jAgaraNa hone para kisa prakAra kI anuprekSAeM karanI caahie| jaba anuprekSAoM kA sahArA liyA jAtA hai, taba koI kaThinAI nahIM hotI, sAdhaka apanI zakti kA saMtulana banAe rakhatA hai| tAtparya hai-hama apanI pUrva dhAraNAoM aura mAnyatAoM ko eka bAra nikAla deM aura phira jo parama satya hai, usakA anubhava kreN| prekSAdhyAna sAdhanA-paddhati meM anuprekSA kA abhyAsa isalie kiyA jAtA hai ki hama rUr3hiyoM, saMskAroM aura dhAraNAoM ko chor3akara sacAI ko dekhanA sIkha skeN| anuprekSA kA siddhAnta yathArtha meM satya ke darzana kA siddhAnta hai, satya ke lie pUrNarUpeNa samarpita ho jAeM-yaha hai anuprekssaa| __ bhagavAn mahAvIra ne sacAI kA jIvana jIne ke lie (bhrAMti ko miTAne ke lie) anuprekSAoM kA bodha diyaa| anuprekSAeM bhrAMti ke cakra ko tor3ane vAlI haiN| jo vyakti anuprekSA nahIM karatA, usakI bhrAMti saghana hotI calI jAtI hai| kintu anuprekSA kI teja dhAra cakra ko bar3hAne nahIM detii| bAraha anuprekSAoM meM eka anuprekSA hai-akelepana kI anubhUti / vyavahAra kI bhASA meM "maiM akelA hUM" aisA nahIM kahA jA sktaa| merI mAM, merA bhAI, merA parivAra, merA dhana, merA samAja, merA rASTra na jAne sambandhoM kI zrRMkhalA kitanI vyApaka bana jAtI hai ? na jAne AdamI kahAM-kahAM se jur3A huA hai vyavahAra meM AdamI phaila jAtI hai| AdamI saikar3oM-saikar3oM dhAgoM se baMdhA huA hai| vaha itanA jakar3A huA hai ki samAja aura vyavahAra ke kSetra meM use kahIM bhI akelepana kA anubhava nahIM hotaa| vyavahAra kI bAta to ThIka hai, kintu vaha antima saccAI nahIM hai| hama vyavahAra ko vyavahAra ke jIvana taka hI rahane deM aura saccAI kA jIvana bhI sAtha meM jiieN| jo AdamI korA vyavahAra kA jIvana jItA hai, vaha apane lie sadA siradarda paidA karatA hai| siradarda ko vahI miTA sakatA hai, jo vyavahAra ke sAtha saccAI kA jIvana bhI jItA hai| hameM donoM prakAra kA jIvana jInA caahie| vyavahAra kA jIvana isalie ki hama unake binA apanI AvazyakatAoM ko pUrA nahIM kara sakate, apane lie jIne kA sAdhana nahIM juTA sakate, na koI roTI parosane vAlI milegI, na pAnI pilAne vAlA milegA, na koI sevA-cAkarI karane vAlA milegA, na koI dene vAlA aura na koI lene vaalaa| isalie vyavahAra kA jIvana jInA, sAmAjika jIvana jInA hamAre lie bahuta jarUrI hai| Scanned by CamScanner Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 prakSAdhyAna : siddhAnta aura prayoga kintu dUsarI ora yadi hama saccAI kA jIvana nahIM jIte haiM to ra vyavahAra aura vaha samAja hamAre lie siradarda paidA kara detA hai| vyavahAra kA jIvana jIte hue saccAI ke jIvana kI pRSThabhUmi banAe rakhanA apekSita hai| Age vyavahAra rahe, aura pRSThabhUmi meM saccAI rhe| donoM sAtha-sAtha cale. to hamAre jIvana kI yAtrA ThIka calegI aura siradarda bhI paidA nahIM hogaa| parivAra, samAja Adi banAnA vyakti ke lie jarUrI hai, kinta jo vyakti inako antima saccAI mAna kara yaha mAna letA hai ki merA trANa, merI surakSA kahIM hai, to ye parivAra Adi haiM, to eka dina vaha svayaM anubhava karatA hai ki vaha dhokhe meM thA, aura vyakti isa saccAI ko barAbara mAnatA rahatA hai ki suvidhA ke lie parivAra hai, samAja hai, kintu antima saccAI yaha hai ki vastutaH "maiM akelA huuN| aise vyakti ko kabhI dhokhA nahIM hotaa| vAstavikatA yaha hai ki dhokhA dene vAlA koI aura nahIM hotaa| vyakti apane Apako hI dhokhA detA hai| kyoMki vaha jhUTha ko pAlatA hai, satya ko asvIkAra karatA hai| saccAI ko barAbara dhyAna meM rakhane vAlA kabhI dhokhA nahIM khaataa| isalie hama ekatva anuprekSA ke prayoga ke dvArA isa satya kA anubhava kareM ki "maiM akelA hUM, merA dUsarA koI nahIM hai, na maiM kisI kA hUM aura na koI merA hai|" vyavahAra ke dharAtala para hamane satya kI hatyA kI hai| yadi hama satya ko svIkAra kara calate ki vyaktiyoM kA jur3anA, parivAra aura samAja kA bananA mAtra eka "saMyoga" hai, kintu antima saccAI nahIM hai| yadi hama donoM saccAiyoM ko sAmane rakhakara caleM ki "saMyoga" aura "saMbaMdha" bhI eka sImA meM yathArtha hai aura "viyoga" tathA "akelApana" bhI eka vAstavikatA hai, to samasyA ulajhatI nhiiN| "saMyoga" aura "saMbaMdha"-ye vyAvahArika dharAtala kI saccAiyAM haiM, parantu isa aTapaTe tathya ko samajhanA yA jAnanA anuprekSA ke abhyAsa ke binA nahIM ho sktaa| jaba sAdhaka ekatva anuprekSA kA anuciMtana aura anubhava karatA hai, aura jaba yaha anubhava gaharA hotA calatA hai, taba yaha saccAI pratyakSa ho jAtI hai ki "maiM akelA huuN|" __yaha bAta aTapaTI avazya laga sakatI hai ki samAja ke paripekSya meM vyakti kaise mAna le ki "maiM akelA huuN"| yaha prazna ubhara kara AtA hai ki kyA isa cintana se sAre pArivArika sambandha TUTa nahIM jAyeMge? yaha prazna ubhara sakatA hai| kintu hama ekAMgI dRSTikoNa se vicAra na kreN| jIvana-yAtrA ko calAne ke lie vyavahAra kI bhUmikA para yaha bAta bhI jarUrI hai ki "maiM Scanned by CamScanner Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 akelA nahIM huuN| mere sAtha aneka sambandha jur3e hue haiN| mere sAtha parivAra kA, gAMva kA, rASTra kA sambandha juDA huA hai| maiM ina sUkSma dhAgoM se baMdhA huA hai| eka ora vyavahAra kI bhUmikA para AdamI apane Apako hajAroM-hajAroM dhAgoM se bandhA anubhava kare aura dUsarI ora adhyAtma kI bhUmikA para una dhAgoM se mukta anubhava kre| donoM sthitiyAM sAtha-sAtha cleN| donoM kA sAmaMjasya ho| vyavahAra kI dRSTi bhI cale aura nizcaya kI dRSTi bhI, prekSA kI dRSTi bhI cle| jo sAmAjika jIvana jItA hai, use ina dhAgoM se baMdhA rahanA par3atA hai| kintu kevala isI meM raha jAe aura AdhyAtmika cetanA ko na jagA pAe. to mUrchA itanI saghana ho jAtI hai aura ve dhAge majabUta rasse bana jAte haiM, phira unase chUTanA sarala nahIM hotaa| ___ ekatva anuprekSA ke dvArA hama apanI cetanA ko jagAeM aura apane ApameM yaha anubhava kareM ki-"maiM akelA huuN| jaba yaha saccAI anubhava ke stara para ghaTita ho jAtI hai taba vyakti kA jIvana saMtulita ho jAtA hai| AdamI vyavahAroM tathA sambandhoM ko saccAI mAnakara jItA jA rahA hai| jaba vaha ina saccAiyoM kA anubhava kara letA hai, taba vyavahAra nIce raha jAte haiM aura saccAI ujAgara ho jAtI hai| anuprekSA kA prayoga kevala sunane kA prayoga nahIM hai, karane kA prayoga hai| jaba hama prayoga karate haiM, taba vAstavikatA gahare meM avacetana mana taka pahuMca jAtI hai| isalie anuprekSA kA prayoga jarUrI hai| sAdhaka prayoga ke abhyAsa meM vizvAsa kre| jo prayoga karatA hai, abhyAsa se gujaratA hai, usako avazya anubhava hotA hai| jo bAta anubhava ke stara para AtI hai, vaha sthAyI aura zAzvata upayogI bana jAtI hai| abhyAsa nirantara cale, asaMbhava saMbhava lagane lgegaa| niSpattiyAM citta zuddhi kI prakriyA anuprekSAeM aneka haiN| jo vyakti prekSA ke sAtha-sAtha anuprekSAoM kA abhyAsa karatA hai, usake citta para koI mUrchA nahIM jamatI, maila nahIM jmtaa| isalie prekSAdhyAna karane vAle sAdhakoM ko cittazuddhi ke lie anaprekSAoM kA abhyAsa karanA jarUrI hai| prekSAdhyAna sAdhanA-paddhati meM jahAM dhyAna kA mahattva hai, vahAM anuprekSA kA bhI mahattva hai-isa vAstavikatA ko barAbara mAnate caleM to dhyAna ke sAtha-sAtha hamAre citta kI nirmalatA Scanned by CamScanner Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakSAdhyAna siddhAnta aura prayoga aura citta kI nirmalatA ke AdhAra para saMbhAvita doSoM kA zodhana karate cale jAyeMge, taba vyavahAra ke kSetra meM bhI jIvana yAtrA sukhada hotI calI jaayegii| anitya anuprekSA anitya anuprekSA kA krama prArambha karane ke lie zAMta aura jAgRta rahakara saMkalpa kareM ki anitya anuprekSA karanI hai| pahalA sUtra hai- "imaM sarIraM aNiccaM " - yaha zarIra anitya hai / 162 dUsarA sUtra hai- "imaM zarIraM cayAvacayadhammayaM " - yaha zarIra caya- apacaya dharmA hai arthAt yaha puSTa hotA hai, kSINa hotA hai / 1 tIsarA sUtra hai - " imaM zarIraM vipariNAmadhammayaM " - yaha zarIra vipariNAmadharmA hai arthAt isameM nAnA prakAra ke parivartana hote rahate haiN| kabhI garmI se, kabhI sardI se, kabhI bhojana se, kabhI bImArI se parivartana hotA rahatA hai| cauthA sUtra hai- "imaM zarIraM jarA-maraNa-dhammayaM " - yaha zarIra jarA-maraNa-dharmA hai arthAt isameM vRddhAvasthA ghaTita hotI hai aura mRtyu ghaTita hotI hai / hama zarIra ko itanA DhIlA chor3a deM ki mAno mRtyu kA anubhava ho rahA hai / yaha bhAvanAtmaka parivartana hai / bhAvanAtmaka parivartana ke dvArA bhAvanA kI atyanta tIvratA aura saghanatA ke dvArA hama usa sthiti kA anubhava karate haiM, jo kucha samaya ke bAda ghaTita hone vAlI hai / zarIra anitya hai, yauvana anitya hai, parivAra ke saMyoga anitya hai, vaibhava sampadA anitya hai, iSTa kA saMyoga bhI anitya hai aura kyA - jIvana bhI anitya hai / jisa sAdhaka ko anityatA kA yaha anucintana aura anityatA kA anubhava hotA hai, usameM krodha Ane kA avakAza nahIM rahatA / jisakI cetanA meM yaha bAta jama gaI ki saMyoga anitya hai, padArtha nazvara hai, taba padArtha ke cale jAne para vaha duHkhI nahIM hotA / hamAre vyAvahArika jIvana meM anitya anuprekSA kA bahuta bar3A mahattva hai / jisa vyakti ke citta meM yaha saMskAra puSTa bana jAtA hai ki saba padArtha anitya hai, phira usa vyakti ke mana se vivAda bar3hane vAlI bAta samApta ho jAtI hai| usakI mAnasika vikRtiyAM kama ho jAtI haiN| bahuta sArI pIr3A jo vyartha kI bhoganI par3atI hai, vaha samApta ho jAtI hai| yaha koI tattvajJAna kI bAta nahIM hai, anubhava meM utArane kI bAta hai| anuprekSA karane vAlA vyakti ghaTanA ko jAna letA hai bhogatA nhiiN| nahIM karane vAlA vyakti jAnatA nahIM, bhogatA hai| ghaTanA ko jAnane vAlA Scanned by CamScanner Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anupekSA bAbadAra madhara banA detA hai bhogane vAlA duHkha pAtA hai| anuprekSA kA sAdhaka 163 mAnasika vikRtiyoM se mukta hokara svastha cintana karane vAlA, svastha vyaktitva vAlA bana jAtA hai| prazna ho sakatA hai ki "apane Apako akelA anubhava karane vAlA sakti kyA vyavahAra se cyuta nahIM ho jAegA ?" uttara hai-nahIM hogaa| vyakti anuprekSA kA yAnI svastha cintana kA anusaraNa karatA hai, vaha kabhI asAmAjika aura avyAvahArika nahIM hogA, pratyuta vyavahAra meM jitanA pariSkAra AtA hai, samAja meM jitanA sudhAra, krAMti aura bhalAI AtI hai, vaha aise vyaktiyoM dvArA hI A sakatI hai| anuprekSA ke dvArA jina AdhyAtmika sacAiyoM kA anubhava kiyA jAtA hai, ve yadi sAmAjika vyakti ke jIvana meM caritArtha ho jAeM, to samAja kA citra nayA ho jaaegaa| AdhyAtmika bhUmikA para jisa samAja kI saMracanA hogI aura ina sacAiyoM ke AdhAra para jisa samAja kA DhAMcA khar3A hogA, vaha samAja sacamuca hI vyavasthita, zAMtipriya aura maitrIpradhAna hogaa| sahiSNutA sahana karanA sAmAnya bAta nahIM hai| isake lie puSTa Alambana caahie| kisI AlaMbana ke AdhAra para hI sahiSNutA kA vikAsa kiyA jA sakatA hai| sAmAnyataH krodha kA uttara krodha se, uttejanA kA uttejanA se diyA jAtA hai| koI kriyA ho aura sAmane vAlA pratikriyA na kare, aisA saMbhava nahIM lgtaa| kintu anuprekSA ke AlaMbana ke sahAre isa sthiti ko sahA jA sakatA hai, koI pratikriyA nahIM hotii| Avezajanya sthitiyoM ko sahane ke lie aura mana ko zAMta aura saMtulita rakhane ke lie anuprekSA ke mAdhyama se sahiSNutA kA vikAsa kiyA jA sakatA hai| samAdhi kI upalabdhi anuprekSA kA eka mahattvapUrNa niSpatti hai smaadhi| jIvana kA sabase bar3A vijJAna hai smaadhi| jisa vyakti ko samAdhi upalabdha ho jAtI hai, usakI dUsarI sArI vizeSatAeM nIce raha jAtI haiN| dUsarI-dUsarI vizeSatAoM se saMpanna vyakti atrANa aura asahAya dekhe jAte haiN| kintu jisa vyakti ko samAdhi upalabdha hai, vaha kabhI atrANa aura asahAya nahIM hotaa| vaha kabhI azaraNa aura duHkhI nahIM rhtaa| samAdhi kI upalabdhi jaba hotI hai, taba Scanned by CamScanner Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga vyAdhi nahIM satAtI, upAdhi nahIM satAtI aura Adhi nahIM staatii| tInoM-vyAdhi, upAdhi aura Adhi jaba niHzeSa ho jAtI hai, taba samAdhi ghaTita hotI hai| vyAdhi AtI hai, roga hotA hai, taba AdamI kI sthiti bhayaMkara ho jAtI hai| mAnasika ulajhana AdamI ko itanA becaina banA detI hai ki AdamI eka kSaNa ke lie bhI sukha kI sAMsa nahIM le sktaa| Adhi kI kaThinAI vyAdhi se adhika hai| Adhi kI sthiti meM AdamI pAgala bana jAtA hai| saba kucha sAdhana hone para bhI vaha bahuta duHkhI bana jAtA hai| upAdhi kI sthiti Adhi se bhI jayAdA bhayaMkara hotI hai| upAdhi kA artha hai-kssaay| usameM krodha jAgatA hai, kapaTa ubharatA hai, lAlaca jAgatA hai| ina sabake astitva meM AdamI kucha karatA hai jo use kabhI nahIM karanA caahie| vyAdhi, Adhi aura upAdhi-tInoM khatareM haiN| inakI avasthiti meM samAdhi nahIM A sktii| samAdhistha hone ke lie tInoM se pAra pAnA jarUrI hotA hai| zarIra niraMtara bImAra rahatA hai, samAdhi kaisI hogI? mana ulajhanoM se bharA rahatA hai, samAdhi kaise hogI? AdamI upAdhi se bharA rahatA hai, kaSAya se bharA rahatA hai, samAdhi kaise upalabdha hogI? ina sabase pAra jAne para hI samAdhi kA bindu upalabdha hogaa| pratyeka manuSya apane mArga kA cunAva kara sakatA hai| mujhe kauna-sA jIvana jInA hai? vyAdhi, Adhi aura upAdhi kA jIvana jInA hai yA samAdhi kA jIvana jInA hai? Apa pUchanA cAheMge ki yaha koI cunAva kA prazna hai ? kyA koI vyakti Adhi, vyAdhi aura upAdhi kA jIvana jInA cAhegA ? prazna ho sakatA hai| sahaja lagatA hai prshn| kintu uttara bhI jaTila nahIM hai, bahuta sIdhA hai| AdamI cAhatA hai, taba bImAra hotA hai, AdamI cAhatA hai, taba mAnasika ulajhanoM meM phaMsatA hai aura cAhatA hai, taba upAdhi se grasta hotA hai| agara vaha na cAhe, to kabhI bImAra nahIM ho sakatA, kabhI Adhigrasta nahIM ho sakatA aura kabhI upAdhigrasta nahIM ho sktaa| yaha saba cAha para nirbhara hotA hai| kaThina hai usa cAha ko pakar3anA, usa cAha ko samajhanA aura dekhnaa| hama dekhanA nahIM caahte| hamAre bhItara ekAeka bImAra hone kI cAha jAgatI hai aura hama bImAra ho jAte haiN| vyakti ati kAma, ati bhojana, ati krodha karatA hai, vaha sArI bImArI kI cAha hai| hama kaise bhedarekhA khIceMge ki ati bhojana kI cAha, ati svAda kI yA ati lolupatA kI cAha to hai aura bImAriyoM kI cAha nahIM hai| asaMyama kI cAha kA matalaba hai-bImAra hone kI caah| hama inheM Scanned by CamScanner Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anupekSA alaga nahIM kara sakate, kabhI nahIM kara skte| jisake mana meM bImAra hone kI cAha nahIM hotI, vaha bImAra nahIM hotaa| jisa vyakti meM mAnasika ulajhanoM meM jAne kI cAha nahIM hotI, vaha mAnasika ulajhana meM nahIM jaataa| mAnasika ulajhana isalie hotI hai ki hamAre bhItara kisI ko priya mAnane kI cAha hai aura kisI ko apriya mAnane kI cAha hai, taba apriyatA kA saMvedana rahe aura mAnasika ulajhana na rahe, yaha kabhI nahIM ho sktaa| hama mAnasika tanAva meM, mAnasika ulajhana meM, priyatA aura apriyatA ke saMvedana meM bhI koI antara nahIM kara skte| unake bIca meM koI bheda-rekhA nahIM khIMca skte| jo krodhI honA nahIM cAhatA, kyA vaha kabhI krodhI ho sakatA hai ? krodha usI vyakti ko AegA, jo krodhI honA cAhatA hai| sabase bar3I bImArI hai cAha, atRpti, aakaaNkssaa| sArI bImAriyoM kI jar3a meM hai AkAMkSA, avirti| yadi AkAMkSA miTa jAe, avirati samApta ho jAe, to phira na kaSAya hogA aura na koI bImArI hogii| hama isa sacAI ko dekheM, isa sacAI ko jAneM aura jo isa sacAI ko jAnate haiM, unake sAmane yaha prazna jaTila nahIM banatA ki cunAva kaisA honA cahie? ___ vyAdhi, Adhi aura upAdhi se pIr3ita hone kA cunAva kauna karegA? kintu AdamI yaha cunAva karatA hai| vaha isalie karatA hai ki usake bhItara cAha maujUda hai| parantu jaba manuSya ko svataMtratA hai aura vaha cunAva karane meM sakSama hai, to vyAdhi, Adhi aura upAdhi se dUra haTakara samAdhi kA cunAva karatA hai, taba usakI sArI jIvana kI dizA badala jAtI hai| samAdhi hamAre jIvana kI dizA hai| samAdhi hamAre jIvana kA mArga hai| yaha jIvana kI eka paddhati hai| jo isa jIvana kI paddhati ko samajha letA hai, jIvana kI kalA ko samajha letA hai, jIvana ke vijJAna ko samajha letA hai, vaha zAMta aura sahaja jIvana jItA hai| samAdhi kI sAdhanA samagra jIvana kI sAdhanA hai| prekSA aura anuprekSA dvArA jaise-jaise dekhane aura janane kA-caitanya-kendroM meM hone vAlI prakaMpanoM ko jAnane kA abhyAsa bar3hatA hai, vaise-vaise rAga-dveSayukta kSaNa jIne kA vikAsa hotA hai, sAdhanA bar3hatI hai, anubhava karane kA abhyAsa bar3hatA hai| sAdhaka jIvana-yAtrA ko calAte hue bhI, vyavahAra kI bhUmikA para karaNIya kArya karate hue bhI samAdhi ko prApta kara acche sAdhaka kA jIvana jI sakatA hai| anuprekSA kI prakriyA ko samajha lene para dhyAna kI bahuta bar3I prakriyA hastagata ho jAtI hai| hamAre hAtha meM eka bahuta bar3A AlaMbana A jAtA hai| . Scanned by CamScanner Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAna . siddhAnta aura prayoga 166 yaha Alambana hai saMyama kA, saMvara kA, samatA kA aura sAmAyika ka anaprekSA ke binA saMyama ghaTita nahIM ho sakatA, saMvara ghaTita nahIM ho sakatA, sAmAyika ghaTita nahIM ho sakatA, mana meM samatA kA avataraNa nahIM ho sktaa| isalie samAdhi kI abhyarthanA karane vAlA sAdhaka, samAdhi ko upalabdha hone kI bhAvanA rakhane vAlA sAdhaka, darzana aura jJAna kI kSamatA ko vikasita karane vAlA sAdhaka, anuprekSA kA Alambana le, usake prayoga ke sahAre vastu-satyoM ko khoje, vastu-svabhAva ko jaane| jo vastu-svabhAva ko jAnatA hai, use priyatA aura apriyatA ke saMvedana se, rAga aura dveSa se, ahaMkAra aura mamakAra se mukti pAne kA bahuta sarala upAya upalabdha ho jAtA hai, aura jo sAdhaka priyatA aura apriyatA, rAga aura dveSa, ahaMkAra aura mamakAra se mukti pA letA hai, vaha Adhi, vyAdhi se mukta hokara samAdhi prApta karatA hai| vyAdhi-mukti zarIra meM nAnA prakAra kI avasthAeM AtI haiN| AdamI kabhI daHkhI hotA hai, kabhI sukhI; kabhI svastha hotA hai, kabhI bImAra; kabhI javAna hotA hai, kabhI buuddh'aa| tIna duHkha batalAe gae haiM-roga, bur3hApA aura mauta / AdamI ko roga ke duHkha kI anubhUti hotI hai| duHkha Ane para AdamI becaina hotA hai| sAmAnyataH hara AdamI ko roga AtA hai, pIr3A hotI hai| vartamAna meM vaijJAnika isa khoja meM lage hue haiM ki bImArI kI avasthA meM bhI pIr3A na ho| ve pIr3A kama karane ke lie pIr3AzAmaka auSadhiyAM dete haiN| darda zAMta karane ke lie aphIma se banane vAlI goliyAM, morphina kA injekzana Adi, araboM-kharaboM rupayoM kI auSadhiyAM prativarSa bAjAra meM bika rahI haiM aura bahuta sAre siradarda, jor3oM kA darda, ghuTanoM kA darda-ina saba dardo ko miTAne ke lie goliyAM khAte rahate haiN| darda ko miTAne ke lie aura roga ko zAMta karane ke lie cikitsA kI aneka paddhatiyAM vikasita huiiN| eka paddhati usake sAtha maitrI sthApita karane kI hai| Aja ke manovaijJAnika batA rahe haiM ki hama dasa-bIsa varSoM meM aisI mAnasika prakriyA khoja leMge ki bImAra ko aisA prazikSaNa deM ki vaha binA davA ke darda ko sahana kara ske| hamArI eka zArIrika praNAlI hai. usameM pIr3A-zAmaka rasAyana banate haiM (jise "eNDorphIna" kahate haiN)| sAdhanA Scanned by CamScanner Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 anuprekSA ke dvArA vyakti pIr3A-zAmaka rasAyana ko bhItara hI paidA kara pIr3A ko sahana kara sakatA hai| sAdhanA ke kSetra meM eka upAya khojA gayA jisase bImArI kI avasthA meM bhI AdamI zAMta raha sakatA hai, samatA meM raha sakatA hai aura sukha kA anubhava kara sakatA hai| idhara pIr3A aura udhara vaha sukha anubhava kare, yaha eka bahuta vicitra khoja hai| sAdhanA ke prayoga se rogI bhaya, ciMtA aura tanAva se mukta ho sakatA hai| anuprekSA ke prayoga se vyakti abhaya kA vikAsa kare, ciMtAmukta rahe to pIr3A pAMca pratizata jitanI bhI anubhava nahIM hogii| bhaya aura ciMtA ke sAtha pIr3A bar3ha jAtI hai aura abhaya evaM nizcitatA kI sthiti meM pIr3A kama ho jAtI hai| hamArI bhAvAtmaka aura mAnasika sthitiyAM pIr3A ke hone aura na hone ke hetubhUta banatI haiN| anuprekSA kI niSpatti hai-abhaya kA vikAsa karanA aura ciMtA evaM tanAva se mukta honaa| bhAvanA ke prayoga se AdamI meM parivartana A jAtA hai| bhAvanA badalI aura AdamI badala jAtA hai, kyoMki bhAvanA ke sAtha hamAre rasAyana badalate haiN| usameM vizvAsa aura AsthA kI zakti bar3A kAma karatI hai| na jAne kitane loga saMtoM ke pairoM kI dhUli lekara bhayaMkara bImAriyoM se mukta ho jAte haiN| to kyA yaha dhUli kA camatkAra hai ? nahIM, yaha bhAvanA kA camatkAra hai, vizvAsa aura AsthA kI zakti kA camatkAra hai| oNTo-sajezana (bhAvanA) ke prayoga ke dvArA AsthA aura vizvAsa kI zakti ko kAma meM liyA jA sakatA hai aura rAsAyanika parivartanoM ke dvArA bImAriyoM kA zamana kiyA jA sakatA hai tathA unheM naSTa bhI kiyA jA sakatA hai| AMtarika rasAyanoM ko banAne kI aura badalane kI prakriyA eka prakAra se AdhyAtmika cikitsA kI prakriyA hai| prekSA aura anprekSA-ina donoM kI samanvita sAdhanA vyakti ko Adhi, vyAdhi aura upAdhi se mukti dilA sakatI hai| prekSA ke prayoga se patA calatA hai ki sthiti kyA hai| jaise-jaise dekhane kA abhyAsa bar3hatA hai, pUre zarIra meM hone vAle prANa ke prakaMpanoM ko jAnane kA va anubhava karane kA abhyAsa bar3hatA hai| use patA calatA hai, zarIra ke kauna-se tantra aura kauna-se avayava meM gar3abar3I hai| phira bhAvanA-prayoga se una tantra yA avayava kI prakriyA meM sudhAra kiyA jA sakatA hai| aura vyakti vyAdhi se mukta ho sakatA hai| Scanned by CamScanner Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga abhyAsa 1. anapekSA kI paribhASA likhie aura isakA vaijJAnika AdhAra spaSTa kiijie| 2. "anuprekSA kI paddhati manuSya ke svabhAva-parivartana kI acUka paddhati hai| isa kathana ko udAharaNa dekara spaSTa kiijie| 3. jaina sAdhanA-paddhati meM 'bhAvanAyoga' kA svarUpa evaM mahattva spaSTa kiijie| 4. "prekSA ke pazcAt anuprekSA aura anuprekSA ke pazcAt prekSA" aisA mAnane kA abhiprAya spaSTa kiijie| 5. anuprekSA kI niSpatti kyA hai ? spaSTa kiijie| 6. "vyAdhi, upAdhi aura Adhi jaba niHzeSa ho jAtI hai taba samAdhi ghaTita hotI hai|" isa kathana ke prakAza meM vyAdhi, upAdhi aura Adhi kA svarUpa samajhAte hue batAie ki aisA kyoM mAnA gayA hai ? 7. svastha vyakti, svastha rASTra aura svastha vizva ke nirmANa meM anaprekSAoM kI sAdhanA kA vyAvahArika mahattva prakaTa kiijie| Scanned by CamScanner Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :8: Asana, prANAyAma aura mudrA vaijJAnika dRSTikoNa prekSAdhyAna meM Asana, prANAyAma, mudrA aura yaugika kriyAoM kA mahattvapUrNa sthAna hai| jaba taka Asana nahIM sadhatA, mudrA ThIka nahIM hotI-dhyAna kI pUrva taiyArI hI nahIM ho paatii| binA Asana sAdhe dhyAna meM baiTha jAne vAle kA zarIra sthira nahIM raha pAtA jo kAyotsarga kI pahalI zarta hai| zarIra kA zithilIkaraNa nahIM hotA to kAyotsarga nahIM hotA hai| ye donoM hue binA caitanya ke prati jAgarUkatA A nahIM sakatI kyoM citta zarIra kI asthiratA aura caMcalatA meM hI aTakA raha jAtA hai| prANAyAma zvAsa-prekSA kA AdhAra hai| mudrAoM kA bhAvoM ke sAtha sIdhA sambandha hai| jaise bhAva vaisI mudrA aura jaisI mudrA vaisA hI bhAva kA anyonyAzrita sambandha hai| isalie dhyAna ke lie Asana, mudrA, prANAyAma aura yaugika kriyAeM vijJAna-sammata anivAryatAeM haiN| asthi-tantra __ hamAre zarIra kA haDDiyoM kA DhAMcA sAre zarIra kA bojha uThAye hue hai| asthiyoM meM jagaha-jagaha jor3a haiM jinase hama zarIra ke usa bhAga ko AsAnI se mor3a sakate haiN| jisa taraha daravAje ko kaI dina na kholA jAe to usake kabje ko jaMga pakar3a letA hai aura daravAjA AsAnI se nahIM khulatA, isI taraha zarIra ke jor3oM ko zurU se hI Asana Adi ke dvArA svastha nahIM rakhA jAe, to ve jaldI hI kar3e hokara dukhane laga jAte haiN| jor3oM kA darda Aja ke vizva kI eka bar3I bImArI hai| Asana karane se jor3a svastha bane rahate haiM aura vahAM zarIra se aise srAva pahuMcate haiM jinase unake mur3ane meM madada milatI hai| haDDiyAM svastha banI rahane se aura majabUta banI rahane se hamArI roga-pratirodhaka zakti bhI banI rahatI hai kyoMki aneka Avazyaka tattva zarIra ko hamArI asthi-majjA se prApta hote haiN| mAMsapeziyAM-hamArI zarIra meM asthitantra tathA anya avayavoM kI Scanned by CamScanner Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : siddhAnta aura prayoga 170 sarakSA ke lie mAMsapeziyAM banI haiN| ye mAMsapeziyAM zarIra ke halana. meM sahAyaka hai| ye do prakAra kI haiM-aicchika aura anaicchika / aiti mAMsapeziyoM ko hama apanI icchAnusAra kAma meM lete haiM aura anaicchika svA hI saMcAlita hotI haiN| mAMsapeziyoM kI kula saMkhyA 516 hai| isameM 451 no asthiyoM ke saMcAlana meM sahAyaka haiN| bAkI 68 AMkha, kAna, jIbha Adi avayavoM se sambandhita haiN| anaicchika mAMsapeziyAM hRdaya, phephar3e, rakta-khaNDoM aura pUre pAcana-tantra meM phailI huI haiN| ina mAMsapeziyoM para AsanoM aura yaugika kriyAoM kA jabaradasta prabhAva par3atA hai| Asana karane se mAMsapeziyAM jyAdA sakriya aura mulAyama bana jAtI haiN| unakI kArya-kSamatA bar3ha jAtI hai| zarIra kI sundaratA bhI mAMsapeziyoM ke svarUpa para nirbhara hai| agara mAMsapeziyAM DhIlI par3a jAtI haiM to zarIra bhI bUr3hA dIkhane lagatA hai| mAMsapeziyAM svastha hoM to sundaratA apane Apa A jAtI hai| jyAdAtara mAMsapeziyAM asthitantra ko bAMdhakara rakhatI haiM aura asthiyoM ke halana-calana meM sahAyaka hotI haiN| agara mAMsapeziyoM meM lacIlApana nahIM hai to zarIra kA halana-calana ThIka nahIM hogaa| zarIra akar3a jAne se zarIra ko pUrI kSamatA bhara nahIM mor3a skte| zarIra kI akar3ana bur3hApe kI nizAnI hai| Asana karane se ina sabameM sudhAra AtA hai| anaicchika mAMsapeziyAM bhI svastha hone para zarIra ke pAcanatantra, AMkha, hRdaya, kAna, jIbha Adi ko adhika sakriya banAkara pUre zarIra ko svastha banAtI haiN| jaba Asana kiye jAte haiM to usake sAtha bhAva bhI kArya karate haiM aura hamAre bhAvoM ke anurUpa mAMsapeziyAM bananI zurU ho jAtI haiN| pAcanatantra para prabhAva AsanoM aura yaugika kriyAoM se pAcanatantra kA samyaka vyAyAma hotA hai| kahA jA sakatA hai ki vyAyAma se bhI yaha kAma kiyA jA sakatA hai kintu jahAM vyAyAma se 3 se lekara 44 kelaurI UrjA kharca hotI hai vahAM AsanoM se dazamalava zUnya, kAyotsarga meM dazamalava zUnya 3 kelaurI UrjA hI kharca hotI hai| AmAzaya, lIvara, choTI AMta, bar3I AMta, penakriyAja, visarjana tantra Adi sabhI pAcana aura visarjana-tantra AsanoM aura yaugika kriyAoM se prabhAvita hote haiN| (pAcanataMtra ke citra ke lie dekheM pRSTha 87) sAtha hI ve jIvana bhara lacIle bane rahate haiM, jabaki vyAyAma se ve kar3e par3a jAte haiM aura Age calakara svAsthya ko hAnI pahuMcAte haiN| sAttvika aura santulita AhAra yogAsanoM meM anivArya taura para lenA jarUrI hai, tabhI AsanoM se lAbha ho sakatA hai| Scanned by CamScanner Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P Asana, prANAyAma aura mudrA rakta saMcaraNa tantra prANAyAmoM, AsanoM aura yaugika kriyAoM ke sAtha hRdaya, raktavAhinI nalikAeM aura punaH hRdaya meM rakta pahuMcAne vAlI nalikAeM - saba lacIlI banI rahatI haiM aura svastha rahatI haiM / (citra ke lie dekheM pRSTha 85 para) Asana-prANAyAma karane aura saMyama se jIne vAloM ko jaldI rakta cApa jaisI bImAriyAM nahIM hotI haiM / zvasana-tantra prANAyAma ke jariye zvAsa ko lambA karake adhikatama oNksIjana komala tAlu svarayantra zvAsa-praNAla zvasaniyAM 171 zvasanikAeM zvAsa-prakoSTha Scanned by CamScanner Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___prakSAdhyAna : siddhAnta aura prayoga 172 kA zarIra meM upayoga karate haiM aura adhikatama kArbana DAioNmmA nikAlate haiN| nAr3I zodhana prANAyAma ke jariye khUna kI nasa-nADiyoM ke zodhana karake usako svastha banAyA jAtA hai| isase rakta-cApa jaisI bImArI yA to hotI hI nahIM aura agara pahale se hai to ThIka ho jAtI hai| bhastikA prANAyAma ke jariye zvasana tantra ke avayavoM ko svastha rakhA jAtA / isase kapha Adi ke bigar3ane se hone vAlI bImAriyAM nahIM ho paatiiN| nAr3I-tantra rIr3ha kI haDDI meM sAikila ke cena kI taraha aneka haDDiyAM milI haI hotI haiM jo isa haDDI ko lacIlA banAtI haiN| (citra ke lie dekheM pRSTha 84 para) isa haDDI kA lacIlApana svAsthya kI nizAnI hai| Asana-prANAyAmoM ke mAdhyama se rIr3ha kI haDDI ko lambI umara taka lacIlA banAkara rakhA jA sakatA hai| rIr3ha kI haDDI ke bhItara se yogazAstra ke hisAba se tIna mukhya nAr3iyAM gujaratI haiM : ir3A, piMgalA aura sussumnaa| ina nAr3iyoM ko prANAyAma ke jariye svastha aura sakriya rakhA jAtA hai| Asana-prANAyAma ke jariye nyUronsa ko adhikatama vizrAma diyA jA sakatA hai aura unakI umra bar3hAI jA sakatI hai| isa taraha hamArI smaraNa zakti lambe samaya taka na sirpha banI rahatI hai balki sabala bhI banI rahatI hai| cintana aura kalpanA ke sahI tarIke ke kAraNa vyakti kI kArya-kuzalatA bhI bar3ha jAtI hai| rIr3ha kI haDDI aura mastiSka sambandhI aneka bImAriyoM se bacAva hotA hai| antaHsrAvI granthi-taMtra AsanoM, yaugika kriyAoM, mudrAoM aura prANAyAma kA asara hamAre bhAvoM para par3atA hai| niSedhAtmaka bhAvoM kI jagaha vidheyAtmaka bhAva lete haiM aura isa taraha hamArA bhAvanAtmaka svAsthya acchA hotA hai| dIrgha-zvAsaprANAyAma ke abhyAsa se tamAma niSedhAtmaka bhAvoM kA mArga avaruddha ho jAtA hai| dIrgha-zvAsa-prekSA se bhAvoM kA zamana hotA hai aura AsanoM se granthi srAva saMtulita hote haiN| (citra ke lie dekheM pRSTha 88 para) isa taraha antaHsrAvI granthiyoM para AsanoM, prANAyAma Adi kA asara spaSTatayA dIkhatA hai| Aja kA AyurvijJAna bahuta hI unnata hai| AyurvijJAna ne AsanoM kA aneka rogoM para prayoga kiyA aura pAyA ki jahAM aneka dabAeM kAma nahI karatIM, vahAM AsanoM se phAyadA hotA hai| inhIM prayogoM ke AdhAra para Scanned by CamScanner Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asana, prANAyAma aura mudrA 173 AyurvijJAna ne eka navIna zAkhA kA udabhava kiyA jise 'phijiyotherApI' kahA jAtA hai| Aja vizva meM prAya: sabhI rogoM meM Asana ke mahattva ko svIkAra kiyA gayA hai aura ve apane pracAra-tantra dvArA AsanoM kA khula kara pracAra kara rahe haiN| AdhyAtmika dRSTikoNa adhyAtma cetanA kI antaraMga abhivyakti hai| vyakti apanI anubhUtiyoM se gujara kara Ananda ko upalabdha karatA hai| sAdhanA kI vividha paramparAoM ne usake lie vyakti kA mArgadarzana kiyA hai| vijJAna ne manuSya ko jahAM sukha-suvidhA ke lie sAdhana die haiM, vahAM mAnasika tanAva aura zArIrika asvAsthya kA abhizApa bhI diyA hai| jo deza jitanA Adhunika aura yantroM se susajjita huA, vaha deza snAyavika tanAva se grasita aura mAnasika va zArIrika dRSTi se rugNa bnaa| hindustAna abhI bhI pUrNa Adhunika nahIM hai phira bhI jyoM-jyoM yaMtroM ke sAdhanoM kA vikAsa yahAM ho rahA hai, mAnasika tanAvoM ke doSa vikasita hote jA rahe haiN| vyakti cintA, bhAvukatA, parezAniyoM se ghiratA jA rahA hai, jisase usakA jIvana tanAva-grasta hone lagatA hai| tanAva se grasita vyakti kevala mAnasika dRSTi se hI pIr3ita nahIM hotA, balki zArIrika dRSTi se bhI rugNa va pIr3ita hotA hai| mAnasika aura zArIrika svAsthya ke upalabdha hone kA sarala aura sahaja mArga yogAsana hai| yogAsana jahAM sAdhanA kI siddhi meM sahayogI banate haiM, vahAM zArIrika svAsthya evaM mAnasika prasannatA ke lie varadAna banate haiN| yogAsanoM se sukha-duHkha, lAbha-alAbha Adi dvandvoM kA abhighAta hotA hai| kaSTa-sahiSNutA evaM mAdhyasthyavRtti bhI vikasita hone lagatI hai| Asana zarIra ke avayavoM, mAMsapeziyoM, snAyu-maNDala ko sakriya, zaktizAlI evaM santulita banAne ke lie upayogI hai| AsanoM ke asaMkhya prakAra haiN| jIvoM kI jitanI yoniyAM haiM, unake zarIra ke jo AkAra haiM, una sabako Asana kI saMjJA dI jA sakatI hai| zArIrika svAsthya aura mAnasika zAnti kI dRSTi se upayogI AsanoM kI vidhi evaM caryA hI yahAM upayukta rhegii| yogAsana prArambha karane se pUrva kucha Avazyaka saMketa mananIya haiM, jinase yogAsana kA pUrNa lAbha uThAyA jA sakatA hai| yogAsana kA abhyAsa ekAnta, zAnta va khulI jagaha meM kreN| Asana kA samaya prAtaHkAla sUryodaya se pUrva evaM sUryodaya ke eka ghaNTA pazcAt Scanned by CamScanner Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna : siddhAnta aura prayoga 174 karanA uttama hai| Asana khAlI peTa hI karanA caahie| bhojana ke tIna ghaNTe taka Asana karanA varjita hai| Asana karate hI tatkAla bhojana kreN| Asana ke samaya taMga vastra na phneN| Asana ke samaya zarIra evaM mana ko zAMta rkheN| ___Asana prArambha karane vAle navIna sAdhaka ko prathama dina do cAra sarala Asana hI karane caahie| Asana kI vidhi aura abhyAsa ko acchI taraha samajha leM yA yogya vyakti ke nirdezana meM abhyAsa kreN| Asana ke do prakAra haiM-sthityAtmaka aura gatyAtmaka / sthityAtmaka AsanoM meM padamAsana, siddhAsana Adi dhyAnAsana Ate haiN| sthityAtmaka AsanoM meM mAMsapeziyoM ko vizrAma milatA hai| gatyAtmaka AsanoM meM zarIra ke avayavoM ko gatizIla karanA hotA hai| yaha gati atyanta dhImI tathA sAvadhAnIpUrvaka kI jAtI hai| inheM karate samaya dhyAna zarIra kI badalatI huI taMtrikA peziyoM ko vizeSa sthiti meM lAne ke lie rakkhA jAtA hai| gatyAtmaka AsanoM meM zarIra gati karatA huA pratIta hotA hai| parantu gati ke pazcAt zarIra ko kucha samaya taka zithila chor3a denA Avazyaka hai, jisase vijAtIya tattva kA nirasana evaM zarIra meM zakti-saMcaya ho ske| Asana ke abhyAsa se zurU meM peziyoM para svalpa tanAva AtA hai| kramazaH abhyAsa se Asana kI sahaja sthiti taka pahuMca jAte haiN| usa samaya tanAva kA anubhava nahIM hotaa| kevala peziyoM yA kisI avayava ko eka AkAra meM le jAnA hI Asana kA uddezya nahIM hai| Asana ke sAtha zarIra ko zithila chor3anA bhI Avazyaka hai, kyoMki usase hI snAyu-saMsthAna meM Thahare hue vijAtIya tattvoM kA zodhana hotA hai| yogasUtra meM ullikhita "prayatnazaithilyaM" kI yahI avasthA hai| isase zarIra zithila hokara tanAva-mukta ho jAtA hai| yaha nirvivAda hai ki kAyA kI kSamatA ke abhAva meM vAka aura mana zIghra uttejita ho jAte haiN| vAk aura mana para saMyama se pUrva kAya-saMyama Avazyaka hai| usake lie AsanaprakriyA eka samyag-anuSThAna hai| AcArya kundakunda ne to spaSTa udghoSita kiyA hai ki jina-zAsana ko jAnane ke lie AhAra-vijaya ke sAtha Asana-vijaya ko jAnanA Avazyaka hai| jaina paramparA meM AsanoM ko tIna zreNiyoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| ve isa prakAra haiM 1. utthita-khar3e hokara kie jAne vAle aasn| Scanned by CamScanner Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asana prANAyAma aura mudrA 2. sthita- baiThakara kie jAne vAle Asana / 3. zayana- leTakara kie jAne vAle Asana / utthita AsanoM meM vIra-vaMdana, samapAda, ekapAda, gRdhoDDIna, trikoNAsana, tAr3Asana Adi haiN| sthita AsanoM meM padmAsana Adi haiN| zayana AsanoM meM daNDazayana Adi haiM / 175 Asana-prANAyAma bhAratIya cintana meM sabhI vicAradhArAoM meM haiM vaidika vicAradhArA - haThayoga pradIpikA meM AsanoM ke bAre meM likhA haihaThasya prathamAMgatvAdAsanaM pUrvamucyate / kuryAttadAsanaM sthairyamArogyaM cAMgalAghavam / / 17 / / isakA artha isa prakAra hai haThayoga kA prathama aMga Asana kA varNana karate hue kahA gayA hai ki Asana meM sthiratA isalie kareM ki mana kI caMcalatA jo rajoguNa kA dharma hai usakA Asana nAza karatA hai| yAnI citta kA vikSepa nahIM hotA / maharSi pataMjali ne roga ko bhI citta kA vikSepa kahA hai / vyAdhi-utthAna- saMzaya-pramAdaAlasya-avirati-bhrAMti darza alabdhabhUmi (pUrvokta bhUmiyoM kA na milanA), anavasthita (caMcalatA) ye citta ke vikSepa rUpa vighna haiM / aMgoM ke lAghava se ye sabhI vighna jaldI najadIka nahIM aate| isI haThayoga pradIpikA meM prANAyAma ke bAre meM likhA hai cale vAtaM cale cittaM nizcale nizcalaM bhavet / yogI sthANutvamApnoti tato vAyu nirIdhayet / / 2 / / artha- prANavAyu ke calAyamAna hone se citta bhI calAyamAna ho jAtA hai / prANavAyu ke nizcala hone para citta bhI nizcala hotA hai| prANavAyu aura citta donoM ke nizcala hone para yogI sthANu rUpa ko prApta hotA hai yAnI dIrghakAla taka jItA hai| isalie yogiyoM ko dIrghakAla taka zvAsa para adhikAra prApta karane kA abhyAsa karanA cAhie / gheraNDa RSi ne AsanoM ke bAre meM likhA hai AsanAni samastAni yAvanto jIva-jantavaH / caturazIti lakSAni zive nAbhihitAni ca / / 1 / / teSAM madhye viziSTAni SoDazonaM zataM kRtam / teSAM madhye martyaloke dvAtriMzadAsanaM zubham / / 2 / / artha-maharSi gheraNDa ne kahA hai-saMsAra meM jitane jIvoM kI yoniyAM haiM Scanned by CamScanner Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga 176 utane hI Asana hote haiN| jIva yoniyAM 84 lAkha mAnI gaI haiN| Asana bhI 84 lAkha hote haiN| inameM bhI 84 Asana zreSTha mAne gye| inameM bhI 32 Asana ati viziSTa, adhika zubha samajhane cAhie / gheraNDa muni ke anusAra AdinAtha ne pahale 84 lAkha Asana batAe kyoMki saMsAra meM prANiyoM ke bhI itane hI prakAra hote haiN| hara prANI meM kucha na kucha vizeSatA hotI hai| jaise kutte meM ghrANa zakti teja hotI hai to giddha meM dRSTi teja hotI hai| jAnavaroM ke zarIra ke AkAra aura svabhAva kI bhAvanA karane aura taddrUpa banane se unake guNa bhI A hI jAte haiN| kintu itane AsanoM para kAma karanA sambhava na jAnakara 84 Asana viziSTa samajhakara chAMTe ge| unameM bhI 32 Asana ati viziSTa mAnakara taya kie ge| isa taraha hama dekhate haiM ki AsanoM kI mahattA hamAre ati prAcIna yoga-granthoM meM bhI pAI jAtI haiN| prANAyAma ke bAre meM bhI gheraNDa saMhitA meM varNana hai / zvAsa para niyantraNa prApta karanA hI prANAyAma hai| isakA mata bhI prANAyAma ke bAre meM haThayoga pradIpikA se milatA hai| bauddhoM meM bhI AnApAnasati ke nAma se zvAsa kA bahuta mahattva hai / jyoM-jyoM svabhAva parivartana hotA hai, zvAsa bhI badala jAtA hai| isa taraha dekhate haiM ki zvAsa aura vRttiyoM kA gaharA sambandha hai / bhAratIya cintana aura adhyAtma meM Asana aura prANAyAma kA bahuta mahattva hai jo Aja vijJAna dvArA samarthita ho cukA hai| vijJAna kisI bhI deza - vizeSa, jAti- vizeSa, varga-vizeSa aura dharma- vizeSa kI vastu nahIM hai| isI taraha yoga adhyAtma kA prayogasiddha siddhAMta hai / AcArya mahAprajJa ke zabdoM meM "yoga yoga hotA hai| vaha na jaina hotA hai, na bauddha aura na pAtaJjala / phira bhI vyavahAra ne kucha rekhAeM khIMca dIM, yoga ke pravAha ko bAMdha banA diyA aura nAma rakha diyA - jaina yoga, bauddha yoga, pAtaMjala yog| para isa satya ko na bhUleM - yoga yoga hai, phira usakA koI bhI nAma do / " paramANu prayogazAlA meM siddha vaijJAnika satya hai| phira cAhe usako rUsa ke vaijJAnika ne apanI prayogazAlA meM prayoga kara siddha kiyA ho, cAhe amerikana yA jApAna ne hii| usI taraha yoga ke siddhAMta adhyAtma kI prayogazAlA meM parakhe jAte haiM aura tabhI ve satya rUpa meM sAmane Ate haiN| yaha mAnanA nahIM jAnanA hai| yoga satya kA prayoga hai| Scanned by CamScanner Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asana, prANAyAma aura mudrA 177 adhyAtma meM prANadhArA kA mUla AdhAra sAta cakroM ko mAnA gayA hai| ye sabhI cakra mastiSka se lekara rIr3ha kI haDDI ke bhItara se jAne vAlI nADiyoM se hote hue rIr3ha kI haDDI ke antima chora taka phaile hue haiN| naI khojoM se patA calatA hai ki pUre zarIra meM anekoM cetanA-kendra phaile hue haiM, phira bhI cakroM, vijJAna kI antaHsrAvI granthiyoM aura prekSAdhyAna ke caitanya-kendroM kI tulanA karane para lagatA hai ki ye bhinna nAma hote hue bhI eka hI prayogasiddha satya kA udghATana karane vAle haiN| AsanoM aura prANAyAmoM ke jarie ina caitanya-kendroM ko prabhAvita karake zakti kA UrdhvArohaNa kiyA jA sakatA hai| zakti kA UrdhvArohaNa hone se vyakti ke jIvana ke lakSya aura preraNAeM pazu stara se Upara uThakara samyak jJAnadarzana se prabhAvita hotI haiN| samyak jJAnadarzana se prabhAvita vyakti apane lakSya kI ora jaba kadama bar3hAtA hai to usakA caritra bhI tadanurUpa ho jAtA hai| usakI saMkalpazakti dRr3ha ho jAtI hai| isa taraha prANAyAma ke jarie saphalatA kA rAstA khula jAtA hai| isI sAdhanA-krama ko aSTAMga yoga ne 8 (ATha) aMgoM meM vibhAjita kiyA, jisameM yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra ye pAMca bahiraMga yoga kahalAte haiM aura dhAraNA, dhyAna aura samAdhi-ye tIna antaraMga yoga haiN| isI taraha kA milatA-julatA krama jaina dhyAna-paddhati meM bhI hai jaise anazana, avamaudarya, vRtti-saMkSepa, rasa-parityAga, kAyakleza, pratisaMlInatA-ye chaha bahiraMga haiN| prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga-ye cha: antaraMga haiN| yama-niyamoM ko jaina yoga meM saMyama ke antargata aura uparyukta 12 ko nirjarA ke antargata liyA hai| uddezya donoM kA hI kaivalya prApta karanA hai| isa taraha hama spaSTa natIje para pahuMcate haiM ki jahAM yoga aura dhyAna sAdhanA kA sambandha hai, vahAM kahIM bhI prayogasiddha sacAI hI mAnya hai| Asana : prayojana Asana kevala zArIrika prakriyA mAtra nahIM hai, usameM adhyAtma nirmANa ke bIja chipe haiN| Asana adhyAtma-praveza kA prathama dvAra hai| Asana zabda kA aneka arthoM meM prayoga hotA hai| As dhAtu baiThane ke lie prayukta hotI hai| pataMjali ke anusAra-'sthira sukhamAsanam'-jisase sthiratA aura sukhapUrvaka ThaharA jA sake, vaha Asana hai| vidhipUrvaka leTanA, baiThanA, khar3e rahanA-tInoM madrAoM meM Asana kie jA sakate haiN| Asana zarIra kI kriyAoM ko Scanned by CamScanner Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnta aura prayoga 178. 1 1 vyavasthita hI nahIM banAtA, apitu vAk aura mana ko bhI sthiratA pradAna karatA hai| vartamAna yuga meM AsanoM kI upayogitA nirvivAda siddha hai prekSA svarUpa upalabdhi kI prakriyA hai / vyakti mUr3hatA se bahiryAtrA karane lagatA hai / bahirmukhI vRtti hI vyakti ko svarUpa se dUra le jAtI hai| svarUpa kI dUrI hI Adhi-vyAdhi aura asamAdhi kA kAraNa banatI prekSA- sAdhanA sarvAgINa paddhati hai| isameM jahAM adhyAtma ke zikharoM kI carcA hai, vahAM zarIra zuddhi, zvAsa aura prANa-zuddhi ke lie Asana aura prANAyAma kA bhI vidhivat prazikSaNa diyA jAtA hai / 1 Asana ke lie prayukta hone vAle vastra Adi ko bhI Asana kI saMjJA se abhihita kiyA jAtA hai| ye Asana sUta, kuzA, tinake, Una Adi ke hote haiN| Una kA Asana zreSTha mAnA jAtA hai| Asana zarIra kI sahaja sthiti ke lie hai| haThayoga meM AsanoM ke asaMkhya prakAra batAe gae haiM 1 jIva yoniyoM ke samAna AsanoM kI saMkhyA bhI caurAsI lAkha hai| inameM se caurAsI AsanoM kI pradhAnatA rahI hai / samaya, kSetra evaM zArIrika banAvaTa ko dhyAna meM rakhate hue prekSAdhyAna kI dRSTi se kucha cune hue AsanoM kI yahAM carcA kI gaI hai| zarIra kI sthiti ko jaina paramparA meM "kAyagupti" kahA gayA hai / Asana aura zakti-saMvardhana saMskAra-zuddhi ke sAtha saMyama evaM zakti-saMvardhana ke lie Asana kA abhyAsa kiyA jAtA hai / sthiti evaM gati Asana ke do svarUpa haiN| sthiti gupti aura gati samiti hai| isase saMskAroM kA vilaya hotA hai| dhyAna ke lie "sthita Asana" upayogI hai| isameM lambe samaya taka ThaharA jA sakatA hai| padmAsana, vajrAsana, siddhAsana, sukhAsana evaM kAyotsarga ye dhyAna- Asana haiN| sthita- Asana se mAMsapeziyoM ko vizrAma milatA hai| vizrAma kI yaha sthiti kAyotsarga kA eka prakAra hai / gati vAle AsanoM meM mAMsapeziyoM kI pArasparika gati se zarIra ko saMtulita banAyA jAtA hai| ye peziyAM jor3oM ko vyavasthita banAtI haiM tathA gurutvAkarSaNa ke viruddha santulana banAe rakhatI haiN| isase zakti kA saMvardhana hotA hai| gatyAtmaka AsanoM meM zarIra ke avayavoM ko gatizIla karanA hotA hai| yaha gati atyanta dhImI tathA sAvadhAnIpUrvaka kI jAtI hai| inheM karate samaya zarIra kI badalatI huI peziyoM para dhyAna kendrita kiyA jAtA hai| Scanned by CamScanner Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 Asana, prANAyAma aura mudrA gati ke pazcAt zarIra ko kucha samaya taka zithila chor3a denA Avazyaka hotA hai, jisase vijAtIya tattvoM kA nirasana eva zarIra meM zakti saMcaya ho ske| prArambha meM Asana ke abhyAsa se peziyoM para svalpa-sA tanAva AtA hai, para kramazaH abhyAsa ke dvArA Asana kI sahaja sthiti taka pahuMcA jA sakatA hai| usa samaya tanAva kA anubhava nahIM hotaa| kevala peziyoM yA kisI avayava ko AkAra meM le AnA hI Asana kA uddezya nahIM hai| Asana ke sAtha zarIra ko zithila chor3anA bhI Avazyaka hai kyoMki usase hI snAyu-saMsthAna meM Thahare hue vijAtIya tattvoM kA zodhana hotA hai| yoga-sUtra meM ullikhita "prayatnazaithilya" yahI avasthA hai| isase zarIra zithila hokara tanAva-mukta ho jAtA hai| Asana-vijaya sAdhanA kA AdhAra hai| usake abhAva meM vyakti dIrgha dhyAna, kAyotsarga, bhAvanA-yoga Adi kA abhyAsa kaise kara sakatA hai? Asana kA prayoga kevala zArIrika hI nahIM, AdhyAtmika bhI hai| AsanoM ke abhyAsa se na kevala kAyasaMyama, apitu vAk aura mana bhI saMyamita hotA hai| isase zArIrika svAsthya ke sAtha mAnasika tanAvamukti sahaja hotI hai| AsanoM ke niyamita abhyAsa se kAyA antaraMga yAtrA ke upayukta bana jAtI hai| bAhya-kleza evaM parISaha-vijaya kI kSamatA utpanna hone lagatI hai| Asana aura svAsthya Asana zArIrika svAsthya, mAnasika zAMti evaM AdhyAtmika vikAsa ke lie upayukta bhUmikA kA nirmANa karatA hai| Asana asvastha vyakti ke lie upayogI hai, jo svastha vyakti ke lie atyanta Avazyaka hai| vartamAna yuga meM kAryAdhikya evaM vyastatA se manuSya apane jIvana kI upayogI evaM Avazyaka kriyAoM kA bhI parityAga kara detA hai, jisase na kevala vaha svAsthya se hAtha dhotA hai, apitu jIvana-vikAsa ke mArga ko avaruddha kara detA hai| Asana se mAnasika prasannatA ke sAtha-sAtha zarIra ke avayavoM para sIdhA asara hotA hai| saMdhi-sthala, pakvAzaya, yakRta, phephar3e, hRdaya, mastiSka Adi samyaktayA apanA kArya karane lagate haiN| Asana meM mAMsapeziyAM sudRr3ha evaM suDaula banatI haiM, jisase peTa evaM kamara kA moTApA dUra hotA hai| carbI bhI Asana se svayaM kama hone lagatI hai| Asana karane se zarIra ke sabhI aMga evaM kozikAeM sakriya ho jAtI hai jisase roga-pratikAra kI kSamatA evaM svAsthya upalabdha hotA hai| Scanned by CamScanner Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakSAdhyAna siddhAnta aura prayoga snAyu maNDala ko zakti sampanna evaM sakriya karane ke lie Asana mahattvapUrNa bhUmikA nibhAte haiM / snAyuoM meM kriyAvAhinI aura jJAnavAhinI donoM prakAra kI nAr3iyAM hotI haiN| Asana se una para vizeSa prakAra kA dabAva par3atA hai, jisase unakA saMkoca vikoca hotA hai| isase ve puSTa evaM sakriya banatI haiN| unakI sakriyatA evaM kriyAzIlatA zakti utpanna karatI hai| snAyumaMDala mastaka se lekara pAMva ke aMguSTha taka phaile hue haiN| Asana se samasta snAyu prabhAvita hote haiM, ataH svAsthya-sAdhanA kI dRSTi se Asana kI upayogitA se inakAra nahIM kiyA jA sakatA / 180 sAdhanA kI dRSTi se jor3oM kA lacIlApana atyanta apekSita hai| suSumnAzIrSa tathA suSumnA ke jor3oM meM lacIlApana hone se unake andara se pravAhita hone vAle zakti srotoM ko sakriya kiyA jA sakatA hai| svAsthya evaM sAdhanA kI dRSTi se suSumnA (spAinalakorDa) kA svastha honA atyanta Avazyaka hai| AsanoM se suSumnA para sIdhA asara hotA hai| Asana kI gatividhi se pAcana saMsthAna sakriya banatA hai| usase rAsAyanika dravyoM kA samucita strAva hotA hai| AsanoM kA asara rakta saMcAra para bhI hotA hai| Asana se rakta-zirAoM kI gati meM saMkoca - vikoca hotA hai, jisase unameM rakta saMcAra samyaktayA hone lagatA hai| sAtha hI pratyeka aMga kA poSaNa evaM azuddha tattva kA parihAra hotA hai| bauddhika vikAsa ke sAtha bhautika vAtAvaraNa ne vyakti ko Aja tanAvapUrNa sthiti meM pahuMcA diyA hai| raktacApa evaM raktamaMdatA kI bImArI pratidina bar3hatI jA rahI hai| isa para niyantraNa ke lie yogAsana akasIra sAdhana hai| kAyotsarga ke rUpa meM khojI gaI vidhi jahAM vyakti ko tanAvamukta karatI hai, vahAM raktacApa evaM usakI mandatA para bhI niyantraNa karatI hai| AsanoM meM zvAsa-prazvAsa kA bhI vizeSa prayoga kiyA jAtA hai jisase phephar3oM kI kriyA pUrI hotI hai| usakA pariNAma hRdaya aura rakta-zodhana para par3atA hai| Asana kA hamArI antaHsrAvI granthiyoM ( eNDokrAina glaiNDsa) para bhI prabhAva par3atA hai, jo zarIra evaM bhAvanAoM kA niyaMtraNa karatI haiM, ina graMthiyoM se eka vizeSa prakAra kA srAva hotA hai, jise hArmona kahate haiN| isase zarIra, mana evaM caitanya-kendroM ke vikAsa meM sahayoga milatA hai| zarIra-vijJAna Scanned by CamScanner Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asana prANAyAma aura mudrA 18. 1 1 ne granthiyoM ke kArya evaM pravRttiyoM para sUkSmatA se anusaMdhAna kiyA hai usase jJAta huA hai ki kauna-kauna sI granthiyAM kina-kina bhAvoM kA kAya evaM niyaMtraNa karatI haiM / unako niyantrita karane ke lie Asana, baMdha evaM yaugika kriyAoM kA prayoga kiyA jAtA hai| Asana kA uddezya Asana se zarIra kI sughar3atA aura saudarya meM abhivRddhi hotI hai| sAtha hI mAnasika zAMti aura nizcinta jIvana kI upalabdhi hotI hai| Asana karane kA uddezya hai- zarIra ke yantra ko sAdhanA ke anurUpa banAnA / zarIra kA pratyeka avayava sakriya evaM svastha bane, yaha svAsthya aura sAdhanA donoM dRSTiyoM se apekSita hai / yaha nirvivAda hai ki kAyA kI kSamatA ke abhAva se vAk aura mana zIghra uttejita ho jAte haiN| vAk aura mana para saMyama se pUrva kAya-saMyama Avazyaka hai| usake lie Asana prakriyA samyag anuSThAna hai| AcArya kundakunda ne to spaSTataH udghoSita kiyA hai- "jina zAsana ko jAnane ke lie AhAra - vijaya ke sAtha Asana - vijaya ko jAnanA Avazyaka hai|" yogAsana aura vyAyAma meM maulika antara hai / vyAyAma eksarasAija athavA baoNDI-bilDiMga se zarIra kI mAMsapeziyAM evaM kucha avayava hI puSTa banate haiN| unakI puSTatA eka bAra mAMsapeziyoM meM ubhAra ke rUpa meM sAmane AtI hai, para anta meM unameM kar3Apana Ane lagatA hai / unako chor3a dene se mAMsapeziyAM DhIlI par3a jAtI haiM aura ve asundara dikhAI dene lagatI haiN| dUsare prakAra ke vyAyAma kuztI, daur3a, baiThakeM eka bAra to zarIra kI mAMsapeziyoM Adi ko prabhAvita karate haiM, kintu sthAyitva kI dRSTi se unake bhI antima pariNAma sundara nahIM aate| yogAsana yogiyoM dvArA khojA gayA anUThA vijJAna hai| yogAsana hAtha-pAMvoM ko UMcA- nIcA karanA mAtra hI nahIM hai, apitu usake pIche pUrA vijJAna hai| kauna-sA Asana kisa avayava para kyA prabhAva DAlatA hai, vaha prabhAva kyoM aura kisalie hotA hai, ina sabakI prAyogika vyAkhyAeM Aja zodhakartAoM ke pAsa upalabdha haiN| Asana kI zreNiyAM 1. zayana sthAna - leTakara kiye jAne vAle Asana / 2. niSIdana sthAna- baiThakara kiye jAne vAle Asana / 3. Urdhva sthAna - khar3e hokara kiye jAne vAle Asana / Scanned by CamScanner Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna siddhAnta aura prayoga 18.2 zarIra ko vidhivat sthira banAkara rakhanA sthAna Asana kahalAtA hai| yaha kAyagupti hai| kAyagupti zarIra kA saMyama hai| yaha tInoM prakAra se ho sakatA hai| leTakara, baiThakara aura khar3e hokara-tInoM prakAra se AsanoM ko siddha kiyA jA sakatA hai| Asana kI siddhi saralatA se prApta kI jA sake, isalie sarvaprathama zayana-sthAna se Asana kA prArambha karanA zarIra-vijJAna kI dRSTi se upayogI hai| baccA prArambha meM leTakara kriyA karatA hai, phira baiThatA hai aura phira khar3e hokara apanI yAtrA karatA hai| ataH Asana kA krama bhI zayana, niSIdana aura Urdhva-sthiti krama meM rakhA gayA hai| zayana sthAna ke antargata AsanoM kA vivaraNa diyA gayA hai| leTane para jo-jo aMga prabhAvita hote haiM, unako lakSita kara zayana-AsanoM kA cunAva kiyA gayA hai| zayana-sthAna pITha ke bala aura peTa evaM sIne ke bala leTakara kiye jAte haiM, ve nimnAnusAra haiM : zayana sthAna :-leTakara kiye jAne vAle Asana 1. kAyotsarga 8. sarvAMgAsana 2. uttAna pAdAsana 6. halAsana 3. pavana muktAsana 10. matsyAsana 4. bhujaMgAsana 11. hRdayastaMbhAsana 5. zalabhAsana 12. naukAsana 6. dhanurAsana 13. vajrAsana, supta vajrAsana 7. makarAsana niSodana sthAna :-baiThakara kiye jAne vAle Asana 1. sukhAsana 11. jAnuzirAsana 2. svastikAsana 12. pazcimottAnAsana 3. padmAsana 13. zazaMkAsana 4. yogamudrA 14. ardhamatsyendrAsana 5. baddha padmAsana 15. uSTrAsana 6. tulAsana 16. siMhAsana 7. utthita padmAsana 17. brahmacaryAsana 8. utkaTAsana 18. siddhAsana 6. goduhAsana 16. haMsAsana 10. gomukhAsana 20. kukkuTAsana Scanned by CamScanner Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asana, prANAyAma aura mudrA 183 Urdhva sthAna :-khar3e hokara kiye jAne vAle Asana 1. samapAdAsana 7. hastisuNDikAsana 2 tAr3Asana 8. uDDiyAna 3. iSTa vandana 6. garur3Asana 4. trikoNAsana 10. naTarAjAsana 5. madhyapAdazirAsana 11. pAda hastAsana 6. mahAvIrAsana ziziSTi Asana 1. zIrSAsana 2. ardha zaMkhaprakSAlana 3. mayUrAsana 4. cakrAsana Avazyaka vidhi niSedha 1. jina vyaktiyoM ke kAna bahate hoM, netra-tArAeM kamajora hoM evaM hRdaya durbala hoM, unheM zIrSAsana nahIM karanA caahie| 2. udarIya avayavoM se pIr3A evaM tillI meM abhivRddhi vAle vyaktiyoM ko bhujaMgAsana, zalabhAsana, dhanurAsana nahIM karane caahie| 3. koSTha-baddhatA (kabja) se pIr3ita vyakti ko yogamudrA pazcimottAnAsana / ___ adhika samaya taka nahIM karanA caahie| 4. hRdaya daurbalya meM sAdhAraNatayA uDDIyana aura naulI kriyA nahIM karanI caahie| 5. phephar3e ke daurbalya meM ujjAI prANAyAma aura kumbhaka na kiyA jaae| 6. jina vyaktiyoM meM ucca raktacApa rahatA ho, unheM kaThora yaugika abhyAsa nahIM karanA caahie| sAvadhAniyAM * ina AsanoM ke abhyAsa yathAsambhava prAtaHkAla ke samaya karanA caahie| isa samaya peTa halkA hotA hai| * kama umra ke bAlakoM ko kaThina Asana nahIM karane caahie| * bukhAra yA rugNAvasthA meM Asana prANAyAma kA abhyAsa nahIM karanA caahie| Scanned by CamScanner Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga * Asana ke abhyAsa ke lie sthAna sApha honA caahie| vAyumaMDala zuddha honA caahie| abhyAsa ke samaya vastra adhika nahIM pahanane caahie| gaMjI, jaMghiyA Adi taMga na hoN| Asana evaM praNAyAma ke tatkAla bAda nAztA nahIM karanA caahie| nAzte meM peya padArtha ke atirikta khAnA lAbhadAyaka nahIM hogaa| prArambha meM halake AsanoM se hI zuruAta karanI caahie| AsanoM ke abhyAsa meM zIghratA nahIM karake dhIre-dhIre zAMti se kramabaddha tarIke se hI abhyAsa kiyA jAnA caahie| pratyeka Asana ke bAda 1 minaTa kA kAyotsarga karake hI dUsarA Asana prArambha karanA caahie| Asana prArambha karane para Ane vAle 2-4 dina zarIra meM halkA-sA darda mahasUsa ho sakatA hai| isase ghabarAkara Asana karanA chor3anA nahIM caahie| dhIre-dhIre darda apane Apa calA jaaegaa| abhyAsa prArambha karane ke pUrva moTI darI aura usa para kambala bichA lenA caahie| kisI bhI Asana ko kevala eka ora karake hI nahIM chor3a denA caahie| jaise dAyIM ora jhukakara koI abhyAsa kiyA hai to bAyIM ora kA abhyAsa bhI pUrA karanA caahie| kisI ke zarIra kI koI haDDI kisI kAraNa pahale TUTI huI ho to aise vyakti ko usa haDDI ko prabhAvita karane vAlA kaThina Asana nahIM karanA caahie| AsanoM kA abhyAsa karate samaya mana prasanna rahanA caahie| mastiSka zAMta rahanA caahie| kisI bhI prakAra kI ciMtA yA bhaya nahIM rahanA caahie| abhyAsa ke bAda aisA mahasUsa honA cAhie ki zarIra ne kucha zrama kiyA hai| tabhI zarIra halakA-phulakA-phurtIlA evaM tAjagIyukta pratIta hogaa| kucha Asana aise haiM jinake abhyAsa ke samaya zvAsa kI gati ko bhItara yA bAhara rokA jAtA hai| ataH abhyAsa ke samaya zvAsa kI gati kA usI ke anusAra dhyAna rakhanA caahie| yadi Asana karate samaya pasInA A jAe to use kapar3e se poMchanA nahIM caahie| kapar3e se poMchane ke bajAya donoM hAthoM se Scanned by CamScanner Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asana prANAyAma aura mudA 185 zarIra para mala denA caahie| isase tvacA sundara evaM camakadAra banatI hai| abhyAsa ke samaya kevala nAka se zvAsa lenA va nikAlanA caahie| * abhyAsa ke bAda pUrNa vizrAma Asana karanA atyanta Avazyaka hai| arthAt pITha ke bala sIdhA leTakara zarIra ke sabhI AMgoM ko bilakula zithila kara denA cAhie, mAno zarIra para ApakA koI adhikAra na rahA ho| 5-7 minaTa taka isI avasthA meM rahanA Avazyaka hai| yadi kisI kAraNa se lambe samaya taka abhyAsa ruka gayA ho to vApasa prathama dina hI pUrA abhyAsa na kiijiye| thor3e se zuruAta kI jAnI caahie| pUrI mAtrA taka zIghra hI pahuMcA jA skegaa| abhyAsa kAla meM rUkhA va bAsI AhAra nahIM karanA caahie| supAcya evaM saMtulita bhojana karanA caahie| * yaha dhyAna meM rakhane kI bAta hai ki adhika kAma, ati nidrA yA anidrA se AsanoM se hone vAle lAbhoM meM kamI AtI hai| * yadi kisI vizeSa Asana ko eka hI sthiti meM adhika samaya taka rakhane kI icchA ho to aisA kiyA jA sakatA hai| prANAyAma : prayojana prANa aisI jIvana zakti hai, jisase prANI jIvita evaM sakriya rahate haiN| prANAyAma jahAM prANa ko niyamita aura vistRta banAtA hai, vahAM dUsarI ora prANa kI zakti ko svAdhIna banAkara tejasvI bhI banAtA hai| zvAsa prANAyAma ke dvArA nAr3iyoM aura kozikAoM meM prANa pravAhita hotA hai| prANAyAma kevala pUraka, recaka athavA kumbhaka nahIM hai, balki prANAyAma prANa ko anuzAsita karane kI prakriyA hai| prANAyAma zvAsa-kriyA kA samyag niyamana aura niyojana hai| prANAyAma zvAsa-prazvAsa kA samyag abhyAsa hai| prANAyAma hI ekamAtra sAdhana hai, jisase vyakti zvAsa, mana aura prANa ko vaza meM kara apanI supta cetanA ko jAgRta kara sakatA hai| svAsthya aura prANAyAma jahAM svAstha ke lie Asana upayogI hai, vahAM prANAyAma usameM navajIvana saMcAra karane vAlA hai| prANAyAma prANa-zakti ko vikasita aura Scanned by CamScanner Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga 186 jAgRta karatA hai| isa jAgRti kA nimitta prANAyAma banatA hai| zvAsa-prazvAsa ko vyavasthita evaM saMyamita karane se prANAyAma phalita hotA hai| ataH zvAsa-prazvAsa pUraka, recaka aura kuMbhaka ko prANAyAma kaha diyA jAtA kiMtu sAdhanA karane vAlA sAdhaka isa bheda-rekhA ko spaSTa samajhatA hai| vidyut balba ke dvArA abhivyakta hotI hai| tAroM meM pravAhita hone vAlA vidyut pravAha tAra evaM balba se bhinna hai, hAlAMki balba evaM tAra ke dvArA vidyut ko anuzAsita evaM vyavasthita kiyA jAtA hai| ThIka vidyut-pravAha kI taraha prANa bhI prANAyAma ke dvArA jAgRta aura anuzAsita hotA hai / maharSi pataMjali ke anusAra zvAsa aura prazvAsa kI gati kA viccheda hI prANAyAma hai| jaba zvAsa-prazvAsa anuzAsita hokara nigraha kI sthiti meM pahuMcatA hai, taba prANAyAma kI pUrNatA hotI hai| "prANa vai balam" arthAt prANa hI bala hai - isake anusAra prANa zakti-saMpanna hokara zarIra ke aMga-aMga meM phailatA hai, aura use balavAna banAtA hai / prANAyAma saMjIvana zakti hai, jisase zArIrika svAsthya to banatA hI hai, sAtha-sAtha citta kI nirmalatA bhI bar3hatI hai| isase AdhyAtmika zakti ko jAgRta hone kA avasara upalabdha hotA hai / prANAyAma mAnasika zAMti evaM AdhyAtmika vikAsa kA mArga prazasta karatA hai| usase samAdhi kI upalabdhi hotI hai, vyakti apane svarUpa kI yAtrA karane lagatA hai| zArIrika svAsthya usakA pahalA phalita hai| maharSi pataMjali ne prANAyAma ke pariNAma kI carcA karate hue likhA hai- "tataH kSIyate prakAzAvaraNam " - prANayAma ke dvArA prakAza para AyA AvaraNa kSINa ho jAtA hai| cetanA para AyA AvaraNa haTa jAtA hai| prANAyAma kevala zvAsa-prazvAsa kA vyAyAma nahIM hai, apitu karma- nirjarA kA vaha mahattvapUrNa prakriyA hai jisase citta kI nirmalatA bar3hatI hai| jJAna kA vikAsa hotA hai| indriya- zuddhi evaM mana kI prasatti evaM ekAgratA bar3hatI hai| dahante dhyAyamAnAnAM dhAtUnAM hi yathAmalAH / tathendriyANAM dahyante doSAH prANasya nigrahAt / / svarNa, rajata Adi dhAtuoM ke mala ko jalAne ke lie agni upayogI hai vaise hI indriya-vikAra ko jalAne ke lie prANAyAma Avazyaka / prANa ke nigraha se doSoM kA parihAra ho, siMha kI taraha parAkrama utpanna hotA hai| Scanned by CamScanner Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asana, prANAyAma aura mudrA | 187 prANAyAma se rakta kA zodhana, jaTharAgni kI vRddhi, deha meM sphUrti, lacaka aura krAMti bar3hatI hai| prANAyAma kA zarIra aura mana para prabhAva prANa jIvana-yAtrA ke lie Avazyaka tattva hai| usake binA jIvana kI yaha yAtrA khaNDita ho jAtI hai| bhojana aura pAnI zarIra dhAraNa karane ke lie apekSita hai, to prANa ke binA jIvana kA astitva hI nahIM raha sktaa| prANa satata-pravAhI jIvana-zakti hai| vaha prANavAyu se tejasvI banA rahatA hai| prANavAyu zvasana-kriyA pUraka, recaka aura kumbhaka se sakriya hotA hai| prANAyAma kyA hai? prANAyAma zvasana kriyAoM kA samyag niyamana aura niyojana hai| prANAyama zvAsa-ucchavAsa kA samyag abhyAsa hai| prANa kA vyavasthita vistAra aura saMyama prANAyAma hai| prANAyAma se zarIra ko zakti prApta hotI hai, vahIM caitanya-jAgaraNa kI bhUmikA kA nirmANa hotA hai| prANAyAma se rakta evaM snAyumaNDala kA zodhana hotA hai| zarIra-tApa evaM gati-zIlatA ke lie hajAroM-hajAroM naseM rakta ko pravAhita karatI haiN| rakta meM Ae doSa prANAyAma se vizuddha hote haiM aura zakti kA saMcayana hotA hai| prANAyAma kevala zvAsa aura nizvAsa ke niyamana kA hI prayoga nahIM hai, apitu mana aura indriyoM ko saMyama meM sthApita kara caitanya ke dvAra udghATita karatA hai| prANAyAma Upara se zvAsa-ucchavAsa se saMcaraNa aura nirodha kI kriyA dikhAI detA hai, parantu prANAyAma se indriya aura mana sabhI prabhAvita hote haiN| zakti kI kriyA aura pratikriyA se pratikSaNa rAsAyanika parivartana hotA hai| isa parivartana se purAne tantu TUTate haiM, naye nirmita hote haiN| isa TUTa-phUTa ko vyavasthita karane ke lie prANAyAma apanI mahattvapUrNa bhUmikA nibhAtA hai| yadyapi pratyeka prANI svabhAvika krama se pUraka, kumbhaka aura recaka kI kriyA karatA hai, parantu kAryAdhikya meM yaha kriyA svAbhAvika aura vidhivat nahIM hotii| isase rugNatA meM vRddhi hotI hai| prANAyAma hone se zarIra, mana, caitanya, svAsthya ko upalabdha hote haiN| ___ sAdhAraNataH zvAsa kI pUraka aura recaka kriyA meM phephar3oM kA Adhe se kama hissA upayoga meM AtA hai| prANAyAma dvArA pUrNa pUraka aura recaka kara Scanned by CamScanner Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSAdhyAna siddhAnta aura prayoga hama phephaDo kA upayoga kara sakate haiN| vidhivat prANAyAma kI kriyA meM phephaDe adhika zuddha vAyu grahaNa karate haiN| dIgha recana se azuddha vAya nikala jAtI hai jisase zarIra dIptamAna aura svastha banatA hai| prANAyAma hI kiyA se mastiSka ke snAyu-maNDala majabUta evaM tejasvI hote haiN| mastiSka kI supta zaktiyAM prANAyAma se jAgRta hone lagatI haiN| prANAyAma se zarIra kA pratyeka aMga svastha aura sundara banatA hai| prANAyAma se phephar3oM para sIdhA asara hotA hai| phephar3oM meM choTe-choTe tantuoM ke karor3oM kuTIra haiN| inakA kArya hai, zvAsa ko bharanA aura use chodd'naa| jaba zvAsa andara jAtA hai to phephar3e phailate haiM aura prazvAsa hotA hai, taba ve sikur3ate haiN| sAmAnyataH eka vyakti eka minaTa meM 16 se 22 taka zvAsa-prazvAsa karatA hai| yaha zvAsa-prazvAsa hI zarIra kI samasta prakriyA kA AdhAra banatA hai| isase hI phephar3e rakta zuddha kara zarIra ko roga mukta rakhate haiN| zvAsa-prazvAsa ke samaya hama jitane jAgarUka yA hoza meM hote haiM, zvAsa kA pariNAma utanA hI lAbhadAyaka hotA hai| prANa ke prakAra prANa zakti hai, use vibhAjita nahIM kiyA jA sktaa| jIvana-saMcAlana kI dRSTi se zakti ke pAMca vibhAga kie jAte haiN| sampUrNa zarIra meM paribhramaNa karatI huI yaha zakti alaga-alaga sthaloM para bhinna-bhinna kArya karatI hai| yoga ke AcAryoM ne unake nAma isa prakAra batAe haiM prANa-prANa kA mukhya sthala kaNTha-nalI hai, jo zvAsa-paTala ke madhya hai| isakA mukhya kArya sakriyatA hai, zvAsa-prazvAsa, svara yaMtra, bhojana-nalikA Adi se isakA sambandha hai| apAnaapAna kA sthAna nAbhi sthala se nIce hai| apAna utsarjana saMsthAna, yakRta, AMta, peTa, hRdaya Adi sthAnoM kA niyaMtraNa karatA hai| unheM zakti evaM sakriyatA pradAna karatA hai| samAna-samAna kI sthiti hRdaya evaM nAbhi ke madhya hai| yaha pAcana-saMsthAna, kloma Adi ke rasa-srAva ko prerita karatA hai| udAna-isase svara-yaMtra ke Upara ke sthAna prabhAvita hote haiN| netra, nAsikA, kAna, mastiSka Adi sakriya hote haiN| dhyAna-yaha samasta zarIra ke avayavoM ko prabhAvita karatA hai| isase samasta agoM kI saMdhiyA, peziyA evaM kozikAeM kriyAzIla banatI haiN| nAga, kuma, krikara, devadatta tathA dhanaMjaya pAMca upaprANoM kI carcA bhI yAga Scanned by CamScanner Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asana, prANAyAma aura mudrA 186 ke granthoM meM AtI hai| unakA apanA viziSTa kArya hai, jisase hicakI lenA, chIMkanA, jamhAI lenA Adi kriyAeM hotI haiN| zarIra aura cetanA kA setu-prANa zarIra meM caitanya kI abhivyakti prANa dvArA hI hotI hai| prANa saMpUrNa zarIra meM parivyApta hai| jaina paramparA meM prANoM ke vibhAga ko isa rUpa se abhivyakta kiyA gayA hai : 1. zrotrendriya prANa 2. cakSurindriya prANa 3. ghrANendriya prANa 4. rasanendriya prANa 5. sparzanendriya prANa 6. manobala/prANa 7. vacana bala/prANa 8. kAyabala/prANa 6. zvAsocchavAsa prANa 10. AyuSya/prANa pAMca indriyoM ko sakriya rakhane vAle prathama pAMca prANa haiN| mana, vacana aura kAyA ko sakriya rakhane vAle mana, vacana aura kAyA-prANa haiN| zvAsocchavAsa prANa rakta zodhana kI kriyA ke mAdhyama se sampUrNa zarIra ko sakriya rakhatA hai| AyuSya prANa jIvana kI avadhi ke astitva kA AdhAra hai| zarIra taka caitanya kI dhArA ko pravAhita karane vAle prANa nAnA vidhAoM se apanA kArya karate haiN| zravaNendriya ke samasta kriyA-kalApoM ko zrotrendriya prANa niyantrita karatA hai| indriya ke do prakAra haiM-dravya aura bhAva / dravya-indriya bhautika hai| isakA bAhyAkAra aura racanA zarIra meM spaSTa hai| dravya-indriyAM bhAvendriya kI sUcanAoM ko graharaNa karatI hai, vahAM bAhara se Ane vAle saMketoM ko bhAva jagata taka pahuMcAtI hai| isa prakAra bAhara aura antara jagata kA sambandha banA huA hai| zravaNa-indriya kI taraha cakSurindriya Adi kArya karate haiN| mana-prANa, vacana-prANa aura kAyA-prANa apane-apane kAryoM ko sucAru DhaMga se karate haiN| mana manovargaNAoM ke skandhoM ko zarIra se grahaNa kara ciMtana, manana, smRti, kalpanA dvArA apanA kArya karatA hai| vacana bhI isI taraha bhASA-vargaNA ke skandhoM ko zarIra se grahaNa kara vicAra, saMketa svara aura bhASA ke dvArA apanA kArya karatA hai| - dravya-indriya aura dravya-prANa, bhAva-indriya aura bhAva-prANa kramazaH bhautika aura abhautika haiN| Scanned by CamScanner Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga 160 prANa kA vaijJAnika AdhAra padArtha kI zakti gati, spandana aura kriyA ke dvArA abhivyakta hotI hai| caitanya kA mUla guNa jJAna, zakti aura Ananda hai| usakA kiMcit anubhava prANa ke mAdhyama se hotA hai| prANa kI sakriyatA hI hamAre jIvana kA AdhAra hai| usake binA vyakti jIvita nahIM raha sktaa| vaha nirjIva jar3a bana jAtA hai| prANa sajIvatA kA lakSaNa hai| zarIra meM hone vAlI sakriyatA kA AdhAra UrjA hI hai| mastiSka Adi usakI abhivyakti ke mukhya-kendra-sthala haiN| UrjA sampUrNa zarIra meM zakti rUpa meM pravAhita hotI hai, isase Aja koI inkAra nahIM kara sktaa| vijJAna Aja padArtha se caitanya kI ora yAtrA karane ko bAdhya ho rahA hai| vijJAna ke kSetra meM hone vAle anusaMdhAnoM ne aisI sambhAvanAeM utpanna kara dI haiM, jisase ki prANa ke astitva se vijJAna inkAra nahIM kara sktaa| use punarjanma, AtmA ke astitva evaM kartRtva Adi tathyoM ko dera-sabera svIkAra karanA hI hogaa| vaijJAnikoM ke eka dala-DaoNkTara bI. inthrazika, vI. grisaveko, ena. boroveva, ena. zoiskI, ena. phedarovA, epha. givamadulina ne san 1668 kI khoja ke bAda ghoSita kiyA hai ki per3a-paudhe, pazu aura manuSya aNuoM, paramANuoM se bane pArthiva zarIra-mAtra nahIM haiN| isa zarIra ke atirikta eka UrjA-zarIra bhI hotA hai, jise unhoMne nAma diyA hai-"da bAyolojikala plAjmA boNddii|" zrImatI meraTa ke anusAra yaha UrjA-zarIra hI bhaviSya aura dUrAnubhUti/TelIpaithI kA anubhava karatA hai| __ kajAkistAna ke phirova vizvavidyAlaya ke kucha aura vaijJAnikoM ne prayogoM se patA lagAyA ki UrjA-zarIra kI racanA eka prakAra ke uttejita vidyut-aNuoM se bane prArambhika jIvANuoM ke samUha kA yoga hai, para UrjA-zarIra ko mAtra aNusamUha mAnanA galata hogaa| vaha vyavasthita, svacAlita ghaTaka hai| eka ghaTaka ke rUpa meM UrjA-zarIra svayaM kA vidyut cumbakIya kSetra vistRta karatA hai| hAI phrIkveMsI phoTogrAphI ke AviSkAraka kiraliena san 1636 se isa kSetra meM mahatvapUrNa anusaMdhAna kara rahe haiN| eka dina eka jaisI do pattiyAM lekara anusaMdhAna kara rahe the| ye eka jaisI do pattiyAM eka hI jAti ke per3a kI thiiN| donoM kI sUkSma phoTogrAphI meM bhArI antara aayaa| hAlAMki dikhane meM donoM per3a aura pattiyAM samAna hI dikhAI detI thA, parantu phoTogrAphI se Ane vAlI bImArI kA pahale hI patA laga gyaa| bAda meM vaijJAnika ne batAyA ki eka paudhe ko bImArI se grasita kiyA gayA thaa| Scanned by CamScanner Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 Asana pANAyAma aura mudrA isI prakAra paudhe aura pazuoM kI mRtyu ke samaya lie gae citroM se patA lagA ki jaise-jaise mRtyu huI, vaise-vaise jIvANu zarIra se lipaTe aura cinagAriyA aMtarikSa meM vilIna hotI dikhAI diiN| svalpa samaya pazcAta eka kSaNa aisA AyA, jaba paudhe aura pazu-zarIra se koI prakAza nahIM niklaa| isa prakAza kA AdhAra prANa-UrjA hai| hRdaya Adi banda ho jAne se vyakti kI mRtyu nahIM hotI, usakI mRtyu AyuSya-prANa ke vilIna hone se hI hotI hai| zvAsa-indriya Adi kA prANa viyoga hone ke bAda bhI vyakti jIvita ho uThatA hai| usakA kAraNa prANa kI sthiti hI hai| caikoslovAkiyA ke prasiddha zilpI bretislAva kAphakA kA mata hai ki jIvita prANI ko eka prakAra kA prabhA-maNDala ghere rahatA hai| yaha prabhA-maNDala manovaijJAnika dRSTi se sUkSma aura saMvedanazIla tattva hai, jo TelIpaithI, dUrazravaNa, dUradarzana Adi kriyAoM meM kArya karatA hai| isake samApta hote hI mRtyu ghaTita ho jAtI hai| prANavAyu aura prANa meM antara zabda-saMketa kI apanI kaThinAI hai| kaI zabda artha kI abhivyakti bhinna rakhate hue bhI eka rUpa meM prayukta hote haiN| prANa zabda bhI isakA apavAda nahIM hai| prANa ko UrjA, zakti Adi aneka rUpoM meM samajhA jAtA hai| yoga-grathoM meM prANa, apAna Adi pAMcoM vAyuoM ko bhI prANa kaha dete haiM, parantu prANa aura prANavAyu eka nahIM hai| prANa zakti hai jo pAMcoM vAyuoM ke rUpa meM zarIra ke vibhinna aMgoM meM kArya karatI hai; isalie prANa zakti ko bhI prANavAyu samajhA jAne lagA hai| prANa sUkSma UrjA hai, jabaki prANavAyu sthUla tattva hai| prANavAyu sabhI aMgoM meM kAma AtI hai; isalie prANavAyu ko pradhAnatA milanA asvAbhAvika nahIM hai| prANazakti jIvana kA AdhArabhUta tattva hai| ataH prANa aura prANavAyu ko eka nahIM samajhanA caahie| zvAsa-prazvAsa kI kriyA ke avaruddha ho jAne ko sAmAnya bhASA meM prANa nikala gayA kahA jAtA hai, kintu zvAsa-prazvAsa aura prANa meM maulika antara hai| zvAsa-prazvAsa jaba taka jIvita rahatA hai, calatA hai| isakA tAtparya yaha nahIM hai ki zvAsa aura prazvAsa hI prANa hai| prANa jIvana-zakti hai, jo sampUrNa zarIra meM parivyApta hai| vaha sUkSma zakti zarIra ke pratyeka aMga evaM snAyuoM meM paribhramaNa karatI hai, jabaki zvAsa-prazvAsa kevala phephar3oM meM jAtA hai, jahAM rakta ke zodhana meM sahayogI banatA hai| ataH prANa zvAsa-prazvAsa kA paryAya nahIM ho sakatA hai| Scanned by CamScanner Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 prekSAdhyAna siddhAnta aura prayoga prANAyAma : prayoga meM sAvadhAniyAM . gaMde, dUSita vAtAvaraNa meM prANAyAma na kreN| * teja vAyu meM prANAyAma na kreN| * bistara meM muMha Dhakakara prANAyAma na kreN| bhojana ke pazcAt do ghaNTe taka prANAyAma na kreN| sahaja prANAyAma kisI bhI samaya kiyA jA sakatA hai| prANAyAma karate samaya padmAsana evaM vajrAsana uttama Asana hai| prANAyAma se pUrva jaThara, AMta evaM mUtrAzaya ko khAlI kara leN| Asana ke pazcAt kAyotsarga kara prANAyAma kreN| zarIra ko zithila evaM mukhAkRti ko zAMta evaM pratikriyA rahita rkheN| zarIra ke kisI avayava para tanAva na aae| prANAyAma kA abhyAsI dhUmrapAna evaM anya uttejaka dravyoM kA sevana na kre| prANAyAma abhyAsI balapUrvaka zvAsa-prazvAsa kI kriyA na kare / kuMbhaka, abhyAsa kramika bar3hAnA cAhie, eka sAtha nhiiN| zItakAla meM zItakArI, zItalI aura caMdrabhedI prANAyAma sAmAnyataH nahIM karanA caahie| kiMtu pitta prakRti vAle vyakti ina prANAyAmoM ko kara sakate haiN| grISmakAla meM bhastrikA, sUryabhedI prANAyAma, sarvAMgastaMbhana prANAyAma na kreN| kiMtu kapha pradhAna prakRti vAlA vyakti inheM kara sakatA hai| vAtapradhAna prakRti vAle ThaNDaka pahuMcAne vAle prANAyAma na kareM kyoMki isase vAyu doSa bar3hatA hai| prANAyAma ke abhyAsa ke samaya padmAsana, siddhAsana, svastikAsana aura sukhAsana kA upayoga kreN| vajrAsana meM bhI prANAyAma kiyA jA sakatA hai| * dhuAM, dhUla, zIlanayukta vAtAvaraNa meM prANAyAma na kreN| * jvara-pIr3ita evaM vikSipta vyakti ko prANAyAma nahIM karanA caahie| prANAyAma meM baiThane kI mudrA zAMta evaM sthira rhe| ati AhAra, tAmasika gariSTha bhojana kA upayoga na kreN| * durbala evaM hRdaya rogI ko bhastrikA, sarvAMgastaMbhana prANAyAma ke prayoga nahIM karane caahie| * prANAyAma siddhi ke lie utAvalApana na kreN| AdhA minaTa se Scanned by CamScanner Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asana, prANAyAma aura mudA 163 kramaza dhIre-dhIre abhyAsa ko bddh'aaeN| siMha aura prANa samAna hai| utAvalepana se vaza karane kI koziza se svayaM kA nAza kara detA hai| mudrA : prayojana 'mudrA' zabda Ate hI jo sAmAnya bodha hotA hai, vaha kareMsI ke rUpa meM hotA hai| jaba vinimaya ke lie mudraNa kI vyavasthA kI gaI, taba se sikkoM ko mudrA kahanA prArambha huA hogaa| aise sAmAnya TaMkaNa bhI mudraNa kA eka prakAra hai| bhAratIya paramparA meM pratyeka zabda ke sAtha usakI AtmA para vicAra kiyA jAtA hai| zabda yadyapi eka saMketa hI hotA hai, phira bhI vaha usake nikaTatama bhAva kA sparza karatA hai| 'mudrA' zabda sAdhanA-paddhati meM viziSTa AkRti ke lie prayukta hotA hai| AkRti ko saMsthAna, poja (pose), mudrA bhI kahA jAtA hai| zarIra kI bhinna-bhinna AkRtiyAM hameM bhinna-bhinna bhAvoM ko samajhane kA avakAza detI hai| mudrA aise to zarIra ke Upara abhivyakta hone vAlI samasta AkRtiyoM ko hI kahA jAtA hai, kintu hamArI yaha vivazatA hai ki hama samasta bhAvoM ko pakar3a nahIM pAte haiM; isalie zarIra para sthUla rUpa se nirmita hone vAlI viziSTa AkRtiyoM ko mudrA kahate haiN| mudrA : antara kI abhivyakti hamAre antarbhAva ke sAtha zarIra kI vibhinna AkRtiyAM svataH nirmita hone lagatI haiN| hamArA antar aura bAhya eka dUsare se itanA sambandhita hai ki usa para ghaTita hone vAlI ghaTanA bAhara se andara pratibimbita ho jAtI hai| antar kA prakampana bAhara AkRti le letA hai| antar meM uThane vAle Avega pratikSaNa zarIra para ghaTita hote haiM aura zarIra para ghaTane vAlI ghaTanA antar ke prakampanoM ko prabhAvita karatI hai| isalie bhI pratikSaNa hamArI mudrA meM parivartana hotA rahatA hai| use teja gati vAlA 'mUviMga kemarA' bhI philmA nahIM sktaa| vaha bhI aneka uThane vAlI taraMgoM ko sthUla avasthA taka pahuMcAne para hI aMkita kara pAtA hai| philma para abhivyakta hone vAlI pUrI AkRti kaI tasvIroM kA jor3a hai| usI prakAra antar se uThane vAlI bhAvanA ke prakampanoM kA jor3a, eka viziSTa AkRti kA nirmANa karatA hai| mudrA kI vaijJAnikatA bhAratIya manISiyoM ne dhyAna ke gahana prayogoM se gujara kara jo Scanned by CamScanner Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 prakSAdhyAna : siddhAnta aura prayoga anubhUtiyAM pAIM, unako bAhya jagat meM sthUla rUpa se abhivyakta kiyaa| unakI khoja do choroM para thI, jahAM unheM caitanya kI gaharAI meM utarakara nirAkAra kA anubhava karAnA par3atA thaa| vahAM usa gahana aura sUkSma ko sAkAra kI ora saMketa denA par3atA thaa| nirAkAra se uThane vAle prakampana sAkAra para eka jaise pratibimbita nahIM hote, taba sAkAra (zarIra) para nirmita kI huI AkRti pUrNarUpa se nirAkAra kA pratinidhitva kaise kara pAegI? dharma ke sammukha sabase bar3I kaThinAI hai to yahI hai ki vaha apanI anubhUtiyoM ko hastAMtarita athavAM yaMtrapradarzita nahIM kara sktaa| lekina usake astitva ko ThukarAyA bhI nahIM jA sakatA, kyoMki jo hai, usako kitane tarka se asvIkAra kareM, vaha vaisA kA vaisA upasthita rahatA hai| hamAre zarIra para jo kucha mudrita hotA hai, vaha kevala mAnasika evaM zArIrika ghaTanA hI nahIM hai, usake sAtha-sAtha Atmika (AMtarika) bhI hai| AtmA kI bAteM Ate hI kucha loga cauMkate haiM, isase kyA? hama kyA zarIra hI haiM; kucha kAmanAeM aura bhAvanAe hI haiM ? itanA mAna lene se prazna kA samAdhAna nahIM hotA, vijJAna padArtha ko tor3akara paramANu para pahuMcA, taba vaha eka Azcarya meM pdd'aa| paramANu jaba dhana hai taba vaha unakI pakar3a meM hai aura jaba vaha taraMgita hotA hai taba vaha hai to avazya kintu zakti rUpa meM hai| taba hama use iMkAra kaise kareM? bAhya-mudrA se antar kA dvAra bAhya-mudrA sthUla hai, vaha hamArI pakar3a meM AtI hai| usake sahAre hI hama antar yAtrA ke lie utara sakate haiN| antar se uThane vAle krodha ke Avega ke sAtha hAtha kI mudrA eka vizeSa prakAra kA AkAra le letI hai| sAmAnya avasthA meM jaba vaisI mudrA kA prayoga karate haiM, taba zarIra aura mana para kucha tanAva avazya prakaTa ho jAtA hai| prema aura vinaya se bharA citta bhinna mudrA meM A jAtA hai| usI mudrA kA punaH prayoga karane se citta prema aura vinaya se pUrNa banatA hai| bAhya-mudrA ke nirmANa se citta kI eka vizeSa sthiti nirmita ho jAtI hai| isa vizeSa sthiti se bhAvanA meM pragAr3hatA AtI hai, bhAvanA se prabhAvita citta antar-loka meM praviSTa ho jAtA hai| vItarAga-mudrA, jJAna-mudrA, brahma-mudrA, kAyotsarga-mudrA, mahA-mudrA, sarvendriya-saMyama-mudrA, animeSa-mudrA Adi mudrAeM antar ko samalayatA meM lAne ke dvAra haiN| Scanned by CamScanner Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asana, prANAyAma aura mudrA 1. 165 abhyAsa Asana aura prANayAma kA saMbaMdha spaSTa karate hue Asana kA vaijJAnika evaM AdhyAtmika dRSTikoNa se mahattva prakaTa kIjie / 2. zarIra sauSThava ke lie vyAyAma se yogAsanoM kI zreSThatA batAiye aura yogAsanoM ke nAmollekha pUrvaka unakI upayogitA spaSTa kIjie / 3. prANAyAma kA vivecana karate hue usakI upayogitA siddha kareM / 4. prANAyAma kyA hai ? usake prakAroM ko batAeM / 5. mudrA kA vizleSaNa karate hue usakI vaijJAnikatA kA AdhAra batAeM / 4 Scanned by CamScanner Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mall vijjAcA pamokkhA jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) Scanned by CamScanner