Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મોતીચ'દ કાપડિયા ગ્રંથમાળા ગ્રંથાંક-૮
જૈન દષ્ટિ એ કર્મ
લેખક શ્રી મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડિયા બી.એ., એલએલ.બી., સોલિસિટર અને નોટરી પબ્લિક
મી
મહાવીર જૈન વિધાલય
શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય
ઑગસ્ટ ક્રાંતિ માગ મુંબઈ-૪૦૦ ૦૩૬
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ મૉલીચંદ ડિરધરલાલ કાપીઆ (જન્મ: Rા ૭-૧૨-૧૮૭૯, ભાવનકાર•અવસાન તા. ૨૭-૩-૧૯૫૧ મુંબઇ)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મોતીચંદ કાપડિયા ગ્રંથમાળા ગ્રંથાંક-૮
જૈન દષ્ટિએ કર્મ
લેખક : શ્રી મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડિયા બી.એ., એલએલ.બી, સેલિસિટર અને નેટરી પબ્લિક
મHવીટન વિધાલય,
મનમાં
શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય
ઓગસ્ટ ક્રાંતિ માર્ગ મુંબઈ-૪૦૦ ૦૩૬
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : સેહનલાલ મ. કોઠારી જયંતીલાલ રતનચંદ શાહ સેવંતીલાલ કેશવલાલ શાહ
માના મંત્રીઓ શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય ઑગસ્ટ ક્રાંતિ માર્ગ મુંબઈ-૩૬
પહેલી આવૃત્તિઃ નકલ ૨૦૦૦ વીર નિ. સં. ૨૫૧૩ વિ. સં. ૨૦૪૩ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૮૭
કિંમતઃ ર રૂપિયા o)
મુકઃ ભીખાભાઈ એસ. પટેલ ભગવતી મુદ્રણાલય ૧૯, અજય ઈન્ડ. એસ્ટેટ, દૂધેશ્વરરોડ, અમદાવાદ-૧
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય નિવેદન શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયના ભૂતપૂર્વ માનાર્હ મંત્રી શ્રી મોતીચંદભાઈ ગિરધરલાલ કાપડિયાએ સને ૧૯૪૭માં લખેલી જૈિન દષ્ટિએ કર્મ નામની કૃતિ સૌપ્રથમ વાર પ્રકાશિત કરતાં શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયને અત્યંત આનંદ થાય છે. આ કૃતિમાં જૈન કર્મસિદ્ધાંતને સરળ રીતે દાખલા-દલીલથી સમજાવવામાં આવેલ છે. તેમની બીજી કૃતિઓની જેમ આ કૃતિ પણ તેમના અખંડ સ્વાધ્યાયનું ફળ છે.
શ્રી મોતીચંદભાઈના વિસ્તૃત વિવેચનવાળો ધર્મગ્રંથ “પ્રશમરતિ' ગઈ સાલ જ અમે પ્રકાશિત કર્યો છે. એનું સંપાદન કરી આપનાર છે. નગીનદાસ જીવણલાલ શાહે આ કૃતિનું સંપાદનકાર્ય સહર્ષ સ્વીકારી બહુ સારી રીતે પરિપૂર્ણ કરી આપ્યું છે, એટલું જ નહિ પણ વિસ્તૃત પ્રસ્તાવના લખી આ ગ્રંથની ઉપયોગિતા વધારી દીધી છે, જે બદલ અમે તેમના ખૂબ આભારી છીએ.
આ પુસ્તકનું સ્વચ્છ અને સુઘડ મુદ્રણ અમદાવાદના ભગવતી મુદ્રણલયે કરી આપ્યું છે અને એનું બાઈડીંગ મહાવીર બુક બાઈન્ડીંગ વકર્સ ન કરી આપ્યું છે. એમના પ્રત્યે અમે કૃતજ્ઞતા દર્શાવીએ છીએ. .
શ્રી મોતીચંદભાઈની આ પૂર્વે અમે પ્રકાશિત કરેલી કૃતિઓની જેમ આ કૃતિ પણ અભ્યાસીઓને આદરસત્કાર પામશે જ એવી અમને આશા છે.
-ઑગસ્ટ ક્રાંતિ માગ, મુંબઈ–૩૬
શ્રી સંવત્સરી મહા પર્વ વિ. સં. ૨૦૪૩, તા. ૨૮-૮-૮૭
સોહનલાલ મ. કેકારી જયંતીલાલ રતનચંદ શાહ સેવંતીલાલ કેશવલાલ શાહ
માના મંત્રીઓ શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના ' જેમ ભૌતિક જગતમાં કાર્યકારણને નિયમ કાર્ય કરે છે કે તેમ નૈતિક જગતમાં પણ કાર્યકારણને નિયમ કાર્ય કરે છે. તેને છે. આપણે કર્મને નિયમ–કર્મસિદ્ધાન્ત કહીએ છીએ. દરેક ક્રિયાને
તેનું ફળ હોય છે. જેવું કરશો તેવું પામશે' આ ભાવના ભાર-તીય સંસ્કૃતિમાં વ્યાપ્ત છે. કર્મસિદ્ધાન્તની પાયાની વાત આ જ છે. પરંતુ આ સિદ્ધાન્ત કેવી રીતે કામ કરે છે તે સમજવું કઠણ છે. કર્મની ગતિ વિચિત્ર છે અને ન કળી શકાય એવી છે.
આપણે ઘણી વાર જોઈએ છીએ કે સજજન માણસ સુકાર્યો કરવા છતાં આ જન્મમાં તેના ફળરૂપ સુખ પામતું નથી અને દુર્જન માણસ કુકર્મ કરવા છતાં આ જન્મમાં ભરપૂર સુખ લેગવે છે. આવી પરિસ્થિતિને લઈ આપણી શ્રદ્ધા કર્મસિદ્ધાન્તમાંથી ન ડગે? આને ઉત્તર એ છે કે સુકાનાં કે કુકર્મોનાં ફળ મળે જ છે—આ જન્મમાં નહિ. તે પછીના જન્મમાં. કેટલાંક કર્મો આ જન્મમાં ફળે છે, કેટલાંક પછીના જન્મમાં.
પરંતુ આ માટે તે પુનર્જન્મ સાબિત કરે જોઈએ. પુનર્જન્મ નીચે પ્રમાણે સાબિત થાય છે. તાજા જન્મેલા બાળકને ભયંકર પદાર્થના દર્શનથી ભય અને ત્રાસ થાય છે. આ ભય અને ત્રાસ દુઃખની સ્મૃતિ થવાને પરિણામે થાય છે. તે સ્મૃતિ સંસ્કાર વિના તે સંભવે નહિ અને સંસ્કાર પૂર્વાનુભવ વિના બને નહિ. અને તાજા જન્મેલામાં પૂર્વે દુઃખાનુભવ થયે હેવાને સંભવ નથી. તેથી તે પૂર્વજન્મમાં થયેલું હોવું જોઈએ. આમ તાજા જન્મેલા બાળકને ભયંકર પદાર્થ જોઈ થતે ભય અને ત્રાસ પૂર્વ જન્મને સાબિત કરે છે. વળી, કેટલાકને પૂર્વજન્મનું સ્મરણ પણ આ જન્મમાં થાય છે. આ સ્મરણને જાતિસ્મરણ કહેવામાં આવે
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. જાતિસ્મરણ પણ પૂર્વજન્મને સિદ્ધ કરે છે. પૂજન્મ સિદ્ધ થતાં પુનર્જન્મ પણ આપેાઆપ સિદ્ધ થઈ જાય છે.
કરેલું કોઈ પણ કર્મ ફળ આપ્યા વિના રહેતું નથી. કર્મના આ અટલ નિયમ જન્મજન્માન્તર સુધી વિસ્તરે છે. એ જ નિયમ આપણા ભૂત, ભાવિ અને વર્તમાનને સમજાવે છે.
આમ કર્મ અને પુનર્જન્મ એ એને એકબીજાથી છૂટા પાડી શકાય એમ નથી.
ઋગ્વેદમાં ક્રમ અને પુનર્જન્મના અણુસાર
ઋગ્વેદમાં આવતી ૧૦, ૧૬. ૩ ઋચા નોંધપાત્ર છે. તેમાં મૃત મનુષ્યની ચક્ષુને સૂર્ય પાસે અને આત્માને વાયુ પાસે જવાનું કહ્યું છે. વળી, તેમાં એ આત્માને પેાતાના ધર્મ (અર્થાત્ કર્મ) અનુસાર પૃથ્વીમાં, સ્વગમાં, પાણીમાં કે વનસ્પતિમાં જવાનું કહેવામાં આવેલ છે. આમ અહી· કર્મ અને પુનજન્મને સૌથી પ્રાચીન અણુસાર પ્રાપ્ત થાય છે. આત્મા પાણીમાં કે વનસ્પતિમાં પણ અવતરે છે એ હકીકતમાં જૈનાના અસૂકાય અને વનસ્પતિકાય. જીવના સ્વીકારનું સૂચન છે.
ઉપનિષદ્યામાં ક્રમ અને પુનર્જન્મ
કઠોપનિષદમાં (૧, ૧. ૫-૬) નચિકેતા જણાવે છે કે જેમ અનાજના દાણા પાકે છે અને નાશ પામે છે અને પુનઃ ઉત્પન્ન થાય છે તેમ મનુષ્ય પણ જીવે છે, મરે છે અને પુન: જન્મે છે. બૃહદારણ્યક ૪. ૪. ૧-૨માં સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે મૃત્યુકાળે આત્મા ચક્ષુ, મુર્ધા કે અન્ય શરીરદેશમાંથી ઉત્ક્રમણ કરે છે; તે આત્માને તેનાં વિદ્યા, કર્મ અને પૂર્વપ્રજ્ઞા અનુસરે છે. તે જ ઉપનિષદમાં ૪. ૪. ૩-૫માં કહ્યું છે કે જેમ તૃણજલાયુકા મૂળ તૃણના અંતે જઈ અન્ય તૃણુને પકડી લીધા પછી મૂળ તૃણને છોડી દે છે તેમ આત્મા વર્તમાન શરીરના અંતે પહેાંચ્યા પછી અન્ય આધારને (શરીરને) પકડી તેમાં જાય છે. કઠોપનિષદ ૨. ૫. ૭ કહે છે કે
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
આત્માએ પાતાનાં કર્મ અને શ્રુત અનુસાર ભિન્ન ભિન્ન ચેાનિઓમાં જન્મે છે. બૃહદારણ્યક ૪. ૪. ૩-૫ કર્મના સરલતમ છતાં સારભૂત ઉપદેશ આપે છે કે આત્મા જેવું કર્મ કરે છે, જેવું આચરણ કરે છે તેવા તે બને છે. સત્કર્મ કરે છે તેા સારા અને છે, પાપ કર્મ કરે છે તે પાપી બને છે, પુણ્ય કર્મ કરે છે તેા પુણ્યશાળી અને છે. મનુષ્ય જેવી ઇચ્છા કરે છે તે અનુસાર તેના સંકલ્પ થાય છે, જેવા સંલ્પ કરે છે તે અનુસાર તેનું કર્મ થાય છે અને જેવું કર્મ કરે છે તે અનુસાર તે બને છે. છાંદોગ્ય ૫.૧૦.૭ કહે છે કે જેનું આચરણ રમણીય છે તે શુભ ચેાનિમાં જન્મે છે અને જેનું આચરણુ દુષ્ટ છે તે કૂતરા, સૂકર, ચાંડાલ જેવી અશુભ યાનિમાં જન્મે છે. કૌષીતકી ઉપનિષદ ૧-૨ જણાવે છે કે પાતાનાં ક અને વિદ્યા પ્રમાણે આત્મા કીટ, પતંગ, મત્સ્ય, પક્ષી, વાઘ, સિ'હં, સર્પ, માનવ કે અન્ય કેાઈ પ્રાણી તરીકે જન્મે છે. ગીતામાં કમ અને પુનર્જન્મ
પૂર્વ જન્મ અને પુનર્જન્મ છે જ એ હકીક્ત ગીતા ભારપૂર્વક જણાવે છે. જન્મેલાનું મૃત્યુ થાય છે જ અને મરેલાના જન્મ પણ થાય છે જ (ર.ર૭). આત્મા નિત્ય છે પણ એનાં શરીર નાશવંત છે (૨.૧૮). જેમ મનુષ્ય જૂનાં વસ્ત્રો ત્યજી નવાં વસ્ત્રો ધારણ કરે છે તેમ આત્મા જૂનાં શરીરો ત્યજી નવાં શરીર ધારણ કરે છે (૨.૨૨). કૃષ્ણ કહે છે, ‘હે અર્જુન ! મારા અને તારા ઘણા જન્મા વીતી ગયા છે.' (૪.૫)
કોઇ પણ મનુષ્ય કમ કર્યા વિના ક્ષણમાત્ર પણ રહી શકતા નથી (૩૫). કમ ન કરવાથી તે શરીરનિર્વાહ પણ નહિ થાય (૩.૮). કર્મ બંધનકારક નથી ? ના, કર્મ સ્વયં અંધનકારક નથી પણ કમલની આસક્તિ જ બંધનકારક છે. કમ ફળની ઇચ્છા ન રાખનારા જ્ઞાની જન્મરૂપ બંધનથી મુક્ત થાય છે (૨.૫૧). તેથી ગીતા ફળની આસક્તિ છેડી, સિદ્ધિ-અસિદ્ધિમાં સમભાવ ધરી
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મ કરવાને આદેશ આપે છે (૨.૪૮). કર્મને આરંભ ન કરવાથી મનુષ્ય નિષ્કર્મતા પામતું નથી અને કર્મને ત્યાગમાત્ર કરવાથી તે સિદ્ધિ પામતે નથી (૩.૪). કર્મને અનારંભ કે ત્યાગ નથી કરવાનું પણ આસક્તિને ત્યાગ કરવાનું છે. તે આસક્તિને ત્યાગ જે કરે છે તે નિષ્કર્માતા અને સિદ્ધિ પામે છે. કર્મફળની આસક્તિ ત્યજી મનુષ્ય કર્મમાં પ્રવૃત્ત રહે તે પણ તે કંઈ કર્મ કરતે નથી (૪.૨૦). જે દ્વેષ કરતું નથી કે કંઈ ઈચ્છતે નથી તેને સદા કર્મસંન્યાસી (કર્મત્યાગીજાણ (૫.૩). કૃષ્ણ પિતાને વિશે કહે છે કે, “મને કર્મો લેપતાં નથી કારણ કે મને કર્મફળમાં
હા નથી” (૪.૧૪). વિવેકાનરૂપ અગ્નિ કર્મફળની સ્પૃહાનેઆસક્તિને બાળી નાખે છે એટલે તેને કમને બાળીને ભસ્મ કરનાર ગણે છે (૪.૩૭). કર્મ કરવામાં જ મનુષ્યને અધિકાર છે. અર્થાત્, કર્મ કરવામાં મનુષ્ય સ્વતંત્ર છે. કેવું કર્મ કરવું અને તે કેવી રીતે કરવું તેમાં તે સ્વતંત્ર છે (૨.૪૭). પરંતુ ફળની બાબતમાં તેને અધિકાર નથી અર્થાત્ તે પરતંત્ર છે. કર્મ કર્યું એટલે તેનું મુકરર ફળ મળવાનું જ, એ ભેગવ્યે જ છૂટકે, એમાં તમારું કંઈ ન ચાલે (૨.૪૭). કર્મ કરતી વખતે કર્મના ફળને જ નજરમાં રાખી કર્મ ન કરવું જોઈએ પણ ફળની કામના
–તેની સફળતા-નિષ્ફળતાને વિચાર–કર્યા વિના કર્મને જ કુશળતાથી કરવું જોઈએ (૨૪૭). તદન કર્મ ન કરવામાં–આળસમાં સંગ ન રાખવું જોઈએ. કર્મ પણ નથી કરવું અને ફળ પણ નથી જોઈતું એમ વિચારી આળસમાં અકર્મણ્ય થઈ રહેવું તેના જેવું ભૂંડું બીજું કંઈ નથી (૨.૪૭). તારે ફળ ન જોઈતું હેય તે પણ કર્મ કર. પરાર્થે કર્મ કર, લેકસંગ્રહ માટે કર્મ કર (૩.૧૩, ૩.૨૦). ત્યાં પણ ફળની આસક્તિ ન રાખવી જોઈએ.
ગીતાએ કર્મોના ત્રણ વિભાગ પાડ્યા છે–કર્મ, અકર્મ અને વિકર્મ (૪.૧૭). કર્મ એટલે ફળની ઈચ્છાથી કરવામાં આવતું સત્કર્મ. અકર્મ એટલે ફળની ઈચ્છા વિના કરવામાં આવતું સત્કર્મ.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફળની ઈચ્છાથી રાગદ્વેષપૂર્વક કરવામાં આવતું દુષ્ટ કર્મ વિકમ છે. કમ એ પુણ્યકર્મ છે, વિકર્મ એ પાપકર્મ છે અને અકર્મએ પુણ્યકર્મ પણ નથી કે પાપકર્મ પણ નથી. અકર્મમાં ક્રિયા(કર્મ) કરવામાં આવતી હોવા છતાં કર્તાપણાનું અભિમાન, રાગદ્વેષ, ફલા સક્તિ ન હોવાથી તે અકમ બની જાય છે. તેથી અકર્મ અંધનકારક નથી. કર્મ અને વિકર્મ બને અનુક્રમે સોનાની બેડી અને લેખંડની બેડી સમ છે, બન્ને બંધનકારક છે.
કર્મને નિયમ બીજા કેઈન હસ્તક્ષેપ વિના સ્વાભાવિકપણે જ કાર્ય કરે છે. ઈશ્વર પણ તેમાં કોઈ હસ્તક્ષેપ કરતું નથી. ઈશ્વર કેઈની પાસે બળજબરીથી કર્મ કરાવતું નથી, તે કર્મોને ઉત્પન્ન કરતું નથી, તે કર્મને ફળ સાથે જોડતું નથી કે તે કર્મ. ફળને કર્મ કરનાર સાથે જોડતો નથી. વળી, ઈશ્વર કેઈનું પાપ કે પુણ્ય લેતું નથી. અજ્ઞાનપ્રસૂત મેહને કારણે લોકો તેને તે માને છે. (૫. ૧૪-૧૫). બૌદ્ધ ધર્મદનમાં કર્મ અને પુનર્જન્મ
કર્મસિદ્ધાન્ત ભગવાન બુદ્ધના નૈતિક આદર્શવાદની આધારશિલા છે. પ્રતીત્યસમુત્પાદનું ચક્ર કર્મના નિયમને આધારે જ ચાલે છે. દ્વાદશાંગ ભવચક્રની ધરી કર્મસિદ્ધાન્ત છે. કર્મ અને ફળના પારસ્પરિક સંબંધને લીધે ભવચક્ર ફર્યા કરે છે.
પુનર્જન્મને સ્વીકાર્યા વિના ચાલે નહિ. જે કર્મોનું ફળ આ જન્મમાં નથી મળતું તેમનું ફળ પછીના જન્મમાં મળે છે. બોધિ પ્રાપ્ત કર્યા પછી બુદ્ધને પિતાના પૂર્વ જન્મનું સ્મરણ થયું હતું. વળી, પિતાપિતાનાં કર્મથી પ્રેરિત પ્રાણીઓને વિવિધ એનિઓમાં જતાં-આવતાં તેમણે પ્રત્યક્ષ જોયાં હતાં. અમુક પ્રાણી તેના કર્મ અનુસાર કઈ યોનિમાં જન્મશે એનું જ્ઞાન તેમને હતું. આમ કર્માનુસાર કેને કે પુનર્જન્મ પ્રાપ્ત થશે એનું જ્ઞાન એમને માટે સ્વસંવેદ્ય અનુભવ હતે. (જુઓ મજુઝિમનિકાયનાં તેવિજુજવચ્છગોત્તસુત્ત તથા બધિરાજકુમારસુત્ત, અને અંગુત્તરનિકાયનું રંજક
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
બ્રાહ્મણપુત્ત). ભગવાન બુદ્ધનાં શિષ્ય-શિષ્યાઓને પણ પેાતાના પૂર્વજન્મનું જ્ઞાન હતું. ભિક્ષુણી ઋષિદાસીએ થેરીગાથામાં (ગાથા ૪૦૦-૪૪૭) પોતાના પૂર્વજન્મનું માર્મિક વર્ણન કર્યુ છે.
જગતમાં મનુષ્ય બુદ્ધિમાન–મંદબુદ્ધિ, ગરીબ-તવંગર, અલ્પાયુ–દીર્ઘાયુ જણાય છે. કર્મને સ્વીકાર્યા વિના આ વિષમતાના ખુલાસા થઈ શકતા નથી. કર્મ જ પ્રાણને હીન યા ઉત્તમ બનાવે છે. જેવું કર્મ તેવું ફળ. જે મનુષ્ય હિંસા કરે છે, ક્રોધ કરે છે, ઈર્ષ્યા કરે છે, લેાભ કરે છે, અભિમાન કરે છે તે વર્તમાન શરીર દોડી મર્યા પછી દુર્ગતિમાં પડે છે અને જો મનુષ્યયેાનિમાં જન્મે છે તેા હીન, દરિદ્ર અને બુદ્ધિહીન બને છે. જે મનુષ્ય શુભ કર્મ કરે છે તેની સુગતિ થાય છે અને જો મનુષ્યયેાનિમાં જન્મે છે તે ઉત્તમ, સમૃદ્ધ અને પ્રજ્ઞાવાન થાય છે. (જુએ મઝિનિકાયનાં ફૂલકમ્મવિભ‘ગસુત્ત, મહાકમ્મવિભગસુત્ત, સાલૈયસુત્ત તથા વેર જકસુત્ત). સારાંશ એ કે વિશ્વની વ્યવસ્થામાં કર્મ જ પ્રધાન છે.
સત્કર્મોને કુશલ કર્મા કહે છે, કારણ. કે એમનું ફળ કુશલ (સારું) છે. કુશલ કર્મો કાં તા થાડા વખત માટે દુ:ખથી બચાવે છે કાં તે 'મેશ માટે. પ્રથમ પ્રકારનાં કુશલ કર્માને સાસ્રવ કુશલ કર્મો કહેવામાં આવે છે અને બીજા પ્રકારનાં કુશલ કર્માને નિરાસવ કુશલ કર્યું કહેવામાં આવે છે. પાપકર્મો અકુશલ છે, કારણ કે તેમનું મૂળ અનિષ્ટ યા દુ:ખ છે. સાસ્રવ કુશલ કર્મનું ફળ સુખ, તે અભ્યુદય અને સુગતિ છે. નિરાસ્રવ કુશલ કર્મનું ફળ જ નથી, વિપાકરહિત છે, દુ:ખની આત્યંતિક નિવૃત્તિને ઉત્પન્ન કરે છે, આ દુ:ખનિવૃત્તિને જ નિર્વાણ કહે છે, રોગના અભાવની જેમ નિર્વાણુ શાન્ત અવસ્થા છે. (જુએ બૌદ્ધધર્મદર્શન, આચાય નરેન્દ્રદેવ, પૃ. ૨૫૭–૨૫૮). ગીતાની પરિભાષામાં કહેવું હાય તા કહી શકીએ કે સાસવ કુશલ કર્મો કર્મ છે, નિરાસ્રવ કુશલ કર્યું અકર્મ છે અને અકુશલ કર્મો વિકર્મ છે.
અભિધર્મકાશ ૪.૫૯માં કર્મના ચાર પ્રકાર ગણાવ્યા છે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
કૃષ્ણ, શુક્લ, શુક્લકૃષ્ણ અને અશુક્લઅકૃષ્ણ. કૃષ્ણ કર્મો અકુશલ કુશલ કર્યું છે અને અશુક્લાકૃષ્ણે
કર્મો છે, શુક્લ કર્માં સાસ્રવ કર્મા નિરાસ્રવ કુશલ કર્યાં છે. બીજી રીતે કર્મના ત્રણ પ્રકાર છે—માનસ, વાચિક અને કાયિક. આ ત્રણમાં માનસ કર્મ પ્રધાન છે કારણ કે બાકીનાં બધાં કર્મોનું કારણ માનસ કર્મ છે. તેથી ભગવાને કર્મને વસ્તુત: ચેતનામય કહ્યાં છે. કાયિક કે વાચિક કર્મ કુશલ છે કે અકુશલ એ નક્કી કરવાની કસોટી માનસ કર્મ (આશય) છે. દાક્તર તીક્ષ્ણ. ધારવાળા સાધનથી દરદીનું પેટ ચીરી નાખે છે અને એક માણસ પેાતાના દુશ્મનના પેટમાં છરા હુલાવી દે છે. બાહ્ય ષ્ટિએ બન્ને કાયિક કર્મ એકસરખાં છે. પરંતુ કાયિક કર્મોનાં કારણરૂપ આશા (માનસ કર્મી) જુદાં છે. એકનું માનસ કર્મ દરદીને રોગમુક્ત કરવાની ભાવનારૂપ છે અને બીજાનું માનસ કર્મ વૈરભાવના રૂપ છે. તેથી દાક્તરનું કાયિક કર્મ કુશલ છે, જ્યારે પેલા માણસનું કાયિક કર્મ અકુશલ છે. (જુએ બૌદ્ધધર્મદન, આચાય નરેન્દ્રદેવ, પૃ.. ૨૨૪-૨૨૫, ૨૫૬-૨૫૭; ધમ્મપદ ૧.૧)
આપણે જે પ્રવૃત્તિ કરીએ છીએ તે કર્મ કહેવાય છે અને તેને પરિણામે જે સંસ્કાર (વાસના) ચિત્તમાં પડે છે તે પણ ક કહેવાય છે. આ વાસનારૂપ કમ પુનર્જન્મનું કારણ છે.
કના બીજી એક દૃષ્ટિએ એ વગ પાડવામાં આવ્યા છે—કૃત અને ઉપચિત. જે કમ કરાઈ ગયું હેાય તે કમ કૃત કહેવાય છે. જે કૃત કમ ફળ આપવા લાગે તે ઉપચિત ક` કહેવાય છે. બધાં જ કૃત કર્યાં ફળ આપતાં નથી. જે કર્માં ઇરાદા બૅંક સ્વેચ્છાએ કર્યાં. હાય છે તે જ ફળ આપે છે. ઇરાદાપૂર્વક પાપકમ કર્યો. પછી જો અનુતાપ થાય તે કૃત કમ પેાતાનું ફળ આપતાં નથી. પાપની કબૂલાત કરવાથી પાપની માત્રા ઘટે છે યા પાપના ક્ષય થાય છે. પાપવિરતિનું વ્રત લેવાથી, શુમને અભ્યાસ કરવાથી, બુદ્ધ વગેરે સંતાને શરણે જવાથી મૃત પાપકમ` ઉપચિત થતાં નથી.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
અર્થાત્ પોતાનાં ફળ આપતાં નથી. કેટલાંક કૃત કર્મો પાતાનાં ફળ અવશ્ય આપે છે. આ કૃત કર્મો નિયતવિપાકી કહેવાય છે. કેટલાંક કૃત કર્મો પેાતાનાં ફળ આપશે જ એવું નક્કી નથી અર્થાત્ અનિયતવિપાકી છે. આ અનિયતવિપાકી કૃત કર્મને મનુષ્ય સ્વપ્રયત્નથી ફળ આપતાં રાકી શકે છે. (જુઆ અભિધમ કાશ ૪.૧૨૦ તથા બૌદ્ધધદન, પૃ. ૨૫૦)
વળી, કના બે વિભાગ પાડવામાં આવે છે—નિયત કમ અને અનિયત કર્યું. નિયત કમના ત્રણ ભેદ છે (૧) ઋધમવેદનીય અર્થાત્ વ માન જન્મમાં જ જે ફળ આપે છે તે ક. આ કમ દુખ`ળ છે. આ કપુનર્જન્મમાં કારણભૂત નથી. (૨) ઉપપદ્ય વેદનીય અર્થાત્ તરત પછીના જન્મમાં જે ફળ આપે છે તે ક, આને આનન્તય કમ પણ કહેવામાં આવે છે. (૩) અપરપર્યાયવેદનીય અર્થાત્ જે બીજા જન્મ પછી ગમે ત્યારે ફળ આપે છે તે કર્યું. અનિયત કર્માંના પણ એ ભેદ છે—(૧) નિયતવિપાક અર્થાત્ જે કમ`ના વિપાકકાળ અનિયત છે પર ંતુ વિપાક નિયત છે તે કર્યું. જે કમ પેાતાનું ચાસ ફળ આપવાનું જ છે પરંતુ કયારે તે પોતાનું ફળ આપશે એ નિયતનથી તે ક. (૨) અનિયતવિપાક અર્થાત્ જે કમ પોતાનું ફળ આપશે જ એવું નિયત નથી તે ક
આ કર્મીના ફળનું ઉલ્લંઘન થઇ શકે છે. (જુએ બૌદ્ધધ દન, નરેન્દ્રદેવ, પૃ. ૨૨૭ તથા અભિધમ`કાશભાષ્ય ૪.૫૦).
ખીજની જેમ કમ પેાતાના સામર્થ્યથી જ પેાતાનું ફળ ઉત્પન્ન કરે છે. પરંતુ બૌદ્ધ ધર્માં અમુક કર્મોનાં ફળનું ઉલ્લંઘન શકય છે એમ સ્વીકારે છે. બૌદ્ધ ધમ અનુસાર કર્મોની પુણ્યતા અપુણ્યતાના આધાર આશય ઉપર છે. કના ફળની કટુતા માધુરતાની માત્રાના આધાર અનેક બાખતા પર આધાર રાખે છે. કમ પેાતાનું ફળ કેવી રીતે આપે છે અને તે ફળનાં નિર્ણાયક ખળે કયાં છે તે જાણવું મુશ્કેલ છે. કવિપાક દુર્વિજ્ઞેય છે. જ્યારે કાળ પાકે છે અને કારણસામગ્રી ઉપસ્થિત હોય છે ત્યારે કમના વિપાક
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
થાય છે. કમ ખીજતુલ્ય છે. તે પોતાની જાતિ પ્રમાણે, વહેલા કે મેડા, અલ્પ યા મહાન ફળ આપે છે. ઇશ્વરવાદી કહે છે કે ખીજને ફળદ્રુપ જમીનમાં વાવ્યું હાય પરંતુ વર્ષા વિના તેમાંથી કુર ફુટતું નથી; જેમ વર્ષોના સામર્થ્યથી બીજમાંથી અ'કુર ફુટે છે તેમ ઇશ્વરના સામર્થ્યથી કમ માંથી તેનું ફળ જન્મે છે, કર્મીને વિપાકપ્રદાનનું સામર્થ્ય ઇશ્વર આપે છે. બૌદ્ધો આને પ્રતિષેધ કરે છે. તેઓ કહે છે કે તૃષ્ણાથી પ્રેરાઇને કરેલાં કમ'માં વિપાકપ્રદાનનું સામર્થ્ય હાય છે, તૃષ્ણા જ કર્મીને વિપાકપ્રદાનનું સામર્થ્ય આપે છે. જે તૃષ્ણારહિત બની કકરે છે તે કમથી લિપ્ત થતા નથી, તેને કર્મોનાં ફળ ભોગવવા પડતાં નથી. (જુએ બૌદ્ધધર્માંદશ ન, નરેન્દ્રદેવ, પૃ. ૨૭૨–૨૭૩)
બૌદ્ધ ધર્મ અપરિષતિષ્ણુ નિત્ય આત્માને ન માનતા હોવા છતાં કર્મો અને પુનર્જન્મને માને છે. તેના અનુસાર જે ચિત્ત સંતાન કમ કરે છે તે ચિત્તસ'તાન જ તેનું ફળ ભાગવે છે અને તેના જ પુનર્જન્મ થાય છે. (જુએ તત્ત્વસંગ્રહગત કમ ફુલસંબંધપરીક્ષા).
ઇશ્વરવાદી દર્શોનામાં જે સ્થાન ઇશ્વરનું છે તે સ્થાન બૌદ્ધ ધમાં કનું છે. પાતાનાં કર્માંને અનુરૂપ સુખ-દુઃખ પ્રાણી ભાગવે છે. જે જેવુ કરે છે તે તેવું પામે છે. કોઇ કોઇને સુખ કે દુ:ખ દેતું નથી. આમ ક`સિદ્ધાન્ત દ્વેષના નાશક છે અને પુરુષાઅે તેમ જ સ્વતંત્ર સ'કલ્પશક્તિના પોષક છે. કર્મોનુ ફળ ભાગવતી વખતે સમતા ધારણ કરવી કે વિક્ષિપ્ત થવું એ બાબતે પણ મનુષ્ય સ્વતંત્ર છે. શુભ સંકલ્પ કરવા કે અશુભ એ બાબતે પણ મનુષ્ય સ્વતંત્ર છે. મનુષ્ય અત્યારે જેવા છે તેની સંપૂર્ણ . જવાબદારી તેની પાતાની છે અને ભવિષ્યમાં તે જેવા થવા ઇચ્છે તે થવાના સ ́પૂર્ણ આધાર પણ તેના ઉપર છે.
પ્રાણીઓનાં કર્મોથી જગતની જડ વસ્તુએમાં પણ અનુરૂપ પરિવર્તન થાય છે, કારણ કે તે જડ જગત પ્રાણીઓના લેગના
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
વિષય છે. પ્રાણીઓનાં કર્મોને પ્રભાવ પ્રાણીઓના ભોગ્ય જડ જગત પર પણ અવશ્ય પડે છે. પ્રાણીઓનાં પાપકર્મોથી ઔષધિ, ભૂમિ, વગેરે અપવીર્ય બની જાય છે, ઋતુઓ વિષમ બને છે, ઈત્યાદિ. (જુઓ બૌદ્ધધર્મદર્શન, નરેન્દ્રદેવ, પૃ. ૨૬૪) પાતંજલ યોગદર્શનમાં કર્મ અને પુનર્જન્મ
ગદર્શન પુનર્જન્મ સ્વીકારે છે. નવજાત શિશુને ભયંકર પદાર્થને જોઈ થતા ભય અને ત્રાસ ઉપરથી અનુમાન દ્વારા યોગભાગ્યકાર વ્યાસ (૪.૧૦ અને ૨.૯) પૂર્વજન્મને સિદ્ધ કરે છે. વળી, સંસ્કારોમાં સંયમ (ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ) કરવાથી પૂર્વજન્મનું જ્ઞાન થાય છે એમ સૂત્રકાર પતંજલિએ સૂત્ર ૩.૧૮માં જણાવ્યું છે. આમ પૂર્વજન્મ સિદ્ધ થતાં પુનર્જન્મ પણ સિદ્ધ થાય છે.
જીવ જે પ્રવૃત્તિ કરે છે તેના સંસ્કાર ચિત્તમાં પડે છે. આને કર્મસંસ્કાર, કર્ભાશય કે માત્ર કર્મ કહેવામાં આવે છે. આ કર્મો પ્રાકૃતિક છે. તે ચાર પ્રકારનાં છે-કૃષ્ણ, શુક્લકૃષ્ણ, શુકલ અને અશુકલાકૃષ્ણ. દુજેનાં કર્મો કૃષ્ણ હોય છે કારણ કે તેઓ કાળાં કામના કરનારા છે. સામાન્ય જનનાં કર્મો શુકલકૃષ્ણ હોય છે, કારણ કે તેઓ પરપીડારૂપ કાળા અને પરોપકારરૂપ ધોળાં કામના કરનારા હોય છે. યજ્ઞયાગરૂપ બાહ્ય સાધનોના અનુષ્ઠાનથી 'ઉપજતાં કર્મોય શુકલકૃષ્ણ હોય છે કારણ કે આ બાહ્ય સાધના અનુષ્ઠાનમાં પરપીડા અનિવાર્યપણે રહેલી હોય છે. તપ, સ્વાધ્યાય અને ધ્યાનરૂપ આંતર સાધના અનુષ્ઠાનથી ઉપજતાં કર્મો શુકલ હોય છે, કારણ કે આ આંતર સાધનના અનુષ્ઠાનમાં પરપીડા હોતી નથી. જેમના રાગ આદિ કલેશે ક્ષીણ થઈ ગયા હોય છે તે ચરમદેહ વિવેકી પુરુષનાં ક અશુલ-અકૃષ્ણ હોય છે. આ વિવેકી પુરુષ પરોપકારરૂપ શુભ પ્રવૃત્તિ કરતા હોવા છતાં તેમનાં કર્મો શકલ નથી હોતા કારણ કે તેમની પ્રવૃત્તિ નિષ્કામ હોય છે. તેમનાં
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ કર્મોને તેથી અશુક્લ ગણ્યાં છે. વળી, તેઓ પરપીડારૂપ કાળી પ્રવૃત્તિ પણ કરતા નથી. બાહ્ય દષ્ટિએ તેમની પ્રવૃત્તિ પરપીડાજનક જણાય તે પણ તેમને તેની પાછળ આશય તે પરોપકારને અને પરકલ્યાણને જ હોય છે એટલે તેમનાં તે કર્મો કૃષ્ણ નહિ પણ અકૃષ્ણ ગણાય. આમ તેમનાં કર્મો અશુક્લાકૃષ્ણ જ હોય છે. વિવેકી પુરુષ સિવાયના પુરુષમાં પ્રથમ ત્રણેય પ્રકારનાં કર્મો સંભવે છે. આ બધું વિવેચન ગભાષ્ય ૪.૭માં છે. વળી ગભાષ્યકાર જણાવે છે કે કેટલીક વાર કૃષ્ણ કર્મોને નાશ શુકલ કર્મોથી થઈ
શકે છે (૨.૧૩). - કલેશપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરીએ તે જ કર્મસંસ્કારો ચિત્તમાં પડે
છે. જે પ્રવૃત્તિ કલેશરહિત હોય તે કર્મસંસ્કાર ચિત્તમાં પડતા નથી. આમ કલેશ જ કર્મબંધનું કારણ છે. કર્મસંસ્કારે કલેશમૂલક છે (૨.૧૨).
કર્મસંસ્કારે અર્થાત્ કર્મો પુણ્યરૂપ અને પાપરૂપ એમ બે પ્રકારના હોય છે. પુણ્યરૂપ કર્મો અને પાપરૂપ કર્મો બંનેય કલેશમૂલક છે. દાખલા તરીકે, રાગ લેશને લઈએ. સ્વર્ગ, વગેરે પ્રત્યેના - રાગથી પ્રેરાઈ આપણે ધર્મરૂપ પ્રવૃત્તિ કરીએ છીએ અને પરિણામે પુણ્યરૂપ કર્મ બાંધીએ છીએ. ધન, વગેરે પ્રત્યેના રાગથી પ્રેરાઈ આપણે ચેરી વગેરે દુઠ્ઠ આચરીએ છીએ અને પરિણામે પાપરૂપ કર્મો બાંધીએ છીએ (ગભાષ્ય ૨.૧૨). . કર્મોને બીજી રીતે પણ વિભાગ થાય છે. આ રીતે વિભાગ કરતાં કર્મી બે વર્ગોમાં વહેંચાઈ જાય છે—-દષ્ટજન્મવેદનીય કર્મો અને અદઈજન્મવેદનીય કર્મો. જે કર્મો પિતાનું ફળ વર્તમાન - જન્મમાં જ આપી દે તે કર્મો દષ્ટજન્મવેદનીય કહેવાય. જે કર્મો પિતાનું ફળ ભાવિ જન્મોમાં આપે તે કર્મો અદષ્ટજન્મવેદનીય કહેવાય. નારકોને દષ્ટજન્મવેદનીય કર્મો હોતાં નથી. ક્ષીણકલેશવાળાને અદષ્ટજન્મવેદનીય કર્મો હોતાં નથી, કારણ કે તેને પુનર્ભવ સંભવતે નથી (ગભાષ્ય ૨.૧૨).
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
યોગસૂત્ર ૨.૧૩ અનુસાર કર્મો ત્રણ જાતનાં ફળ આપે છે–જાતિ(જન્મ), આયુ અને લેગ (સુખ-દુખવેદન). આને બીજી રીતે કહેવું હોય તે એમ કહી શકાય કે કેટલાંક કર્મો જાતિરૂપ ફળ આપે છે, કેટલાંક કર્મો આયુરૂપ ફળ આપે છે અને કેટલાંક કર્મો ભેગરૂપ ફળ આપે છે. આમ કર્મોના ત્રણ પ્રકાર થયાજાતિવિપાકી કર્મ, આયુવિપાકી કર્મ અને ભેગવિપાકી કર્મ. ૨.૧૩ સૂત્ર ઉપરના ભાગ્યમાં વધુમાં જણાવ્યું છે કે ન જન્મ, તેને અનુરૂપ આયુ અને તેને અનુરૂપ ભેગ આ ત્રણે વિપાકે આપ નાર તે તે કર્મો મૃત્યુથી અભિવ્યક્ત થાય છે. અર્થાત્ જે પ્રકારનું આયુ અને જે પ્રકારને ભેગ અમુક જ જાતિમાં સંભવે બીજીમાં નહિ તેવા આયુ અને તેવા ભેગને નિયત કરનાર કર્મો જ મૃત્યુથી અભિવ્યક્ત થાય છે, બીજા નહિ. જાતિવિપાકી કર્મ અદષ્ટજન્મવેદનીય જ હોય, જ્યારે આયુવિપાકી અને ભેગવિપાકી કર્મો દષ્ટજન્મવેદનીય અને અદષ્ટજન્મવેદનીય એમ બંને પ્રકારનાં સંભવે. આમ અદષ્ટજન્મવેદનીય કર્મો ત્રિવિપાકી હોય છે જ્યારે દષ્ટજન્મવેદનીય કર્મો એકવિપાકી કે બેવિપાકી હોય છે, એકવિપાકી હોય ત્યારે માત્ર ભેગરૂપ વિપાકને જ આપે છે અને દ્વિવિપાકી હોય ત્યારે ભેગરૂપ અને આયુરૂપ એ બે જ વિપાકને આપે છે.
દઈજન્મવેદનીય કર્મોને એકભાવિક હોવાને અર્થાત્ મૃત્યુથી અભિવ્યક્ત થઈ સાથે મળી એક ભવને (જન્મ) આરંભ કરનાર હવાને પ્રશ્ન જ ઉપસ્થિત નથી થતું, કારણ કે તે દષ્ટજન્મવેદનીય હાઈ વર્તમાન જન્મમાં જ પિતાનું ફળ આપી નિવૃત્ત થાય છે. પરંતુ અદષ્ટજન્મવેદનીય કર્મો બધાં જ એકભવિક હોય છે કે નહિ તે પ્રશ્ન ઊભું થાય છે. આ પ્રશ્નને જરા વિસ્તારથી સમજીએ. જે અદષ્ટજન્મવેદનીય કર્મો છે તેમાં ઘણાં જાતિવિપાકી, ઘણું આયુવિપાકી અને ઘણાં ભેગવિપાકી હોવાનાં જ. આમાંથી કેટલાંક જાતિવિપાકી, કેટલાંક આયુવિપાકી અને કેટલાંક ભેગવિપાકીએ પૂર્વજન્મમાં મૃત્યુથી અભિવ્યક્ત થઈ ભેગાં મળી, વર્તમાન જન્મને આરંભ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્યો છે. હવે વર્તમાન જન્મમાં મૃત્યુ વખતે અભિવ્યક્ત થઈ ભેગા મળી બીજા કેટલાંક જાતિવિપાકી, આયુવિપાકી અને ભેગવિપાકી કર્મો પછીના જન્મને આરંભશે અને આમ આ જ ક્રમે શું બધાં જ અદષ્ટજન્મવેદનીય કર્મો એકભાવિક જ બનશે? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર ગભાષ્ય ૨.૧૩માં છે. તે આ પ્રમાણે છે. અદષ્ટજન્મવેદનીય કર્મો બે પ્રકારનાં હોય છે –નિયતવિપાકી અને અનિયતવિપાકી. આમાંથી જે નિયતવિપાકી છે તે જ એકભાવિક છે, જ્યારે જે અનિયતવિપાકી છે તે એકભાવિક નથી જ. અદષ્ટજન્મવેદનીય અનિ. યતવિપાકી કર્મોની બાબતમાં ત્રણ વિકલપ સંભવે છે–(૧) અપકવ દશામાં જ તેમનાં વિરોધીથી નાશ, (૨) પ્રધાન કર્મમાં આવાપગમન અને (૩) નિયતવિપાકવાળા પ્રધાન કર્મથી અભિભવ પામી. ચિત્તમાં લાંબા સમય સુધી પડી રહેવું. હવે આ ત્રણ વિકલપિને જરા વિસ્તારથી સમજીએ. કેટલાંક અદષ્ટજન્મવેદનીય અનિયતવિપાકી કર્મોને તેમના વિરોધી કર્મોથી નાશ થાય છે. દાખલા તરીકે, કૃષ્ણ કર્મોને નાશ શુકલ કર્મોથી થાય છે. કેટલાંક અદષ્ટજન્મવેદનીય અનિયતવિપાકી કર્મોનું પ્રધાન કર્મોમાં આવા પગમન થાય છે. આને અર્થ એ કે જ્યારે પ્રધાન કર્મ પિતાનું ફળ આપે છે ત્યારે જ તે પ્રધાન કર્મનાં અંગભૂત કર્મો ફળ આપે છે, તે પહેલાં કે તે પછી નહિ. કેટલાંક અદષ્ટજન્મવેદનીય અનિયતવિપાકી કર્મો અસમાન યા વિરોધી ક વડે અભિભૂત થઈને માત્ર બીજભાવે સ્વતંત્રપણે લાંબા વખત સુધી ચિત્તમાં પડી રહે છે અને જ્યારે તેમનાં સમાન યા અવિરોધી કર્મો બળવાન બને છે ત્યારે તેમનાથી તેઓ અભિવ્યક્ત થઈ પિતા પોતાનું ફળ આપવા લાગે છે. આ અભિભવને પામેલાં કર્મોને અભિવ્યક્ત કરી વિપાકે—ખ બનાવનાર નિમિત્તરૂપ અવિરેધી કર્મો ક્યાં છે એનો નિશ્ચય કરો કઠિન છે.
સૂત્રકાર સૂત્ર ૩.૨૨માં જણાવે છે કે કર્મો બે પ્રકારનાં છે–પક્રમ અને નિરુપક્રમ. ભાગ્યકાર સ્પષ્ટતા કરે છે કે સૂત્ર
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૧૮ કાર અહીં માત્ર આયુકર્મની વાત કરે છે. એટલે આયુકર્મ બે પ્રકારનાં છે–પક્રમ અને નિરૂપકમ. વળી ભાષ્યકાર સ્પષ્ટતા કરે છે કે બધાં આયુકર્મ નહિ પરંતુ અદષ્ટજન્મવેદનીય નિયતવિપાકી એકભવિક આયુકર્મો જ બે પ્રકારના હોય છે. સોપક્રમ એટલે એક વાર ફળ આપવાનું શરૂ કર્યું એટલે ઝડપથી ફળ આપી નિવૃત્ત થનાર. નિરુપક્રમ એટલે ફળ આપવાનું શરૂ કર્યા પછી ધીમે ધીમે પિતાનું ફળ આપી નિવૃત્ત થનાર.
અનુભવજન્ય સંસ્કાર વાસના છે અને પ્રવૃત્તિજન્ય કર્મસંસ્કાર કર્મ છે. વાસન સ્મૃતિ જન્માવે છે. કર્મ (ક્લેશયુક્ત હોય તે). જાતિ, આયુ અને ભેગરૂપ વિપાક જન્માવે છે. ગસૂત્ર ૪.૮ કહે છે કે વાસના વિપાકને અનુરૂપ જ જાગે છે. આ વસ્તુને વિસ્તારથી સમજીએ. જીવ અમુક જાતિવિપાકી કર્મને પરિણામે અમુક જાતિમાં જન્મે છે. ઉદાહરણાર્થ, એક એવું જાતિવિપાકી કર્મ છે જેને પરિણામે જીવ વર્તમાન જન્મમાં કૂતર બને છે. જ્યારે જીવ કૂતર બને છે ત્યારે કૂતરા જાતિને અનુરૂપ ભેગવિપાકી કર્મો વિપાકે—ખ બન્યાં હોઈ તે કૂતરારૂપે જમેલે જીવ કૂતરા જાતિને અનુરૂપ ભેગ ભેગવે છે. તે હાડકાં ચાટે છે ને કરડે છે, તે વિષ્ટા, ખાય છે, વગેરે. આ બધું તે કરવા માંડે છે કારણ કે તે જાતિમાં જન્મેલા જીવને તેમ કરવામાં સુખ થાય છે. પરંતુ તે કૂતરારૂપે જન્મેલે જીવ પ્રથમ વાર હાડકું ચાટવા-કડવા જાય ત્યારે તેને તે જ્ઞાન હોવું જોઈએ કે તેમ કરવાથી તેને સુખ થશે. આવું જ્ઞાન તેને તે જ સંભવે જે તેણે પહેલાં હાડકું ચાટયું-કરડયું હોય અને તેથી તેને સુખાનુભવ થયો હોય. હકીકતમાં, આ પહેલાં તે અનંત વાર કૂતરારૂપે જન્મી ચૂકેલો છે અને તેને એ અનુભવ થઈ ચૂકેલે છે. એ અનુભવના સંસ્કારે ચિત્તમાં પડેલા હતા. એ સંસ્કાર કૂતરાજાતિમાં જન્મ કરાવનાર જાતિવિપાકી કર્મોએ જેવું પિતાનું ફળ આપવા માંડયું તેવા જ તે જાગૃત થઈ ગયા. તે સંસ્કારે જાગૃત થવાથી તેને સ્મૃતિ થઈ કે હાડકું ચાટવા–કરડવાથી સુખ થાય છે
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને તે હાડકું ચાટવા-કરડવા લાગી સુખ ભેગવવા લાગ્યા. જ્યારે આપણે પ્રવૃત્તિ કરીએ છીએ ત્યારે કર્મસંસ્કારે ચિત્તમાં પડે છે અને પ્રવૃત્તિકાળે થયેલ અનુભવના સંસકારો પણ તે જ વખતે પડે છે. આમ –પ્રવૃત્તિ કર્મસંસ્કારને અને –અનુભવસંસ્કારને એક સાથે ચિત્તમાં પાડે છે. એટલે જ-કર્મસંસ્કારે જ્યારે વિપાકેન્ખ બને છે ત્યારે પિતાની સાથે લગ-અનુભવના સંસ્કારને પણ જગાડે છે—બીજા અનુભવસંસ્કારને જગાડતા નથી ન્યાય-વૈશેષિક દર્શનમાં કર્મ અને પુનર્જન્મ
ન્યાયવૈશેષિક દાર્શનિકે આત્માને નિત્ય ગણે છે. નિત્યને અર્થ છે અનાદિ-અનંત. આને અર્થ એ કે આત્મા વર્તમાન દેહની ઉત્પત્તિ પહેલાં અને તેના પાત પછી પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. બીજા શબ્દોમાં, પૂર્વજન્મ અને પુનર્જન્મ બને છે. પૂર્વ. જન્મ પુરવાર થતાં પુનર્જન્મ પુરવાર થઈ જ જાય છે, એટલે
ન્યાય-વૈશેષિકે પૂર્વજન્મને ચીવટપૂર્વક પુરવાર કરે છે, તેમની મુખ્ય દલીલે નીચે પ્રમાણે છે.
નવજાત શિશુના મુખ પર હાસ્ય દેખી તેને થયેલ હર્ષનું અનુમાન થાય છે. ઈષ્ટ વિષયની પ્રાપ્તિ થતાં જે સુખ જન્મે છે તેને હર્ષ કહેવામાં આવે છે. વિષયને આપણે ઈષ્ટ ત્યારે જ ગણીએ પછી બે જ્યારે આપણને સ્મરણ થાય કે તજજાતીય વિષયે પહેલાં આપણને સુખાનુભવ કરાવેલ. આમ વર્તમાન વિષય ઈષ્ટ છે એવું ભાન તે જ શક્ય બને જે તજ જાતીય વિષયને પૂર્વાનુભવ થયે હે, તે અનુભવના સંસ્કારો પડયા હોય, તે સંસ્કારો વર્તમાન વિષય ઉપસ્થિત થતાં જાગૃત થયા હોય અને પરિણામે સ્મરણજ્ઞાન થયું હોય કે વર્તમાન વિષયની જાતિના વિષયે મને પહેલાં સુખકર અનુભવ કરાવેલ. નવજાત શિશુ અમુક વિષયને ઈષ્ટ કેવી રીતે ગણી શકે? આ જન્મમાં તજજાતીય વિષયને પહેલાં એને કદી અનુભવ થ ન હોઈ, તે અનુભવના તેવા સંસ્કાર પડ્યા નથી;
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેથી તેવા પ્રકારની સ્મૃતિ જન્મી શકે નહિ. એટલે તજજાતીય વિષયને અનુભવ પૂર્વ જન્મમાં તેને થયેલ અને તે અનુભવનાં જે સંસ્કાર પૂર્વજન્મમાં પડેલા તે આ જન્મમાં શિશુના આત્મામાં છે એમ સ્વીકારવું પડે છે. આ રીતે પૂર્વજન્મ સિદ્ધ થાય છે. (જુઓ ન્યાયસૂત્ર ૩.૧.૧૯).
જે જન્મપ્રવાહ અનાદિ હોય તે જીવે અનંત વાર મનુષ્ય, બળદ, વાનર અને કૂતરારૂપે જન્મ ધારણ કર્યો હોવો જોઈએ અને તે બધા જન્મના સંસ્કાર પણ તેનામાં હોવા જોઈએ. તે પછી તેને તે બધા સંસ્કારો વર્તમાન એક જન્મમાં જાગવા જોઈએ અને પરિણામે તેને એક જન્મમાં અન્ન તરફ, ઘાસ તરફ, લીમડા તરફ અને હાડકા તરફ પણ રાગ થવું જોઈએ. પરંતુ એવું તે છે નહિ. આના ઉત્તરમાં ન્યાય-વૈશેષિક જણાવે છે કે જીવ પિતાના પૂર્વ કર્મ અનુસાર જ્યારે ન દેહ ધારણ કરે છે ત્યારે તે દેહને ઉત્પન્ન કરનાર કર્મોને વિપાક થયે હોય છે અને આ દેહત્પાદક કર્મોના વિપાકની સાથે તે દેહને અનુરૂપ કર્મો જ વિપાકનુખ બને છે – અર્થાત્ તે દેહને અનુરૂપ સંસ્કારે જ જાગૃત થાય છે—જ્યારે બાકીનાં અભિભૂત જ રહે છે. કેઈ માનવને આત્મા માનવજન્મ પછી નિજ કર્મ અનુસાર જે વાનર જન્મ પ્રાપ્ત કરે તે અનંત પૂર્વ જન્મોમાંથી પૂર્વકાલીન વાનરજન્મમાં પ્રાપ્ત કરેલા સંસ્કારે જ જાગ્રત થાય છે. તેથી તે વખતે તેને માનચિત રાગ જન્મતે. નથી. આમ કેવળ જાતિ જ રાગનું કારણ નથી. રાગનું કારણ પૂર્વસંસ્કારે છે અને તે સંસ્કારની જાગૃતિનું એક નિયામક કારણ જાતિ છે. એટલે જ કણદે કહ્યું છે કે અમુક પ્રકારની જાતિ (જન્મ યા દેહ) અમુક પ્રકારના રાગ ઉત્પન્ન કરે છે. વૈશેષિક સૂત્ર ૬.૨.૧૩).
જીમાં જુદી જુદી જાતનાં શરીરે, જુદી જુદી જાતની શક્તિઓ અને જુદી જુદી જાતના સ્વભાવે આપણને જણાય છે. આ વૈચિત્ર્યનું કારણ તેમણે પૂર્વજન્મમાં કરેલાં જુદી જુદી જાતનાં
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ કર્યો છે. આમ પૂર્વજન્મનાં વિચિત્ર કર્મોને માન્યા વિના જ વચ્ચે જે ભેદ જણાય છે તેને ખુલાસે થઈ શકતું નથી. એક જ માબાપના સમાન પરિસ્થિતિમાં ઉછરેલા જોડિયા બાળકોમાં જણાતા ભેદને ખુલાસે પૂર્વજન્મમાં કરેલાં કર્મો અને તેની અસરો માન્યા વિના થઈ શકે નહિ. (ન્યાયસૂત્ર ૩.૨.૬૦). - જે પૂર્વજન્મ હોય તે પૂર્વજન્માનુભૂત કોઈ કોઈ વિષયનું જ સ્મરણ કેમ થાય છે? પૂર્વજન્માનુભૂત બધા વિષયનું સ્મરણ કેમ થતું નથી ? પૂર્વજન્મમાં હું કેણ હવે, ક્યાં હતું, કે હત, વગેરેનું સ્મરણ કેમ થતું નથી ? આના ઉત્તરમાં ન્યાયવૈશેષિક ચિંતકો જણાવે છે કે આત્મગત જે પૂર્વ સંસ્કારો આ જન્મમાં ઉદ્દબુદ્ધ થાય છે તે સંસ્કારે જ સ્મૃતિને ઉત્પન્ન કરે છે. ઉબદ્ધ સંસ્કાર જ સ્મૃતિનું કારણ છે. જે સંસ્કારો અભિભૂત રહે છે તે સમૃતિ જન્માવતા નથી. સંસકાર હોય એટલે સ્મૃતિ થાય જ એવું નથી. સ્મૃતિ થવા માટે પૂર્વે સંસ્કારની જાગૃતિ થવી આવશ્યક છે. આ જન્મમાં જે વસ્તુઓ બાળપણમાં અનુભવી હોય છે તે બધીનું સ્મરણ શું આપણને વૃદ્ધાવસ્થામાં થાય છે? ના, બાળપણમાં અનુભવેલ વિષયેના સંસ્કાર વૃદ્ધાવસ્થામાં હોય છે પણ તે બધા જાગૃત થતા નથી. વળી, આપણે જાણીએ છીએ કે દુઃખને કારણે કેટલીક વ્યક્તિઓ પરિચિત વ્યક્તિને પણ ભૂલી જાય છે કારણ કે દુખે તે પરિચિત વ્યક્તિના પડેલ સંસ્કા
ને અભિભૂત કરી દીધા છે. એવી જ રીતે, જીવનું મૃત્યુ થતાં તે મૃત્યુ તેના અનેક સુદઢ સંસ્કારને અભિભૂત કરે છે. પરંતુ પુનર્જન્મ યા દેહાન્તરપ્રાપ્તિ થતાં તેના અનેક પૂર્વ સંસ્કારે જાગ્રત થાય છે. જેઓ સંસ્કારોને ઉદ્દબુદ્ધ કરે છે તેમને સંસ્કારના ઉદ્દબેધક ગણવામાં આવે છે. આ ઉદ્બોધકે અનેક જાતના છે અને તેઓ ખાસ પ્રકારના સંસ્કારોને જ જાગૃત કરે છે. આ ઉદ્દબોધકોમાં એક ઉદ્ધ ક જાતિ (જન્મ) છે. જે પ્રકારને જન્મ જીવ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
પ્રાપ્ત કરે છે તેને અનુરૂપ સસ્કારીના ઉદ્બાધક તે જન્મ (જાતિ) છે. આ વસ્તુ આપણે જોઈ ગયા છીએ. જાતિ ઉપરાંત ધર્મ પણ અમુક પ્રકારના સ’સ્કારોના ઉધક છે. પૂર્વજન્મના જાતિવિષયક સસ્કારોના ઉષક ધર્મ છે. અહીં એ નોંધવું રસપ્રદ થશે કે મનુસ્મૃતિમાં મનુ પૂ་જન્મના જાતિવિષયક સ`સ્કારોના ઉદ્બાધક તરીકે વેદાભ્યાસ, શૌચ, તપ અને અહિં'સાને ગણાવે છે. તેથી પૂર્વજન્મના જાતિવિષયક સ`સ્કારનું ઉધક કારણ જે પ્રાપ્ત કરે છે તેને જ પૂર્વજન્મમાં પાતે કાણુ હતા, કેવા હતા, કયાં હતા, વગેરેનું સ્મરણ થાય છે. પૂર્વજન્મમાં પોતે કોણ હતા, કથાં હતા, કેવા હતા, વગેરેના સ્મરણને જાતિસ્મરણ કહેવામાં આવે છે. આવું જાતિસ્મરણુજ્ઞાન છે જ, પરંતુ તે કોઈકને જ થાય છે કારણ કે તેના સંસ્કારના ઉધક ધમ કોઇક જ પામે છે. (ન્યાયભાષ્ય ૩.૨.૪૧).
આત્માના પૂર્વજન્મ સિદ્ધ થતાં તેના પુનર્જન્મ આપેઆપ સિદ્ધ થઈ જાય છે. શરીરની ઉત્પત્તિ સાથે આત્મા ઉત્પન્ન થતા નથી તેમ જ શરીરના નાશ સાથે આત્મા નાશ પામતા નથી. આત્મા તા એક શરીરને છોડી નવું શરીર ધારણ કરે છે. પૂર્વશરીરના ત્યાગ મૃત્યુ છે અને નૂતન શરીરનું ધારણ કરવું એ જન્મ છે. જો શરીરના નાશ સાથે આત્માનો નાશ અને નૂતન શરીરની ઉત્પત્તિ સાથે નૂતન આત્માની ઉત્પત્તિ સ્વીકારવામાં આવે તેા કૃતહાન અને અકૃતાભ્યાગમ દોષો આવે. શરીરના નાશ સાથે આત્માના નાશ થઈ જતા હાય તા તેણે કરેલાં કર્મનું ફળ તેને ભાગવવા નહિ મળે. શરીરની ઉત્પત્તિ સાથે આત્મા પણુ ઉત્પન્ન થતા હોય તે તે જે ભાગવશે તે તેનાં પેાતાનાં કર્મનું ફળ નહિ ગણાય. આમ શરીરના નાશ સાથે આત્માના ઉચ્છેદ્ય અને શરીરની ઉત્પત્તિ. સાથે આત્માની ઉત્પત્તિ માનતાં કર્મસિદ્ધાંત ઠાલે ઠરે અને સાધના ફોગટ કરે. આ દર્શાવે છે કે પૂર્વજન્મ અને પુનર્જન્મે છે જ. (ન્યાયભાષ્ય ૪.૧.૧૦)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન્મ કેમ થાય છે ? અર્થાત્ દેહત્પત્તિનું કારણ શું છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ન્યાય-વૈશેષિક દાર્શનિકે જણાવે છે કે પૂર્વ શરીરમાં કરેલાં કર્મોનું ફળ ધર્માધર્મ–જે આત્મામાં સમવાયસંબંધથી રહેલું હોય છે તે–જન્મનું કારણ છે, દેહોત્પત્તિનું કારણ છે. ધર્માધર્મરૂપ અદષ્ટથી પ્રેરિત પંચભૂતેમાંથી દેહ ઉત્પન્ન થાય છે, પંચભૂત સ્વતઃ દેહને ઉત્પન્ન કરતા નથી. (ન્યાયસૂત્ર ૩.૨.૬૦).
અહીં ભૌતિકવાદી કહી શકે કે કેવળ પૃથ્વી, જળ વગેરે પાંચ ભૂતના સંગથી જ શરીર બની જાય છે, તે પછી શરીરેત્પત્તિના નિમિત્તકારણ તરીકે પૂર્વ કર્મ માનવાની શી જરૂર છે? જેમ પુરુષાર્થ કરી વ્યક્તિ ભૂતેમાંથી ઘટ વગેરે બનાવે છે તેમ પુરુષાર્થ કરી સ્ત્રી-પુરુષનું જોડું ભૂતેમાંથી દેહને પેદા કરે છે. સ્ત્રી-પુરુષના યુગલના પુરુષાર્થથી શુક્ર અને શેણિતને સંયોગ થાય છે અને પરિણામે તેમાંથી દેહ ઉત્પન્ન થાય છે. એટલે દેહત્પત્તિમાં પૂર્વકર્મને નિમિત્તકારણ માનવાની આવશ્યકતા જ ક્યાં રહે છે? કર્મનિરપેક્ષ ભૂતેમાંથી જેમ ઘટ વગેરે ઉત્પન્ન થાય છે તેમ કર્મનિરપેક્ષ ભૂતેમાંથી દેહ ઉત્પન્ન થાય છે. (ન્યાયસૂત્ર ૩.૨.૬૧ ભાષ્યસહિત). | ન્યાય-શેષિક ઉત્તર આપે છે કે “ઘટ વગેરે કર્મનિરપેક્ષ ઉત્પન્ન થાય છે એમ જે ભૌતિકવાદીએ દષ્ટાન્તરૂપે કહ્યું તે સાબિત થયેલી વસ્તુ નથી, અને અમને સ્વીકાર્ય પણ નથી. વળી, ઘટ વગેરેની ઉત્પત્તિમાં બીજ અને આહાર નિમિત્ત નથી જ્યારે દેહની ઉત્પત્તિમાં તે બંને નિમિત્ત છે, એટલે ભૌતિકવાદીએ આપેલું દષ્ટાંત વિષમ હોઈ અમને સ્વીકાર્ય નથી. ઉપરાંત, શુક અને શેણિતના સંગથી હમેશાં શરીરત્પત્તિ ( ગર્ભાધાન) થતી નથી. આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે શુકશેણિતસંગ શરીરત્પત્તિનું એકમાત્ર . નિરપેક્ષ કારણ નથી. કેઈ બીજી વસ્તુની પણ એમાં અપેક્ષા રહે છે. તે છે પૂર્વકમ. પૂર્વકમ વિના શુકશેણિતગ શરીરેત્પત્તિમાં
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્થ બનતું નથી. તેથી, ભૌતિક તને શરીરેત્પત્તિનું નિરપેક્ષ કારણ ન માનતાં કર્મસાપેક્ષ કારણ માનવું જોઈએ. પૂર્વ કર્મ અનુસાર જ શરીરની ઉત્પત્તિ થાય છે અને પૂર્વકર્મને અનુરૂપ શરીર સાથે જ આત્મવિશેષને સંગ થાય છે. જેનાં શરીર એકસરખાં નથી પણ અનેક જાતનાં હોય છે. શરીરભેદને ખુલાસો કરવા જીવનાં પૂર્વ કર્મો માનવા જ જોઈએ. પૂર્વ કર્મ ન માનવાથી અમુક આત્માને અમુક જ જાતનું શરીર એવી જે વ્યવસ્થા છે તેનું સમાધાન નહિ થાય. પૂર્વ કર્મને માનીએ તે જ આ વ્યવસ્થાનું સમાધાન થાય. એટલે શરીરેત્પત્તિમાં કર્મને નિમિત્તકારણ માનવું જોઈએ. (ન્યાયસૂત્ર ૩.૨. ૬૨-૬૭)
આ બધી ચર્ચા ઉપરથી ફલિત થાય છે કે શરીરની ઉત્પત્તિ અને નાશ કર્મ ઉપર નિર્ભર છે. વિપાકોનુખ કર્મોનાં ફળ ભેગવવા માટે અનુરૂપ શરીર ઉત્પન્ન થાય છે અને તે ફળ ભેગવાઈ જતાં તે શરીર પડે છે.
ઈરછા-દ્વેષપૂર્વક કરાતી ક્રિયા (=પ્રવૃત્તિ) પિતાનું ફળ આપે છે જ. ઈરછા-દ્વેષપૂર્વક કરાતી ભલી ક્રિયા ધર્મ કહેવાય છે અને બૂરી ક્રિયા અધર્મ કહેવાય છે. ભલી ક્રિયાનું ફળ સુખ છે અને બૂરી ક્રિયાનું ફળ દુઃખ છે. પરંતુ કિયા તે ક્ષણિક છે અને તેનું ફળ તે ઘણી વાર જન્માન્તરમાં મળે છે. ક્રિયા ક્ષણિક હોઈ નાશ પામી જાય છે તે તે પિતાનું ફળ જન્માન્તરમાં કેવી રીતે આપી શકે? આને ઉકેલ અદષ્ટની કલ્પનામાં છે. ક્રિયાને કારણે આત્મામાં અદષ્ટ જન્મે છે. તે ક્રિયા અને તેના ફળની વચ્ચે કડી સમાન છે. ક્રિયાને લઈ જન્મેલું અદષ્ટ આત્મામાં રહે છે અને પિતાનું ફળ સુખ યા દુખ આત્મામાં જન્માવીને તે પૂરેપૂરું ભેગવાઈ જાય પછી જ નિવૃત્ત થાય છે. ભલી પ્રવૃત્તિને ધર્મ કહેવામાં આવે છે અને તે પ્રવૃત્તિજન્ય અદઇને પણ ધર્મ કહેવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે, બૂરી પ્રવૃત્તિને અધર્મ કહેવામાં આવે છે અને તે પ્રવૃત્તિજન્ય અદણને પણ અધર્મ કહેવામાં આવે છે. ધર્મરૂપ અદષ્ટ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
આત્મામાં સુખ. પેદા કરે છે અને અધર્મરૂપ અદષ્ટ આત્મામાં દુખ પેદા કરે છે.
ખરેખર ક્રિયાને (પ્રવૃત્તિને) અદષ્ટનું કારણ ગણવામાં આવી નથી પરંતુ ઈચ્છા-દ્વેષને જ ધર્માધર્મરૂપ અદષ્ટનું કારણ ગણવામાં આવ્યાં છે. ક્રિયા તે શરીર કે મન કરે છે પણ અદષ્ટ અને તેનું ફળ આત્મામાં ઉત્પન્ન થાય છે, એમ કેમ? ન્યાય-વૈશેષિક ઉત્તર આપશે કે ધર્મ કે અધર્મરૂપ અદષ્ટની ઉત્પત્તિમાં અમે ક્રિયાને કારણ ગણુતા નથી પણ ઈચ્છા છેષને કારણ ગણીએ છીએ. ઈચ્છાÀષનિરપેક્ષ ક્રિયા અદષ્ટોત્પાદક નથી. અદષ્ટનાં ઉત્પાદક ઈચ્છાષને આશ્રય આત્મા છે, ઈચ્છાઢેષજન્ય ધર્મધર્મરૂપ અદષ્ટ પણ આત્મામાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ધર્માધર્મરૂપ અદષ્ટનું ફળ સુખદુઃખ પણ આત્મામાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. વળી, જે આત્મામાં ઈરછા-દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય છે તે જ આત્મામાં તજજન્ય અદષ્ટ ઉત્પન્ન થાય છે અને તે જ આત્મામાં તે અદષ્ટજન્ય સુખ કે દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે. જુઓ પ્રશસ્તપાદભાષ્ય ગુણસાધમ્મપ્રકરણ.
રાગ આદિ દોષથી રહિત પ્રવૃત્તિ પુનર્ભવનું કારણ નથી. દોષરહિત પ્રવૃત્તિ કરનારને પુનર્ભવ અટકી જાય છે (ન્યાયસૂત્ર ૪.૧.૬૪). પ્રવૃત્તિ દોષરહિત હેવાથી નવા કર્મો બંધાતાં નથી. તેથી જે રાગ વગેરે દોષથી મુક્ત થઈ ગયું હોય છે તે વિહરતે હેવા છતાં મુક્ત છે-જીવન્મુક્ત છે (ન્યાયભાષ્ય ૪. ૨. ૨.).
જે રાગ વગેરે દોષથી મુક્ત થયેલ હોય છે તેને પુનર્ભવ અટકી ગયા હોવા છતાં અને તે નવાં કર્મો બાંધતે ન હોવા છતાં તેનાં પૂર્વકૃત કર્મોનાં બધાં ફળ ભેગવાઈ ન જાય ત્યાં સુધી તેને છેલ્લા જન્મમાં જીવવાનું હોય છે. અનન્ત જન્મમાં કરેલાં કર્મો એક જન્મમાં કેવી રીતે ભેગવાઈ જાય એવી શંકા અહીં કેઈને થાય. આ શંકાનું સમાધાન ન્યાય-વૈશેષિક ચિંતકો નીચે પ્રમાણે કરે છે. એક, કર્મક્ષય માટે આટલે વખત જોઈએ જ એ કઈ નિયમ નથી. બીજુ, પૂર્વના અનન્ત જન્મમાં જેમ કર્મોને સંચય
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
થત રહ્યો હોય છે તેમ ભેગથી તેમને ક્ષય પણ તે રહ્યો હોય છે. ત્રીજુ, પિતાના છેલ્લા જન્મમાં તે તે કર્મને વિપાક ભોગવવા માટે જરૂરી જુદાં જુદાં અનેક શરીરે ગઝદ્ધિના બળે નિર્માણ કરીને તેમ જ મુક્ત આત્માઓએ છેડી દીધેલાં મનેને ગ્રહણ કરીને જીવન્મુક્ત બધાં પૂર્વકૃત કર્મોના વિપાકને ભેગવી લે છે. (ન્યાયભાષ્ય ૪. ૧. ૬૪, કંદલી (ગંગાનાથ ઝા ગ્રંથમાળા ૧) પૃ. ૬૮૭ અને ન્યાયમંજરી (કાશી) ભા. ૨ પૃ. ૮૮.) *
ગૌતમના ન્યાયસૂત્રમાં ઈશ્વર વિશે ત્રણ સૂત્ર છે. આ ત્રણ, સૂત્રમાં પુરૂષકર્મ અને તેના ફળની બાબતમાં ઈશ્વરનું શું કાર્ય છે તે દર્શાવ્યું છે. પ્રથમ બે સૂત્રોમાં વિરોધીઓનાં બે મત આપી. ત્રીજા સૂત્રમાં ગૌતમે પિતાને સિદ્ધાન્ત રજુ કર્યો છે.
સૂત્ર ૪. ૧. ૧૯ જણાવે છે કે પુરુષનાં કર્મોનું વૈફલ્ય જણાતું હેઈ ફળનું કારણ ઈશ્વર છે. આ સૂત્ર અનુસાર કર્મફળનું કારણ કર્મ નથી પણ ઈશ્વર છે. કર્મ અને કર્મફળ વચ્ચે નિયત સંબંધ નથી. ફળ કર્મ ઉપર આધાર રાખતું નથી પણ ઈશ્વર ઉપર આધાર રાખે છે. આમ માનવું જોઈએ કારણ કે ઘણી વાર કર્મ કરવા છતાં પુરુષને તેનું ફળ મળતું દેખાતું નથી.
૪. ૧. ૨૦ જણાવે છે કે ના, ઈશ્વર ફળનું કારણ નથી કારણ કે પુરુષ કર્મ ન કરે તે ફળ મળતું નથી. આ સૂત્ર અનુસાર ઉપરના સૂત્રમાં નિરૂપવામાં આવેલા સિદ્ધાંત ખોટો છે, કારણ કે ખરેખર કર્મફળનું કારણ કર્મ નહિ પણ ઈશ્વર હોય તે કર્મ ન કરવા છતાં આપણને ઈછિત ફળ મળવું જોઈએ, પરંતુ ક્યાંય કર્મ કર્યા વિના ફળ મળતું જણાતું નથી.
સૂત્ર ૪. ૧. ૨૧ જણાવે છે કે કર્મ (તેમ જ ફળ) ઈશ્વરકારિત હોવાથી ઉપરના બેય સિદ્ધાંત તર્કહીન છે. આ સૂત્રમાં ગૌતમ પિતાને સિદ્ધાંત રજૂ કરે છે. તે નીચે પ્રમાણે છે. ઉપરના બને સિદ્ધાંત ખોટા છે. એક કર્મ–ફળના નિયત સંબંધને અવગણે છે, બીજો ઈશ્વરને અવગણે છે. ખરેખર તે કર્મ અને ફળ.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
વચ્ચે નિયત સંબંધ છે જ. અમુક કર્મ કરે એટલે તે પિતાનું ફળ આપે છે. કૃત કર્મને ફળવા માટે ઈશ્વરની જરૂર નથી એ વાત સાચી. પરંતુ ઈચ્છિત ફળ મેળવવા કયું કર્મ કરવું તે જાણવું જોઈએ. આ જ્ઞાન લૌકિક બાબતમાં તે તે તે વિષયના જાણકાર આપે છે પરંતુ રાગ આદિ દોષથી મુક્ત થવા કઈ કક્ષાએ કેવું કર્મ કરવું, શી સાધના કરવી તેનું જ્ઞાન તે રાગ આદિથી મુક્ત થયેલ ઈશ્વર જ કરાવી શકે. આમ કર્મ અને તેના ફળ વચ્ચે નિયત સંબંધ છે, પરંતુ તે નિયત સંબંધને જાણવા ઈશ્વરની આપણને જરૂર છે. ઈશ્વર કેવળ ઉપદેષ્ટા, માર્ગદર્શક, કર્ય–ફળના નિયત સંબંધનું જ્ઞાન કરાવનાર છે. આ અર્થમાં જ તે કર્મ કારપિતા છે. તે બળજબરીથી કેઈની પાસે કર્મ કરાવતું નથી. વૈદ્ય કેવળ દવા બતાવે છે તેમ છતાં આપણે કહીએ છીએ કે વૈદ્ય રોગ મટાડયો. તેવી જ રીતે, ઈશ્વર પણ રાગ આદિ રોગને ઇલાજ બતાવે છે તેમ છતાં આપણે કહીએ છીએ કે ઈશ્વરે એ રેગ મટાડ્યો–ઈશ્વરે ફળ આપ્યું–ઈશ્વરે અનુગ્રહ કર્યો. આ અર્થમાં જ ઈશ્વર ફળકારયિતા ય ફળસંપાદયિતા છે. આમ સંભવ છે કે ગૌતમને મતે દોષમાંથી મુક્ત થયેલાને, જીવન્મુક્ત ઉપદેષ્ટાને ઈશ્વર ગણવામાં આવેલ છે અને તે જ કર્મફળના નિયત સંબંધનું જ્ઞાન છને કરાવે છે. '
ઉત્તરકાલીન ન્યાય–વૈશેષિકેએ સદામુક્ત સૃષ્ટિકર્તા ઈશ્વરને સ્વીકારેલ છે. આ ઈશ્વર જીવોને તેમનાં કર્મ અનુસાર ફળ આપે છે. એથી એના ઈશ્વરપણાને કે એની સ્વાધીનતાને કંઈ બાધ આવતા નથી. ઊલટું, તે તેનું ઈશ્વરપણું પુરવાર કરે છે. શેઠ તેના સેવકોની યેગ્યતાને લક્ષમાં લઈ અનુરૂપ ફળ આપે તે શેઠ શેઠ મટી જતું નથી. ઈશ્વર પ્રત્યેક જીવની સમક્ષ તેના કર્મને અનુરૂપ ભેગસામગ્રી ઉપસ્થિત કરે છે તેના કર્મના વિપાકકાળે તે કર્મનું
ગ્ય ફળ ઉત્પન્ન કરી જીવ સમક્ષ ઉપસ્થિત કરે છે. (કદલી પૃ. ૧૩૩).
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
મીમાંસાદુનમાં ક અને પુનર્જન્મ
મીમાંસાદર્શન પણ આત્માને નિત્ય માને છે. એટલે તે પણ પૂર્વજન્મ અને પુનર્જન્મને સ્વીકારે છે.
વેદપ્રતિપાદ્ય કમ ચાર પ્રકારનાં છે—(૧) કામ્ય કર્યું તેને કહેવામાં આવે છે જે કાઇ કામનાવિશેષની સિદ્ધિને માટે કરવામાં આવે છે. (૨) પ્રતિષિદ્ધ ક` તે છે જે અનર્થાત્પાદક હાવાથી નિષિદ્ધ છે. (૩) નિત્ય કર્મ તે છે જે ફુલાકાંક્ષા વિના કરવામાં આવતું કરણીય કર્મ છે, જેમ કે સંધ્યાવંદન આદિ અને (૪) નૈમિત્તિક કર્મ તે છે જે અવસવિશેષ પર કરવામાં આવે છે, જેમ કે શ્રાદ્ધ આદિ કર્મ. મીમાંસા કામ્ય કર્માને જ દુઃખનું અને ક બંધનું કારણ ગણે છે. નિષ્કામભાવે કરવામાં આવતાં વેદવિહિત નિત્યનૈમિત્તિક કર્માં દુઃખનું કે કર્મબંધનું કારણ નથી. એટલે દુઃખમાંથી અને બંધનમાંથી મુક્ત થવા માટે કામ્ય કર્મોને તેમ જ નિષિદ્ધ કર્મોને છોડવાં જાઈએ.
યજ્ઞ આદિ અનુષ્ઠાન (કર્મી) કરતાં તરત જ ફળની નિષ્પત્તિ થતી નથી, પરંતુ કાલાન્તરમાં થાય છે. હવે પ્રશ્ન એ છે કે કર્મના અભાવમાં કર્મ લેત્પાદક કેવી રીતે બની શકે? મીમાંસકાનું કહેવું છે કે અપૂર્વ દ્વારા. પ્રત્યેક કમ માં અપૂર્વને (પુણ્યાપુણ્યને) ઉત્પન્ન કરવાની શક્તિ હાય છે (તન્ત્રવાર્તિક પૃ. ૩૯૫). કર્માંથી ઉત્પન્ન થાય છે અપૂર્વ અને અપૂર્ણાંથી ઉત્પન્ન થાય છે ફળ. આમ અપૂર્વે જ ક અને કર્મફળને જોડનાર કડી છે, એટલે જ શંકરાચાર્ય અપૂર્વને કની સૂક્ષ્મ ઉત્તરાવસ્થા કે ફળની પૂર્વાવસ્થા માને છે (શાંકરભાષ્ય ૩. ૨. ૪૦). અપૂર્વની કલ્પનાને મીમાંસકાની કવિષયક એક મૌલિક કલ્પના માનવામાં આવે છે.
જૈનદર્શનમાં કર્મો અને પુનર્જન્મ
આચારાંગ પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના પ્રથમ ઉદ્દેશકના ‘અર્પણા અત્થિત્તપદ' નામના પ્રથમ પદમાં આત્માના પૂર્વજન્મનું જ્ઞાન જાતિ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
સ્મરણથી થાય છે એમ કહેવાયું છે. વધુમાં ત્યાં જણાવ્યું છે કે આત્મા બધી દિશાએ અને અનુદિશાઓમાં ગતિ કરે છે. અહીં જન્માન્તર માટે જતા જીવની ગતિના નિર્દેશ છે. સિદ્ધાન્ત ગ્રથામાં આને અંતરાલગતિ કહેવામાં આવેલ છે. આમ જૈનદર્શન પ્રાચીન કાળથી પૂર્વજન્મ અને પુનર્જન્મ માને છે.
જૈનદર્શન અનુસાર કર્મોના એક અથ છે ક્રિયા, પ્રવૃત્તિ; બીજો અર્થ છે જીવની પ્રવૃત્તિ દ્વારા જે સૂક્ષ્મ પુદ્ગલા (કર્મીવર્ગા) જીવ તરફ આકર્ષાઇને તેને ચાંટે છે તે પુદ્ગલેાને ક કહેવામાં આવે છે. આમ ક પૌલિક દ્રવ્યરૂપ છે. પુદ્ગલને અથ` મેટર (matter) છે:
કર્મો પૌદ્ગલિક યા ભૌતિક હોય તેા તેને રગાડાવા જોઈએ. જેમ જપાકુસુમના લાલ રંગ દર્પણમાં પ્રતિફલિત થાય છે તેમ કર્મ પુદ્ગલાના ર'ગે પોતાના સાન્નિધ્યમાં રહેલા આત્મામાં પ્રતિકૂલિત થાય છે. આમ કની પૌલિકતાને કારણે આત્માની લેશ્યાઆના રંગની જૈન માન્યતા ઘટે છે. આજીવિકના અભિજાતિએના સિદ્ધાંત પણ કમરોનું રંગને આધારે વગી કરણ જ છે. આ કારણે પ્રોફેસર સીમર તેમના ‘લાસોફિસ ઓફ ઇન્ડિયા’(પૃ. ૨૫૧)માં જણાવે છે કે કર્મોના રંગાના સિદ્ધાંત જૈન ધમની જ ખાસ વિશેષતા નથી, પરંતુ મગધમાં સચવાયેલ આ પૂર્વેના સામાન્ય વારસાના એક ભાગ હોય એમ જણાય છે. કના પૌદ્ગલિકત્વ અથવા મૂર્તત્વની સિદ્ધિ નીચે પ્રમાણે કરવામાં આવી છે–(૧) શરીર વગેરે મૂર્ત હોવાને કારણે તેમના નિમિત્તભૂત ક પણ મૂર્ત હોવાં જોઇએ. આ તક ને સ્વીકાર કરી જૈનદર્શનમાં કને મૂર્ત માનવામાં આવ્યાં છે. જેમ પરમાણુઓનાં ઘટ વગેરે કા` મૂ છે એટલે પરમાણુ મૂ છે તેમ કમ'નાં શરીર આદિ કાર્ય મૂત છે એટલે કમ પણ મૂ છે. (ર) કમ મૂર્ત છે કારણ કે એની સાથે સંબ ́ધ થતાં સુખા≠િના અનુભવ થાય છે, ઉદાહરણા ભાજન. જે અભૂત હાય એની
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાથે સંબંધ થતાં સુખાદિનો અનુભવ થતો નથી, ઉદાહરણાર્થ આકાશ. (૩) કર્મ મૂર્ત છે કારણ કે એના સંબંધથી વેદનાને અનુભવ થાય છે, ઉદાહરણાર્થ અગ્નિ. જે અમૂર્ત હોય એના સંબંધથી વેદનાને અનુભવ થતું નથી, ઉદાહરણાર્થે આકાશ. (૪) કર્મ મૂર્ત છે કારણ કે એમાં બાહ્ય પદાર્થો વડે બેલાધાન થાય છે, ઉદાહરણાર્થ ઘટ. જેવી રીતે ઘટ વગેરે મૂર્ત વસ્તુઓ ઉપર તેલ વગેરે બાહ્ય પદાર્થોનું વિલેપન કરવાથી બેલાધાન થાય છે અર્થાત્ સ્નિગ્ધતા આદિની ઉત્પત્તિ થાય છે તેવી રીતે કર્મમાં પણ માલા, ચંદન, વનિતા આદિ બાહ્ય પદાર્થના સંસર્ગથી બલાધાન થાય છે, અર્થાત્ ઉદ્દીપન આદિની ઉત્પત્તિ થાય છે. આ બધાં કારણોને આધારે કર્મ મૂર્ત છે એ પુરવાર થાય છે. (જુઓ વિશેષાવશ્યકભાષ્ય, ગાથા ૧૬૨૫–૧૬ર૭).
કર્મ મૂર્ત છે અને આત્મા અમૂર્ત છે. આવી પરિસ્થિતિમાં કર્મ આત્માની સાથે સંબદ્ધ કેવી રીતે થઈ શકે ? મૂર્ત દ્વારા અમૂર્તને ઉપઘાત કે ઉપકાર કેવી રીતે થઈ શકે? જેમ જ્ઞાન વગેરે અમૂર્ત હોવા છતાં વિષ, મદિરા આદિ મૂર્ત વસ્તુઓ દ્વારા તેમનો ઉપઘાત થાય છે તથા ઘી, દૂધ આદિ પૌષ્ટિક પદાર્થો દ્વારા એમને ઉપકાર થાય છે તેમ આત્મા અમૂર્ત હોવા છતાં મૂર્ત કર્મ દ્વારા તેને ઉપઘાત કે ઉપકાર થાય છે. વળી, સંસારી આત્મા એકાંતપણે અમૂર્ત નથી. જીવ અને કર્મને અનાદિકાલીન સંબંધ હોવાથી જીવ પણ કથંચિત કર્મપરિણામરૂપ છે. માટે એ એ રૂપમાં મૂર્તિ છે. આ પ્રકારે કથંચિત મૂર્ત આત્મા સાથે મૂર્ત કર્મ સંબદ્ધ થઈ શકે છે તથા કર્મ આત્માને ઉપઘાત કે ઉપકાર કરી શકે છે. (જુઓ વિશેષા. વશ્યકભાષ્ય ગાથા ૧૬૩૭–૩૮). - જીવ અને કર્મને સંબંધ અનાદિ છે. જે પુદ્ગલપરમાણુઓ કર્મરૂપે પરિણત થાય છે તેમને કર્મવર્ગણ કહે છે અને જે શરીર રૂપે પરિણત થાય છે તેમને કર્મવર્ગણ કહે છે. લોક આ બને પ્રકારના પરમાણુથી પૂર્ણ છે. જીવ પિતાની મનવચનકાયાની પ્રવૃત્તિથી
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧.
આ પરમાણુઓને પિતાના ભણી આકર્ષત રહે છે. મનવચનકાયાની પ્રવૃત્તિ ત્યારે જ થાય થાય છે જ્યારે જીવની સાથે કર્મ સંબદ્ધ હોય, અને જીવની સાથે કર્મ ત્યારે જ સંબદ્ધ થાય છે જ્યારે મનવચનકાયાની પ્રવૃત્તિ હેય. આ પ્રકારે કર્મથી પ્રવૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિથી કર્મની પરંપરા અનાદિ કાળથી છે. કર્મ અને પ્રવૃત્તિના કાર્યકારણભાવને નજર સમક્ષ રાખી પુગલપરમાણુઓના પિંડરૂપ કર્મને દ્રવ્ય કર્મ અને રાગદ્વેષ આરિરૂપ કર્મને ભાવકર્મ કહેવામાં આવે છે. દ્રવ્યકર્મ અને ભાવકર્મને કાર્યકારણભાવ મરઘી અને ઇંડાની માફક અનાદિ છે. જ્યારે રાગદિ ભાવને ક્ષય થાય છે ત્યારે આત્માને કર્મપુદ્ગલ સાથે સંબંધ છૂટી જાય છે. આમ, આત્માને કર્મપુદ્ગલ સાથે સંબંધ અનાદિ હોવા છતાં સાંત છે. (વિશેષાવશ્યકભાષ્ય ગાથા ૧૬૩૯)
આત્મા સ્વાભાવથી અમૂર્ત છે પરંતુ પૌગલિકકર્મ સાથે તેને નીરક્ષીર જે સંબંધ અનાદિ (ઈને સંસારી અવસ્થામાં તેને કથંચિત મૂર્ત માનવામાં આવેલ છે. આત્માના કર્મ સાથેના સંબંધને લઈને આત્માની ચાર પ્રકારની મુખ્ય અવસ્થા થાય છે–ઔપથમિક, સાયિક, લાયોપથમિક અને ઔદયિક કમેના ઉપશમથી ઉત્પન્ન થનાર ઔપશમિક, કર્મના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થનાર ક્ષાયિક, કર્મના ક્ષય અને ઉપશમથી ઉત્પન થનાર ક્ષાપશમિક અને કર્મના ઉદયથી પેદા થનાર ઔદયિક. આ ઉપરાંત પાંચમે ભાવ પારિણામિક છે જે આત્માનું સ્વાભાવિક પરિણમન જ છે. (તત્વાર્થસૂત્ર ૨.૧).
કર્મનું જીવ ભણી આવવાનું (= આસવનું) કારણ છે મન વચનકાયાની પ્રવૃત્તિ. આમ મનવચનકાયાના વ્યાપારે, જેમને જૈને
ગ કહે છે તે, કર્મોને આત્માની સાથે સંબંધ કરાવનાર છે. આત્મા ભણી આકર્ષાયેલાં કર્મોને આત્માના પ્રદેશ સાથે નીરક્ષીર સંબંધ થવે તે બંધ છે. ઉમાસ્વાતિ મહારાજ બંધનાં કારણેમાં મિથ્યાદર્શન, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને વેગ એ પાંચને ગણવે
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર
છે. પરંતુ ખાસ તે આ પાંચમાંથી કષાય જ બંધનું મુખ્ય કારણ છે. (તત્વાર્થસૂત્ર ૬. ૧-૨ અને ૮.૧) - આત્માને લાગેલાં કર્મો આત્માની અમુક શક્તિને ઢાંકે છે, તે શક્તિને તે અમુક વખત સુધી ઢાંકે છે, જુદી જુદી તીવ્રતા વાળાં ફળ આપે છે અને અમુક જથ્થામાં આત્માને લાગે છે. પરંતુ અહીં પ્રશ્ન થાય છે કે તે આત્માની કઈ શક્તિને ઢાંકશે, કેટલાં વખત સુધી ઢાંકશે, કેટલી તીવ્રતાવાળાં ફળ આપશે અને કેટલા. જથ્થામાં લાગશે તેનાં નિયામક કારણે શા છે? જૈન મતે તે કર્મોને આત્મા ભણી લાવવામાં કારણભૂત આત્માની પ્રવૃત્તિ છે અને તે પ્રવૃત્તિના પ્રકાર આત્માની કઈ શક્તિને તે કર્મો ઢાંકશે તે નક્કી કરે છે. જે તેની પ્રવૃત્તિ જ્ઞાનનાં સાધનેને નાશ કરનારી, જ્ઞાનીને અનાદર કરનારી હશે તે તેવી પ્રવૃત્તિથી આત્માને લાગનારા કર્મો આત્માની જ્ઞાનશક્તિને ઢાંકશે. તે પ્રવૃત્તિનું પ્રમાણ તે કર્મોને જથ્થાનું પ્રમાણ નક્કી કરે છે. કર્મો કેટલા વખત સુધી આત્માની શક્તિને ઢાંકશે એને આધાર તથા ફળની તીવ્રતા-મંદતાને આધાર પ્રવૃત્તિ કરતી વખતની કષાયની તીવ્રતા–મંદતા ઉપર છે. કષાય ચાર છે – કોધ, માન, માયા અને લેભ. તે રાગ-દ્વેષને જ વિસ્તાર છે. જેમ વધારે તીવ્ર કષાયપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ તેમ તે પ્રવૃત્તિથી લાગતાં કર્મો વધારે વખત સુધી આત્માની શક્તિને ઢાંકશે અને વધારે તીવ્ર ફળ આપશે. આમ, જૈને કષાયને છોડવા ઉપર વિશેષ ભારે મૂકે છે, પ્રવૃત્તિને છેડવા પર તેટલે નહિ. જૈનોએ સાંપરાયિક અને ઈર્યાપથિક કર્મબંધ સ્વીકાર્યા છે અને જણાવ્યું છે કે કષાયસહિત પ્રવૃત્તિ કરનારને સાંપરાયિક કર્મબંધ થાય છે અને કષાય. રહિત પ્રવૃત્તિ કરનારને ઈર્યાપથિક કર્મબંધ થાય છે. સાંપરાયિક કર્મબંધને સમજાવવા માટે તેઓ ભીના ચામડા પર પડેલી રજના ચુંટવાનું દષ્ટાંત આપે છે અને ઇર્યાપથિક કર્મબંધને સમજાવવા માટે સૂકી ભીંત પર ફેકવામાં આવેલા લાકડાના ગોળાનું ઉદાહરણ આપે છે. અર્થાત જેને કહેવા માંગે છે કે મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોવા છતાં પણ જે કષાય ન હોય તે ઉપાર્જિત કર્મોમાં સ્થિતિ તેમ જ રસને બંધ થતું નથી. સ્થિતિ અને રસ બનેના બંધનું કારણ કષાય છે. આથી કષાય જ સંસારની ખરી જડ છે. આમ, ખરેખર તે ફળની આકાંક્ષાવાળી પ્રવૃત્તિ જ બંધનું કારણ છે, ફળની આકાંક્ષા વિનાની અનાસક્ત પ્રવૃત્તિ બંધનું કારણ નથી એવું ફિલિત થાય છે. (જુઓ તત્વાર્થસૂત્ર ૮.૩, સર્વાર્થસિદ્ધિ ૮.૩, તત્વાર્થસૂત્ર ૬.૪). - અહીં ન્યાયવિશારદ ન્યાયતીર્થ મુનિશ્રી ન્યાયવિજયજીના શબ્દો ટાંકવા યોગ્ય છે. તેઓ તેમના જૈનદર્શન પૃ. ૩૭૫ ઉપર કહે છે કે “કર્મદલના અનન્ત વિસ્તારમાં મેહનું–રાગદ્વેષમેહનુંકામ, ક્રોધ, મદ, માયા, લેભ એ ટોળકીનું–પ્રમુખ અને અગ્રિમ વર્ચસ છે. ભવચકને મુખ્ય આધાર એમના ઉપર છે. એઓ સમગ્ર દેના ઉપરિ છે. સકલ કર્મતન્ક પર એમનું અગ્રગામી પ્રભુત્વ અને નેતૃત્વ છે. એમનાથી મુક્તિ થઈ જાય તે સમગ્ર કર્મચક્રથી મુક્તિ થયેલી જ છે. એટલા માટે કહ્યું છેઃ પાચમુ શિર મુફ્તિરે અર્થાત્ કષાયથી મુક્ત થવામાં જ મુક્તિ છે.” | પ્રવૃત્તિત્યાગ સંબંધમાં એ વિચારક મુનિવરે જે કહ્યું છે તે વિચારણીય છે. તેઓ કહે છે, “અશુભ પ્રવૃત્તિ છેડી જ દેવાની છે; પણ તે ક્યારે બને ? જ્યારે મનને શુભ પ્રવૃત્તિઓમાં રોકવામાં આવે ત્યારે. જેમ પગમાં વાગેલો કાંટો કાઢવામાં સોયને ઉપયોગ કરીએ છીએ તેમ અશુભ પ્રવૃત્તિઓથી છૂટવા માટે શુભ પ્રવૃત્તિએને આશ્રય લેવાની જરૂર પડે છે. કાંટો કાઢવ્યા પછી કાંટાને ફેકી દઈએ છીએ, પણ સોયને ભવિષ્યના ઉપગ માટે સાચવી રાખીએ છીએ, તે પ્રમાણે જ્યાં સુધી અશુભ પ્રવૃત્તિઓ પ્રત્યેનું વલણ તદ્દન નાબૂદ ન થયું હોય ત્યાં સુધી શુભ પ્રવૃત્તિઓ ત્યાજ્ય બનતી નથી. શુભ પ્રવૃત્તિના બંધનથી છૂટવા માટે તે પ્રવૃત્તિને ત્યાગ કરવાની જરૂર નથી, પણ તે પ્રવૃત્તિના કર્તાએ પ્રવૃત્તિ કરવાના
s
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
આશયને શુભમાંથી શુદ્ધ રૂપમાં ફેરવવાની જરૂર છે....પ્રસ્તુતમાં કહેવાની મતલબ એ છે કે પ્રવૃત્તિ છેાડી છૂટતી નથી. જ્યારે તેની જરૂર નથી હાતી ત્યારે તે આપોઆપ સ્વાભાવિકપણે છૂટી જાય છે. પણ જ્યાં સુધી જીવનની દશા સ્વભાવતઃ પ્રવૃત્તિગામી છે ત્યાં સુધી માણસે અસત્ પ્રવૃત્તિને ત્યાગી સત્પ્રવૃત્તિશીલ બનવું જોઇએ. અકાળે કરેલા પ્રવૃત્તિયાગમાં કતવ્યપાલનના સ્વાભાવિક અને સુસંગત માર્ગથી સ્મ્રુત થવાપણું છે, એમાં વિકાસસાધાનાની અનુકૂળતા નથી, પણ જીવનની વિડંબના છે.” (જૈનદર્શન, પૃ. ૩૬૩).
જના સ્વીકારે છે કે પૂર્વજન્મમાં કરેલાં કર્મ આ જન્મમાં ફળે છે, તેમ આ જન્મમાં કરેલાં કર્મ પણ આ જન્મમાં ફળે છે. આના સમર્થનમાં ન્યાયવિજયજી ભગવતીસૂત્રને ટાંકે છે. (જૈનદર્શન પૃ. ૩૫૫). દસકાલિયસુત્તની અગસ્ત્યસિંહણિ (પ્રાકૃત ટેસ્ટ સાસાયટી, પૃ. ૫૭) આ એ પ્રકારનાં કર્મો માટે અનુક્રમે પરલેાકવેદનીય અને ઇહલેાકવેઢનીય એવાં નામે વાપરે છે.
કર્મના મૂળભૂત આઠ પ્રકાર છે. તેમને કર્મની આઠ મૂળપ્રકૃતિ કહેવામાં આવે છે. તે નીચે પ્રમાણે છે—
(૧) જ્ઞાનાવરણીય કર્મ – આત્માની જ્ઞાનશક્તિને ઢાંકનાર કર્મ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે,
(૨) દેશનાવરણીય કર્મ – અીં દર્શનને અર્થ નિરાકાર ઉપયાગ—આધ છે. આત્માની નિરાકાર ઉપયોગ રૂપ શક્તિને ઢાંકનાર કર્માં દશનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે.
(૩) વેદનીય કર્મ – જે કર્મો સુખ-દુઃખના અનુભવ કરાવે છે તે વેદનીય કર્મ કહેવાય છે.
(૪) માહનીય કર્મ – માહનીય કર્મના બે ભેદ છે: દ"નમાનીય કર્મ અને ચારિત્રમેહનીય કર્મ. તત્ત્વપક્ષપાતને રુંધનાર કર્મ દશ નમેહનીય કર્મ કહેવાય છે અને ચારિત્રને રુંધનાર કર્મો ચારિત્રમાહનીય કર્મ કહેવાય છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
(૫) આયુષ્યકર્મ – જે કર્મ આયુષ્યની મર્યાદાનું નિયમન કરે છે તે આયુષ્યકર્મ કહેવાય છે.
(૬) નામકર્મ – જેનાથી એકેન્દ્રિય આદિ ભિન્ન જાતિએ અને મનુષ્ય આદિ ભિન્ન ભિન્ન ગતિ તેમ જ શરીર, રૂપ, સ્વર આદિ વ્યક્તિત્વને ઘડતી ખામતે નક્કી થાય છે તે નામકર્મ છે. (૭) ગાત્રકર્મ – જે કર્મ ઉચ્ચ-નીચ ગાત્ર અને સામાજિક માલેા, માનમરતા નક્કી કરી આપે છે તે ગાત્રકર્મ કહેવાય છે. (૮) અન્તરાયકર્મ – દાન, લાભ, ભાગ, ઉપભોગ અને વી'માં અન્તરાય ઊભા કરવાનું કાર્ય કરે છે તે કર્મ અન્તરાયકર્મ, (તત્ત્વાર્થસૂત્ર ૮.૪).
-
જૈનાએ કમ'ની દશ અવસ્થાએ માની છે. તે નીચે પ્રમાણે છે. (૧) અંધ – કર્મીની અંધાવસ્થામાં, કમ પુદ્ગલાના આત્માની સાથે નીરક્ષીરસંબંધ હોય છે.
-
(૨) સત્તા – કમ`ની સત્તાવસ્થામાં, કમ પુદ્ગલે પાતાનું ફળ ન આપતાં કેવળ સત્તારૂપે રહે છે.
(૩) ઉદય – કમ`ની ઉદયાવસ્થામાં, કમ પુદ્ગલા પાતાનું ફળ આપવા તત્પર થાય છે અને પેાતાનુ ફળ આપે છે.
(૪) ઉદીરણા – ક*ની ઉદીરણાવસ્થામાં, કમ પુદ્ગલાને ખાસ પ્રયત્નવિશેષથી આત્મા તેમના નિયત સમય પહેલાં ફળ આપવા ઉન્મુખ બનાવે છે.
(૫) સંક્રમણ – કર્માંની સંક્રમણાવસ્થામાં, આત્માના ખાસ પ્રયત્નવિશેષથી એક ક་પ્રકૃતિનું અન્ય સજાતીયક્રમ પ્રકૃતિમાં પરિવર્તન થાય છે.
(૬)–(૭) ઉર્દૂ ના—અપવર્તના – કર્મીની તે અવસ્થા કે જેમાં તેની સ્થિતિ અને રસમાં વધારે થાય તે ઉદ્ભવના અને જેમાં ઘટાડો થાય તે અપવના. અહી પણ આ વધારે કે ઘટાડા આત્માના પ્રયત્નવિશેષથી થાય છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
(૮) ઉપશમના – કર્મની ઉપશમનાવસ્થામાં, ઉદિત કર્મને ભસ્મચ્છન્ન અગ્નિની જેમ દબાવી શાંત કરી દેવામાં આવે છે.. આ ઉપશમન પણ આત્માના પ્રયત્નવિશેષથી થાય છે. .
(૯) નિધત્તિ – કમની નિધત્તિ અવરામાં, ઉદીરણ અને સંક્રમણની સંભાવનાનો અભાવ હોય છે.
(૧૦) નિકાચના – કર્મની નિકાચન અવસ્થામાં ઉદીરણા અને સંક્રમણ ઉપરાંત ઉદ્વર્તન અને અપવર્તનની સંભાવનાને પણ બિલકુલ અભાવ હોય છે.
ઉદીરણ, સંક્રમણ, ઉદ્વર્તન, અપવર્તન અને ઉપશમના કર્મ ઉપર પુરુષનું આધિપત્ય છે એમ સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે, પુરુષ કર્મને ગુલામ નથી. જેને કર્મસિદ્ધાન્તમાં પુરુષ સ્વાતંત્ર્ય (freedom of will) અને ઉદ્યમને ઘણે અવકાશ છે. મુનિશ્રી ન્યાયવિજ્યજી તેમના જૈનદર્શનમાં (પૃ. ૩૫૩) લખે છે, કર્મશાસ્ત્ર પણ કર્મને. ઉદય થવામાં સમુચિત ઉદ્યમને અવકાશ માને છે, તેમ જ કર્મના ઉદયને દુર્બલ બનાવવામાં પણ ગ્ય ઉદ્યમને આવકારે છે.” ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી ૨૬મી દ્વાર્વિશિકામાં શ્લેક ૨૪માં પુરુષપ્રયતનની અને પુરુષ સ્વાતંત્ર્યની સર્વોપરિતા સ્વીકારે છે અને સ્પષ્ટપણે કહે, છે કે નિકાચિત ગણાતા કર્મને પણ પુરુષ તપ અને સાધનાથી ક્ષીણ કરી શકે છે. કર્મ ઉદયમાં આવે ત્યારે તેના ફળને સમતાથી ભેગવવા કે આસક્તિ-વિહવળતાથી ભેગવવા પુરુષ સ્વતંત્ર છે.
ક” ઉદયમાં આવે ત્યારે તેને સમતાથી – સમભાવથી ભોગવી લેવામાં ડહાપણ છે. એમ ભેગવી લેવાથી એ કર્મ ખતમ થતાં નવાં દુઃખદ કર્મો મુકી જતું નથી. પણ જ્યારે કર્મનાં સુખભેગરૂ૫ ફળ આસક્તિથી અને દુઃખભેગરૂપ ફળ દુર્ગાનથી ભેગવવામાં આવે ત્યારે એ પ્રકારે ભેગવવાના પરિણામે બીજા નવા કર્મબધે જડાઈ જાય છે. અતઃ સુખભેગના ઉદયકાળે સુખભેગમાં નહિ રંગાતાં એટલે કે અનાસક્તપણે સમભાવથી એ ઉદિત કર્મને
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
લાગવી લેવાથી અને દુઃખની હાલતમાં હિંમતથી મનને શાન્તિમાં રાખી દુઃખને (એ ઉદિત અસાતવેદનીય કર્મને) જોગવી લેવાથી એ ઉદયાગત કર્મ એવી રીતે ક્ષીણ થઈ જાય છે કે જેના અનુસંધાનમાં નવાં અશુભ કર્મો બંધાવા પામતા નથી. કર્મવેગથી ભેગસામગ્રી ઉપસ્થિત થઈ, પણ એમાં મેહવિકારને વશ થવું કે ન થવું એ આત્માની પિતાની સત્તાની વાત છે.” (ન્યાયવિજયજીકૃત જૈનદર્શન પૃ. ૩૪૮).
બધાં જ કર્મોને ય તે મોક્ષ છે. આના માટે પ્રથમ તે આવતાં કર્મોને અટકાવી દેવા જોઈએ (સંવર) અને લાગેલાં કર્મોને ખેરવી નાખવાં જોઈએ (
નિરા). સંવરના ઉપાય તરીકે જૈને વ્રત, ગુપ્તિ, સમિતિ ધર્મ, અનુપ્રેક્ષા, પરીષહજય, ચારિત્ર અને તપ ગણાવે છે. હિંસા, અસત્ય, ચેરી, અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહમાંથી વિરતિ એ વ્રત છે. મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિને સમ્યફ નિગ્રહ એ ગુપ્તિ છે. વિવેકશીલ પ્રવૃત્તિ એ સમિતિ છે. ક્ષમા, મૃદુતા, અજુતા, શૌચ, સંયમ, સત્ય, તપ, ત્યાગ, આકિચન્ય અને બ્રહ્મચર્યરૂપ દશવિધ ધર્મ છે. શાંતભાવે પરીષહેને સહન કરવા એ પરીહજય છે. સમભાવ આદિ ચારિત્ર છે. વસ્તુસ્થિતિનું કલ્યાણપ્રેરક ચિંતન એ અનુપ્રેક્ષા છે. નિજેરાના ઉપાયમાં ઉપર ગણાવેલા ઉપાયે ઉપરાંત તપને સ્વીકાર છે. નિર્જરને ખાસ ઉપાય તપ છે. તપના બે પ્રકાર છે–બાહ્ય તપ અને આંતર તપ. બાહ્ય તપમાં અનશન આદિને સમાવેશ થાય છે. આંતર તપમાં પ્રાયશ્ચિત્ત (દેષશોધનક્રિયા), વિનય, વૈયાવૃત્ય (સેવાભક્તિ), સ્વાધ્યાય, વ્યુત્સર્ગ (મમત્વને–કાગાયિક વિકારોને ત્યાગ) તથા કલ્યાણગામી એકાગ્રતારૂપ ધ્યાન આ છને સમાવેશ થાય છે. તપથી સંવર પણ સધાય છે. પરંતુ નિર્જરા માટે તે મુખ્ય ખાસ ઉપાય તપ જ છે. આવતાં કર્મોને તદ્દન અટકાવી દેતાં અને લાગેલાં કર્મોને સંપૂર્ણ પણે ખેરવી નાખતાં આત્મા સંપૂર્ણપણે કમરહિત બની જાય છે. સંપૂર્ણપણે કર્મથી મુક્તિ એ જ મોક્ષ છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મ અને પુનર્જન્મ– ભારતીય દર્શનેને સર્વસાધારણ સિદ્ધાંત
ચાર્વાક દર્શનને છોડી બાકીનાં બધાં જ દર્શને કર્મવાદને અને પુનર્જન્મને સ્વીકારે છે. બધાં ભારતીય દર્શનેમાં એ વાત ઉપર સર્વસંમતિ છે કે મનુષ્ય કે વ્યક્તિ જે કર્મ કરે છે એ કર્મનું ફળ તેને જ મળે છે. શુભ કર્મનું ફળ સુખ છે અને અશુભ કર્મનું ફળ દુઃખ છે. જે કર્મનું ફળ વર્તમાન જન્મમાં મળતું નથી તે કર્મનું ફળ પછીના જન્મમાં મળે છે. જીવ પિતાનાં કર્મા નુસાર વિવિધ એનિઓમાં જન્મે છે. જ્યારે જીવ તૃષ્ણારહિત બની જાય છે ત્યારે તે ફલાસક્તિરહિત કર્મ કરે છે. નિષ્કામભાવે કરાતાં કર્મો બન્ધન નથી બનતાં. એ સ્થિતિમાં જીવને કેવળ પૂર્વ જન્મનાં કર્મોનાં જ ફળ ભેગવવાં પડે છે. તેને પુનર્ભવ નથી. તે દેહપાત પછી મુક્ત બને છે. અંતિમ જન્મમાં બધાં કર્મોના ફળે ખાસ પ્રક્રિયાથી તે ભેગવી લે છે. કર્મસિદ્ધાન્ત પર આક્ષેપ અને તેને પરિહાર
કર્મસિદ્ધાન્ત નિયતિવાદ (Predeterminism) અને નિરાશાવાદ ભણી લઈ જાય છે, તેમાં પુરુષ સ્વાતંત્ર્યને (freedom of will) અવકાશ જ નથી. પૂર્વ કર્મોને કારણે પ્રાણી અત્યારે જે કંઈ છે કે કરે છે તે છે અને કરે છે, અત્યારનાં કર્મો તેને ભાવિ વ્યક્તિત્વને નિયત કરશે અને આમ ચાલ્યા કરશે. પુરુષ સંપૂર્ણપણે પૂર્વકર્મોથી બદ્ધ છે, એટલું જ નહિ તેમનાથી તેને ચેતસિક અને શારીરિક વ્યવહાર – તેનું સંપૂર્ણ વ્યક્તિત્વ-નિયત છે. આમાં પુરુષ સ્વાતંત્ર્યને અવકાશ ક્યાં રહ્યો? વળી, આમાં મુક્તિને સંભવ પણ ક્યાં રહ્યો? આ શંકા બરાબર નથી. તે કર્મસિદ્ધાંતની અધુરી સમજમાંથી ઊભી. થયેલી છે. કર્મ અનુસાર પુરુષને ભિન્ન ભિન્ન શક્તિવાળાં મન, શરીર અને બાહ્ય સાધને પ્રાપ્ત થાય છે તેમ જ તે ભિન્ન ભિન્ન વાતાવરણ અને પરિસ્થિતિમાં મૂકાય છે એટલું જ, પરંતુ પ્રાપ્ત સાધનને ઉપગ કેમ કરો અને અમુક વાતાવરણ અને પરિ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
સ્થિતિમાં કેવા પ્રત્યાઘાત આપવા તે તેના હાથની વાત છે એવું કમસિદ્ધાન્ત માને છે. વળી, પુરુષ પોતાના પ્રયત્નથી પૂર્વકર્માની અસરાને હળવી કે નષ્ટ કરી શકે છે એવું પણ કર્મસિદ્ધાન્તમાં સ્વીકારાયું છે. પુરુષ ઉપર કર્મનું નહિ પણ કર્મ ઉપર પુરુષનું આધિપત્ય છે—અલબત્ત પુરુષને તેનું ભાન થવું જોઇએ, તેનું ચિત્ત ચમકવું જોઈએ.
કર્મસિદ્ધાન્ત નિરાશાવાદ કે અકર્મણ્યતા ભણી લઈ જતા નથી પરંતુ આશાવાદ અને પુરુષા ના પોષક છે. કર્મ કરનારને, સાધના કરનારને તેનું યેાગ્ય ફળ મળે જ છે એવા વિશ્વાસ આપનાર કર્મસિદ્ધાન્ત છે. એક જન્મમાં પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ પરમપદ્મ(વીતરાગતા)ની પ્રાપ્તિ ન થઈ અને અધવચ્ચે જ મરી ગયા તથા જે કંઈ પ્રાપ્ત કર્યું હતું એ પણ ચાલ્યું ગયું, આગલા જન્મમાં ફરી આ જન્મની જેમ દુ:ખી થવું પડશે, વગેરે વિચારાને કર્મસિદ્ધાન્તમાં સ્થાન નથી. પેાતાના અધિકાર પ્રમાણે સાધના દ્વારા જે કંઈ જ્ઞાન જીવ એક જન્મમાં પ્રાપ્ત કરે છે, તે જ્ઞાનના નાશ મરણથી થતા નથી. એ જ્ઞાન તા જીવાત્માની સાથે એક જર શરીર ાડી ખીજા નવા શરીરમાં જાય છે અને બીજા જન્મમાં એ જીવ પૂર્વજન્મના સંચિત જ્ઞાનથી આગળ વધે છે. આમ કર્મવાદ આશા અને પુરુષા ના પ્રેરક છે.
ક સિદ્ધાન્તની મહત્તા—ડૉ. મેક્સમૂલરનુ` મન્તવ્ય
કર્મસિદ્ધાન્તનું મહત્ત્વ દર્શાવતાં ડૉ. મૈકસમૂલર કહે છે, “એ તા નિશ્ચિત છે કે કર્મના સિદ્ધાંતના પ્રભાવ માનવજીવન ઉપર બેહુદ પડવો છે. જો માનવી એ જાણે કે વર્તમાન જીવનમાં કોઈ જાતના અપરાધ કર્યા વગર મારે જે કઈ દુઃખ વેઠવું પડે છે એ મારા પૂર્વજન્મના કર્મનું જ ફળ છે, તે એ, જૂનું દેવું ચૂકવનાર માનવીની જેમ, શાંતપણે એ સંકટને સહન કરી લેશે; અને સાથે સાથે જો એ માનવી એટલું પણ જાણતા હાય કે સહન
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
શીલતાથી જૂનું દેવું ચૂકતે કરી શકાય છે, તથા એથી જ ભવિષ્યને માટે ધની મૂડી ભેગી કરી શકાય છે, તે એને ભલાઈને માગે ચાલવાની પ્રેરણા આપેાઆપ જ મળી જવાની. સારું કે ખરાબ, કોઈ પણ જાતનું કર્મ નાશ નથી પામતું : ધ શાસ્ત્રના આ સિદ્ધાંત અને ભૌતિકશાસ્ત્રના અલસંરક્ષણસંબંધી સિદ્ધાંત, એ બંને એકસરખા છે. મને સિદ્ધાંતાના સાર એટલે જ કે કોઈના પણ નાશ નથી થતા. કોઈ પણ ધર્મ શિક્ષણના અસ્તિત્વ વિશે ગમે તેટલી શંકા કેમ નાય, પણ એટલું તેા સુનિશ્ચિત છે કે કર્માંના સિદ્ધાંત સૌથી વધારે સ્થાનામાં સ્વીકારવામાં આવ્યા છે. એનાથી લાખા માનવીનાં કષ્ટો એછાં થયાં છે. અને એ જ સિદ્ધાંતને લીધે માનવીને વર્તમાન સંકટ સહન કરવાની શક્તિ પેદા કરવાનું અને ભવિષ્યનું જીવન સુધારવાનું ઉત્તેજન મળતું રહ્યું છે.” શ્રી મેાતીચંદભાઈની પ્રસ્તુત કૃતિ ‘જૈન દૃષ્ટિએ કટ
‘જૈન દૃષ્ટિએ કમ” નામનું પ્રસ્તુત પુસ્તક. શ્રી મોતીચંદ્રભાઈએ સને ૧૯૪૭માં લખેલું પણ અત્યાર સુધી તે અપ્રકાશિત હતું. એમની અન્ય કૃતિએની જેમ આ કૃતિ પણુ એમના અખંડ સ્વાધ્યાયનું ફળ છે. તત્ત્વાર્થસૂત્ર, કમ ગ્રંથ આદિ શાસ્ત્રોને આધારે તે લખાયેલું છે. તેમાં તેમણે જૈન કમ સિદ્ધાંતનું વિશદ નિરૂપણ કર્યું છે. શ્રી માતીચંદભાઈની દૃષ્ટિ આધ્યાત્મિક હોવા સાથે ત પૂત હતી. તેમની પાસે અનુભવ અને વ્યવહારના ખજાના હતા. શાસ્ત્રીય અધ્યયનના પરિણામે તેમનામાં બહુશ્રુતતા પણુ હતી. તેમની સજૂજતા ઘણી હતી. આ બધાંના લાભ તેમની અન્ય કૃતિઓની જેમ આ કૃતિને પણ મળ્યા છે. કર્મસિદ્ધાંત એ ઘણા ગહન વિષય છે, કમની ગતિ ન્યારી છે, કના ભેદ-પ્રભેદોનું અડાખીડ જંગલ છે—તેમાં પ્રવેશ-પ્રસાર અતિ મુશ્કેલ છે, છતાં શ્રી માતીચંદભાઈ પાતાની સરળ રજૂઆતથી આપણને તેમાં પ્રવેશ કરાવે છે. પુષ્કળ દાખલા-દલીલેા આપીને ગહન વિષયને પણ સરળ અને સુગ્રાહ્ય બનાવી દે છે. કના ભેદ-પ્રભેદોને સમજાવવા તેમણે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખૂબ શ્રમ લીધે છે. “પાંચ કારણે” નામનું પ્રકરણ તત્વજ્ઞાનની એક મહત્વની સમસ્યાનું રેચક નિરૂપણ કરે છે. તેમની વિષયવ્યવસ્થા સુશંખલ છે, નિરૂપણપદ્ધતિ રસ પડે એવી છે અને શૈલી આડંબરરહિત સીધી સાદી છે. કર્મસિદ્ધાંતમાં પ્રયુક્ત પારિભાષિક શબ્દોની સમજૂતી આપી મૂળ ગ્રંથે વાંચવા ઈચ્છનારને શ્રી મતીચંદભાઈ સહાયરૂપ બન્યા છે. આ બધું જોતાં એ કહેવાની ભાગ્યે જ જરૂર રહે છે કે આ ગ્રંથના પ્રકાશનથી ગુજરાતી ભાષામાં લખાયેલાં કર્મસિદ્ધાંત પરનાં પ્રશિષ્ટ પુસ્તકોમાં એક મૂલ્યવાન ઉમેરો થાય છે.
આ ગ્રંથનું સંપાદન કરવાની તક આપી તે બદલ શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયને હું અન્તઃકરણપૂર્વક આભાર માનું છું. ઉપરાંત, આ કાર્ય કરવામાં પ્રોત્સાહન આપી સતત મારો ઉત્સાહ વધારતા રહેલા વિદ્યાલયના ડાયરેકટર શ્રી કે રાસાહેબને હું અત્યંત આણી છું. ૨૩ વાલકેશ્વર સોસાયટી
અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૫ નગીનદાસ જીવણલાલ શાહ
૨-૭-૮૭
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુખ સને ૧૯૪પના પ્રથમ સત્રમાં શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયના વિઘાથીઓ સમક્ષ પાંચ ભાષણ કર્મના વિષય પર કર્યા. તે વખતે ભાષણના મુદ્દા પર એક નેંધ કરી હતી. તેના પરથી આ લેખ, તૈયાર કરવામાં આવ્યા છે.
( કમેને વિષય ઘણે વિશાળ છે અને જૈન લેખકોએ એને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ ચર્ચે છે. એમાં ખૂબી એ જોવામાં આવે છે કે જેને એ કર્મ પર આટઆટલું લખ્યું છે, છતાં જેને વાસ્તવિક રીતે કર્મવાદી નથી, પણ એ પાંચે કારણેના સમવાયમાં માનનાર છે અને બરાબર ભૂમિકા વિચારતાં છેવટે તે જેને પુરુષાર્થવાદી છે. કર્મને સમજવા માટે આત્માની ઓળખાણ, આત્માને અને કર્મને સંબંધ, કર્મની શક્તિ અને તેને અંગે આત્મવીર્ય-પુરુષાર્થને. શું સ્થાન છે એ બરાબર સમજવું પડે, સુષ્ટિન્દ્રવને આખે. સવાલ વિચાર પડે, ચેતનને વિકાસમાર્ગ જાણવું જોઈએ, માત્ર આગળ આગળ વિકાસ થાય કે પાછા પણ પડાય, એ પડવાનાં કારણે, દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયનું સ્વરૂપ, પુણ્ય-પાપની પિછાણ, માનસ શાસ્ત્રને અભ્યાસ, નવતત્ત્વને બેધ, જીવ-અજીવનું સ્વરૂપ, કર્મ-- વર્ગણાની શક્તિ વગેરે અનેક બાબત જાણવી જોઈએ.
એક પુસ્તકમાં કે એક લેખમાં આ સર્વ વાત બને નહિ, પણ જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન કરી શકાય. જૈન દર્શને આ વિષયે પર ખૂબ વિચાર કર્યા છે, તાત્વિક દષ્ટિએ, વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ અને તર્કના જોરે વિચારણા કરી છે અને એણે આખા જીવનક્રમને અને સંસારચક્રને ખૂબ ઉકેલેલ છે. આનું પરિશીલન તે જીવનભરને અભ્યાસ માગે, એની પાછળ ખૂબ મૌલિક વિચારણા માગે અને તે માટેનાં સાધને માગે. સર્વમાં આ અને આવા વિષયની
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
જિજ્ઞાસા જગાડવાના ઉદ્દેશ હતા. તે કિંચિત્ પાર પડચો હાય તા આનંદ છે. આ લેખમાં કર્મ શું છે, એનું વિકાસક્રમમાં શું સ્થાન છે, એના વિભાગા અને પેટાવિભાગા કેટલા છે, તેનું સ્વરૂપ કેવું છે, એ બતાવ્યું છે અને તે પણ તદ્દન પ્રાથમિક દૃષ્ટિએ બતાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે. બાકી કર્મના વિષયમાં તે એટલું લખાયું છે કે એના સંક્ષિપ્ત સાર આપતાં પણ પુસ્તકો ભરાય.
ભારતવષ ના દરેક દર્શનકારે એક અથવા બીજા આકારે કર્મીના વિષય પર વિચાર કર્યાં છે; ક્રિયમાણ, સંચિત અને પ્રારબ્ધ એવા વિભાગો પાડયા છે. પણ જૈન દર્શનકારે એ વિષયને વિશેષ ઝીણવટથી ચચ્ચેર્યાં છે. એને સમજવામાં આવે તે આખા વિશ્વનુ બાહ્ય અને આંતરજ્ઞાન થઇ જાય તેવું છે. અને એટલી વિગા છતાં આત્માને ખરાખર એળખવામાં આવે અને એની શક્તિના સાચા ઉપયાગ થાય તે આટલાં સૂક્ષ્મ અને આટલી માટી સંખ્યાનાં, ઝીણાં પણુ અણુખાંખ જેટલી શક્તિવાળાં કર્મી પર સામ્રાજ્ય
મેળવી શકાય તેમ છે.
આ નાના લેખમાં તેા કર્મીની પ્રકૃતિ પર મુખ્યત્વે કરીને પરિચય પૂરતા પ્રાથમિક ઉલ્લેખ છે; પ્રસંગે એને સ્પષ્ટ કરવા દાખલા-નલીલા મૂકયાં છે અને વ્યાખ્યા કરવામાં ચીવટ રાખી છે. જ્ઞાનના વિષયની જરા વધારે વિગત આપી છે. પુણ્ય–પાપની પ્રકૃતિના ઉત્તર પ્રકૃતિ સાથે મેળ મેળળ્યેા છે અને કમ એ શી ચીજ છે એના ખ્યાલ આપવા પ્રયત્ન કરવા સાથે એના બંધના હેતુ પર અવલેાકન કર્યું છે.
બાકી એનાં બંધ, ઉદય, ઉદીરણા, સત્તા, ૧૪ ગુણસ્થાના, એ ગુણસ્થાનક્રમારોહમાં પ્રકૃતિની ગણના, માર્ગણા, લેફ્યા અને અધ્યવસાયને સંબંધ વગેરે કર્મોને લગતી અનેક બાબતને અહી સમાવેશ કર્યો નથી. તે માટે જિજ્ઞાસા થાય તે તેના ગહન ગ્રંથા છે, તે જોવાની ભલામણ છે. આ સાદા લેખમાં તે માત્ર કમ શું છે તેના ખ્યાલ સાદી સરળ ગુજરાતીમાં આપ્યું છે. ક શાસ્ત્રના
છે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યયનને પરિણામે પ્રાણ અધ્યાત્મજ્ઞાની થઈ શકે, ચેતનને ઓળખી શકે અને ધારે તે સંસારની આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિથી મુક્ત થઈ હંમેશને માટે સંસારથી અળગો થઈ શકે. એ રીતે કર્મને વિષય ચેતનસમુત્થાનમાં અતિ મહત્વનું સ્થાન લેંગવે છે. કર્મ છે, કર્મને છોડવાના માર્ગો છે, આત્મા અનંત શક્તિને પણ છે, એની શક્તિ કર્થે આવરી છે, છતાં એ કર્મની ઉપરવટ જઈ શકે છે. આ સર્વ બાબતે વિચારણા માગી લે છે અને તે જાગ્રત કરવાને અત્ર પ્રાથમિક પ્રયાસમાત્ર કર્યો છે. બંધાતાં કર્મોને અન્યત્ર “ક્રિયમાણ કર્મ ગણ્યાં છે. ઉદયમાં આવતા કર્મોને અન્યત્ર “પ્રારબ્ધ તરીકે વર્ણવ્યાં છે અને સત્તામાં રહેલાં કર્મોને અન્યત્ર “સંચિત ગણ્યાં છે, પણ જૈન ગ્રંથમાં એની ભારે અદ્દભુત વિગતે ચેખવટ સાથે આપી છે, તેને અભ્યાસ કરવા જિજ્ઞાસા જાગ્રત કરે એવાં સાધને અહીં રજૂ કર્યા છે. બાકી કર્મની ચેખવટથી સમજણ એટલે જૈન દર્શનના કુલ વિષયેની સમજણ એમ સમજવું..પરભવ, સમ્યકત્વ, ત્રણ કરણ, ધ્યાનયોગ, ગુણસ્થાનકમારહ, ભાવે, શ્રેણીઓ. પ્રમાદ, અપ્રમાદ અને પ્રગતિને ખૂબ અભ્યાસ થાય, એને ચોખવટથી સમજાય, માર્ગાનુસારીપણાથી માંડીને દ્રવ્યશ્રાવક, ભાવશ્રાવક, દ્રવ્યસાધુ, ભાવસાધુના ગુણે જણાય, સમકિતના લક્ષણની વિગતવાર ચર્ચાચર્વણ થાય, એના ૬૭ બોલ સમજાય અને ગ્રંથિભેદને ગહન પણ આકર્ષક વિષય સમજાય ત્યારે કમને પૂરે ખ્યાલ આવે. આ પ્રયત્ન કરવા યંગ્ય છે. અહીં તે ચંચુપ્રવેશ માટે પણ તદ્દન પ્રાથમિક વાત કરી છે. ઉપરના અન્ય વિષય પર પ્રયાસ કરવા
ગ્ય છે, પ્રકાશ પાડવા યોગ્ય છે અને જીવનના હવા એ રીતે લેવા યોગ્ય છે.
જિજ્ઞાસા થશે તે પુસ્તકને પાર નથી, સાધને તૈયાર છે, લભ્ય છે અને સુકર છે. અને જિજ્ઞાસા ન થાય તે આખી ગૂંચવણ ઊભી છે. જીવનને ઉદ્દેશ જાણ હય, જાણીને રસ્તે કરવો હિય, અંતે આ પ્રપંચમાંથી નીકળવાની જરૂર જ છે એમ નિર્ણય
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
થયે હોય તે તે આ વિષયને સમજવાની ખાસ જરૂર છે, બાકી અનેક ખેપ કરી આવ્યા તે પ્રમાણે આ ભવ એક વધારે ખેપ થઈ, એમ ચાલવા દેવું હોય તે ઈરછાની વાત છે. બાકી નાનામોટા પ્રત્યેક કાર્યને જવાબ દેવે પડશે. જવાબ દેનાર અને લેનાર અંદર બેઠે છે, એમાં કોઈની દખલગીરી હોતી નથી, જરૂર નથી, છે નહિ. માટે એને ઓળખે, એને સમજો અને કર્મ ઉપર વિજય મેળવે.
એ જાતની જિજ્ઞાસા જાગ્રત કરવામાં ફતેહ થઈ હોય તે તેટલે અંશે આ લેખને પ્રયાસ સફળ છે. બાકી તે જીવન એક મેટો કેયડો છે. એના ઉકેલમાં કાંઈ સહાય આ વિષયવિચારણા આપે તેવું લાગેવાથી એને જનતા સમક્ષ ધરેલ છે. એમાં પરિ. પૂર્ણતાને દાવ નથી, શક્યતા પણ નથી; પણ જાગૃતિ અને જિજ્ઞાસા એ જગાવી શકે તે આનંદ છે.
પાટી સી ફેસમલબાર બૂ મોતીચંદ ગિ. કાપડિયા. મુંબઈ તા. ૯-૭-૧૯૪૭
શુદ્ધિપત્રક
અશુદ્ધ नीरोगातयोः અનંતાનુબંધી અનંતાનુબંધી માન, ક્રોધ
नीरोगरोगातयोः । અનંતાનુબંધી કેધ, અનંતાનુબંધી માન,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયનિદેશ પ્રકાશકીય નિવેદન પ્રસ્તાવના
* ૫-૪૧ ત્રવેદમાં કર્મ અને પુનર્જન્મને અણસાર – ૬, ઉપનિષદોમાં કર્મ અને પુનર્જન્મ – ૬, ગીતામાં કર્મ અને પુનર્જન્મ- ૭, બૌદ્ધધર્મદર્શનમાં કર્મ અને પુનર્જન્મ - ૮, પાંતજલ એગદર્શનમાં કમ અને પુનર્જન્મ – ૧૪, ન્યાય-વૈશેષિક દર્શનમાં કર્મ અને પુનર્જન્મ – ૧૯, મીમાંસાદર્શનમાં કર્મ અને પુનર્જન્મ.-૨૮, જૈનદર્શનમાં કર્મ અને પુનર્જન્મ– ૨૮, કર્મ અને પુનર્જન્મભારતીય દર્શનેને સર્વસાધારણ સિદ્ધાંત – ૩૮, કર્મસિદ્ધાંત પર આક્ષેપ અને પરિહાર– ૩૮, કર્મસિદ્ધાંતની મહત્તા – ડે. મેકસમૂલરનું મંતવ્ય– ૩૯, શ્રી મેતીચંદભાઈની પ્રસ્તુત કૃતિ
જૈન દષ્ટિએ કમ” – ૪૦ આમુખ
૪૨-૪૫ પ્રકરણ ૧ કમરની પૂર્વભૂમિકા
૩-૧૧ તફાવતોને ખુલાસે – ૩, પુનર્ભવ– ૫, કર્માનુસાર ફળ દેનારી ઈશ્વર નથી – ૬, આત્માને સ્વીકાર – ૮, અંશસત્ય – પ્રમાણ સત્ય – ૯, નયવાદ – અનેકાંતવાદ- ૧૦ ૨ પાંચ કારણે
૧૨-૧૭ . પ્રાસ્તાવિક– ૧૨, કાળ - ૧૩, સ્વભાવ – ૧૫, ભવિતવ્યતા -૧૮,
કર્મ – ૨૦, ઉદ્યમ – ૨૩, સમાધાન – સમન્વય – ૨૫ ૩ આત્મા અને કર્મવગણું
૨૮-૩૨ આત્મસ્વરૂપ – ૨૮, કર્મવર્ગણા – ૨૯, ચેતન આત્માને જડ કમવર્ગણ અસર કેમ કરે ? – ૩૦, આત્મા અને કર્મવગણાને
સંબંધ – ૩૦ જ બંધહેતુ
૩૩-૪૪ પ્રાસ્તાવિક-૩૩, પાંચ બંધહેતુઓ – ૩૩, મિથ્યાત્વ ૩૪, અવિરતિ – ૩૫, કષાય – ૩૫, યોગ- ૩૬, કર્મબંધના પ્રકાર – પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશ – ૩૮ ૫ કમની આઠ મૂળપ્રકૃતિ
૪૫-૭૩ પ્રાસ્તાવિક-૪૫, જ્ઞાનાવરણ-દર્શનાવરણ – ૪૬, જ્ઞાન-દર્શનને તફાવત – ૪૬, પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષજ્ઞાનને તફાવત - ૪૭, મતિજ્ઞાન
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
– ૪૮, શ્રુતજ્ઞાન – ૪૯, મતિજ્ઞાન–શ્રુતજ્ઞાનની તુલના – ૫૦, ત્રણ પ્રત્યક્ષજ્ઞાનેા – પર, અવધિજ્ઞાન – પર, મનઃ૫ય વજ્ઞાન – ૫૩, કેવળજ્ઞાન – ૫૪, જ્ઞાનાવરણ દશનાવરણુને ઉપસંહાર – ૫૪ વેદનીય – ૫૬, માહનીય – ૫૭, દર્શનમેાહનીય – ૫૮, નવતત્ત્વ – ૫૯, દર્શનમાહનીયના ત્રણ પ્રકાર – ૬૩, ચારિત્રમેાહનીય – ૬૪, કષાયો – ૬૪, નવ નાકષાયા – ૬૬, આયુકમ – ૬૭, નામકમ – ૬૮, નામકર્મની ચૌદ પિંડપ્રકૃતિ અને આઠ પ્રત્યેકપ્રકૃતિ – ૬૮, નામક ની ત્રસદશક અને સ્થાવરદર્શક પ્રકૃતિ – ૬૯, નામકમ વિશે વિશેષ - ૬૯, ગોત્રકમ – - ૭૦, અંતરાયકમ – ૭૦, પ્રકીર્ણ – ૭૨ ૬ કર્મીની ઉત્તરપ્રકૃતિએ
૭૪–૧૯૬
w
કના ભેદ-પ્રભેદાની તાર્કિકતા – ૭૪, જ્ઞાનાવરણીયની ઉત્તરપ્રકૃતિએ – ૭૫, પ્રાસ્તાવિક – ૭પ, જ્ઞાનના પ્રત્યક્ષ – પરાક્ષ એ ભેદ - ૭૫, મતિજ્ઞાન એટલે ? – ૭૬, મતિજ્ઞાનવરણીયક – ૭૬, શ્રુતજ્ઞાન એટલે ? - ૭૬, શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય ક – ૭૬, મતિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિના ક્રમ – અવગ્રહ આદિ – ૭૮, મતિજ્ઞાનના ૨૮ પ્રકાર – ૮૧, શ્રુતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના ૩૩૬ પ્રકારા – ૮૪, અશ્રુતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના ચાર પ્રકારો – ૮૮, ઔત્પાતિક ષુદ્ધિ – ૮૯, વૈયિકી બુદ્ધિ – ૮૯, કાર્મિક ત્રુદ્ધિ – ૮૯, પારિણામિકી બુદ્ધિ – ૯૦, મતિજ્ઞાનના શ્રુતજ્ઞાન સાથેના સંબંધ – ૯૦, શ્રુતજ્ઞાન – ૯૧, શ્રુતજ્ઞાનના બે ભેદ – અંગપ્રવિષ્ટ અને અગબાહ્ય – ૯૧, શ્રુતજ્ઞાનના ચૌદ પ્રકાર – ૯૨, શ્રુતજ્ઞાનના વીસ પ્રકાર – ૯૭, દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળભાવથી શ્રુતજ્ઞાનના વિચાર – ૧૦૩, અવધિજ્ઞાન – ૧૦૩, મનઃપયાઁવજ્ઞાન – ૧૦૭, દેવળજ્ઞાન – ૧૦૮, જ્ઞાનાવરણીય કમ અને તેના ભેદના – ૧૦૯, દનાવરણીય કમની ઉત્તર પ્રકૃતિએ – ૧૧૧, દર્શન એટલે ? - ૧૧૧, દર્શનાવરણના ચાર પ્રકાર – ૧૧૪, મન:પર્યાયદર્શીનાવરણ કેમ નહિ ?– ૧૧૫, દર્શીનના આવરણરૂપ નિદ્રાના પાંચ પ્રકાર – ૧૧૫, વેદનીય કમની ઉત્તર પ્રકૃતિએ – ૧૧૮, મેાહનીય કર્મીની ઉત્તરપ્રકૃતિ – ૧૧૯, દર્શોનમેાહુનીયના ત્રણ ભેદી ૧૧૯, ચારિત્રમાહનીયના ભેદ્ય – ૧૨૧, કષાયના પ્રકારાને અંગેનું પત્રક – ૧૨૭, આયુકમની ઉત્તર પ્રકૃતિએ – ૧૩૩, નામકમ ની ઉત્તર પ્રકૃતિ – ૧૩૪, નામકમની પ્રકૃતિના ચાર વિભાગા – ૧૩૪, નામકર્મની ચૌદ ડિપ્રકૃતિ અને તેમના અવાંતર ભેદના – ૧૩૫, આઠ પ્રત્યેકપ્રકૃતિ – ૧૫૪, નામક ની
-
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રસદશક અને સ્થાવરદશક પ્રકૃતિઓ – ૧૫૮, નામકર્મની ૯૩ અથવા ૧૦૩ પ્રકૃતિઓ – ૧૬૩, ગોત્રકર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ - ૧૬૪, અંતરાયકર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ – ૧૬૬, કુલ પ્રકૃતિ સમુચ્ચયે– ૧૬૯, બંધ-ઉદય-ઉદીરણું-સત્તાએ પ્રકૃતિ – ૧૬૯, પુણ્ય-પાપ પ્રકૃતિનું વિશ્લેષણ – ૧૭૦, ધાતી-અઘાતી કર્મો – ૧૭૫ ૭ લાઘવકારી પરિભાષા
૧૭૭-૧૮૧. ત્રસચતુષ્ક – ૧૭૭, સ્થિરષટ્રક – ૧૭૭, અસ્થિરષટ્રક- ૧૭૭, સૂમત્રિક - ૧૭૮, સ્થાવરચતુષ્ક – ૧૭૮, સૌભાગ્યત્રિક - ૧૭૮, વર્ણચતુષ્ક – ૧૭૮, અગુરુલઘુચતુષ્ક - ૧૭૮, ત્રસલિંક - ૧૭૯, ત્રસત્રિક ૧૭૯, ત્રસષટ્રક - ૧૭૯, થીણુદ્ધત્રિક - ૧૭૯ આહારદિક - ૧૮૦, નરકદ્વિક– ૧૮૦, સ્થાવરચતુષ્ક – ૧૮૦, અતિચતુષ્ક – ૧૮૦, તિર્યચત્રિક – ૧૮૦, દુર્ભાગ્યત્રિક-૧૮૦, અનન્તાનુબંધીચતુષ્ક – ૧૮૧, મધ્યસંસ્થાનચતુષ્ક – ૧૮૧, મધ્યસંઘયણચતુષ્ક
– ૧૮૧, નિદ્રાદ્ધિક – ૧૮૧ ૮ ઉપસંહાર
૧૮૨-૧૯૩ ઘાતકર્મો અને તેમનું ફળ – ૧૮૨, અઘાતી કર્મો અને તેમનું ફળ – ૧૮૨, ઘાતી-અઘાતી કર્મોના ક્ષયનું ફળ – ૧૮૨, કયા કમને શેની સાથે સરખાવાય – ૧૮૩, કર્મબંધના હેતુઓની વિગતે – ૧૮૩, બંધસ્થાની વિવિધતા – ૧૮૪, શાનાવરણયદર્શનાવરણીય કર્મનાં બંધસ્થાન – ૧૮૪, શાતા વેદનીયનાં બંધ સ્થાન – ૧૮૪, અશાતા વેદનીયનાં બંધસ્થાન – ૧૮૪, ચારિત્રમોહનીયનાં બંધસ્થાન - ૧૮૬, દેવગતિઆયુનાં બંધસ્થાન -૧૮૮, મનુષ્યગતિને આયુષ્યબંધ કેણ કરે – ૧૮૮, તિર્યંચનું આયુ કોણ બાંધે ?– ૧૮૮, નરકાયું કેણ બાંધે? – ૧૮૯, નામકર્મની શુભ અને અશુભ પિંડ પ્રવૃતિઓ બાંધે ?– ૧૯૦, નામકર્મની સાત શુભ પ્રત્યેક પ્રકૃતિઓ કેણ બાંધે ? – ૧૯૦, ત્રસદશકસ્થાવરદશકના અધિકારી – ૧૮૧, ઉચ્ચનીચ ગોત્રકમનાં બંધ
સ્થાન – ૧૯૨, અત્તરાયકમનાં બંધસ્થાન – ૧૯૨ ૯ પ્રકીર્ણ
૧૯૪-૧૯૬ તિર્યંચગતિ અને તિર્યંચાયુ – ૧૯૪, મર્કટબંધ અને વજી – ૧૯૪, નિર્માણ અને સંઘયણને તફાવત - ૧૯૪, નિર્માણ અને સંસ્થાનને ભેદ – ૧૯૪, નિબંધની મર્યાદા અને ઉદ્દેશ – ૧૯૫ પરિશિષ્ટ ૧-૫દર યોગ
૧૯૭-૧૯૮
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દૃષ્ટિએ કર્મ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ પહેલું
કર્મની પૂર્વભૂમિકા તફાવતોને ખુલાસો .
આપણે દુનિયામાં ઘણો તફાવતે જોઈએ છીએ? કોઈને પાણી માગે અને દૂધ મળે છે, જ્યારે બીજાને સવારથી વલખાં મારે તે પણ મેડા વખત સુધી પૂરું ખાવાનું મળતું નથી. એક માણસ એક વાર પાઠ કે કલેક વાંચે અને તેને યાદ રહી જાય છે અને દિવસમાં સબસે કલેક એવા યાદ કરી નવા તૈયાર કરી જાય છે કે ફેટોગ્રાફીની પ્લેટની પેઠે એ બરાબર એંટી જાય છે, જ્યારે બીજે આખા દિવસમાં બે ક ગેખી શકતું નથી અને . સાત દિવસ પછી પાછે તદ્દન વીસરી જાય છે. એકની સલાહ લેતાં ગૂંચ વધી જાય છે, જ્યારે બીજે માણસ મેટા પ્રસંગોએ એવી સલાહ આપી શકે છે કે એનાથી દુનિયાની અગવડો દૂર થઈ જાય છે. કેટલાક માણસો સર્વાંગસુંદર હોય છે, જ્યારે બીજા
કદરૂપા અને સામું જોવા પણ ન ગમે તેવા હોય છે. કેટલાક : 'ગમે ત્યાં દા” નાખે તે પિબાર પડે છે, જ્યારે બીજાઓ જ્યાં ત્યાં
પાછા પડે છે, હતાશ થાય છે અને એમને જીવન બજારૂપ લાગે છે. કેટલાકનાં શરીર સેન્ડ જેવાં બળવાન હોય છે, એને ઠંડી ગરમી કે વરસાદની અસર પણ જણાતી નથી, જ્યારે કેટલાક માંદા, મરવાને વાંકે જીવતા અને દરરોજ કે વારંવાર વૈદ્યદાકતરને આશ્રય લેનારા દેખાય છે. કેટલાક મેટરમાં ફરનારા અને તહેનાત માં અનેક નેકવાળા જોવામાં આવે છે અને મહેલ કે બંગલામાં
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની દષ્ટિએ કમ મોજ માણે છે, જ્યારે બીજાને બસ કે ટ્રામ માટે એક આને ખિસ્સામાં હવે મુશ્કેલ જણાય છે.
નીચેના લેકમાં આ જ વસ્તુ કહી છે. क्ष्माभृद्र ककयोर्मनीषिजडयोः सद्रूपनीरूपयोः श्रीमदुर्गतयोर्बलाबलवतोर्नीरोगात योः । सौभाग्यासुभगत्वसंगमजुषोस्तुल्येऽपि नृत्वेऽन्तरं, यत्तत्कर्मनिबन्धन तदपि नो जीव विना युक्तिमत् ॥
અને આપણે કીર્તિમાન અને નિદનીકે જોઈએ છીએ, આપણે મોટા અસાધારણ બુદ્ધિશાળી વકીલ અને સલાહ આપનારો જોઈએ છીએ અને જેની સાથે વાત કરતાં પણ કંટાળો આવે તેવા ધારણ ઠેકાણું કે આવડત વગરનાને પણ જોઈએ છીએ. આપણે વાડીબગીચામાં વસનારા શેઠિયાને કે વ્યાપારને કરી કરી સાર્દ જીવન વહન કરનાર મધ્યમજીવીને જોઈએ છીએ અને રસ્તાના ફૂટપાથ પણ સૂનારા અને વિખરાયેલા વાળવાળા દરિદ્રીઓને પણ જોઈએ છીએ; આપણે ગિયા, પતિયા, ખસિયા, ક્ષયવાળા, દમલેલ અને ખુજલીવાળાને જોઈએ છીએ અને તેની સાથે આ દિવસ મજૂરી કરનારા, સારા શરીરવાળા, મજબૂત, સાદાસાજા માણસને પણ જોઈએ છીએ, આપણે અનેકનું ધ્યાન ખેંચનાર સંદરી, લલના અને સિનેમાસ્ટારેને જોઈએ છીએ અને સામું જેવું ન ગમે તેવી ચીંથરેહાલ રખડતી સ્ત્રીઓને પણ જોઈએ. છીએ.
આવા તફાવતે તે આંખ ઉઘાડીને જોઈએ કે મન પર હઈએ તે દેખાય છે. આ તફાવતે માત્ર આકસ્મિક હોઈ શકે અથવા તેની પછવાડે અક્કલમાં ઊતરે તેવું કારણ હવું ઘટે.
કેટલાક કહે છે કે મોટા રાજા કે શેઠને ત્યાં જન્મ થાય તે પહેલા દિવસથી સારે ઘેર આવનારના અછોછ વાનાં થાય, લાડ મળે અને સુખસગવડમાં તે ઉછરે. અને જે તે ભિખારીને ત્યાં જન્મે તે ગળથુથીની વસ્તુઓની જોગવાઈ પણ તેની પાસે
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦
કમની પૂર્વભૂમિકા ન હોય. આ માત્ર અકસ્માત છે, પણ તેની સામે જોઈએ તે ગરીબને ઘેર જન્મેલે ગરીબીમાં ઊછરેલે મેટા રાજમહેલમાં જાય છે કે કરોડપતિ થતે જોવામાં આવે છે અને ધનપતિને ભિખારી બનતે જોવામાં આવે છે, એટલે આ તફાવતને અને તફાવતમાં થનારા ફેરફારને જન્મને અકસ્માત કે સ્થાનને તફાવત ગણું કાઢી નાખીએ તે તે શક્ય ખુલાસાને ઉડાવવા જેવી વાત લાગે છે. સ્થાનને તફાવત દેશને અંગે પ્રાપ્ત થાય. હું યુરોપમાં જ હોત તે માટે વડા પ્રધાન થાત, પણ ગામડામાં જન્મે એટલે મારે કામદારપણું આવ્યું. પણ આ સ્થાન, બુદ્ધિ, આવડત, અકલ, માનસિક બંધારણ અને વર્તનના ભેદની પાછળ જે કાંઈ અક્કલમાં ઊતરે તેવું કારણ હોય તે તે વિચારવા જેવું જરૂર ગણાય. એને માત્ર “અકસ્માત’ ગણવે એ સૂક્ષમ રીતે વિચારતાં ગળે ન ઊતરે તેવી વાત છે. આ વાતને ખુલાસે કર્મના સિદ્ધાંતથી થશે.
પુનર્ભવ
- કર્મ શું છે તેના સ્પષ્ટીકરણને અંગે જરા ઊંડા ઊતરતા પહેલાં થોડી પૂર્વવાર્તા કરવી જરૂરી છે. એક વાત પુનર્ભવની છે. અહીં આખી જિંદગી સુધીમાં આપણે જે અનેક કાર્ય કરીએ, જે અનેક વિચાર કરીએ, જે બોલીએ, તેમના લાભનુકસાનને હિસાબ અહીં જ પૂરો થાય છે કે એમનાં લાબાં લેખાં કરવાં પડે છે. અહી કોઈ મોટાં દાન આપે છે, દુનિયાનાં દુઃખ-દારિદ્રય દૂર કરવા મેટો ભેગ આપી સેવા કરે છે, કોઈ કરોડની રકમ સમાજસેવામાં આપે છે, કઈ ખૂન કરે છે, કોઈ ખટપટો કરે છે, કેઈ લાકડાં લડાવે છે, કોઈ ચાણક્યનીતિ આદરી ધમી હવાને દેખાવ કરે છે અને અંદરથી તદ્ન પિલે, લુખ્ખો કે સુક્કો હોય છે, કઈ વેપારધંધા સાથે સારી રકમ કાઢી સેવાસંસ્થા કાઢે છે, કઈ આખી જિંદગી સુધી ઘસડબેર કરી માત્ર ધનસંગ્રહ જ કર્યા
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દ્રષ્ટિએ કર્મી કરે છે અને મેાત આવે ત્યારે હાથ ઘસતા ચાલી જાય છે, કોઈ અભિમાનનાં અને ઉચ્ચ કુળનાં ખણગાં ફૂંકયા કરે છે—આવી પ્રત્યેકની વિવિધતાથી ભરપૂર જિ'દગી હોય છે, છેક સુધી કાંઈ કાંઈ કર્યુ હાય છે, તેનાં ફળ મળે કે નહિ ? કે પછી ‘આપ સૂએ સારી ડૂબ ગઈ દુનિયા’—માત આવે એટલે ખેલ ખલાસ થઈ જાય, કર્યાંકારવ્યાના ચાપડા ધાવાઈ જાય ?
એટલે અીં મરણ પછી કાંઈ હશે કે નહિ અને જન્મ પહેલાં કાંઇ હતું કે નહિ, કે આપણે અહીં અકસ્માત આવી ચઢયા છીએ અને મરણ પામ્યા એટલે વાત પૂરી થઈ જાય છે? આ પુનઃવના સવાલ રજૂ કરે છે. જો મરણ પછી અન્ય અવતાર થવાના હાય, જો કરેલાં કાર્ય, વિચાર, વર્તન, ત્યાગ કે ઉચ્ચારનાં ફળ મળતાં હોય તે એક વાત થાય અને અહીંના હિસાબ અહીં જ પૂરા કરવાના હાય તે તે માત્ર સારા કે ધમી દેખાવાના ડાળમાં જ પૂરું કરવાનું રહે.
રંક–રાજાના તફાવત પાછળ ઇતિહાસ છે અને અહી કરેલ વિચાર, વતન, ઉચ્ચાર કે ક્રિયાના હિસાબ આપવાના છે એ એ વાતના સ્વીકાર કર્યા વગર ચાલે તેમ નથી. ક્રિયા ફળ વગરની હાય નહિ. પડેલા તફાવતાની પાછળ મુદ્દામ કારણુ હાવાં જ જોઇએ અને એ વાતના ખુલાસા કરવાની જરૂર છે, એટલું આપણે માનીને ચાલીએ તે કર્મના સિદ્ધાંતને એમાં શું સ્થાન છે એને મુદ્દો આપણુ` ધ્યાન ખેંચ્યા વગર રહે તેમ નથી. કર્માનુસાર ફળ દેનારા ઈશ્વર નથી
-
એકાદ વધારે વાતની ચોખવટ કરવાની શરૂઆતમાં જરૂર છે. આ તફાવતને સ્વીકાર કર્યા પછી, અહીંના વનના ફે'સલે કરનાર કોઈ બાહ્ય સત્તા, વિધિ, ઈશ્વર કે ચિત્રગુપ્તની જરૂર છે કે ચાપડા રાખનાર, હિસાબ કરનાર અને ફળ ભાગવનાર એકના એક જ છે, એ વાતની મગજમાં ચાખવટ કરી નાંખવી જોઈએ. કોઈ મહાન વ્યક્તિ આવી લીલા કરે નહિ, આનંદ ખાતર ન્યાય આપવા
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની પૂર્વભૂમિકા બેસે નહિ અને તેનામાં પ્રેરક બળ હોય તે વિષયકષાયમાં પડવાની પ્રેરણા કરે નહિ. એટલે હિસાબ લેનાર, રાખનાર અને તે પ્રમાણે
વ્યવહાર કરનાર પ્રાણી પિતે જ છે એ વાતને ખુલાસો કર્મને સિદ્ધાંત કરશે. ચોપડા રાખનાર પિતે જ છે, કર્મ કરનાર પિતે જ છે અને ફળ ભેગવનાર પણ પિતે જ છે એ વાતની ચોખવટ કર્મને સિદ્ધાંત સમજતાં થઈ જશે. અનંત દયાનિધિ કહેવાતે ઈશ્વર આવી કચવાટકકળાટવાળી દુનિયા બનાવે નહિ, બનાવે તે નભાવે નહિ અને સર્વશક્તિમાન હવા છતાં આવી મહાઆપત્તિ કલેશ અને તેફાનવાળી દુનિયા ચલાવે નહિ, આવી દુનિયા ચલાવે તે તેની પાછળ કાંઈ કારણ હોવું જોઈએ, તે કારણ કે પ્રાણીઓનાં કર્મ, પ્રાણીઓનાં પિતાનાં કર્મોને લક્ષમાં લઈને ઈશ્વર તેમને ભિન્ન ભિન્ન ફળ આપતે હેય તે ઈશ્વર સર્વશક્તિમાન રહે નથી, કર્મની જ સર્વોપરિતા પુરવાર થાય છે. પરિણામે સર્વશક્તિમાન ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ છે જ નહિ. એટલે કર્મ કરનાર, કર્મનાં ફળ ભેગવનાર અને યોગ્ય સાધને મળે તે કર્મને સર્વથા નાશ કરી પિતાની મૂળ સ્થિતિએ આવી જનાર ચેતનરામ પિતે જ છે એ વાત શરૂઆતથી જાણ લેવામાં આવે તે ઘણી ગૂંચવશોને નિકાલ થઈ જાય તેમ છે. સુષ્ટિકર્તુત્વને સવાલ અહીં ઉપસ્થિત થાય છે અને એ વિશાળ પ્રશ્ન છે. અહીં તે માત્ર તે સવાલના નામનિદેશ પૂરતી હકીક્ત કહી શકાય. બાકી અન્ય પ્રસંગે તર્કની દલીલથી બતાવી શકાય તેવું છે કે અનાદિકાળથી આ દુનિયા ચાલી આવે છે, પ્રાણી પિતાનાં કર્મોનાં ફળ પ્રમાણે આવે જાય છે અને તેમાં કોઈની દરમ્યાનગીરીની શક્યતા પણ નથી અને જરૂરિયાત પણ નથી.
એટલે કરેલ કાર્યને ફળને નાશ ન થઈ જાય એ માટે અને વર્તમાન દેખાતા તફાવતને ખુલાસે થાય એ માટે કર્મને સિદ્ધાંત સ્વીકાર અનિવાર્ય હોઈ એને સમજી લેવાની ખાસ જરૂર છે અને સાથે યાદ રાખવાની જરૂર છે કે પિતે જે કાંઈ વિચાર,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દ્રષ્ટિએ ક
ઉચ્ચાર કે વતન કરે તેનાં પરિણામેા પેાતાને જ ભાગવવાનાં છે. આ પૂર્વભૂમિકામાં પુનભવની સમજણ આપી અને કમનાં ફળ ભાગવવાની અને તેના હિસાબ રાખવાની ચેતનની પેાતાની શક્તિ અને જવાબદારીની ચાખવટ કરી.
આત્માના સ્વીકાર
કના આખા સિદ્ધાંત મહાન છે, એનાથી ઘણી મૂંઝવણ કે ગૂંચવણના ખુલાસા થઈ જાય તેમ છે. જૈન તત્ત્વજ્ઞાએ તેને અંગે ખૂબ લખાણ, વિવેચન અને ઉલ્લેખા ઠામ ઠામ કર્યાં છે, તે વિચારવા ચેાગ્ય છે. એમાં પ્રવેશ કરતાં પહેલાં અંશજ્ઞાન અને પ્રમાણજ્ઞાનની હકીકત ખાસ પ્રાસંગિક હોઈ તે પરલક્ષ દઈએ. દરરોજ પલટાતી અવનવી થતી જતી દુનિયામાં આપણે નવનવાં રૂપ ધારણ કરીએ છીએ, નવાં નામેા, ઉપાધિએ અને સ્થાના મેળવતા જઈએ છીએ અને એકના એક ભવમાં ટૂંકના શેઠ થઈ જઈએ છીએ, આસામીના સામી (પૈસાદારના ભિખારી) થઈ જઈએ છીએ. તેવી પલટો પામતી સૃષ્ટિમાં આપણા એક ભાગ કાયમ રહે છે. આપણામાં જેમ પલટો પામતા ધર્મો ક્ષણે ક્ષણે ફરતા રહે છે (એમને પર્યાય કહેવામાં આવે છે) તેમ જ અમુક ધર્માં સ્થાયી રહે છે (એમને ગુણ કહેવામાં આવે છે). આ ગુણ અને પર્યાય જેને હાય તેને આત્મા કહેવામાં આવે છે. આત્મા છે, આત્મા સ્થાયી છે. આત્મા કર્મના કર્તા છે, આત્મા કના ભાક્તા છે, યાગ્ય પ્રયત્ન કરતાં એ ક ના સર્વથા ત્યાગ કરી મુક્ત થનાર છે અને એનું વ્યક્તિત્વ કાયમ છે, છતાં પર્યાયના ફેરફાર એનાં વિશેષણામાં ફેરફાર થતા રહે છે. કોઈવાર એ ર'ક કહેવાય છે, કોઈવાર માટો માંધાતા બની જાય છે, કેાઈવાર જનાવર બને છે, કાર્દવાર દેવ બને છે, કોઇવાર ઇયળ, માંકડ, જૂ કે મંકોડા અને છે. આમ અનેક આકાર થવા છતાં એ છે એ વાત સમજીને આગળ ધપવાનું છે. આ આત્મા છે એમ માનીને ચાલીએ કારણ કે
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની પૂર્વભૂમિકા આત્મા જ ન હય, કોઈને લક્ષીને આ ફેરફારો ન હોય, કોઈ સ્થાયી તત્વ ન હોય, તે આખા ફેરફારો અર્થ વગરના થઈ જાય છે. એટલે કર્મને સિદ્ધાંત સમજતી વખતે આત્મા છે એમ સ્વીકારીને આગળ ચાલવું ઘટે.
આંખ, કાન, નાક, જીભ, સ્પર્શન એ ઇદ્રિ દ્વારા જોનાર અંદર કઈ બેઠેલ છે, કેઈ પ્રેરક બળ છે, કેઈ સંગ્રાહક શક્તિ છે જે એ ઈન્દ્રિયને સમતુલાએ રાખી શકે છે. જે એવી શક્તિ અંદર ન હોય તે મૃતદેહમાં સર્વ ઇંદ્રિયે હયાત હોવા છતાં જે સર્વ કામ અટકી જાય છે તે અટકી જવા ન જોઈએ. આ આત્મા ચેતનને ઉદ્દેશીને સર્વ વાત છે. એ સ્થાયી છે, પ્રત્યેક ક્રિયા, આચાર, ઉચ્ચારની અસર તેના પર પોંચી જાય છે અને છેવટની જવાબદારી તેની જ રહે છે. આ આત્મા વ્યક્તિશઃ જુદો છે, સ્થાયી છે અને રખડનાર પણ એ જ છે અને મુક્ત બનનાર પણ એ જ છે અને આ સર્વ પ્રયાસ તેની પ્રગતિને ઉદ્દેશીને છે, એ વાત સમજીને ચાલીએ તે કર્મની વાત સમજાશે. અંશસત્ય-પ્રમાણસ,
કઈ પણ સિદ્ધાંત કે તત્વજ્ઞાન સમજવાના પ્રયત્ન સાથે એક વાત લક્ષમાં લઈ લેવા જેવી છે. જ્યારે એક મુદ્દા પર ધ્યાન આપીએ ત્યારે આપણને અંશજ્ઞાન થાય છે. આત્માના પલટાતા મુદ્દા પર ધ્યાન આપીએ ત્યારે આપણને અંશજ્ઞાન થાય છે. આત્માના પલટાતા અંશ પર નજર રાખીએ ત્યારે આપણને પર્યાયાથિક જ્ઞાન થાય છે. આત્માના સ્થાયી ગુણ પર નજર રાખીએ ત્યારે આપણને દ્રવ્યાર્થિક જ્ઞાન થાય છે. આ અંશજ્ઞાનને સર્વ માન્ય સત્ય (પ્રમાણજ્ઞાન) ગણી લેવાને આગ્રહ થાય ત્યાં ભારે ખેંચતાણ થઈ જાય છે. હાલની એક બાજુ જેનાર એને સેનાની કહેવાને આગ્રહ જ રાખ્યા કરે અને બીજી બાજુ જેવાની તસ્દી લે નહિ, એટલું જ નહિ પણ બીજી બાજુ હશે એટલી શક્યતાની વાત પણ સ્વીકારે નહિ, ત્યાં મતફેર, ઝઘડા, વાદવિવાદ થાય છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
જૈન દૃષ્ટિએ ક
એક આંધળાને હાથીના પગ હાથમાં આવે એટલે હાથી થાંભલા જેવા છે એમ કહે છે, બીજો અધ હાથીના કાન પકડી તેને સર્વાંગ સૂપડા જેવા માને છે, ત્રીજો એનું પૂછડું પકડીને વાંસડા જેવા માને છે, એમાં અંશસત્ય મળે છે. આ વાત દેખીતી. વિચિત્ર લાગે છે, પણ સૈદ્ધાંતિક કે તાત્ત્વિક વિચારણામાં પ્રાણી અંશસત્યથી દોરવાઈ જાય છે, બીજી આંખ ઉઘાડતા નથી; સર્વાંગ સત્ય શોધવાના પ્રયત્ન કરતા નથી, અને પરિણામે અથડાયા-પછડાયા કરી પેાતાને પ'ડિત માને છે છતાં ધાર અજ્ઞાનમાં સબડચા કરે છે. નયવાઃ–અનેકાંતવાદ
અંશસત્યજ્ઞાનને નયવાદ કહેવામાં આવે છે. એ ખૂબ વિશાળ વાદ છે. એના ઘણા ભેદો-ઉપલેટા છે. એમાં મુદ્દાની વાત એ છે કે અમુક દૃષ્ટિથી તમે કહેા છે તે સત્ય છે, પણ સર્વાંગી સત્ય શોધવાની બુદ્ધિ હાય તે હજુ વધારે ઊંડા ઊતરી, ખરાબર તપાસ કરશે! તા અને સર્વ ષ્ટિકોણા ધ્યાનમાં લેશે તો તમને સત્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત થશે. આ અનેક દૃષ્ટિબિન્દુના સહકારી જ્ઞાનને પ્રમાણજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. નયજ્ઞાનના પૃથક્કરણપૂર્વક અનેક દૃષ્ટિબિંદુને ધ્યાનમાં લઈ સમજણુ કરવામાં આવે ત્યારે સાચું જ્ઞાન થાય છે. દ્વૈતવાદમાં સત્યના અંશા જરૂર છે, અદ્વૈતમાં પણ છે, વિશિષ્ટા દ્વૈતમાં પણ છે, અને ચાર્વાકમાં પણ છે. અંશસત્ય પૂરતા સર્વ સાચા છે, પણ સર્વમાન્ય પ્રમાણજ્ઞાનની વાત આવતાં ખીજી આંખ ઊઘડી શકી નથી અને તેથી ત્યાં વાદવિવાદ અને વિતંડા છે. આ પ્રમાણજ્ઞાન શીખવાની વૃત્તિ રાખવી, સત્યના અંશે મળે ત્યાંથી સમજવા, અને તેટલા પૂરતો ન્યાય આપવા. આનું નામ અનેકાંતવાદ છે. અનેક મુદ્દાઓને સમજવાના પ્રયત્ન, એને જચાવવાની આવડત, એના પૃથક્કરણ અને સમુચ્ચયીકરણની શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે પ્રમાણજ્ઞાન થાય છે, અને ઝઘડા મતફેર કે વિવાદ દૂર થાય છે. આ નય–પ્રમાણજ્ઞાનની દૃષ્ટિ ખરાખર રહે તા જિંદગીની
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
કર્મની પૂર્વભૂમિકા વિષમતા સમજાઈ જાય તેમ છે. દેખાતી તકરાર અને વિસંવાદો પાછળની એકતા દષ્ટિગોચર થાય છે અને સ્વીકારને માર્ગ નજરે દેખાય છે.
એટલે, આત્મા છે, આત્માને પરભવ છે, એમાં પલટભાવ થયા કરે છે, છતાં એમાં અનેક અંશે સ્થાયી છે. એના તફાવતના ખુલાસા સમજી સમજાવી શકાય તેવા છે અને એમાં ઘણું સમજવા યોગ્ય છે. એટલી પૂર્વભૂમિકા બાંધીને આપણે કર્મને સિદ્ધાંત સમજવા યત્ન કરીએ. આત્મસિદ્ધિ કે પરભવની વાત પર અન્ય પ્રસંગે ચર્ચા કરીશું. નય–પ્રમાણુવાદ સમજવા અન્યત્ર પ્રયત્ન થશે, પણ એ છે એટલે નિર્દેશ કરી આગળ વધીએ. એ પ્રત્યેક વિષય ઘણો રસપ્રદ છે, તે તે વિષયને યોગ્ય સ્થાને ચર્ચવામાં આવશે. અહીં કર્મને સિદ્ધાંત સમજવાનું છે. પ્રસ્તુત બાબત ઉપર હવે આવી જઈએ.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ બીજું પાંચ કારણે
પ્રાસ્તાવિક
પ્રત્યેક ક્રિયાની પાછળ કારણ હોય છે. એને સમજવા માટે અનેક પ્રકારની ચર્ચાઓ અને વાદો હોય છે. જેનું જે મુદ્દા ઉપર લક્ષ ગયું તેણે તે બાબતને પ્રાધાન્ય આપ્યું અને કોઈ પણ પરિ ! ણામનું તે એક જ કારણ છે એવી એણે આગ્રહપૂર્વક સ્થાપના કરી. એણે એક આંખ ઉઘાડી રાખી બીજી બાજુ જેવાની દરકાર ન કરી. આવા એકાંત આગ્રહને પરિણામે પ્રાણી કેટલે ઢળી જાય છે અને નિરર્થક ચર્ચામાં કેટલે ઊતરી જાય છે તેને પણ અહીં
ખ્યાલ આવે છે. એટલા માટે પાંચ કારણવાદીઓ કેવા આગ્રહથી પિતપિતાના અભિપ્રાયની સ્થાપના કરે છે અને પોતે કારણ કે માને છે તે તેમના દષ્ટિકોણથી બતાવીએ. પછી એને ફેંસલે કરવામાં આવશે. પણ આ પ્રત્યેક કારણવાદી “પતે માને છે તે જ સાચું છે અને બાકીના સર્વ બેટા છે એ આગ્રહ ધરનાર છે. નયદષ્ટિએ પ્રત્યેક સાચે છે, દરેક પાસે અંશસત્ય છે અને દરેકના મુદ્દા સમજવા યોગ્ય છે. એને ખુલાસે થશે ત્યારે અંશસત્ય અને પ્રમાણસત્યમાં કેટલે તફાવત છે, એકાંતવાદ અને અનેકાંતવાદમાં શું તફાવત છે, આંખ અને સમજણ ઉઘાડી રાખવાથી સાચી સમજણ કણ મેળવી શકે છે અને સ્યાદ્વાદમાર્ગમાં એ વિશિષ્ટ શક્તિ ન્યાય અને તર્કથી સુસંગત થઈ શકે છે એ વાત સ્પષ્ટ થશે. દેખાતા બને અને થતાં કાર્યોને અંગે અંશસત્યના ઉપાસકે
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ કારણે
* ૧૩. પ્રત્યેક કારણને કેવી રીતે ઘટાવે છે તે તેમનાં એકાંત દષ્ટિબિંદુથી તેમની ભાષામાં સમજીએ અને તેમને અંદરઅંદર ચર્ચા કરાવીએ અને તેમની લડાઈમાં કઈ વાર ગરમી થતી દેખાય છે તે પણ જરા દૂર બેઠા બેઠા મેજથી સાંભળીએ. નયવાદ–પ્રમાણવાદને મહિમા આ પ્રાથમિક ભૂમિકામાં સમજાશે અને એ કારણેમાં કર્મનું સ્થાન કયાં આવે છે એ પણ સ્પષ્ટ થઈ જશે. આપણે હવે એક કારણવાદીને મેદાનમાં લઈ આવીએ અને તેમનું કહેવું શું છે તે તેમની ભાષામાં સમજીએ.
૧. કાળ
પ્રથમ કાળવાદી બહાર પડે છે. એ કહે છે કે આ સંસારમાં જે ક્રિયા થાય છે તેને આધાર કાળ ઉપર છે. જે વસ્તુ, પ્રસંગ કે બાબતને કાળ આવી પહોંચે – સમય પાકે, વખત થાય ત્યારે તે વસ્તુ પાકે કે બનાવ બને. તે પહેલાં તમે હજારો પ્રયત્ન કરે કે લાખ પ્રયેળે કરે, તેમાં કાંઈ વળે નહિ. એને વખત થાય, ત્યારે જ વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય છે, એને વખત પૂરો થાય ત્યારે વસ્તુ નાશ પામે છે. અમુક વર્ષે ઘર કે મકાન તૂટવા માંડે છે, અને પછી તૂટી જાય છે. સ્ત્રી યુવાવસ્થા પામે ત્યારે જ તેને ગર્ભ રહે છે, નાની પાંચ વર્ષની છોકરીને ગર્ભ રહેતું નથી. ગર્ભ રહ્યા પછી લગભગ નવ માસ થાય ત્યારે જ સંતતિ જન્મે છે. કેઈને મહિને બે મહિને ગર્ભ પાકત નથી કે પ્રસવ થતો નથી, છેકરે કે છેકરી અમુક માસના થાય પછી જ બોલવા માંડે છે, જન્મતાવેંત તે માત્ર રડી શકે છે. અમુક વય થયા પછી જ માણસ હાલ ચાલી શકે છે, મનુષ્ય જન્મને દિવસે કે બીજે દિવસે ચાલવા. માંડતું નથી. મનુષ્ય અમુક વયને થાય ત્યારે જ ઘરબારી થાય છે, એને સફેદ વાળ ઘડપણમાં જ આવે, અમુક વર્ષ થયા પછી, જ એને દાઢી અને મૂછ ઊગે.
દૂધમાં છાશ નાખ્યા પછી અમુક કાળ જાય ત્યારે જ તેને
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
જૈન દષ્ટિએ કમ દહીં થાય, મેળવણ નાંખતાવેત જ દહીં નીપજે નહિ. ઝાડ પર ફળ અમુક વખત ગયા પછી જ પાકે. ઝાડ પરથી ઉતાર્યા પછી અમુક દિવસ જાય ત્યારે જ કેરી પાકે. અમુક સમય જાય ત્યાર પછી જ વસ્તુ સ્વતઃ ઢીલી પડવા માંડે, પછી અમુક વખત થાય ત્યારે એ છૂટી પડી જાય, પછી અમુક વખત જાય એટલે એ ખાખ થઈ જાય.
અમુક ઋતુમાં જ કેરી (આખા) તૈયાર થાય. પરવર મા સામાં જ થાય, બાજરો માસામાં જ થાય. ઘઉં, ચણ શિયાળામાં જ તૈયાર થાય. મસંબી, અંજીર શિયાળામાં જ આવે. એટલે કાળ જ કારણ થઈ શકે છે. અને તુ છ થાય છે તે શું બતાવે છે? વરસાદ માસામાં આવે, ગરમી-તડકે ઉનાળામાં આવે, શિયાળામાં ઠંડી પડે. દરેક દેશના હવામાન જુદા હોય, પણ ત્યાં કાળને નિયમ તે હેય છે. વિલાયતમાં ચાર જતુ તિપિતાના વખતે સિદ્ધ થાય છે. ઓકટોબર-નવેમ્બરમાં પાનખર, ડિસેમ્બરથી માર્ચ સુધી શિયાળે, એપ્રિલ–એમાં વસંત અને ત્યારબાદ ઉનાળે. ભારતવર્ષમાં વસંત, ગ્રીષ્મ, વર્ષા, શરદ, શિશિર અને હેમંત એ પ્રમાણેની છ ઋતુઓ એને કાળક્રમે આવે છે. .
અને દિવસ અને રાત શું બતાવે છે? દિવસ બાદ રાત થાય અને રાત પછી દિવસ આવે. અમુક વખત થાય ત્યારે જ સૂર્ય ઊગે છે અને સવાર, સાંજ, સંધ્યા એ સર્વ કાળને આધારે જ થાય છે. માણસ બાળક, યુવાન, વૃદ્ધ કાળ પ્રમાણે જ થાય છે. બાળપણમાં રખડે છે, યુવાવસ્થામાં વિલાસ કરે છે, ઘડપણમાં ખખડી જાય છે. એ જ પ્રમાણે વસ્તુઓ સડણ-પડણવિધ્વંસનને અથવા પૂરણગલનને અધીન રહે છે. તેમાં કાળ જ કારણ બને હોય છે.
સતયુગ, ત્રેતા, દ્વાપર, કળિયુગ અથવા ઉત્સર્પિણ, અવસર્પિણી કાળ અને તે તે વખતના ભાવે કાળને આધીન રહી
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
પાંચ કારણે બન્યા કરે છે. અકાળે કઈ ચીજ બનતી નથી. બનાવવાને ગમે તેટલે પ્રયત્ન કરવામાં આવે તે નકામી મહેનત માથે પડે છે.
માટે કેઈ હકીક્ત બનવાનું કે કોઈ વાત ન બનવાનું કારણ કાળ છે. વસ્તુઓ સમય પાકે ત્યારે બને છે. તે પહેલાં તેમને બનાવવા અંગે ગમે તેટલા પ્રયત્ન કરવામાં આવે, તેમાં કાંઈ વળતું નથી, અને વખત પાકે ત્યારે બનતી વસ્તુને કઈ રોકી શકતું નથી. અકાળે આંબા પાકતા નથી અને ઉનાળામાં બરફ કે વરસાદ વરસી શકતા નથી. દરેક વીશીમાં ચોવીશ તીર્થકર થાય કે બાર ચકવતી થાય, તે પણ તેમને સમય આવે ત્યારે જ થાય છે. અવસર્પિણીના ચેથા આરામાં અને ઉત્સર્પિણીના ત્રીજા આરામાં જ એ પુરુષે થાય છે અને બાકીના કાળમાં એ થતા નથી, જન્મતા નથી, કાર્ય કરતા નથી. દરેક વાત કાળે થાય છે, કાળ પાકે છે અને દરેક બનાવ કાળે ગતિમાન થાય છે અને કાળ પૂરે થાય છે ત્યારે વિશરામ પામી જાય છે. સર્વ ક્રિયાનું, સર્વ બનનું, સર્વ નાશનું, સર્વ અભાવનું અને સર્વ હકીકતનું કારણ માત્ર કાળ છે અને કાળ સિવાય અન્ય કારણ શોધવું એ માત્ર ફાંફાં છે. ૨, સ્વભાવ
આટલી કાળવાદીની વાત સાંભળી સ્વભાવવાદી બહાર નીકળી પડ્યો. એણે સ્થાપના કરી કે વસ્તુને જે સ્વભાવ હોય તે થાય છે, એમાં કાળ બિચારો શું કરે? તમે વિચાર કરશે તે જણાશે કે લીંબડાના ઝાડ ઉપર લીંબળી જ થશે, ત્યાં આંબા પાકશે નહિ. એને સ્વભાવ જ લીંબોળી ઉત્પન્ન કરવાનું છે. સ્ત્રીઓના મુખ ઉપર મૂછ નહિ ઊગે. હાથની હથેળીમાં વાળ નહિ ઊગે. એ સ્વભાવને બતાવે છે. જેને જે સ્વભાવ હોય તે તે પ્રમાણે વર્તે, ઉપજાવે અને સ્વભાવ પ્રમાણે વિશરામ થઈ જાય. એના અનેક દાખલાઓ છે, સાંભળે.
સૂર્ય સ્વભાવે ગરમ છે, ચંદ્ર શીતળ છે, એને શું કાળ ગરમ કે ઠંડા કરે છે? એને સ્વભાવ જ તે છે. યુવાવસ્થા
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
જૈન દૃષ્ટિએ ક
હાય, શરીર સારું હાય, પતિના યાગ હાય, છતાં વાંઝણી સ્ત્રીને કે દીકરા–દીકરી ન થાય કારણ કે વંધ્યાના સ્વભાવ જ સંતતિહીન રહેવાના છે. અને તમે વિચાર કરો કે ખાવળને આવા અણીદાર કાંટા થાય છે, તેમને કોણે ઘડચા હશે? તેમને કઇ એરણ પર ચઢાવ્યા હશે ? એમને કઈ કાનસથી ઘસ્યા હશે ? અને તમે મેગરા જુઓ, ચમેલી, ગુલામ, ચ'પા, જાઈ, જૂઈનાં ફૂલા તપાસો. એમને બનાવવા કાણુ ગયું ? એમને આકાર કોણે આપ્યા? અને મોટા ગલગોટાને કાણે ગોઠવ્યા ?
અને અગ્નિની શિખા ઊંચે જ શા માટે જાય? પાણીની ગતિ નીચી જ શા માટે રહે? ઓકિસજન અને હાઇડ્રોજન મળે ત્યારે પાણી કાણુ નીપજાવે? વીજળીના પ્રવાહ એક સેકન્ડમાં લાખા માઇલ કેમ ચાલે? એને કાણુ ધક્કા મારે? અને તૂ ખડું પાણીમાં શા માટે તરે? અને પથ્થર પાણીમાં શા માટે ડૂબે ? આ સર્વના ખુલાસા તે તે વસ્તુના સ્વભાવ ઉપર જ આધાર રાખે છે. જેના જેવા સ્વભાવ હાય તે તે પ્રમાણે વર્તે. એના તા પાર વગરના દાખલા આપી શકાય તેમ છે, જેમ કે સૂંઠ ખાવાથી વાયુ હણાઈ જાય, હરડે ખાવાથી રેચ લાગે, કાંગડું મગને ગમે તેટલે પાણીમાં ઉકાળા અને ગમે તેટલી ગરમી આપે. પણ એ કદી પાકે જ નહિ અને કોલસા ઉપર ગમે તેકલે સાબુ લગાડો, પણ એ સફેદ થાય જ નહિ. ટૂંકામાં કહીએ તે, કોઈ પણ દ્રવ્ય પાતપોતાના સ્વભાવ મૂકે નહિ. એમાં કાળનું કાંઈ કામ નથી. જેવા જેના સ્વભાવ હાય તેવા તેના પરિપાક થાય છે. બાકી કોઈ તેને કરતું નથી કે કોઈ તેને ફેરવી શકતું નથી. તમે મારનાં પીંછાં જુઓ. એના રંગ અને એની ગાઠવણ વિચારતાં અને કળા કરેલા મેરને જોતાં અક્કલ કામ નહિ કરે. એ મેરનાં પીંછાંનાં ચિતરામણુ કોણે કર્યા ? અને તમે કેાઇ સાંજની કે પ્રભાતની સંધ્યા વખતે આકાશના રંગ જોયા છે? એના રંગમાં રહેલી વિવિધતા અને નવીનતા તથા આકષ કતા તમને મુગ્ધ કરી દેશે અને ઘડી પછી
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ કારણેા
૧૭
સર્વ ખલાસ ! એને કયા ચિતારા ચિતરી ગયા ? અને કયા કાળે એને આકાશમાં ઉતારી ?
અને હમણાં અણુએખ નીકળ્યા છે. અણુમાં અનંત શક્તિ કયાંથી આવી ? કોણે મૂકી ? કયારે મૂકી ? અને પ્રકાશની પ્રકાશક શક્તિ, તિમિરની અંધકારશક્તિ, વાયુની અદૃશ્ય ગતિવાહનશક્તિ કયાંથી આવી ? એ તે એના સ્વભાવ જ છે. જે વસ્તુના જેવા સ્વભાવ હાય છે તે પ્રમાણે તે વર્તે છે. સ્વભાવ જેવા હાય તેવા પદાર્થ નીપજે, તે પ્રમાણે વર્તે અને તે પ્રમાણે વિલય પામે. પર્વત સ્થિર જ રહે, વાયરો ચાલ્યા જ કરે, લાકડું ગમે તેટલું મોટું કે ભારે હાય પણ જળમાંએ ઉપર તરી આવે અને લેઢાના નાના ટુકડો હોય તેને પાણીમાં નાંખા તે તુરત તળિયે બેસી જાય. સમુદ્રમાં માજા આવ્યા જ કરે અને સરાવરનાં પાણી સ્થિર રહે. એમાં કાળનું કાંઈ કામ નથી. જેને જેવા સ્વભાવ છે તે પ્રમાણે તે વર્તે છે અને કોઈ વસ્તુના સ્વભાવ ફેરવવા પ્રયત્ન કરવા એ નકામા શક્તિવ્યય કરવા જેવું છે. માણસ, પશુ, પક્ષી, પ્રાણી કે વસ્તુ પોતપોતાના સ્વભાવ પ્રમાણે વર્તે છે. અને પ્રત્યેક ક્રિયા, બનાવ કે વર્તવાનું એક જ કારણ ‘સ્વભાવ' છે. એમાં ખાપડા કાળને શું લેવા-દેવા છે? એ હુજારો વરસ ટટળ્યા કરે તેા પણ વડના ઝાડ ઉપર કેરી ઉગાડી શકવાના નથી અને ગુલાબના છેડ ઉપર ચંપાનું ફૂલ પ્રકટ કરી શકે તેમ નથી. એ સૂર્યને ઠંડા પાડી શકે તેમ નથી અને બરફને ગરમ કરી શકે તેમ નથી. સર્વ વસ્તુઓ, સર્વ પ્રાણીઓ અને સર્વ હકીકતે પોતપોતાના સ્વભાવ પ્રમાણે થાય છે, બને છે અને જાય છે. આ સિવાય વિચારણા બતાવવી એ માત્ર વાણીવિલાસ છે. કાળવાદીએ રજૂ કરેલી આખી હકીકત આ દૃષ્ટિએ જોતાં ખાટી આડે રસ્તે દોરનારી માલૂમ પડશે. સ્વભાવ ન હોય તે કાળ નકામા થઈ જાય છે, એના પ્રયત્ન નિરર્થક બને છે અને એ સ્વયં અકિંચિત્કર બની જાય છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
જૈન દષ્ટિએ કર્મ ૩. ભવિતવ્યતા (નિયતિ) | સ્વભાવવાદીને સાંભળીને ભવિતવ્યતાવાદી ઊપડ્યો. એને નિયતિવાદી પણ કહેવામાં આવે છે. જે થવાનું હોય તે થાય છે. એમાં માણસની ધારણ કે ગણતરી કામ આવતાં નથી અને તેમાં પુરુષાર્થ કે ઉદ્યમ કે કાળ કે સ્વભાવને કાંઈ અવકાશ નથી. ભવિતવ્યતા ન હોય તે કાળ પાકી ગયે હોય અને સ્વભાવ પણ હોય તે પણ વાત બનતી નથી. દુનિયામાં વસ્તુ કે બનાવ બનવાને આધાર હણહાર પર જ છે, એ અકસ્માત જ છે, પણ નિયત છે અને તેમ જ થાય અને બીજી રીતે ન થાય, એમાં જરા પણ શક નથી. તમને થડા દાખલાઓ આપું એટલે આ મારી વાત તમને બરાબર સમજાશે.
દરિયાપારની મુસાફરી કરે, મેટાં મોટાં ગાઢ જંગલે પસાર, કરે અને શરીરનું કરડે રીતે જતન કરે પણ થવાનું હોય તે જ થાય છે. અણભાવિ કદી થતું નથી. મોટા મોટા દાક્તરો પા પા કલાકે ઇજેકશન આપતા હોય, હજારે સેવક હાજર હોય, પણ પ્રાણું મરવાને હોય તે તે ચાલ્યા જાય છે. અને જંગલમાં હોય, પરદેશમાં હોય, આકરા વ્યાધિને ભેગ બની ગયેલ હોય અને પાસે વૈદ્ય, દાક્તર કે સારવાર કરનાર કેઈ ન હોય, તે પણ બચવાનું નિર્મિત હોય તે પ્રાણ બચી જાય છે. બે માળથી પડે અને બચી જાય છે અને કેળાની છાલ પગ નીચે આવે ને ખલાસ થઈ જાય છે. એટલે, પ્રાણુને જીવવાને સ્વભાવ હોવા છતાં અને કાળ તે સદાકાળ ચાલ્યા કરતા હોવા છતાં અને ઉદ્યમ કરવા છતાં પરિણામ તે જે થવાનું હોય તે જ થાય છે, હણહારને કોઈ મટાડી શકતું નથી. એમાં કાળ, સ્વભાવ કે ઉદ્યમ કાંઈ કારગત થઈ શકતા નથી.
વસંતઋતુમાં આંબા પર હજારો લાખે મોર થાય, એમાંના કઈ ખરી જાય, કોઈ પડી જાય, કેઈની ખાટી થાય, કોઈની કેરી થાય. એનું જેવું થવાનું હોય તે પ્રમાણે થાય છે. આંબે
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
પાંચ કારણે મેર કલાકે લેખા' એટલે આંબા પર મેર ગણીને વાડીવાળે એટલી કેરી થશે એમ ગણતરી કરે તે એને દેવાળું જ નીકળે. પ્રત્યેક મરને અંગે પણ જે થવાનું હોય તે થાય છે. એમાં સંખ્યા ઉપર રિઝાઈ જવાનું નથી કે એની વર્તમાન ચાલુ સંખ્યાની ગણતરી પર આધાર રાખવાને નથી.
દુનિયામાં અણચિંતવ્યું આવી મળે છે, અણધાર્યું બની આવે છે; અને પહેલેથી ચિંતવેલું વિશરામ થઈ જાય છે, ઊથલપાથલ થઈ જાય છે અને ધાર્યું હોય એક અને બીજું જ બની જાય છે.
બ્રહ્મદત્ત જેવા મોટા ચક્રવતીની સેવામાં બે બે હજાર દેવે હતા. છતાં એમ બનવાનું હતું તે એક સાધારણ ગવાળે એની બને આંખે. ફેડી નાંખી. એટલે, થવાનું હોય તે થયા વગર રહેતું નથી. એમાં આજુબાજુના સહાયક, સંજોગે કે પ્રસંગે કારગત નીવડતા નથી.
એક સરસ દાખલે વિચારવા લાગ્યા છે. ઝાડ પર કેલ કેકારવ કરતી હતી, ત્યાં સામેથી શિકારીએ એના પર બાણ તાક્યું અને માથે બાજ (સીંચાણે-શકરો) એને ઝડપવા આંટા મારે છે. કોયલ જે ઉપર ઉડે તે સીંચાણે એને ઝડપી લઈ ખલાસ કરે
સામે જાય તે શિકારીને ભેગ બને. છતાં ભવિતવ્યતા એને : અનુકૂળ છે અને એ બચી જાય છે. શિકારીની પાછળ નાગ (સર્પ)
હ. એણે શિકારીને ડંખ માર્યો. એની પીડાથી એના ધનુષમાંથી બાણ છટકી ગયું અને પેલા બાજને વાગ્યું. શિકારી જમીન પર • પડી ખલાસ થયે અને સીંચાણે જમીન પર ઘાયલ થઈને પડ્યો
અને કોયલ ઊડી ગઈ. બચવાનું હોય ત્યારે આમ તરફના વિપરીત સંગે હોય તે પણ ભવિતવ્યતાના ગે બચી જવાય છે. બાકી મોટા મોટા દાક્તરની માવજત અને નર્સેની ચીવટ છતાં ભવિતવ્યતા પ્રતિકૂળ થાય એટલે વાત વહી જાય છે. ન ધારેલા વેપારમાં હજારે મળે છે અને ગણતરી કરેલા વેપારમાં બેટ આવે છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૨૦
જન દષ્ટિએ કર્મ વાત એમ છે કે તરખવું જેમ પવન પછવાડે જાય છે તેમ માણસનું મન ભવિતવ્યતા પ્રમાણે તે માર્ગે જાય છે અને પ્રયત્ન, કાળ કે સ્વભાવ એમાં કંઈ કામ આવતા નથી. હણહારને કઈ અટકાવનાર નથી, હણહાર મિથ્યા થનાર નથી, અને હણહારને કોઈ ફેરવનાર નથી.
લડાઈમાં મેટા ઘા પડ્યા હોય અને પાણી લગાડવાથી પ્રાણી જીવે છે. બે માણસને ઓપરેશન કર્યા હોય તેમાંથી એક જીવે છે, બીજો સેપ્ટિક થઈ જવાથી મરણ પામે છે. એ સર્વમાં કારણ ભવિતવ્યતા જ છે. એને એમ થવાનું નિર્માયું છે અને તેમ બને જ છે. હજારે પ્રયત્ન કરવામાં આવે કે અનેકની સલાહ, સહાય કે સહાનુભૂતિ મળે, પણ અંતે તે જે હણહાર હોય તે જ બને છે. ૪. કર્મ
હેણહારને પક્ષકાર પિતાની સ્થાપના કરી રહ્યો ત્યાં કર્મવાદી ખડે થઈ ગયે. અણે સ્થાપના કરી કે જે કાંઈ બનાવ બને છે, જે કાંઈ મળે છે, જે કાંઈ મળેલ છૂટી જાય છે કે પ્રાણીને અમુક જાતિમાં ભાતિમાં પાંતિમાં કે સ્થાનમાં જન્મ થાય છે તે તેના પિતાનાં કરેલાં કર્મનું ફળ જ હોય છે. પ્રત્યેક ક્રિયા, બનાવ, ઘર્ષણ, સંમીલન કે મિલનના અભાવની પાછળ વ્યક્તિગત કર્મ જ હોય છે. એમાં કાળ કે સ્વભાવનું કાંઈ ચાલતું નથી, અને ગમે તેટલે ઉદ્યમ કરવામાં આવે પણ કર્મમાં ન હોય તે પ્રાણીને તે મળતું નથી. મળવાને વખત થાય કે તે માટે પ્રયાસ થાય ત્યારે ખરે વખતે આંખ બંધ થઈ જાય છે, અથવા કોઈ દુર્બ દ્ધિ જાગી જાય છે અને ખેટી લાઈને ચડી જવાય છે. એમાં વ્યક્તિગત આગળ કરેલ કર્મનાં ફળ જ મળે છે, અને તે સિવાય બીજી કઈ વાત ટકે તેમ નથી.
સવારે રાજ્ય મળમાનું હતું, મુહૂર્ત જોવાઈ ગયું હતું, મહત્સવ મંડાઈ ગયા હતા અને છતાં રામચંદ્ર જેવા યુગપુરુષને
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૧
પાંચ કારણે એ જ મુહૂર્તે બાર વર્ષને દેશવટે જવું પડે કે મહાસતી સીતા જેવી પવિત્ર પત્નીને બેબીને કારણે ત્યાગ કરવાનું રામને સૂઝે અથવા આદીશ્વર ભગવાન જેવા મહાસત્વશાળી, યુગપ્રવર્તકને એક વર્ષ સુધી અન્ન ન મળે એમાં કર્મ સિવાય બીજો ખુલાસો શક્ય જ નથી. એમાં કાળ અને સ્વભાવ અનુકુળ હતા, ઉદ્યમને વાંધે ન હતું, પણ આગલાં કર્મો નડયાં અને બાર બાર વર્ષ સુધી ઘોર ઉપસર્ગો ખમવા પડ્યા. એ સર્વની પાછળ કર્મને જ મહિમા છે. કર્મના દાખલાઓને કાંઈ પાર નથી. બહુ જૂજ દાખલા આપીશું. બાકી માટે કઈ પણ ચરિત્ર જોઈ લેવા ભલામણ કરી શકાય તેવી આ ઉઘાડી વાવ છે.
મોટા તીર્થકરોને માટે જોઈએ તે ઉપર જણાવ્યું તેમ ઋષભદેવ ભગવાનને એક વર્ષ સુધી અન્ન ન મળે એ શું બતાવે છે? બ્રહ્મદત્ત ચક્રીને દાખલ ભવિતવ્યતાવાદીએ આખે તે પણ કર્મનું ફળ જ બતાવે છે. સુભૂમચકીને સાતમે ખંડ સાધવાનું મન થાય અને સીધા નરકમાં જવું પડે એ કર્મને મહિમા અને કર્મનું સામ્રાજ્ય બતાવે છે. ભારત અને બાહુબળ જેવા સગા ભાઈઓ અને આદિનાથ ભગવાનના પુત્રે બાર બાર વર્ષ સુધી
લેહીની નદીઓ વહેવરાવે તે કર્મને મહિમા જ સૂચવે છે. સન- કુમાર જેવા રૂપાળાને રોગ થાય કે નળદમયંતીને વિયેગ રહે, વાસુદેવને જરાકુમાર મારે અને બળદેવ એને મૃતદેહને છ માસ સુધી માથા પર વહન કરે એ કર્મની અજબ શક્તિ દાખવે છે: ભગવાન શ્રીવીરને પરમ ભક્ત શ્રેણિક રાજા નરકે જાય, સત્યશીલ હરિશ્ચંદ્રને સ્મશાનમાં મૃતકને કર લેવું પડે કે માથે જળવહન કરવું પડે, કુબેરદત્ત-કુબેરદત્તાના વિચિત્ર ભયંકર પ્રસંગે બને એ સર્વની પાછળ કર્મને અચળ સિદ્ધાંત છે. ચંદનબાળાને કેશકલાપ કપાય અને એ રાજકુમારી હોવા છતાં ગુલામડી તરીકે નેકરી કરે કે સુભદ્રા જેવી સતીને માથે આળ આવે કે મદનરેખા
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દષ્ટિએ કમ" કે મૃગાંકલેખાને અનેક દુઃખે સહન કરવો પડે, એ સર્વ કર્મને પ્રભાવ છે. કર્મ કઈને છેડે તેમ નથી. અને કર્મને પ્રભાવ સમસ્ત વિશ્વમાં વ્યાપક અને સાર્વત્રિક છે.
- કર્મથી પ્રાણી કીડી થાય, કર્મથી મેટો કુંજર થાય, કર્મથી ગુણવંત થાય અને કર્મથી આખી જિંદગી શેકથી, રેગથી, દુઃખથી પીડાવાળે થાય. કર્મથી રાજા–મહંત થાય અને કર્મથી ભિખારી થાય, કર્મથી આ જનમ રડતાં આખડતાં જાય અને કર્મથી પાણી માગે ત્યાં દૂધ મળે તે અવતાર પણ થાય. આ દુનિયામાં જે કાંઈ વિચિત્રતા, અભિનવતા કે વિવિધતા છે તેનું એક માત્ર કારણ કર્મની નવનવતા અને તેના પરિપાકની વિષમતા જ છે. ભગવાન શ્રી વીરના કાનમાં ખીલા ઠોકાય તે શું બતાવે છે? અને શાલિભદ્ર જેવાને વગર મહેનતે આકાશમાંથી પિટીઓ ઊતરે તે શું તત્ત્વ સમજાવે છે?
કરંડિયે પડેલે હો, ઉંદરે અડધો કલાક મહેનત કરી તેમાં પિતે પિસી શકે તેવું કાણું પાડ્યું. અંદર ભુજંગ (સર્પ) ભૂખ્ય ડાંસ હતે. કાણા વાટે ઉંદર કરંડિયામાં દાખલ થયે અને સીધે સપના મુખમાં જઈ પડ્યો. સર્ષને વગર મહેનતે ભેજન મળ્યું. ખાઈ પરવારી ઉંદરે પાડેલા કાણુ દ્વારા એ સપ બહાર નીકળી ગયે. મદારીથી એને છૂટકારો મળે. ખેદે ઉંદર અને ભગવે ભરીંગ (સર્પ)' એ કહેવત કર્મને મહિમા જ બતાવે છે. ઉદ્યમ કરનાર ઉંદરને મત મળ્યું, અને કેદ પડેલા સપને ભજન અને છૂટકારો મળે. આ કર્મને પ્રભાવ છે. આવું તેનું સામ્રાજ્ય છે. અને તમે જોશો તે એક મોટરમાં બેસે, બીજે તેને ચલાવનાર થાય, તે તફાવત શા કારણે થયો? કર્મથી જ આ તફાવત પડે છે. અને સર્વ ક્રિયા, તફાવત, વૈરવિરોધ, અંતરાય, અજ્ઞાન, રાગદ્વેષ સર્વનું કારણ કર્મ જ છે. બીજા કારણવાદીઓ નકામી માથાકૂટ કરે છે. કાળ અને સ્વભાવ એ તે નિમિત્ત માત્ર છે અને ભવિતવ્યતા તે અકસ્માત માત્ર જ છે. એમને કારણે ન કહેવાય.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ કારણે
૨૩ કાંઈ ખુલાસે ન હોય ત્યારે એમ બનનાર, થનાર, હણહાર હતું એમ કહેવું એ તે મૂળ સવાલને ઉડાવવાની રીત છે. અને ઉદ્યમ કરવાની બુદ્ધિ પણ કામ હોય ત્યારે જ થાય છે, નહિ તે આળસ થાય, ઊંઘ આવે, બેદરકારી બતાવાય કે વાત વટકી જાય. ઉદ્યમ કરે પણ કર્મમાં ન હોય તે મળે નહિ, મળેલ હોય તે ખલાસ થઈ જાય અને હાથમાં આવેલ હોય તે ઝડપાઈ જાય કે ખસી જાય. અને કર્મનો સિદ્ધાંતને સમજશે તે જણાશે કે કર્મ કેઈને મૂકે તેમ નથી. એની બહાર કઈ ખુલાસા કારણને અંગે શોધવા જવાની જરૂર રહે તેમ નથી. અને એમાંથી સર્વ બનાવ, વિચાર, વર્તન, ઉચાર, આચાર અને વ્યવહારના ખુલાસા થઈ જાય છે. આટલું બલી કર્મવાદી અટક્યો. ૫. ઉદ્યમ
ત્યાં ઉઘમવાદી ખડો થઈ ગયે. સર્વ પદાર્થ સાધવા એક માત્ર ઉદ્યમ–પુરુષાર્થ જ સમર્થ છે. ઉદ્યમ કરતાં માણસ જે ધારે તે મેળવી શકે છે. રામ જેવાએ ઉદ્યમ કર્યો તે મોટો રત્નાકર તરીને લંકા પણ લીધી અને રાવણ જેવા મહાયોદ્ધાને હરાવી સીતાને ઘેર લઈ આવ્યા. પ્રાણી ઉદ્યમ કરીને ગમે તે મુશ્કેલી પાર કરી શકે છે.
અને વિચાર કરે તે સમજાશે કે ઉદ્યમ કર્યા વગર વાડના વેલા ચઢે નહિ, ઉદ્યમ કર્યા વગર યંત્ર ચાલે નહિ, ઉદ્યમ કર્યા વગર કોઈ વસ્તુ તૈયાર થાય નહિ. તપેલીમાં પાણી ગરમ કરી તેમાં અન્ન ઓર્યા વગર દાળ પાકે નહિ કે ભાત તૈયાર થાય નહિ. કાંઈ સૂતેલ સિંહના મુખમાં મૃગલાં આવીને પડતાં નથી. હાથ જોડી બેસી રહેનારનાં આંગણમાં લક્ષમીના ઢગલા થતા નથી. અને કર્મવાદી હમણું આટલું બધું બેલી ગયો પણ એણે જાણવું જોઈએ કે કર્મને કરનાર કેશુ? કર્મ પણ ઉદ્યમ વગર બને નહિ, કર્મ મેળવવું પડે, એને કરવું પડે, ત્યારે એને બંધ થાય અને
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દષ્ટિએ કર્મ બંધ પછી એનું ફળ મળે. એટલે કર્મ તે દીકરો થયે અને ઉદ્યમ એને બાપ થયે. એટલે કર્મનું મૂળ કારણ તે ઉદ્યોગ જ છે. એને દાખલ જે હોય તે આ રહ્યો–પ્રાણુ પુરુષાર્થ કરી, કર્મનાં જાળાં તેડી, મુક્ત થાય છે. કર્મ તે કેણ છે? પુરુષાર્થ પાસે એની શી મગદૂર છે? કાળકસૂરિયા જે દરરેજ પાંચસો પાડાને વધ કરનાર જ્યારે પિતાના ઉદ્યમને સાચે માર્ગો ઉપગ કરેતે થેયે ત્યારે છ માસમાં અરિહંત (કેવળી) થઈ ગયે. અને લેહીની નદી વહેવરાવનાર ભરત અને બાહુબળી જેવા ઉદ્યમથી કર્મને લાત મારી તે જ ભવમાં મોક્ષગામી થયા.
અને ઉદ્યમથી તે ટીપે ટીપે સરોવર ભરાય, કાંકરે કાંકરે મોટી પાળ બંધાય કે મોટા અભેદ્ય ગઢ બનાવી શકાય. ઉદ્યમથી આયુબ નીપજાવી આખા વિશ્વને થથરાવી શકાય, ઉદ્યમથી મેટા સમુદ્ર પર વિજય મેળવી શકાય, ઉદ્યમથી આકાશમાં ઉડ્ડયન કરી શકાય અને ઉદ્યમથી વ્યવહારમાં આગળ આવી શકાય.
કર્મની વાત નકામી છે, કાળ અને સ્વભાવ તે પ્રાસંગિક છે અને ભવિતવ્યતા તે આકસ્મિક છે. ઉદ્યમ કર્યા વગર મુખમાં કેળિયા આવી પડતા નથી, અને આવે તે પણ ચાવવાને ઉદ્યમ તે કરવું જ પડે છે. ઉદ્યમમાં બીજી સગવડ એ છે કે કોઈ એક વાર પ્રયાસ કરવાથી કામ ન થાય તે બીજી વાર ઉદ્યમ કરી શકાય છે અને દઢ પ્રયત્ન, ચીવટ અને આગ્રહથી ગમે તેવા મુશ્કેલ કામને રસ્તે નીકળી આવે છે. દઢ સંકલ્પ અને પ્રબળ પુરુષાર્થ પાસે કુદરત પણ માર્ગ આપે છે અને પુરુષાર્થથી પ્રાણી કર્મના ઉપર સામ્રાજ્ય મેળવી તેનાથી સર્વથા મુક્ત થઈ અનંત સુખમાં વિલાસ કરે છે. પુરુષાર્થને મહિમા જે હોય તે દુનિયામાં ચાલે, આંખ ઉઘાડી રાખે. જેટલું જશે તેની પાછળ પુરુષાર્થ દેખાશે. ઉદ્યમથી નાનાં મોટાં કામે, રચનાઓ અને મહાલ થાય છે અને ઉદ્યમથી અભ્યાસ થાય છે, અભ્યાસથી આવડત વધે છે, આવડતથી ટેવ પડે છે, ટેવથી કામમાં સુકરતા આવે છે અને સુકરતાથી કામ સહેલું,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
પાંચ કારણે સરળ અને કારગત નીવડે છે. માટે કર્મના પિતા અને કાળ તથા સ્વભાવ ઉપર પણ વિજય મેળવનાર ઉદ્યમ જ ખરું કારણ છે. ઉદ્યમથી વગર કાળે આંબા (કેરી) નીપજાવી શકાય છે. ઉદ્યમથી સ્વભાવ પલટાવી શકાય છે. ઉદ્યમથી કર્મને પણ ફેરવી શકાય છે. કર્મમાં સંવર્તન, અપવર્તન વગેરે ઉદ્યમથી બની શકે છે અને કર્મથી ન બને તે તેના ઉપર પગ દાબીને ઉદ્યમ નીપજાવી શકે છે. માટે ઉદ્યમ જ એકલું અને સાચું કારણ છે.સમાધાન-સમન્વય
આ દરેક કારણવાદીએ પિતાપિતાની હકીક્ત રજૂ કરી. પ્રત્યેકને સાંભળતાં તેની વાત અને દલીલ સાચી લાગે તેવું છે. પ્રાસંગિક હકીકત તરીકે અહીં નયવાદનું રહસ્ય પ્રાપ્ત થાય છે અને
ખ્યાલમાં આવે છે. પિતા પોતાના દષ્ટિબિંદુથી તેટલા પૂરતે દરેક કારણવાદી સાચે છે. પણ પ્રમાણસત્ય કે સંપૂર્ણ સત્ય છે અને કાંતવાદમાં છે, સ્યાદ્વાદમાં છે, અને આંખ ઊઘાડી રાખીને વિચાર કરવામાં છે. એને મહિમા હવે બરાબર ખ્યાલમાં આવશે. જરા વિચાર કરવા યોગ્ય આ સમાધાન છે. અને જૈન તત્વજ્ઞાનને સમજવાની ચાવી આ અનેકાંતવાદને સમજવામાં પ્રાપ્ત થાય છે. - પાંચે કારણે મળે ત્યારે જ કોઈ પણ કાર્ય નીપજે છે. પાંચમાંનું એક પણ ઓછું હોય તે કેઈ કાર્ય નીપજી શક્યું નથી. પાંચ આંગળી એકઠી થાય ત્યારે હાથ થાય છે. કરતળને માટે પાંચે આંગળીઓ એકબીજાને લાગી રહે છે. અને એમાં કેઈ નાનીમેટી હોય અથવા કેઈને પ્રાધાન્ય આપવાનું મનમાં કઈ કઈ પ્રસંગે લાગે પણ ખરું, પણ પાંચ આંગળીએ જ પંચે થાય છે. લશ્કરમાં લડનારા હોય, ગોલંદાજે હય, ઘેડેસ્વારે હોય, પગ
પ્યાદા હોય, તીરંદાજે હોય, એ સર્વ મળીને લશ્કર થાય છે. અને વિજય સર્વના સમુચ્ચયને–સેનાને મળે છે. આમ એમાં લડાયક અસબાબ લઈ આવનાર કે ઘેડાના ખાસદારથી માંડી સેનાપતિ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
જૈન દૃષ્ટિએ ક
સુધીના સર્વેના સમુચ્ચય થાય ત્યારે કાર્યસિદ્ધિ થાય છે. સુભટના એકઠા મળ્યા વગર વિજય મળતા નથી. એ પ્રમાણે પાંચે કારણ. મળે ત્યારે કાય નીપજે છે.
રૂના સ્વભાવે રૂ કંતાય, કાંતેલ રૂ કાળક્રમે વણાય, તેની વિતવ્યતા હોય તા તેનું કાપડ થાય, નહિ તા અનેક વિઘ્ના આવે. સાળ તૂટી જાય, સાળવી માંદો પડી જાય વગેરે. તંતુવાય ઉદ્યમ કરે તે! કપડું થાય અને પહેનારના ભાગ્યમાં હોય તે કાપડ બને. એટલે કાળ, સ્વભાવ, ભવિતવ્યતા, કર્મ અને ઉદ્યમ એ પાંચે હાજર હોય તેા જ પટ–કાપડ બને. એમાં એક પણ ઓછું હોય કે બાકી હોય તેા કપડું થાય નહિ.
વચ્ચે વચ્ચે કોઇવાર કાળની મુખ્યતા લાગે, કોઈવાર સ્વભાવની લાગે, કેાઈવાર ઉદ્યમને પ્રાધાન્ય આપવા મન થઈ જાય, કાઇવાર ભોગવનારના ભાગ્યની વાત આગળ આવે અને કોઇવાર ન ધારેલ પ્રસંગે હાણુહાર આગળ આવે, પણ પાંચેમાંથી એક પણ ગેરહાજર હોય તા કાર્ય અને નહિ. મુખ્યતા-અલ્પતા માત્ર ખાહ્ય નજરે દેખાય છે, પણ અંદર ઊતરી ઝીણવટથી જોતાં પાંચે કારણમાંથી એક પણ બાકી હોય તેા વાત બગડી જાય છે અને કામ માર્યું જાય છે.
પ્રાણી ભવિતવ્યતાને યાગે હળુકી થઈ નિગેાદમાંથી નીકળે છે. શુભ કર્મને ચેાગે મનુષ્યભવ પામી સદ્ધર્મ સ્વીકારી રસ્તે ચઢી જાય છે. એની ભવસ્થિતિ (કાળ) પાકે ત્યારે એનામાં વીયેલ્લિાસ (ઉદ્યમ) જાગે છે. એના ભવ્યત્વ સ્વભાવ .બહાર આવતાં એ શિવ ગતિ પામે છે. એટલે પ્રાણીની પ્રગતિ માટે પણ પાંચે કારણને સહકાર જોઇએ, પાંચેની હાજરી જોઈએ અને પાંચે મળે ત્યારે ઊર્ધ્વગતિ પણ થાય અને કર્મ મુક્તિ પણ તેના સહકારથી જ
થાય.
અમુક પ્રસંગે કે અમુક બનાવ બને ત્યારે એક કારણની મુખ્યતા લાગે પણ વધારે પાકા વિચારે જણાશે કે પાંચે કારણેા
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
પાંચ કારણે મળ્યા વગર કોઈ કાર્ય બનતું નથી. આ વાત બરાબર વિચાર કરવાથી બેસે છે અને એવી રીતે આંખ ઉઘાડી રાખી એકની મુખ્યતા દેખાતી હોય ત્યારે પણ અન્યને મેગ્ય ન્યાય આપો એનું નામ અનેકાંતવાદ છે, એનું નામ પ્રમાણવાદ છે, એનું નામ સ્યાદ્વાદરહસ્ય છે. સ્યાદ્વાદમાં અવ્યવસ્થા કે અક્કસતા નથી. એમાં વસ્તુસ્થિતિની સ્પષ્ટતા છે, છે તેને સ્વીકાર છે અને સ્વીકારની પાછળ મહાન વિશાળતા છે. - જ્યાં એકાંતવાદ આવ્યું ત્યાં પિતાના મતસમર્થનને આગ્રહ રહે છે. પિતાને ફાવે તેટલી દલીલે સ્વીકારાય છે, ન ફાવે તેવી વાત તરફ દુર્લક્ષ અપાય છે, અને વકીલ જેમ પિતાના અસીલના કેસને અનુકૂળ હોય તેટલી જ દલીલે રજૂ કરે તેવી વૃત્તિ થાય છે. પણ સ્યાદ્વાદ ન્યાયાસનનું કામ કરે છે. એને મન ફરિયાદી કે તહોમતદાર સરખા છે, એ સર્વ પક્ષકારની દલીલ સાંભળે છે.. આ ન્યાયતેલન, સમદષ્ટિ, વિવેચકની દષ્ટિ, સમાધાનની આવડત. અને સાથે સર્વસંગ્રાહક મને વૃત્તિ એ અનેકાંતવાદનું રહસ્ય છે. - એ દષ્ટિએ ફેંસલે આપતાં જણાય છે કે પાંચે કારણેના સમવાયની જરૂર છે અને પાંચે હાજર હોય ત્યારે કાર્ય બને છે. એ પાંચ કારણમાં ભાગ્ય-કર્મ-નસીબ શી ચીજ છે એને અત્ર. વિચાર કરીએ. આ ગ્રંથમાં કર્મસંબંધી વિચાર કરવાને છે. એની ઓળખ વધારે વિગતે આપતાં પહેલાં એનું પાંચ કારણેના સમવાયમાં શું સ્થાન છે તે વાતની ચોખવટ કરી. એ પાંચ કારણે પૈકી કર્મને ઓળખવા હવે આગળ વધીએ.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ત્રીજું આત્મા અને કર્મવગણ
આત્મસ્વરૂપ
પ્રથમ જીવનું અર્થાત્ ચેતન આત્માનું સ્વરૂપ જરા જોઈ જઈએ. વ્યવહારદષ્ટિથી શુભ-અશુભ કર્મોને કરનાર, એને ભેગવનાર અને એને ક્ષય કરનાર આત્મા છે, જ્યારે નિશ્ચયદષ્ટિથી : એ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર વગેરે પિતાના અનંત ગુણેને કર્તા અને ભક્તા છે અથવા ટૂંકામાં કહીએ તે જે સુખસ્વરૂપ, જ્ઞાને પગ લક્ષણવાળો અને ચેતન સહિત હોય છે અને જે પ્રાણ ધારણ કરે તે આત્મા કહેવાય.
જીવના અનંત મૂળગુણે છે. તેમાં જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, વીર્ય અને ઉપગ એ મુખ્ય ગુણ છે. અને એ જીવનું લક્ષણ છે. વ્યવહાર નજરે જીવને ઓળખવા માટે તેને દશ પ્રાણ ધારણ કરનાર કહ્યો. એમાં પાંચ ઇન્દ્રિય, ત્રણ બળ, ધારવાસ અને આયુષ્ય મળીને દશ થાય છે. સ્પર્શેન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, ચક્ષુરિન્દ્રિય અને શ્રોત્રેન્દ્રિય એ પાંચ ઇન્દ્રિયે છે. મનબળ, વચનબળ અને કાયબળ એ ત્રણ બળ છે અને શ્વાસોચ્છવાસ અને આયુષ્ય સમજાય તેવા છે. આ પ્રાણે અથવા તેમાંના કેટલાકને જે ધારણ કરે તે આત્મા, પોતે પ્રાણ નથી પણ પ્રાણુને ધારણ કરનાર છે. એના વિકાસ પ્રમાણે વધારે ઓછા અથવા કુલ દશે પ્રાણ સંસારમાં હોય ત્યારે ધારણ કરે છે અને તે નજરે એને જીવ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા અને કવા
ક વ ણા
આત્મા પોતે શુદ્ધ છે, જ્ઞાન, દર્શીન વગેરે ગુણના સમુ ચય છે, અનંત ગુણામાં રમણ કરનાર છે. એને જ્યારે કર્યું લાગે ત્યારે મૂળ ગુણુ ઉપર આવરણ આવે છે. કર્મ પાતે પૌદ્ ગલિક ચીજ છે. એ પુદ્ગળ પરમાણુના કરતાં પણ વધારે સૂક્ષ્મ વણા છે. અત્યારે અણુખેખમાં જે સત્તા અણુની ખતાવવામાં આવી છે તેનાથી પણ અત્યંત વધારે સત્તાવાળી અને વધારે સૂક્ષ્મ કર્મવગણા આ દુનિયામાં ભરેલી છે. કોઈ પણ ક્રિયા કે વિચાર કરતાં કે વચન .ખેલતાં આ કર્મવાને આત્મા સાથે સંબંધ અને મિલન થઈ જાય છે અને એ વણામાં પુદ્ગળ પરમાણુઓ કરતાં પણ વધારે તાકાત અને શક્તિ હાવાને કારણે જ્યાં સુધી એ પાતાનાં પરિણામે આત્માને આપે નહિ ત્યાં સુધી એ ખરી જતી નથી, ખસી જતી નથી કે દૂર થઇ શકતી નથી. 'જનથી ભરેલા દાખડાની પેઠે એ લેાકમાં સર્વત્ર વ્યાપી રહેલ છે અને હેતુ–કારણ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે એ જીવ સાથે મળી એને ચાંટી– લાગી જાય છે અને પોતાનું ફળ આપે ત્યારે જ ખસે છે.
૨૯
અજીવા પૈકી પુગળના પરમાણુ છૂટા હોય ત્યારે તેમને અણુ કહેવામાં આવે છે અને પરસ્પર મળેલા હોય ત્યારે તેમને પ્રદેશ કહેવામાં આવે છે. એ અણુ-પરમાણુમાં એટલી શક્તિ બતાવવામાં આવી છે કે એ અજીવ હોવા છતાં ચૈદ રાજલેાકના છેડા સુધી જાય આવે છે. અણુઓખની શેાધ થયા પછી પરમાણુની શક્તિના
ખ્યાલ આપવામાં આવે છે તે વાત વિચારતાં અણુમાં બતાવેલી શક્તિ આપણને સમજાય છે. અણુને તાડતાં શક્તિ પ્રગટ થાય છે એમ જે વાત બતાવાય છેતે વાતમાં અણુને પણ સ્કંધ સમજવા. અવિભાજ્ય સૂક્ષ્મતમ પરમાણુ હજુ વિજ્ઞાને શેાધવા રહ્યો. આ પરમાણુથી પણ અત્યંત સૂક્ષ્મ કર્મવા ચેતન સાથે મળી તેને મૂળ ગુણુથી ખાટે માગે ઘસડી જાય છે અને તેના પર અસર કરે છે.
એટલે આત્મા–જીવ–સત્ત્વ-પ્રાણીનું આત્મત્ત્વ સમાન હોવા
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
જૈન દૃષ્ટિએ કમ
છતાં એમાં રાય-૨ક, સાજા માંદ્યા, ધનવાન-ગરીબ, બળવાન-નિમળ વગેરેના ઉપર જણાવેલે તફાવત પડે છે તે આ કર્મવા પાતાનાં ફળ દ્વારા પાડે છે, પણ તે વખતે પણ આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ નિર'તર ધ્યાનમાં રાખવાનું છે, અને આપણા પ્રયાસ એ સ્વરૂપ પ્રકટ કરવાના છે અને એને માટે સાધનસામગ્રી ચેાજવાની છે. . આ વાત ચાખવટથી ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે.
ચેતન આત્માને જડ કવણા અસર કેમ કરે?
અહીં સવાલ થાય છે કે આવા નિર્મળ આત્મા ઉપર કર્મ જેવી અજીવ ચીજ અસર કેમ કરી શકે? એના ખુલાસા આપણને વ્યવહારમાં મળે છે. દારૂ તે પૌદ્ગલિક વસ્તુ છે. એને ડાહ્યો માણસ પીએ તે એ પાતાની જાત પરનો કાબૂ ગુમાવી બેસે છે, ગાંડા કાઢે છે અને ગટરમાં પડે છે. એ જ રીતે દાક્તર કલારેફોર્મ આપી માણસને બેભાન બનાવી શકે છે કે પીઠ પરની મધ્ય નાડીમાં ઈંજેકશન દ્વારા દવા નાખી શરીરના ડૂંટીથી નીચેના ભાગને મહેશ ખનાવી શકે છે. એટલે જીવ પર પૌદ્ગલિક પદાર્થીની અસર તા જરૂર થાય છે એ આપણે . જોઈ શકીએ છીએ. એ જ પ્રમાણે પૌદ્ગલિક કર્મવા મૂર્ત છે પણ આપણી આંખે દેખી શકાતી નથી, ચેતન સાથે મળતાં તે તેની શક્તિ પ્રમાણે અસર કરે છે અને તેની અસર પૂરી થાય ત્યારે જ તેને વિયાગ થાય છે અને તે વખતે તે છૂટી પડી જાય છે.
આત્મા અને કવણાના સબંધ
શરીર પર તેલ લગાડી જમીન પર આળેાટવામાં આવે ત્યારે જેમ શરીરને ૨૪ લાગી જાય અને પછી તેના પર સામુ લગાડી તેને સાફ કરવા પ્રયત્ન કરવામાં આવે ત્યારે તે દૂર થાય તેમ કર્મેરજ આત્મા સાથે ચેટી જાય છે અને પ્રયત્ન કરતાં તે દૂર થાય છે, દરમ્યાન નવી રો લાગે છે, એમ કરતાં કરતાં આવા પ્રકારની સારી અને ખરામ રજો (વણાએ) સવ થા ક્ષય
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા અને કર્મવગણા
૩૧ પામે ત્યારે આત્મા મુક્ત બને છે, એના મૂળ ગુણને ધારણ કરે નારે થાય છે, એમ બને એટલે આ કર્મજથી થતાં એનાં પરિભ્રમણ અટકી જાય છે, અને એ અખંડ શાંતિમાં નિજગુણમાં રમણ કરે છે.
સ્વરૂપે શુદ્ધ આત્માને કર્મ સાથે સંબંધ યુક્તિથી સમજાય તેમ છે. ખાણમાં પડેલ સેનાના પ્રત્યેક પરમાણુમાં સુવર્ણ જરૂર છે. એનું શુદ્ધ કાચનત્વ ત્યાં પ્રચ્છન્ન છે, પણ એ ચોક્કસ છે. પ્રયાસ કરીને એની આસપાસથી માટીને દૂર કરવામાં આવે ત્યારે એનું કાંચનત્વ વ્યક્ત થાય છે. પણ એ વ્યક્ત ન હોય ત્યારે ખાણમાં સુવર્ણનું સુવર્ણત્વ તે છે જ. એ જ પ્રમાણે અનંત ગુણવાળા ચેતન આત્માનું ચેતનવં તે એ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતા હેય ત્યારે પણ એ છૂપાયેલું, દબાયેલું, ગૂંચવાઈ ગયેલું હોય છે, છતાં વસ્તુતઃ એ છે. પૃથક્કરણની નજરે જોતાં આત્મા અને કર્મો જુદાં છે અને પ્રયાસથી જુદા પાડી શકાય છે, છતાં ક્ષીરનીર જે તેને સંબંધ અત્યારે એ થઈ ગયે છે કે જાણે આત્મા કર્મમય કે કર્મબદ્ધ જ હોય એમ લાગે. આટલી ચેખવટથી આત્મા અને કર્મના વર્તમાન સંબંધને અને પ્રયાસ દ્વારા તેની સર્વથા મુક્તિ અને સંબંધના અંતની શક્યતાને ધ્યાનમાં લઈએ એટલે આપણને કર્મ અને જીવને બંધાઈ ગયેલે સંબંધ દેખીતી રીતે આકરો હોવા છતાં હંમેશ માટે નથી એ વાત સમજાશે. એક કર્મવર્ગણ પિતાનું ફળ આપી દૂર થઈ જાય એ દરમ્યાન બીજી લાગી જાય છે એટલે ચક્કરમાં પડેલે આત્મા અટવાતે જાય છે, આ વાત
ધ્યાનમાં રાખવા ગ્ય છે. છતાં એ પ્રયાસ કરે તે સર્વ કર્મવણાને દૂર કરી, નવીને ગ્રહણ કરવાનું બંધ કરી એ મુક્ત થઈ શકે એટલી તેનામાં શક્તિ છે. અને આપણે પ્રયાસ તેને અંગે છે એટલે તેને બરાબર સમજી લેવાની જરૂર છે. તીવ્ર અગ્નિના સંબંધે જેમ સોનાની શુદ્ધિ થાય છે, તેને સે ટચનું બનાવી શકાય છે, તેમ તપ, શુકલધ્યાન આદિ અગ્નિથી કર્મમલ દૂર કરી આત્માનું
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૩ર
જેને દષ્ટિએ કમ શુદ્ધત્વ પ્રકટ કરી શકાય છે. આ કર્મ પ્રવાહથી અનાદિ છે. ખાણમાં પડેલ સુવર્ણ અને માટીને સંબંધ ક્યારે થયો એ કહી શકાય નહિ, એના જેવી આ વાત છે. છતાં ખાણુના સુવર્ણમાં સેનાપણું એ માટીથી વીંટળાયેલ હોય છે તે વખતે પણ હોય છે, એ વાત ધ્યાનમાં રહે. સુવર્ણ અને માટીને સંબંધ ક્યારે શરૂ થયે તે કહી શકાય નહિ અને છતાં એ સુવર્ણમાં સુવર્ણત્વ તે છે. એ રીતે આત્મા અને કર્મને સંબંધ અનાદિ હોવા છતાં એ સર્વ કાળમાં આત્માનું આત્મત્વ કાયમ છે, અચળ છે પણ પ્રચ્છન્ન છે, દબાઈ ગયેલ છે પણ એનું પ્રાકટ્ય પ્રયાસને આધીન છે, અને વીંટળાયેલ દશામાં પણ એ અંદરખાનેથી શુદ્ધ કંચન છે, નિર્મળ છે, સત્તાગને પવિત્ર છે. કર્મ મૂર્ત અજીવ દ્રવ્ય છે. બન્નેને સંબંધ અનાદિ છે. બન્નેના સ્વભાવ જુદા છે, પ્રત્યેકના પિતાના ધર્મ અલગ છે. વિયોગ શક્ય છે, છતાં તાદામ્ય થઈ ગયેલું લાગે છે. આટલી ચેખવટ કરી. હવે ક્યા હેતુથી જીવ અને કર્મને સંબંધ થાય છે તે વિચારીએ.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ચેાથું
બંધહેતુ પ્રાસ્તાવિક - આત્માન અને કર્મને સંબંધ થવાને પરિણામે આખે. સંસાર રચાય છે, એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં ભ્રમણ થાય છે અને દરેક ભવમાં નાની મોટી સર્વ પ્રક્રિયા બની આવે છે. એ કર્મબંધ થવાના મોટા મોટા હેતુઓ ક્યા છે તે અત્ર વિચારી લઈ
એ. બાકી, કર્મની વિગત વિચાર્યા પછી એ પ્રત્યેક કર્મના હેતુઓ વિગતવાર આગળ ઉપર વિચારવાનું રાખીએ. હકીક્ત એ છે કે પ્રાણી નાનીમેટી હલનચલનની વિચારની કે ઉચારની જે કાંઈ કિયા કરે, બેસી રહે, આળસમાં વખત ગુમાવે–એ સર્વ પિતાની અસર આત્મા પર પાડતી જાય છે, તે વખતે આત્મા કર્મવર્ગનું ગ્રહણ કરે છે. એ અતિ સૂક્ષમ વર્ગણ પિતાને વિપાક આપીને જ ખસે છે. તેથી એ કર્મવર્ગણને આત્મા સાથે સંબંધ કરાવનાર પાંચ હેતુઓને પ્રથમ વિચારી લઈએ. પાંચ બહેતુઓ . આત્મા પિતે તે જ્ઞાન, દર્શન વગેરે અનંત ગુણને સમુચય છે. તેને કર્મ સાથે સંબંધ કરનાર શક્તિઓ મુખ્યત્વે કરીને ચાર છેઃ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને વેગ. કવચિત્ આ ચારની સાથે પ્રમાદને ભેળવવામાં આવે તે પાંચ બંધહેતુ ગણાય છે. આ સામાન્ય બંધહેતુને વિગતવાર તપાસી જઈએ. વિગતવાર વિશેષ બંધહેતુઓની વિચારણા કર્મને પરિચય કર્યા પછી કરીશું.
-
૩' '
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દૃષ્ટિએ કમ
અથવા પાંચ
૩૪
પણ તે વિશેષ બંધહેતુઓના સમાવેશ આ ચાર હેતુઓમાં થાય છે. ૧. મિથ્યાત્વ
મિથ્યાત્વના પાંચ પ્રકાર છે : અભિગ્રહીત, અનભિગૃહીત, આભિનિવેશિક, અનાલાગિક અને સાંશયિક. આ પાંચે મિથ્યાત્વા અરાબર સમજવા યાગ્ય છે. સાચા દનથી ઊલટું તે મિથ્યાત્વ, એટલે યથા શ્રદ્ધાનના અભાવ અને અયથા વસ્તુનું શ્રદ્ધાન, પારફાના ઉપદેશથી કે પેાતાના ખાટા વિચારને પરિણામે ખંધાઈ જાય તે અભિગૃહીત અને વગર વિચારે ઊલટા મત બંધાઈ જાય તે અનભિગૃહીત. મતપંથના કદાગ્રહેા, ઉપદેશના ઊલટા પ્રવાહો અને સમજણુના દુરુપયેાગ અભિગૃહીતની કક્ષામાં જાય.
મરડી મચડી અ કરવા, ફાવે તેટલી દલીલેાને સ્વીકારવી, આગ્રહથી પાતાના મતને વળગી રહેવું, સાચું દન થાય તે પણ કીર્તિને ભયે સત્યના સ્વીકાર ન કરવા એ આભિનિવેશિક, સર્વે દર્શીન સાચાં છે એવી વાત કહી સત્યને ગેાપવવું એમાં પણ અભિનવેશના ભાવ આવે છે. કુશંકા શ`કા કર્યા કરવી, આ સાચું હશે કે પેલું એના મનમાં ઘાટ કર્યા કરવા એ સાંયિક. એમાં તત્ત્વ જાણવા માટે પ્રશ્ના પૂછવાનેા વાંધા નથી, પણ . મનમાં સંશય રાખ્યા કરવા અને સત્યના સાચા સ્વીકાર ન કરવા અથવા મનમાં દુર્વ્યવસ્થા રાખવી એ સાંશયિક મિથ્યાત્વ સમજવું. વિચારને અભાવે કોઈ દર્શનને ભલું ભૂંડુંન જાણવું અને અનંત અજ્ઞાનમાં સબડચા કરવું, મૂઢ દશાને વંશ થવું અને મૂર્છા પામેલા પ્રાણી સાકરના રસને કે કડવા રસને ન પિછાની શકે એમ વર્તવું એ અનાèાગિક મિથ્યાત્વ. એકેદ્રિયાદિ જીવાને આ અનાભોગિક મિથ્યાત્વ હાય. આ રીતે સમજણુના દુરુપયોગ, વિચારણાને અલ્પભાવ, સમજણુના અભાવ અને શંકા-કુશંકાનું જોર અથવા પોતે સાચા જ છે એવા દુરાગ્રહ એ સર્વનો સમાવેશ મિથ્યાત્વમાં થાય છે. અનાદિ અજ્ઞાનથી અલ્પ વિકાસવાળા કે લગભગ વિકાસ વગરના જીવાને પણ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંધહેતુ
૩૫ મિથ્યાત્વ હોય છે. અને બુદ્ધિવિકાસ પામેલા, આગ્રહી, જ્ઞાનને દુરુપયેગ કરનારને પણ મિથ્યાત્વ હોય છે. આ પાંચ પ્રકારના મિથ્યાત્વને ખૂબ સમજીને વિચારવા ગ્ય છે, ઓળખવા ગ્ય છે અને કર્મબંધના ઊંડા હેતુ તરીકે સમજવા યોગ્ય છે. એમાં અક્કલ વગરની મૂઢતાથી માંડીને વાદવિવાદના છળ, કુયુક્તિઓ અને શંકાઓ સર્વને સમાવેશ થાય છે. ૨, અવિરતિ,
દેથી પાછા ન હઠવું તે. વિરતિ એટલે ત્યાગભાવ. વિરતિને અભાવ એટલે અવિરતિ. એના બાર પ્રકાર છે. મનમાં હિંસાદિને સંકલ્પ કરે તે માનસિક અવિરતિ પહેલે પ્રકાર. પાંચે ઈદ્રિયને દોષથી પાછી નહઠાવવી, તેમને સંવર ન કરે તે પાંચ પ્રકારની અવિરતિ. અને પૃથ્વી, અપ, તેજસ, વાયુ, વનસ્પતિ અને રસ જી સંબંધી હિંસાદિ દેને સંવર ન કરે તે છ પ્રકારની અવિરતિ. આમ કુલ બાર પ્રકાર થયા. આ અવિરતિમાં માનસિક શારીરિક અને વાચિક સર્વ દેને સમાવેશ થાય છે. એના બાર વિભાગ સમજણ માટે પાયા છે. હિંસાથી વિરતિને અભાવ એમાં મુખ્ય સ્થાન લે છે, અને મૃષાવાદ વગેરે દોષે વસ્તુતઃ હિંસા જ છે. એટલે કેઈ પણ પ્રકારના દોષોથી વિરમવાને અભાવ થાય તે અવિરતિ બંધહેતુમાં આવી જાય છે. અવિરતિમાં મન અને ઈદ્રિયના વિષયને વિશે દેથી વિરામ પામવાની વાત મુખ્યપણે છે. ૩, કષાય
અવિરતિમાં ઇન્દ્રિયના વિષયે કર્મબંધના હેતુ થાય છે, જ્યારે કષાયમાં મન સંબંધી દેશે આવે છે. મેહનીય કર્મની વિચારણા થશે ત્યારે આગળ તેના ઉપર વિસ્તાર આવશે. અહીં સંક્ષેપમાં જણાવતાં એના મુખ્ય ભાગ તરફ ધ્યાન આપીએ. કષાયમાં સેળ કષાય અને નવ નેકષાય મળી રપને સમાવેશ થાય છે. કષ એટલે સંસાર, તેને આય એટલે લાભ જેમાં થાય એટલે જેનાથી
"
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જૈન દષ્ટિએ કમ સંસાર ખૂબ વધી જાય અને રખડપાટ દી થઈ જાય તે કષાય.
ફોધ, માન, માયા અને લેભ એ ચાર કષાયે છે. એ પ્રત્યેકની તીવ્રતા મંદતા પ્રમાણે એના ચાર ચાર ભેદ પાડવામાં આવ્યા છે. એ અનેક આત્મિક ગુણના વેધક છે અને કર્મગ્રહણના. રસમાં મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. અહિતના આચરણના (પ્રવૃત્તિના) હેતુભૂત અને હિતાચરણના રોધક અને આ સંસારને લબે કરી . નાખનાર કષાયોના એના કાળ, માન અને ગુણોધકપણાને અંગે ચાર ચાર વિભાગ પાડવામાં આવે છે. તેની વિશેષ વિગત વિસ્તારથી ચેથા મેહનીય કર્મની વિચારણામાં આવશે. કર્મબંધના હેતુઓમાં એના સર્વે મળીને ચાર ને ચારે ગુણતાં સોળ વિભાગ કરવામાં આવ્યા છે.
આવા ક્રોધ, માન, માયા લેભરૂપ કષાયને ઉપજાવનાર નવ નેકષાય છે. ૧. હાંસી (મશ્કરી, મજાક, ઠેકડી)., ૨. રતિ (ઈદ્રિ
ને અનુકૂળ એવા વિષયેની પ્રાપ્તિથી તે ચિત્તને પ્રીતિબંધ). ૩. અરતિ (ઈન્દ્રિયને પ્રતિકૂળ એવા વિષયની પ્રાપ્તિથી થતો ચિત્તને ઉગ). ૪. શેક (રૂદન, માથા કૂટવા, છાતી કૂટવી, મેં વાળવા, કકળાટ કરે). ૫. ભય (બીક, માણસને, સર્પ વગેરેને, અકસ્માતને, ચેર, આજીવિકાને, મરણને અને અપકીર્તિને). ૬. દુગંછા (ન ગમે તેવા કે કુરૂપ પદાર્થ નજરમાં આવતાં સૂગ થવી, નાક મચકડવું, તે પર કે તેના તરફ ઘૂંકવું). આ છે નોકષાય પર વિસ્તાર ચેથા મેહનીય કર્મની વિચારણામાં આવશે. ૭-૯ ત્રણદઃ પુરુષવેદ, સ્ત્રીવેદ, નપુંસકવેદ. જેમાં સ્ત્રીના સ્પર્શ ની, આલિંગનની અભિલાષા થાય તે પુરુષવેદ. જેમાં પુરુષના સ્પર્શનાદિની ઈચ્છા થાય તે સ્ત્રીવેદ. અને જેમાં સ્ત્રીપુરુષ બંનેના સ્પર્શન વગેરેની ઈચ્છા થાય તે નપુંસકવેદ
આ સેળ કષાય અને નવ નેકષાય મળીને ૨૫ બંધહેતુ કષાયના નામ નીચે આવે છે. કર્મબંધના હેતુમાં બહુ અગત્યને
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંધહેતુ ભાગ કષાય ભજવે છે. કષાય સમભાવની મર્યાદાને તેડી નાંખે છે.
મન, વચન, કાયાના યોગ એટલે મનની, વચનની અને કાયાની પ્રવૃત્તિ. એની વિગતમાં ઊતરીએ તે અનુક્રમે ચાર, ચાર અને સાત વિભાગ પડે છે. એટલે એને પંદર વિભાગ થાય. (જુઓ પરિશિષ્ટ ૧). એ સર્વમાં મન, વચન, કાયાની પ્રવૃત્તિની વિગતે છે. આ રીતે મિથ્યાત્વના પાંચ, અવિરતિના બાર, કષાયને પચીશ અને યેગના પંદર મળી સત્તાવન બંધહેતુ થાય. પ્રમાદને અર્થ આત્મવિસ્મરણ અને આત્માને લાભ કરનાર કુશળ કાર્યમાં આદરને અભાવ અને કર્તવ્ય-અકર્તવ્યને ભાનમાં અસાવધાની છે. એને સમાવેશ અસંયમ, અવિરતિમાં આવી જાય છે. અને કવચિત્ એમાં કષાયને અંશ આવી જાય છે. એટલે તેની જુદી ગણના કરવાની જરૂર નથી રહેતી. કોઈ સ્થાને મઘ, વિષય, કષાય, વિકથા અને નિદ્રાને પ્રમાદ ગણવામાં આવેલ છે. તે પ્રત્યેકને સમાવેશ કષાય અથવા અવિરતિમાં થઈ જાય છે. એટલે પ્રમાદને અલગ ન ગણવામાં આવે તેમાં કાંઈ વધે દેખાતું નથી. ને આવી રીતે મિથ્યાત્વ અને અવિરતિને ખાસ જુદા ગણવામાં આવ્યા છે. પણ બીજી રીતે જોતાં તેમને સમાવેશ પણ કષાયમાં થઈ જાય, કારણ કે આખા માનસ અને સ્થૂળ ક્ષેત્રમાં કષાયે અને ગે વ્યાપેલા છે. આના ક્રમમાં પણ ખૂબ વિચારવાલાયક સ્થિતિ છે. મિથ્યાત્વ હોય તે તેની પાછળના અવિરતિ, કષાય અને ગ જરૂર હોય. અવિરતિ હોય તે તેની પાછળના કષાય અને ગ જરૂર હોય. પૂર્વના હોય તે પાછળના જરૂર હોય. પરંતુ પછી હોય ત્યારે આગલે હેતુ હોય અથવા ન પણ હોય. નીચે બંધના પ્રકારે કહેવાના છે, તે પ્રસંગે આ બંધહેતુઓને . પરસ્પર સંબંધ વિસ્તારવામાં આવશે. બંધહેતુને ક્ષય પણ એ જ અનુક્રમમાં થાય છે. પ્રથમ મિથ્યાત્વ જાય, પછી અવિરતિ, ત્યાર
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
જૈન દષ્ટિએ કમ બાદ કષાય અને છેવટે ગ જાય. આ ચારે બંધહેતુ જાય એટલે નવીન કર્મબંધ થતું નથી એ ખાસ લક્ષમાં રાખવા જેવું છે. અને જેટલા હેતુ ઓછા થાય તેટલે કર્મબંધ ઓછો થાય એ પણ લક્ષમાં રાખવા જેવું છે. આવા પ્રકારના હેતુને પ્રાપ્ત કરીને આત્મા (ચેતન, જીવ) પિતે કર્મ કરે છે, કર્મ ભેગવે છે અને એનામાં વીર્ય છે તે ફેરવે તે તેના પર સામ્રાજ્ય પણ એ પિતે જ પ્રાપ્ત કરે છે. એનાં ફળના પ્રકાર, સમય, પદ્ધતિને નિર્ણય કરનાર કે ફેસલે કરનાર કઈ બહારની વ્યક્તિ છે નહિ અને હેઈ શકે પણ નહિ.
આ રીતે કર્મના બંધહેતુ સામાન્ય પ્રકારે વિચાર્યા. એ. હેતુઓ સર્વ કર્મોને લાગુ પડે છે. એ હેતુમાંના એક કે વધારે હોય ત્યારે કર્મબંધ થાય છે. કર્મને પરિચય કર્યા પછી વિશેષ બંધહેતુઓ પ્રત્યેક કર્મના કયા કયા છે તે આગળ ઉપર વિચારશું. કર્મબંધના પ્રકાર પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશ
અતિસૂક્ષ્મ કર્મવર્ગણાને ચેતન આત્મા સાથે સંબંધ તે બંધ. તેના ચાર પ્રકાર બને છે. તે વખતે તેની ચાર બાબતે ધ્યાન પર લેવા જેવી હોય છે. પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશ. કર્મને આત્મા સાથે સંબંધ થાય તે વખતે તેને અંગે ચાર બાબતે મુકરર થાય છે.
પ્રકૃતિ (Nature) એટલે સ્વભાવ, પ્રત્યેક ગ્રહણ કરેલા કર્મને સ્વભાવ કેવા પ્રકારને થવાને તેને નિર્ણય બંધ વખતે થાય છે. કોઈ કર્મને જ્ઞાનને આવરણ કરવાને સ્વભાવ હેય, કોઈ તંદુરસ્તી આપનાર હોય, કોઈ ખ્યાતિ અપાવનાર હોય, વગેરે. કર્મની અસર કેવી થશે તેની રીતભાતનું નામ પ્રકૃતિ કહેવાય.
સ્થિતિ (Duration) એટલે સદર કર્મ કેટલે કાળ રહેશે, કયારે ફળ આપવાનું શરૂ કરશે અને એને ફળને સમય કેટલે રહેશે તે.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
બધહેતુ .
૩૯ રસ (Intensity). કર્યગ્રહણ થયું, તેના વિપાકની તરતમતા, ગાઢતા એછી વધારે થાય તે રસ. ફળ આપતી વખતે એ વધારે ઓછા પરિણામ આપે, આકરાં, સાદા કે મધ્યમ પરિણામ આપે તે રસબંધ. એને “અનુભાગ” પણ કહેવામાં આવે છે.
પ્રદેશ (Quantity) એટલે કર્મવર્ગના દળિયાં. સ્થિતિ કે. રસની અપેક્ષા વગર ગ્રહણ થાય તે કર્મવગણના દળિયાને જથ્થો.
કર્મવર્ગણના પ્રદેશે કેટલા છે તે ચેથા પ્રકારમાં આવે. એ કેવા પ્રકારનાં ફળ આપશે તે પ્રકૃતિબંધને વિષય છે. એ કેટલે વખતે ફળ આપશે તે સ્થિતિબંધને વિષય છે. અને એ ફળ આપતી વખતે એ વિપાકની તીવ્રતા, મંદતા કેવી અને કેટલી હશે તે રસબંધને વિષય છે. એ કર્મ પિતે કેટલા પ્રદેશનું બનેલું છે તે પ્રદેશબંધને વિષય છે. આ સંસારમાં પાંચ દ્રવ્ય પરસ્પર ભિન્ન પણ એકબીજાના સંબંધમાં લાગેલા પડેલા છે. તેમાં એક જીવદ્રવ્ય ચેતન છે અને બાકીના ચાર અચેતન છે. અચેતનમાં ધર્મ (ગતિઉપકારક), અધર્મ (સ્થિરતાઉપકારક), આકાશ (અવકાશ આપનારું) અને પુદ્ગળ (ભૂત-ભૌતિક વસ્તુઓ) છે. કર્મની વગણ એ પુદગળના પ્રદેશ અને પરમાણુ કરતાં પણ અતિ સૂક્ષમ હોય છે. એ નરી આંખે દેખાય તેવી ન હોવા છતાં પુદ્ગળ દ્રિવ્ય છે, એ જીવ સાથે ચૂંટી જાય છે અને પિતાનાં ફળ આપે ત્યારે જ છૂટે છે, એ કર્મવર્ગની સંખ્યા કેટલી થવી તે પ્રદેશબંધ સાથે સંબંધ ધરાવે છે. કર્મના દળને સંચય તે પ્રદેશબંધ થે સમજ.
એ કર્મને કાળ મુકરર થાય તે બીજે સ્થિતિબંધ છે. એટલે અમુક સુપાત્રદાન આજે કર્યું તેને બદલે જીવને ક્યારે મળશે અથવા કેટલા સમય પછી મળવે શરૂ થશે અને શરૂ થયા પછી કેટલો વખત તેને બદલે મળ્યા કરશે એ હકીકતને નિર્ણય સ્થિતિબંધમાં થાય છે. અને એને બદલે મળ શરૂ થશે ત્યારે તેની
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦
જૈન દૃષ્ટિએ કર્મ ગાઢતા, તીવ્રતા કેવી રહેશે અર્થાત એને જેસ કેટલે થશે તે રસબંધ મુકરર કરે છે. અને એને પ્રકાર પ્રકૃતિબંધમાં આવે છે, એટલે એના બદલામાં ધન મળશે કે જ્ઞાન મળશે કે રૂપ મળશે તે પ્રકૃતિબંધમાં આવે. આવી રીતે ચાર પ્રકારના બંધ કર્યગ્રહણ વખતે મુકરર થઈ જાય છે.
આ ચાર પ્રકારને પૃથક્કરણ પૂર્વક સમજવા માટે મેદકને દાખલે આપવામાં આવે છે, તે બરાબર બંધબેસતે હોઈ વિચારી જઈએ. લાડે કફને નાશ કરનાર છે, પિત્તને નાશ કરનાર છે કે વાતને સુધારનાર છે એ એની અંદર આવેલા દ્રવ્ય ઉપર આધાર રાખે છે. પીપરીમૂળને લાડવો અમુક અસર કરે, લવિંગની લાડુડી બીજી અસર કરે, ગુંદરવાળે લાડ જુદી અસર કરે અને માત્ર ઘી, ગોળ, ઘઉને લાડુ જુદી અસર કરે. આવી રીતે કર્મના દળિયાં આત્મા પર (જીવ પર) જુદી જુદી અસર કરે તે પ્રકૃતિ. બંધને વિષય થાય છે. અને કર્મબંધ થતી વખતે જ આ પ્રકૃતિબંધને નિર્ણય થઈ જાય છે. જે કર્મ નામના કરાવનાર પ્રકૃતિવાળું હોય તે આબરૂ વધારે, જે મનુષ્યગતિમાં લઈ જનાર હોય તે માણસ તરીકે જન્મ આપે, જે રૂપકાંતિ આપનાર હોય તે સ્વરૂપ અને દેખાવડા બનાવે. આવી અનેક પ્રકારની ચિત્રવિચિત્ર સંસારની ગતિ કરાવનાર અને નવનવા પર્યાને નિર્ણય એ પ્રકૃતિબંધ કહેવાય. એને વિશેષ પરિચય આગળ ઉપર થશે ત્યારે તે બરાઅર ધ્યાનમાં આવશે. કર્મનો અને આત્માને સંબંધ લેહના ગેળા અને અગ્નિ જેવે છે, અને દૂધ અને પાણી જેવો છે. તે એક લાગે છતાં છૂટા છે, છૂટા પડે તેવા છે. તે કર્મપ્રકૃતિ સારું ફળ આપનાર હોય તે વ્યવહારમાં એને પુણ્ય કહેવામાં આવે છે. ન ગમે તેવું ખરાબ ફળ આપનાર હોય તે તેને વ્યવહારમાં પાપ કહેવામાં આવે છે. પાપ હો કે પુણ્ય હો, કર્મ જીવને સંસારમાં રખડાવનાર છે; પાપ લેઢાની બેડી છે તે પુણ્ય સેનાની બેડી છે. મુમુક્ષુ જીવને પ્રયાસ આ સર્વ કર્મોને ક્ષય કરી નવીન કર્મબંધન
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંધહેતુ) . કરવાનું બંધ કરી મુક્તિ મેળવવાને છે. એ પ્રત્યેક કર્મવર્ગણ પિતાનું કેવા પ્રકારનું ફળ આપશે એને આખે નિર્ણય પ્રકૃતિ બંધમાં થાય છે. હવે પછી કર્મની પ્રકૃતિ પર વિવેચન થશે. તેને આખો વિષય પ્રવૃતિબંધ કહેવાય. ગતિ, જાતિ, રૂપ, અવાજ, જ્ઞાનનાં આવરણ, સુખદુઃખ વગેરે અનેક પ્રકારનાં કર્મના સ્વભાવ આગળ બતાવવામાં આવશે. તે સર્વની વિગત આ પ્રતિબંધમાં આવે. ચેતનના પિતાના અધ્યવસાયની વિવિધતા પ્રમાણે એના અનેક પ્રકારે પડે છે, તે પૈકી તેના સ્વભાવ અનુસાર તેના આઠ વિભાગે બતાવવામાં આવશે. તેના ઉત્તર વિભાગમાં ૧૫૮ વિભાગો બતાવવામાં આવશે. તેની સ્વભાવ પ્રમાણે વિવિધતા એ પ્રકૃતિ બંધ સમજે. *
એ આત્માએ ગ્રહણ કરેલ કર્મળ કેટલા કાળે ઉદયમાં આવશે, એના બંધ અને ઉદય વચ્ચે કેટલે સમય જશે અને ઉદયમાં આવ્યા પછી કેટલે વખત એ ફળ આપવાનું ચાલુ રાખશે તે સર્વ બાબતને નિર્ણય બીજા સ્થિતિબંધમાં થાય છે. ઉપર મોદકને દાખલે લીધે, તેમાં એ લાડે કેટલા દિવસ ચાલશે, કયારથી બગડવા માંડશે, ક્યારે તદ્દન ખલાસ થઈ જશે એ હકીકતના નિર્ણયને સ્થિતિબંધ કહેવામાં આવે છે. કર્મવર્ગણાને આત્મા સાથે આકર્ષણ દ્વારા સંબંધ થાય તે વખતે તેને અબાધાકાળ અને એ કર્મની મુક્તિને કાળ મુકરર થઈ જાય છે. આ સ્થિતિ. બંધમાં કર્મદળની કાળમર્યાદાનું નિર્માણ થાય છે. - કર્મ પિતે શુભ હોય, અશુભ હોય, ઘાતી હોય, અઘાતી હોય, સારા માઠાં ફળમાં પણ તરતતા કરાવનાર હોય, મંદતાતીવ્રતા કરનાર હોય, તે સર્વ રસબંધને વિષય છે. એને અનુભાગ પણ કહેવામાં આવે છે. ઉપર આપણે લાડવાને દાખલે લીધે. તેને અંગે વિચારીએ તે કઈ લાડુ ખૂબ મીઠે હોય, કોઈ સાધારણ મીઠો હોય, કેઈ કડૂચે હોય, કઈ કઈ હોય, કેઈ ખટમધુરે હોય અને કોઈ તદ્દન નામની મીઠાશવાળ હોય, તેવા
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
જૈન દૃષ્ટિએ ક
પ્રકારની તીવ્રતા-મંદતા-ગાઢતા કર્મની હોય તે રસમધના વિષય છે. દા.ત. ધન મેળવી આપવાનું કર્મ તે પ્રકૃતિમધ, ધન અમુક સમયે મળવાના નિર્ણય તે સ્થિતિબંધ, ધનમાં લખપતિ, કરોડપતિ કે શતપતિ થવાનેા ફળની તીવ્રતા-મંદતાના સંબંધ તે રસબંધના વિષય થાય. કોઈ સાકરમાં ૧૦૦ ટકા મીઠાશ હોય છે, કોર્ટમાં પંચાત્તેર ટકા અને કેાઇમાં એછીવધતી મીઠાશ હોય છે. એવી રીતની કર્મનાં ફળની મીઠાશની કે કડવાશની તરતમતા એ રસબંધના વિષય છે. કર્મવા પ્રાણી બહારથી આકષે તે વખતે તેના વિપાકની તીવ્રતા, મદતા, નરમાશ, આકરાશના નિર્ણય સાથે જ થાય છે અને કર્મબ ધનના આ પ્રકારને રસબ`ધ અથવા અનુભાગબંધ કહેવામાં આવે છે.
કર્મવગણાના દળિયાનું સ્થિતિ કે રસની અપેક્ષા વગર ગ્રહણ તે ચાથા કર્મબંધનનો પ્રકાર પ્રદેશબંધ કહેવાય છે. પ્રદેશઅંધમાં કર્મવર્ગણાનું ગ્રહણમાત્ર જ થાય છે. કર્મવગ`ણાની સંખ્યાના નિર્ણય આ પ્રદેશબંધમાં થાય છે. એમાં માત્ર એકસરખી ક વણાની જ વાત હેાય છે. જેમ ગાય ભેંસ આકષ ણુ કરી પાણી પીએ તેમ પ્રત્યેક કમ કરતી વખત ચેતન આ વિશ્વમાં રહેલી કર્મવાને આકર્ષે છે. એ આકષઁણુના કાર્યને પ્રદેશબંધ કહેવાય. કમ વગ ણા તા એકસરખી જ હાય છે. તેના પ્રકૃતિ, સ્થિતિ અને રસ કર્મબંધન ગ્રહણ વખતે નિર્માણ થાય. પણ કર્મવગ ણાની પરિામ પામવાની હકીકતને પ્રદેશબંધ કહેવામાં આવે છે. માત્ર કર્મદળનું ગ્રહણ તે પ્રદેશબંધ છે. એટલે પ્રદેશબંધ દ્વારા એકસરખાં કર્મદળને આકષી તે જ વખતે તેની પ્રકૃતિ, તેના કાળ અને તેની તરતમતા મુકરર થાય છે. એમાં કર્મળિયાના ગ્રહણનું કાર્ય તે પ્રદેશબંધ કહેવાય છે. કોઈ કર્મીમાં અલ્પ કર્મઢળ હાય, કેાઈમાં વધારે હાય, કેાઈમાં ખૂબ વધારે હોય, તે પ્રદેશબંધમાં આવે. આપણે મોદકના દાખલા લીધે તેમાં કોઇ મેઇક નવટાંકના હાય, કોઇ પાશેરિયા, કાઇ શેરના ત્રીજો ભાગ હોય એમ જ ચાખાનું કોઇ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંધહેતુ પ્રમાણુ ચપટી હેય, કોઈ આખે બેબે ભરાય તેટલું હોય, કોઈ મુઠ્ઠીભર હેય-એ નિર્ણય પ્રદેશબંધમાં થાય છે. ટીપડી, પાલી, પવાલું એ માપ પ્રદેશબંધને વિષય છે. લાડવામાં કણિકનું પ્રમાણ તેના તેલમાપનું નિર્માણ કરે છે, તેમ ચેતનમાં કર્મના દળની સંખ્યા એ પ્રદેશબંધ નિર્માણ કરે છે. કષાયે રસબંધ અને સ્થિતિબંધ ઉપર સીધી અસર કરે છે, જ્યારે પ્રકૃતિબંધ અને પ્રદેશબંધને નિર્ણય ગ પર આધાર રાખે છે. આત્મિક વિકાસની નજરે જોઈએ. તે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને વેગ ઓછા વધતા પ્રમાણમાં પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિબંધ, રસબંધ અને પ્રદેશબંધમાં ફાળો આપે છે. આત્મવિકાસ વધતું જાય તેમ પ્રથમ મિથ્યાત્વ જાય, પછી ત્યાગભાવ આવતાં અવિરતિભાવ ઘટતું જાય, છેવટે તદ્દન જાય. ત્યારપછી કષાયે ધીમે ધીમે ઓછા થતા જાય અને છેવટે મન વચન કાયાના યેગે જાય. આ ચાર પ્રકારના બંધના હેતુઓને સમજવામાં આવે અને બંધના પ્રકારોને સમજી લેવામાં આવે ત્યારે કર્મની સામાન્ય
સમજણની શરૂઆત થાય છે. " એટલે, કર્મને બરાબર ઓળખવા માટે પ્રથમ કર્મની પ્રકૃતિ કેવી હોય છે, કર્મબંધ થાય ત્યારે એનામાં વિવિધતા કેવા કેવા પ્રકારની હોય છે તે પ્રથમ જોઈ લઈએ. ત્યારપછી સ્થિતિબંધની, પછી રસબંધની હકીક્ત જોઈશું. આપણે પ્રત્યેક કાર્ય કરીએ, કોઈ પણ હલનચલન ક્રિયા કરીએ, કાંઈપણ બોલીએ કે વિચારીએ તે વખતે આ બહારની કર્મવર્ગણ આત્મા સાથે મળે છે અને મળતી વખતે તેની તીવ્રતા–મંદતા પ્રમાણે ફળ આપવાનું નિર્મિત થાય છે, અને ફળ આપતી વખતે તે પિતાનું કાર્ય બજાવી દૂર થાય છે. આ સર્વ હકીક્ત ચેતનના સ્વભાવથી જ બને છે. એને ચોપડે એ પોતે જ રાખે છે. એને ભેગવટો એ પિતે જ કરે છે. અને એના પર સામ્રાજ્ય પણ પિતે જ મેળવી શકે છે. અને એનાથી સર્વથા મુક્તિ પણ એ જ મેળવી શકે છે. આ આખે વિકાસક્રમ કેવી રીતે થાય છે, એમાં ક્યાં ક્યાં તો કામ કરે છે, એમાં ચેતનની.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દષ્ટિએ કમ સ્વાધીનતા ક્યાં છે અને પરાધીનતા કેટલી છે, એને ફળ આપનાર કે શિક્ષા આપનાર કેઈ બહારના ત છે કે નહિ એ સર્વની વિચારણા બહુ રસમય, ગળે ઊતરી જાય તેવી અને બેધક છે. તે પર યથાસ્થાને વિવેચન થશે. કર્મબંધનના હેતુમાં મિથ્યાત્વ વગેરે ચાર અથવા પ્રમાદ સાથે પાંચ બતાવ્યા. તે ઉપરાંત પ્રત્યેક કર્મના બંધના વિગતવાર હેતુ પર ધ્યાન ખેંચવામાં આવશે. પ્રથમ શરૂઆતમાં કર્મના પ્રકાર અને પિટાભાગ વિચારી જઈએ અર્થાત્ કર્મપ્રકૃતિને જરા વિગત સાથે ઓળખવા પ્રયત્ન કરીએ. ચેતન (જીવ) પોતે અમૂર્ત છે, કર્મવર્ગણા મૂર્તિ છે. કર્મસબંધથી જીવ મૂર્ત જેવો થઈ જાય છે પણ મૂળસ્વરૂપે એ અમૂર્ત છે. દી હોય તે વાટ દ્વારા તેલને ખેંચીને જેમ પિતાની ઉષ્ણતાથી તે તેલને જવાળા તરીકે પરિણાવે છે તેમ છવ કષાય કે કેગના વિકારથી કર્મયુદ્દગળને ગ્રહણ કરી તેને કર્મભાવ તરીકે પરિણુમાવે છે. આત્મપ્રદેશ સાથે એકમેક થતે જ કર્મવર્ગણાને સંબંધ તે બંધ કહેવાય છે. એવી રીતે કર્મબંધ થતાં કર્મને આત્માને સબંધ થાય. હવે કર્મની પ્રકૃતિના વૈવિધ્યને આપણે જોઈ જઈએ.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ પાંચમું
કર્મની આઠ મૂળ પ્રકૃતિ પ્રાસ્તાવિક
મનના વિચારથી, વચનના ઉરચારથી અને કાયાની પ્રવૃત્તિથી જે કાંઈ વિચારવામાં બેલવામાં કે કરવામાં આવે તે પ્રત્યેક ક્રિયા પિતાની સાથે સૂમ વર્ગણને ખેંચી લાવે છે, તે આત્મા સાથે જોડાય છે અને પિતાનાં ફળ આપે છે. આ કર્મવર્ગણાઓ સ્થૂળ છે, પૌગલિક છે, આકાશમાં પથરાયેલી છે અને ચેતન તેને આકષીને પિતાની સાથે એકમેક કરી નાંખે છે. એને ચેતન સાથે સંબંધ થાય ત્યારે તેની પ્રકૃતિ કેવી છે તેને નિર્ણય થાય છે. એટલે એને બરાબર ઓળખવા માટે એની વિવિધ પ્રકારની અસર રેને વિચારીએ. એની ગાઢતા (રસ), એને સમય (કાળ) અને એની પિતાની સંખ્યા(પ્રદેશ)ને વિચાર અન્યત્ર થશે. પ્રથમ તેને સ્વભાવ સમજીએ, કારણ કે કર્મના સ્વભાવને જાણ્યા વગર તેની વિવિધ સ્થાનકે થતી અસર અને તેની ગાડતા, પોચાશ કે ઢીલાશ
ખ્યાલમાં આવવી મુશ્કેલ છે. પ્રગશાળામાં આપણે ઓકિસજન, હાઈડ્રોજન જોઈએ એટલે એને સ્વભાવ શું છે તે જાણવાની પ્રથમ જિજ્ઞાસા જરૂર થાય. એટલે કર્મની પ્રકૃતિ(સ્વભાવ)ને પ્રથમ પરિચય કરીએ. કર્મની આઠ મૂળ પ્રકૃતિ છે. કર્મની મૂળપ્રકૃતિ આઠ ભાગે પડે છે. એ આઠને વિશેષ પરિચય કરવા, એના ઉત્તરભેદ ૧૪૮ અથવા ૧૫૮ કરીને એને વધારે સારી રીતે ઓળખવા પછી પ્રયાસ કરીશું. આઠ મૂળ પ્રકૃતિ નીચે પ્રમાણે છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
૧. જ્ઞાનાવરણ
૨. દશનાવરણુ ૩. વેદનીય
૪. માહનીય
જૈન દૃષ્ટિએ કમ
૫. આયુષ્ય
૬. નામ
૭. ગાત્ર
૮. અતરાય
જ્ઞાનાવરણ-દર્શનાવરણુ
પ્રથમ જ્ઞાન શું તે વિચારીએ. જેના દ્વારા વસ્તુને જાણીએ, જેના દ્વારા વસ્તુના વિશેષ ધર્મોનું જ્ઞાન થાય તે જ્ઞાન. દાખલા તરીકે, ‘આ ગાય છે’, ‘આ ભેંસ છે’, ‘આ પુસ્તક છે,' આ ઘેાડા છે,' એ જ્ઞાન છે. આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવ ઉપર મિથ્યાત્વ વગેરેને લઈને કર્મ પુદ્ગલાનું જે આવરણ આવે, એના ઉપર જે આચ્છાદન થાય તે જ્ઞાનાવરણ. સૂર્યના પ્રકાશ કે દીવાના પ્રકાશની આડો પડદો ધરવામાં કેકરવામાં આવે તે તે પ્રકાશનું આવરણ કરે. એવા એક, મે, ચાર કે વધારે આંતરા કરતા જઈએ તેમ તેમ સૂર્યના પ્રકાશ કે દીવાનું તેજ મંદ મંદતર થતુ જાય છે. ઘરમાં બેસી મારાં બંધ કરીએ તે સૂર્યના પ્રકાશ આછા થતા જાય છે. જ્ઞાનને આવરણ કરનાર કર્મોને જ્ઞાનાવરણીય ક કહેવામાં આવે છે. ઉપર ક્રમ બંધનના હેતુમાં મિથ્યાત્વને જણાવ્યું, તેના મેળાપે જીવના વ્યાપારે આકષ ણુ કરેલી કર્મવા માંહેના વિશિષ્ટ પુગળસમૂહ તે આવરણ. જ્ઞાનનું અર્થાત્ વિશેષ . મધનું આચ્છાદન કરે તે જ્ઞાનાવરણ. જ્ઞાનાવરણુ કર્મબંધન મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય કે ચૈત્રના કારણે થાય. તે થાય એટલે જ્ઞાનના ઝગઝગતા પ્રકાશ આડે એક, એ, પાંચ, પચાસ, સેંકડા ઝીણા જાડા પડદા નખાતા જાય છે અને તે પડદાને કારણે જ્ઞાનના પ્રકાશ અંદર હાવા છતાં બહાર પ્રગટ થતા નથી કે આઠે પ્રગટ થાય છે.
જ્ઞાન-દર્શનના તફાવત
જે પૌલિક ક વ ણા ચેતન સાથે લાગે છે તે પૈકી કેટલીક જ્ઞાનાવરણ તરીકે પરિણમે છે. એને પડદા કહેવાથી એને
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની આઠ મૂળ પ્રકૃતિ ચોક્કસ ખ્યાલ આવે છે. પ્રથમ આપણે જ્ઞાન અને દર્શન વગેરે તફાવત સમજી લેવા પ્રયત્ન કરીએ. સામાન્ય બેધને દર્શન કહે વામાં આવે છે, વિશેષ બેધને જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. સામે ગાય હોય તે તેના જનાવરપણાનું ગ્રહણ એ દર્શન કહેવાય, જ્યારે તે ગાય છે કે ભેંસ છે એવું તે વિશેષનું ગ્રહણ જ્ઞાન કહેવાય.
સામે માણસ છે એ સામાન્ય છે તે દર્શન કહેવાય, તે હિંદી છે, “દેવચંદ છે વગેરે વિશેષને બેધ તે જ્ઞાન. દર્શન એટલે જાતિની (genusની) સમજણ, જ્યારે જ્ઞાન એટલે એના વિશેષ (specie) ફેડ. આ દર્શન અને જ્ઞાનને તફાવત બરાબર ધ્યાનમાં રાખે. પ્રથમ વસ્તુને સામાન્ય બોધ થાય તે દર્શન. ત્યારબાદ તેના સંબંધમાં વિશેષ માહિતી મળે તે જ્ઞાન કહેવાય. અહીં દર્શન શબ્દનો ઉપયોગ થયે છે તેમાં અને જૈન દર્શન” “વૈશેષિક દર્શન અથવા “ન્યાયદર્શનમાં “દર્શન’ શબ્દને ઉપયોગ થાય છે તેમાં અર્થભેદ છે. અહીં તે દર્શન એટલે સામાન્ય બેધ અને જ્ઞાન એટલે વિશેષ બધી વિગતવાર બોધ. સામાન્ય બેધને આવરે તે કર્મ દર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે, અને વિશેષ બેધની આડે આવે, તેનું આચ્છાદન કરે તે કર્મ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે.
આ જ્ઞાન અને દર્શન આત્માના મૂળ ગુણ હોવાથી તેમને ઓળખવાને અને તેમને પરિચય કરવાને પ્રથમ પ્રયાસ કરીએ. પછી એમનાં આવરણને ઓળખીશું. પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષજ્ઞાનને તફાવત
જ્ઞાન એટલે જાણવું, ઓળખાણ. તેના બે પ્રકાર પડે–એક અન્ય દ્વારા જાણવું છે અને બીજું સીધું આત્માને પિતાને જ્ઞાન થાય તે. આંખ વડે જેવાથી, કાન વડે સાંભળવાથી, નાક વડે સુંઘવાથી, શરીર વડે સ્પર્શ કરવાથી કે જીભ વડે ચાખવાથી જે જ્ઞાન થાય અથવા મન વડે વિચારવાથી જે જ્ઞાન થાય તેમાં ઇદ્રિય અને મનની દરમિયાનગીરીની જરૂર પડે છે. એટલે એ જ્ઞાનને પક્ષ જ્ઞાન કહેવાય
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
- જૈન દષ્ટિએ કમર છે. આત્મા પોતે સીધું જાણે, જે જાણવામાં મન કે ઇંદ્રિયેની મારફતની વાત ન હોય તેને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન કહેવાય. પ્રતિ પ્રત્યક્ષમ અક્ષન એટલે આત્મા. એ પિતે સીધું જુએ, દેખે, જાણે તે પ્રત્યક્ષ અને જેમાં આંખ, કાન, નાક, જીભ કે મનની દરમિયાનગીરી હોય તે પરોક્ષ.
આ હકીક્ત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે. આંખે દેખાતી વસ્તુને આ વ્યાખ્યા પ્રમાણે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન ન કહેવાય, પણ પક્ષ કહેવાય. જ્ઞાનની વ્યાખ્યામાં અને જ્ઞાનને આત્માને મૂળગુણ બતાવવામાં જૈન તત્વજ્ઞાનની આ અભિનવતા છે અને એના પર ભારે ચર્ચા ચાલે છે. અન્ય તાર્કિકે “ક્ષનને અર્થ આંખ કરી, આંખે દેખાય તેને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન કહે છે. જૈન તાર્કિક આત્મપ્રત્યક્ષને પ્રત્યક્ષ કહે છે. આ અર્થવિચારણામાં ઘણું ઊંડાણ અને રહસ્ય છે, તે જ્ઞાનને સમજતાં સ્પષ્ટ થઈ જશે. આપણે અત્ર ચર્ચા ઉપસ્થિત કરવાને ઉદ્દેશ નથી, પણ વસ્તુ સમજવાને અને શરૂઆતથી ચેખવટ કરવાને ઉદ્દેશ છે. આ ચેખવટ મગજમાં હશે તે જ્ઞાનદર્શનને સમજવામાં સરળતા થઈ જશે. આ પરોક્ષ જ્ઞાન જે ઈન્દ્રિય અને મન દ્વારા થાય છે તેને પ્રથમ સમજીએ. જ્ઞાનના પાંચ પ્રકાર નીચે મુજબ છે. મતિજ્ઞાન
આ પક્ષજ્ઞાનના બે પ્રકાર છે. મનન કરી ઇન્દ્રિયો દ્વારા કે મન દ્વારા જાણવામાં આવે તેવા જ્ઞાનને મતિજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. એને આભિનિબોધિક જ્ઞાન પણ કહેવામાં આવે છે. આભિ એટલે સન્મુખ, નિ એટલે નિશ્ચિત, એ બેધ તે આભિનિબેધિક જ્ઞાન. આ મતિજ્ઞાનમાં પાંચ ઈન્દ્રિય અને/અથવા મનની અપેક્ષા રહે છે. એ જ્ઞાન મેળવવા માટે પાંચમાંની કેઈ ઈન્દ્રિય અને/અથવા મનની જરૂર પડે છે. સામે પુસ્તક પડયું હોય તે કાં તે આંખથી દેખાય અથવા સ્પર્શથી જણાય, એટલે આંખ કે સ્પર્શ દ્વારા ચેતનને “આ પુસ્તક છે એવું જ્ઞાન થયું. એટલે આ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મીની આઠ મૂળપ્રકૃતિ
મતિજ્ઞાનમાં પાંચ ઇન્દ્રિય અને છઠ્ઠું મન એ છ પૈકી એક અથવા વધારેની મારફત એ જ્ઞાન થાય છે. મતિજ્ઞાનના વિષય જાણવાને છે, દેખવાના છે, માનવાના છે. અંતે જ્ઞાન તેા આત્માને જ થાય છે. પણ મતિજ્ઞાનમાં વચ્ચે . દરમિયાનગીરી રહે છે. મતિજ્ઞાનના વિષય વર્તમાન હાય છે. એમાં ઇન્દ્રિય અથવા મનની સહાયતા લેવામાં આવે છે. પૂર્વકાળની સ્મૃતિ, ભવિષ્યની ચિંતા અથવા જુદી જુદી નિશાનીએ દ્વારા થતું જ્ઞાન એ સર્વે મતિજ્ઞાનમાં સમાવેશ પામે છે, અને એ સર્વને માટે ‘અભિનિષાધ' શબ્દ યાજવામાં આવ્યા છે. આમાં બુદ્ધિને, વિચારણાના, પૂર્વકાળની યાદગીરી કરવાના અને મન દ્વારા ભવિષ્યના વિચાર, યાજના, ગોઠવણ્ણાના સમાવેશ થાય છે. મતિજ્ઞાનને આવરણ કરનાર કર્મના નાશ થતાં મન અથવા ઇન્દ્રિયની સહાયતાથી જે જ્ઞાન થાય તે મતિજ્ઞાન કહેવાય. આત્માને સીધું જ્ઞાન થાય તે પ્રત્યક્ષ અને મન—ઇન્દ્રિયની સહાયતાથી જે જ્ઞાન થાય તે મતિજ્ઞાન કહેવાય. આત્માને સીધું જ્ઞાન થાય તે પ્રત્યક્ષ અને મન કે ઇન્દ્રિયની સહાયની અપેક્ષા રાખનાર જ્ઞાન તે પરાક્ષ. આ મતિજ્ઞાન કેવી રીતે થાય છે તેના આખા ક્રમ આગળ ઉપર વિચારીશું. આ પ્રથમ પ્રકારનું પરાક્ષજ્ઞાન થયું. હવે પરાક્ષજ્ઞાનના ખીજો પ્રકાર વિચારીએ.
શ્રુતજ્ઞાન
શબ્દમાં ઉતારી શકાય તેવા દીઘ જ્ઞાનવ્યાપાર શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. મતિજ્ઞાનના વિષય પોતાપૂરતી સમજણુના છે, જ્યારે મીજાને સમજાવી શકાય, જણાવી શકાય તે શ્રુતજ્ઞાન છે.. શ્રુતજ્ઞાનમાં ખેલવાના, બીજાને પાતાના ભાવાર્થ જણાવવાના અને અક્ષર પર ચઢાવવાના ભાવ આવે છે. આખું ભાષાશાસ્ત્ર શ્રુતજ્ઞાનના વિષય બને છે. પુસ્તક દ્વારા લેખન થાય, ભાષણ દ્વારા અન્ય પાસે જે રજૂ કરવામાં આવે તે સર્વ શ્રુતજ્ઞાન છે. આપણે
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
જૈન દૃષ્ટિએ ક
સામે ઘટ પડઘો હોય તેને જોઈએ તે મતિજ્ઞાનના વિષય છે, પણ તેને 'ઘટ' નામ આપીએ, તેની ઘટ સંજ્ઞા ઠરાવીએ અને તેને ઓળખવા માટે ઘટ શબ્દ વાપરીએ તે શ્રુતજ્ઞાનના વિષય છે. લાંખા જ્ઞાનવ્યાપારમાં પ્રાથમિક અપરિપકવ અંશ હોય તે મતિજ્ઞાન કહેવાય. અને તેના ઉત્તરવતી પરિપકવ અંશ જામે તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. ભાષા એ વિચારનું વાહન છે, ભાષા દ્વારા વિચારો જાને કહી જણાવી શકાય છે. એ આખુ ભાષાશાસ્ત્ર શ્રુતજ્ઞાનના વિષય છે. ભાષા વગર પણ અપરિપકવ વિચાર શકય છે. જ'ગલમાં પશુ વચ્ચે ઉછરેલ તદ્ન જ ગલી જેવું બાળક દેખી ખાઈ સુધી શકે છે. એનું અપરિપકવ જ્ઞાન તે મતિજ્ઞાન છે. જ્યારે ભાષા દ્વારા આ ગાય છે', ‘આ ભેંસ છે', ‘આ પક્ષી છે’ એમ નામનિર્દેશ સાથે પરિપકવ વિચાર, દર્શન કે વાણીવ્યાપાર થાય તે શ્રુતજ્ઞાન છે. આ શ્રુતજ્ઞાન પણ મન કે ઇન્દ્રિયની સહાયતાની અપેક્ષા રાખે છે અને તેથી તેને પણ પરાક્ષજ્ઞાનની કક્ષામાં મૂક વામાં આવે છે. અત્યારના વિજ્ઞાન, અકગણિત, અક્ષરગણિત, ઇજનેરી એ સર્વ શ્રુતજ્ઞાન છે. મોક્ષના માર્ગોમાં એને ઉપયોગ કેટલા છે એ વળી તદ્દન અલગ વિષય છે. પણ એ વાણીવ્યાપાર શ્રુતજ્ઞાનમાં આવે. પ્રસંગ મળતાં સમ્યજ્ઞાન અને અસમ્યજ્ઞાનની ચર્ચા કરતી વખતે તેના સ્વપરભાવના અને લાભાલાભના વિષય પર ચર્ચા થશે. તે જુદી વાત છે, પણ જ્ઞાન તરીકે એની ગણના પંચજ્ઞાનમાં શ્રુતજ્ઞાનની કક્ષામાં આવે. મતિજ્ઞાન વર્તમાનવિષયક છે, જો કે અનુસંધાનની નજરે તેમાં સ્મૃતિ, સંજ્ઞા, ચિંતા અને અભિનિષેધ પણ આવે છે.
મતિજ્ઞાન-શ્રુતજ્ઞાનની તુલના
મતિજ્ઞાન પ્રથમ હાય છે અને શ્રુતજ્ઞાન પછી થાય છે; મતિજ્ઞાનને શ્રુતજ્ઞાન દ્વારા અન્યને જણાવી શકાય છે, એટલે એમ પણ લાગે કે મતિજ્ઞાન કારણ છે અને શ્રુતજ્ઞાન કાય છે. વસ્તુતઃ હકીકત તે એ છે કે મતિજ્ઞાનાવરણ કર્મના નાશથી
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની આ મૂળપ્રકૃતિ
- ૫૧ મતિજ્ઞાન થાય છે અને શ્રુતજ્ઞાનાવરણના નાશથી શ્રુતજ્ઞાન થાય છે. બને પ્રકારના જ્ઞાનમાં ઇન્દ્રિય અથવા મનની મદદની અપેક્ષા રહે છે. મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનમાં સામ્ય ઘણું છે. મતિજ્ઞાન હોય ત્યાં શ્રતજ્ઞાન હોય પરંતુ મતિજ્ઞાન વગર શ્રુતજ્ઞાન સંભવે નહિ. મતિજ્ઞાનને સ્વામી જે જીવ હોય તે જ કૃતજ્ઞાનને સ્વામી હોય છે તેમ જ બન્નેને સમય પણ સરખે છે, તેમ જ બન્નેનાં કારણ ઈન્દ્રિય કે મન છે, અને બન્નેને વિષય સર્વ દ્રવ્ય છે, અને બંને જ્ઞાન પરોક્ષ છે. એટલું બધું સામ્ય હોવા છતાં ઉપર જણાવ્યું તેમ બનેના લક્ષણમાં ભેદ છે, અને હેતફળને પણ ભેદ છે. એટલે અને જ્ઞાનમાં સમાનતા હોવા છતાં બન્ને અલગ છે. મતિજ્ઞાનમાં શબ્દો લેખ હોતું નથી, શ્રુતજ્ઞાનમાં હોય છે. કૃતજ્ઞાનમાં “ચાર પગ, ધાબળી અને શિંગડાવાળા પ્રાણીને “ગાય” કહેવામાં આવે છે એ સંકેતનું સ્મરણ થાય છે, જ્યારે મતિજ્ઞાનમાં એના નામાભિધાનની વિચારણા, ચર્ચા કે નિર્ણય હોતું નથી. ઈન્દ્રિય અથવા મન દ્વારા થત અપરિપકવ જ્ઞાનવ્યાપાર મતિજ્ઞાન કહેવાય અને આગળ વધતાં તે સ્પષ્ટ થાય, શબ્દને આકાર પામે, ચેખવટ ધારણ કરે ત્યારે તે શ્રુતજ્ઞાન થાય. કોઈ પણ જ્ઞાન જેને ભાષામાં ઊતારી શકાય તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. જ્યાં સુધી ભાષામાં ઊતારી શકાય તેટલી સ્પષ્ટતા ને જ્ઞાન પામ્યું ન હોય ત્યાં સુધી તે મતિજ્ઞાન કહેવાય. મતિજ્ઞાનને છૂટા સૂતરના તાંતણા સાથે સરખાવીએ તે શ્રુતજ્ઞાનની સરખામણી વણેલા કપડા સાથે થાય. મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનને આ તફાવત બરાબર ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય છે. આગળ ઉપર આ પરોક્ષ જ્ઞાનના ભેદોપદની ચર્ચા થશે ત્યારે આ જ્ઞાનને પરિચય અને ભેદ તથા કાર્યકારણભાવ વધારે સ્પષ્ટ થશે. બન્ને પક્ષજ્ઞાન છે. છતાં અમક અપેક્ષાએ મતિજ્ઞાનને સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે, તે બાબતે ન્યાય-તકની વિશિષ્ટ ચર્ચા છે. પ્રાથમિક નજરે ચેતનને
(જીવને)એ જ્ઞાન તેમ જ શ્રુતજ્ઞાન અન્યની સહાયથી થતું હોવાથી - અથવા તેમાં ઈન્દ્રિય કે મનની દરમિયાનગીરી હોવાને કારણે અને
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દષ્ટિએ કમ જૈન પરિભાષામાં અક્ષનને અર્થ આત્મા થતું હોઈ એ બન્નેને પરોક્ષ જ્ઞાન કહેવામાં આવ્યા છે. ભાષા વગર જ્ઞાનની શક્યતા છે કે નહિ એ વિચાર અને તેના પર ચર્ચા વર્તમાન અલ તૈયાયિકેએ ઉપસ્થિત કરેલ છે. એને જૈન પરિભાષામાં જવાબ છે કે મતિજ્ઞાનમાં વસ્તુ જ જણાય છે, પણ તેને અમુક આકાર હોઈ તેમ જ તેને અમુક રંગ હોઈ તે “ઘટ” તરીકે ઓળખાય તે શ્રુતજ્ઞાન ને વિષય છે, વાચ્ય-વાચક સંબંધનું જ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાનમાં જરૂરી છે. તેથી મતિજ્ઞાનને ભાષા કે નામ સાથે કે અન્યને જણાવવા સાથે સંબંધ ન હોવાને કારણે ભાષા વગર પણ તે જ્ઞાનની શક્યતા જેનેએ સ્વીકારેલ છે. આ હકીકતની મહત્તા મતિજ્ઞાનના અને શ્રુતજ્ઞાનના ભેદની સ્પષ્ટતા આગળ ઉપર થશે ત્યારે બરાબર ખ્યાલમાં આવશે. સંક્ષેપમાં, મતિજ્ઞાન મૂક છે, જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન અન્યને જણાવી સમજાવી શકે છે. મતિજ્ઞાન અવગ્રહની કક્ષામાં હોય ત્યાં સુધી અનેક્ષર છે પણ આગળ વધતાં સાક્ષર થાય છે, જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન અક્ષરવાળું છે, સાક્ષર છે. આગળ જતાં જ્ઞાનાવરણના ભેદે વિચારતાં આ વાત પર વધારે ખવટ કરવામાં આવશે. ત્રણ પ્રત્યક્ષજ્ઞાને
પ્રત્યક્ષજ્ઞાને ત્રણ છેઃ અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળ. હવે તેમને વિચાર કરીએ. અવિધજ્ઞાન
રૂપી દ્રવ્યના વિષયનું આત્માને સાક્ષાત્ જ્ઞાન થાય તે અવધિ જ્ઞાન કહેવાય છે. અવધિ એટલે હદ-મર્યાદા, અથવા “અવ' એટલે નીચું, “ધિ એટલે જ્ઞાન, એવું જ્ઞાન તે અવધિજ્ઞાન. અવધિજ્ઞાનની મર્યાદા રૂપી દ્રવ્ય પૂરતી છે, એટલે એમાં સ્થળ પદાર્થોનું (વસ્તુએનું) આત્માને સીધેસીધું જ્ઞાન થાય. એ ભવપ્રત્યય અને ગુણપ્રત્યય એમ બે પ્રકારે છે. સંસારી જીના આગળ જતાં ચાર પ્રકાર આવશે. તેમાં નારકે અને દેવેને આ અવધિજ્ઞાન ભવ--
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની આ મૂળ પ્રકૃતિ પ્રત્યય છે, એટલે એ ગતિમાં જે કોઈ જીવ ઉપજે તેને આ રૂપી દ્રવ્યની મર્યાદાવાળું અવધિજ્ઞાન થાય છે, જ્યારે બાકીના મનુષ્ય અને તિર્યંચગતિના સંસારી જીને આ જ્ઞાન ગુણપ્રત્યય છે એટલે કે તપ કે દયાનની ક્રિયાના સહયોગથી પ્રયત્ન દ્વારા એ જીને અવધિજ્ઞાન થાય છે. તીર્થકરને અને કોઈ કોઈ અન્ય જીને અવધિજ્ઞાન જન્મથી હોય તે પણ તે ગુણપ્રત્યય સમજવું. અવધિ. જ્ઞાનમાં રૂપ ધારણ કરનાર સર્વ પદાર્થોનું ઇન્દ્રિય કે મનની દરમિયાનગીરી વગર જ્ઞાન થાય છે. એની તરતમતાની વિચારણા એના ભેદપભેદની વિચારણા સાથે આગળ ઉપર થશે. આ મતિ, કૃત અને અવધિ જ્યારે મેક્ષનું કારણ બને ત્યારે સમ્યગ્રજ્ઞાન કહેવાય છે અને સંસારવૃદ્ધિનું કારણ બને ત્યારે અસમ્યગજ્ઞાન કહેવાય છે અને તે વખતે તેને અજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. આવા પ્રકારને વિપર્યય ત્રણે જ્ઞાનમાં શક્ય છે. અજ્ઞાનમાં જ્ઞાનને અભાવ નથી, પણ જ્ઞાનને વિપર્યય છે. મિથ્યાત્વ દશામાં આવા અજ્ઞાનને સંભવ ઘણે છે. વિપરીત દશા પામે ત્યારે તેને અવધિઅજ્ઞાન કહેવાય છે અથવા વિલંગજ્ઞાન કહેવાય છે. મન ૫ર્યવજ્ઞાન
પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનમાં બીજું અને જ્ઞાનના પ્રકારમાં ચોથું મન પર્યવજ્ઞાન આવે. પરિ એટલે સર્વતઃ લવ એટલે જાણવું. મન સંબંધી સર્વ પ્રકારે જ્ઞાન થાય તે મન:પર્યવજ્ઞાન કહેવાય. મનના વિચારે પણ એક પ્રકારના દ્રવ્યું છે. એ વિચારને સંસ્પર્યા . વગર જાણ લેવા તેને મન:પર્યવજ્ઞાન કહેવાય. મનના વિચારની પણ આકૃતિ થાય છે. મને વર્ગણએ વિચારને આકાર ધારણ કરે છે. આ મન:પર્યવજ્ઞાનથી ચિંતન કરતા મનની આકૃતિ જાણી શકાય છે, પણ ચિંતવન થતી વસ્તુને આકાર જાણી શકાતું નથી. આ જ્ઞાનનું નામ “મન પર્યાય” પણ કહેવાય છે. આમાં મન દ્વારા જાણવાની વાત નથી, પણ મનને પિતાને જાણવાની વાત છે. મને - પર્યાવજ્ઞાન આત્માને સીધું થાય છે. એ જ્ઞાન માત્ર સંયત મનુ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
જૈન દષ્ટિએ કર્મ વ્યને જ થાય છે. અવધિજ્ઞાન પણ રૂપી દ્રવ્યને જાણે છે અને મન:પર્યવજ્ઞાન પણ રૂપી દ્રવ્યને જ જાણે છે, પણ મન:પર્યવ . જ્ઞાનની મર્યાદા મને વર્ગણાના આકારને જાણવા પૂરતી જ હોય છે. કઈ કઈ બાબતમાં અવધિજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર મન:પર્યવજ્ઞાન કરતાં પણ વધારે મોટું થઈ જાય છે, પણ સાધારણ રીતે એ જ્ઞાન ઘણું મર્યા દિત પણ હોય છે અને કોઈ કોઈ વખત અજ્ઞાનનું વિસંગજ્ઞાનનું). રૂપ પણ લે છે. મન પર્યાયજ્ઞાનની શુદ્ધિ વિશિષ્ટ અને સમ્યફ પ્રકારની જ હોય છે. તે કદી વિકૃત કે વિપરીત હેતું નથી. કેવળજ્ઞાન
સર્વ દ્રવ્યોને અને સર્વ પર્યાને જાણે તેને કેવળજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. એની પ્રવૃત્તિ સર્વ દ્રવ્યમાં અને સર્વ પર્યાયમાં થાય એને ક્ષેત્રની મર્યાદા નથી, એને કાળની મર્યાદા નથી. એ અતીત, અનાગત અને વર્તમાન સર્વ દ્રવ્યને, સર્વ ગુણને, સર્વ ભાને, સર્વ પર્યાને પિતાને વિષય કરી શકે છે. યથાવસ્થિત ભૂતભાવિભાવસ્વભાવભાસિ જ્ઞાનને કેવળજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. જ્ઞાનાવરણ-દર્શનાવરણને ઉપસંહાર
આવા પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનનું આવરણ કરે, જ્ઞાનની આડે. આવી જ્ઞાનને પ્રકટ થવા ન દે તે કર્મનું નામ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ. આ જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય આત્માના ગુણને અસર કરનાર હોવાથી એને ઘાતકર્મ કહેવામાં આવે છે. આત્મા પિતે તે સૂર્ય જે પ્રકાશવંત છે, ઝળહળ તેજસ્વી ભાનુ છે, પણ સૂર્યની આડાં વાદળાં આવે અને વાદળાં જેમ તેને પ્રકાશ એછે કરે, તેમ. જ્ઞાનાવરણીય કર્મો આત્માના જ્ઞાનરૂપી પ્રકાશને ઓછો કરે છે. સૂર્યની. આડે કપડું ધરવામાં આવે, દવાની આડે કપડું કે કાગળ ધરવામાં આવે અને તે પ્રકાશને ઓછો કરે છે, અટકાવે છે, તેમ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ જ્ઞાન આડાં આવરણ કરે છે, એને આચ્છાદિત કરે. છે, એને વધારે ઓછું ઢાંકે છે, છતાં અંદર સૂર્ય ઝગઝગતે છે
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
કની આઠ મૂળપ્રકૃતિ
એ ધ્યાનમાં રાખવું.
આ જ્ઞાનાવરણીય કર્મનું કાર્ય જ્ઞાનની આડાં આચ્છાદને ઊભાં કરવાનું છે. એને સ્વભાવ પટ (આંખના પાટા) જેવા છે. જેના ઉદયથી ચાર પ્રકારની બુદ્ધિ ન ઉપજે તે મતિજ્ઞાનાવરણીય. જેના ઉદ્દયથી ભણાવવું ન આવડે અથવા વાંચવા સાંભળવા ઉપર રુચિ ન થાય તે શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય. અને જેના ઉદ્દયથી અવધિ, મન:પર્યાય કે સંપૂર્ણ જ્ઞાન ન થાય તે અનુક્રમે અવધિજ્ઞાનાવરણીય મન:પર્યવજ્ઞાનાવરણીય અને કેવળજ્ઞાનાવરણીય. આ કર્મ જીવના અનંત જ્ઞાન ગુણુની આડે આવે છે. આ પાંચે જ્ઞાનની વિગતવાર વિચારણા આગળ ઉપર કરીશું. હવે ખાકીના કર્મોની પ્રકૃતિના ખ્યાલ લક્ષમાં લઈએ.
૫
સાકાર ઉપયાગને જ્ઞાન કહેવાય, નિરાકાર ઉપયાગને દર્શન કહેવાય. નામે દેવચંદ, જાતે વણિક, ગુણે કાળા, પરિણામે દી, સંખ્યાએ એક એમ પ્રત્યેક વ્યક્તિ માટે કે વસ્તુ માટે વિશેષ ઓળખાણ થાય તે જ્ઞાન અને માત્ર એક માણસ છે એટલે વિગત વર્ગરના સામાન્ય આધ થાય તે દન. આવા પ્રકારનું દન કરવું તે પણ જીવના મૂળગુણુ છે. સાધારણ રીતે દનના સામાન્ય આધ પ્રથમ થાય છે, વિશેષ વિગતવાર ખાધ પછી થાય છે. સંપૂર્ણ જ્ઞાનીને જ્ઞાનાવાધ તા હાય જ છે. ખીજે સમયે દશનાવમાધ થાય છે. આ દર્શીનને જે કર્મ આડશ કરે, એની આડા પડદો કરે, તે કર્મને દશનાવરણીય કર્મ કહેવામાં આવે છે. જ્ઞાનાવરણીય કર્મ વિશેષ આધ અટકાવે છે અને આ દશનાવરણીય કર્મ સામાન્ય આધ અટકાવે છે.
દનાવરણીય કર્મની પ્રકૃતિ આત્માના મૂળગુણુ દનને રોકવાની છે, એની આડું આચ્છાદન કરવાની છે, એના સ્વભાવ પ્રતિહાર–વેત્રી સમાન છે. કોઈ એફિસમાં સાહેબને મળવા જવું હાય તા બહાર ઊભેલ વેત્રી (ડોરકીપર) તમારો સંદેશા અંદર પહેાંચાડે નહિ, તમારું કાર્ડ સાહેબને બતાવે નહિ કે રાજા પાસે કે
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
' જૈન દષ્ટિએ કર્મ અમલદાર પાસે તમારા આગમનને રજૂ કરે નહિ, તમને મળવા દે નહિ તેમ પ્રતિહારસ્વભાવવાળું દર્શનાવરણીય કર્મ સામાન્ય દર્શનના જીવના સ્વભાવની આડે આવે. આ દર્શનાવરણીય કર્મ પણ ઘાતકર્મ છે. દર્શનને અટકાવનાર નિદ્રાને અને તેના પ્રકારને પરિચય પણ હવે પછી કરીશું. હાલ કર્મપ્રકૃતિને ઓળખવાની વાત પ્રસ્તુત છે. જ્ઞાનની આડે આવનાર અને તેના પર આચ્છાદન કરનાર કર્મવર્ગણાને આપણે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ તરીકે ઓળખી અને સામાન્ય પરિચયને અટકાવનાર કર્મવર્ગણાને આપણે દશના વરણ કર્મ તરીકે વિચારી. બાકીના કર્મોની પ્રકૃતિને હવે સામાન્ય
ખ્યાલ કરીએ. વેદનીય
જે કર્મના ઉદય વખતે સુખદુઃખને અનુભવ થાય તે વેદનીય કર્મ, વ્યવહારદષ્ટિએ જેને સુખ કે દુઃખ માનવામાં આવે છે તેવાં સુખ કે દુઃખને અનુભવ આ વેદનીય કર્મ કરાવે છે. એને સ્વભાવ મધથી લેપેલ તરવારની ધાર જે છે (મધુલિસખગધારાસમ). શાતા સુખની સરખામણું મધ સાથે કરાય. તરવારની ધાર પર લાગેલ મધ ચાટતાં ગળ્યું લાગે, પણ જીભ કપાઈ જાય. તેવી જ રીતે માનેલાં પૌગલિક સુખ ભોગવતાં મીઠાં લાગે પણ પરિણામે એ જીવને કપાવે તેવાં, રડાવે તેવાં અને ભારે ખેદ ઉપજાવે તેવા હોય છે. અને એવું સુખ ન મળે ત્યારે મળ્યું નથી એનાં ખેદકકળાટ કે વિરહનાં દુઃખ થાય તે તે જીભ કપાવા જેવું જ છે. આ વેદનીય કર્મમાં સ્થૂળ સુખ કે દુઃખને સમાવેશ થાય. આ વેદનીય કર્મ આત્માને અવ્યાબાધ ગુણ અટકાવે છે. જીવ પિતે તે કઈ પણ પ્રકારની બાધા પીડા વગરને છે. એની મૂળ દશામાં એને સુખ કે દુઃખ કાંઈ થતું નથી, એ બાધા પીડા વગર નિત્ય નિજાનંદમાં વર્તતે હોય છે. એને સારાનરસે અનુભવ કરાવનાર આ વેદનીય કર્મ છે. એની આ અવ્યાબાધ સ્થિતિની આડે વેદનીય કર્મ આવે છે. વેદનીય કર્મ અઘાતી કર્મ છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમની આ મૂળ પ્રકૃતિ
પ૭ મેહનીય
સંસારની રખડપટ્ટીમાં સર્વથી વધારે આકરું કામ કરનાર અને જીવને ચકડોળે ચડાવનાર આ ચોથું મેહનીય કર્મ છે. આ કર્મ સર્વ કર્મમાં રાજા ગણાય છે. એ અંદર રહીને કામ કરે છે, અને એના આવિર્ભા બહુ ચિત્રવિચિત્ર અને સમજવા ગ્ય હોય છે. આ મેહનીય કર્મને મદિરા સાથે સરખાવવામાં આવ્યું છે. જેમ દારૂ પીધેલ માણસ પડે, આખડે, ન સમજાય તેવાં કામ કરે, પિતાની જાત પર કુલ કાબૂ ખોઈ બેસે અને ઢંગધડા વગરનું વર્તન કરે તેમ મેહનીય કર્મની અસર તળે પ્રાણી તત પરાધીન બની જાય, અનેક જાતનાં નાચે નાચે, ચેડાં કાઢે, ગાંડા જેવો જોઈ જાય અને રખડપાટી કરવામાં મેસેજ માણે. પ્રાણ આ કર્મની અસર તળે એટલે પરવશ બની જાય છે કે પછી એને પિતાનું હિત ક્યાં છે અને શું છે તેને વિવેક પણ રહેતે નથી. એ કર્મની અસર તળે એ એવાં તુચ્છ, ઘેલાં અને અનુચિત કાર્યો કરે છે, એવું વર્તન ચલાવે છે અને એવાં સંભાષણે કરે છે કે એના પ્રત્યેક કાર્યની પાછળ વિવેકવિચાર, લાંબી નજર કે સાચા સુખને ખ્યાલ જ દેખાતું નથી. ઇન્દ્રિયનાં સુખ અને બેટા ચેનચાળા, અભિમાન અને દંભ, સંગ્રહવૃત્તિ અને આકોશ, ભય અને શેક, હાસ્ય અને વિનેદ વગેરે અનેક પ્રકારના મનેવિકાર (passions) આ મેહનીય નામના કર્મનાં અનેકવિધ પરિણામે અને આવિષ્કારો છે. ત્રીજું વેદનીય કર્મ સ્થળ સુખદુઃખ પર અસર કરનાર નીવડે છે ત્યારે મેહનીય આખી આંતરસૃષ્ટિને રોકે છે. મનના અનેક વિધ તરંગો અને પલટાઓ, અસ્થિરતા અને આવેશે એ સર્વ આ મેહનીય કર્મના વિપાકે છે. સ્ત્રીપુરુષનાં સંબંધ અને જાતીય આકર્ષણનું કારણ આ મેહનીય કર્મ છે. પદારાગમન, વેશ્યાગમન, બળાત્કાર અને પ્રેમનાં કૌભાંડે
વિગેરે આ મેહનીય કર્મના જુદા જુદા ફાંટાઓ છે. જીવને આ - સંસાર તરફ ખેંચી રાખનાર, જીવને પૌગલિક દશા સાથે એક
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮.
જૈન દષ્ટિએ કર્મ મેક કરી દેનાર, જીવને પિતાની જાતને તત વિસરાવી દેનાર અને પરભાવને સ્વભાવ જેવું બનાવી દેનાર આ મેહનીય કર્મને બરાબર ઓળખવા જેવું છે. દશનાહનીય
એને બરાબર ઓળખવા માટે એના પ્રથમ બે વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે. દર્શનમોહનીય અને ચારિત્રમોહનીય સ્પષ્ટતા. કરવાની અહીં જરૂર છે કે “દર્શન’ શબ્દ જે અર્થમાં ઉપર જ્ઞાનદર્શનને આત્માના ગુણ તરીકે ઓળખાવ્યા તે પ્રસંગે વપરાયેલા હતે તેનાથી જુદા અર્થમાં આ દર્શનમોહનીય કર્મને અગે વપરાયેલ છે. “દર્શન’ શબ્દના ઘણા અર્થો છે તે અહીં ધ્યાનમાં રાખવું. દર્શન' શબ્દ જ્ઞાન-દર્શન એમ જ્ઞાન સાથે વપરાય ત્યારે સામાન્યનું દેખવું એ અર્થ થાય છે. “દર્શન’ શબ્દ બનૈયાયિક “સાંખ્ય જૈન વગેરે શબ્દો સાથે વપરાય ત્યારે તેને અર્થ માન્યતાની પદ્ધતિ, આચાર અને આત્માના વિશેની ચિંતનપ્રણાલી એવો થાય છે. દર્શનમેહનીયમાં “દશન’ શબ્દ “સદુદણા (શ્રદ્ધાન) અર્થાત્ રુચિના અર્થમાં વપરાય છે. કઈ જગ્યાએ એ શબ્દ ક્યા અર્થમાં વપરાયે છે તે સંબંધ પરથી શોધવાનું રહે છે. એ સિવાય “ભાઈ સાહેબ! આપના તે હાલમાં દર્શન જ થતાં નથી” એવા કથનમાં દર્શન એટલે મેળાપીને અર્થ સમજાય. આવા અનેક અર્થમાં દર્શન શબ્દ વપરાય છે.
અહીં દર્શન મેહનીયમાં સદણ-ધર્મરુચિ એવા અર્થમાં દર્શન શબ્દ વપરાય છે. જેમ માણસને તાવ આવ્યું હોય અને પથ્ય રુચે નહિ, ભાવે નહિ તેમ ઉપર જણાવેલા મિથ્યાત્વના જોરથી શુદ્ધ દેવ, શુદ્ધ ગુરુ કે શુદ્ધ ધર્મ તરફ રુચિ ન થાય અને સંસારી વિષથી વ્યવહારુ દેવ તરફ કે ખાવપીવતમાં મોક્ષ માનનાર ગુરુ તરફ અથવા પુદ્ગળાનંદ ભેગ-ઉપભેગમાં રસ આપનાર ધર્મ તરફ રુચિ થાય–આવું જે કમને કારણે થાય તે કર્મને દર્શન મેહનીય કહેવામાં આવે છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમની આઠ મૂળપ્રકૃતિ
વસ્તુ જેવા પ્રકારની હોય તેવી જ અભ્યાસ કે વિશ્વાસપૂર્વક જાણવી તેને દર્શન કહેવામાં આવે છે. આવું પરિપૂર્ણ શુદ્ધ દર્શન ન થવા દેતે દર્શનમેહ, તેનાં કારણેમાં સંદેહ, વિપર્યય. (ઊલટો નિર્ણય), મૂઢતા વગેરે હોય છે. સાચું જાણવાને પ્રસંગ હોય છતાં ઊલટું જાણવું તે વિપર્યય છે, જાણવાની દરકાર ન કરવી તે મૂઢતા છે, શેધક બુદ્ધિથી નહિ પણ ડહાપણ બતાવવા કે વાદવિવાદ-વિતંડા કરવા કુશંકા ઉપાડવી તે સંદેહ. દર્શનમેહ આવા આવા અનેક આકાર ધારણ કરે છે. આવા મિથ્યાત્વના દળ કેટલીક વાર વિશુદ્ધ હોય છે, કેટલીક વાર અર્ધવિશુદ્ધ હોય છે અને ઘણીખરીવાર અશુદ્ધ હોય છે. સર્વ અજ્ઞાન પર વિર્ય ન થયે હોય ત્યાં સુધી સંપૂર્ણ શુદ્ધ અંશ ગ્રહણ ન થઈ શકે.
જ્યાં દર્શન મેહનીય કર્મવર્ગણના શુદ્ધ દળિયાં જ હોય તે સમ્યફત્વ મેહનીય કર્મવર્ગણ સમજવી. અહીં દર્શનમેહના દળોને રસ બહુ અલ્પ હોય છે. અર્ધવિશુદ્ધ મિશ્રમેહનીયમાં અરધો રસ્તે ઠીક, બાકી અવ્યવસ્થા હોય છે. મિથ્યાત્વમેહનીયના અશુદ્ધ દળમાં તે ઊલટી બુદ્ધિ હોય છે. મિશમાં તત્વરુચિ પણ નહિ અને અરુચિ પણ નહિ, જ્યારે મિથ્યાત્વમાં તે સાચું હોય તે ખેટું જણાય, સફેદ હોય તે લાલ જણાય. છે. આ તત્વરુચિ અને દર્શનમેહનીયને જરા વિગતથી સમજી લઈએ. વિશુદ્ધ ધર્મને ઓળખવા માટે એનાં તત્તે જાણવા જોઈએ અને જાણીને તે પર રુચિ થવી જોઈએ. જેટલે અંશે એ રુચિ થાય તેટલે અંશે દર્શનમેહ એ છે થતું જાય છે. પ્રથમ તવને પરચિય કરીએ. નવત
પાંચ ઈન્દ્રિય, મન, વચન, કાયા એ ત્રણ તેમ જ શ્વાસેવચ્છવાસ અને આયુષ્ય એ દશ પ્રાણ ધારણ કરે તે સંસારી જીવ અને કેવળ ઉપગરૂપ ભાવપ્રાણ ધારણ કરે તે મુક્ત જીવ. લેકાકાશના પ્રદેશ પ્રમાણવાળ, જ્ઞાન દર્શન સ્વભાવવાળ, દ્રવ્યાર્થિક
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
|| જૈન દષ્ટિએ કર્મ નયની દષ્ટિએ જોતાં નિત્ય, પર્યાયની નજરે જોતાં અનિત્ય, વ્યવહાર નયે કર્મને કર્તા-ભેતા અને નિશ્ચયનયે શુદ્ધ ચિત્પર્યાયને કર્તા, નિજસ્વરૂપને ભક્તા, જાતે અરૂપી, છમસ્થ જીવ તે ચેષ્ટાગમ્ય અને ચેતનવંત આવા જીવને જીવ તરીકે ઓળખવે, એના શુદ્ધ સ્વરૂપને જાણવું, એની કમવૃત સ્થિતિને લઈને એ સંસારમાં રખડે છે એની પિછાન કરવી અને એને કર્મથી સર્વથા વિયેગા કરાવી શકાય છે, કર્મ જાતે અજીવ છે અને આત્મા સંસારમાં હોય ત્યાં સુધી શરીરપ્રમાણ છે–આને જીવતત્વ કહેવામાં આવે છે.
જીવ અને અજીવને ઉપગ્ય, ચેતનારહિત, ગતિ કરાવનાર, સ્થિતિ કરાવનાર, અને અવકાશ આપવા સમર્થને અજીવતત્વ કહેવામાં આવે છે. ધર્માસ્તિકાયને ગતિસહાયક સ્વભાવ છે, અધર્મા સ્તિકાયને સ્થિરતાસહાયક સ્વભાવ છે. આકાશને અવકાશ આપવાને સ્વભાવ છે. પુદ્ગળ એટલે Matter છે. અને કાળની અંદર જીવ-અવની વર્તન થાય છે. ચૈતન્યરહિત એ પદાર્થને અજીવતત્વ કહેવામાં આવે છે. કર્મ પૌગલિક વર્ગણ છે, આત્મા સાથે લાગેલ છે, તેને ઉદયકાળ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે જે સુખનેતંદુરસ્તીને અનુભવ કરાવે તે પુણ્યતત્વ. પુણ્ય અને પાપને અલગ ત ન ગણતાં બંધમાં જ તેમને સમાવેશ માનીએ તે પણ વાંધો ન આવે. એટલે કોઈ સાત તત્વ ગણે તે તે પણ સમીચીન છે. અને એ સર્વ કર્મને સંબંધ જીવ સાથે થાય છે અને કર્મ પિતે અજીવ છે એટલે માત્ર જીવ અને અજીવ એ પ્રમાણે બે જ તત્વ ગણવામાં આવે છે તે પણ અપેક્ષાએ યથાર્થ છે. બંધતત્વમાં પુણ્ય અને પાપને સમાવેશ કરી શકાય, કારણ કે જેને બંધ થાય તેને ઉદય થાય અને પુણ્ય-પાપ ઉદયને બતાવે છે. જેના ઉદયથી દુઃખને અનુભવ થાય, જેમાં પીડા, ઉપાધિ, રખડપાટ, ત્રાસ, હેરાનગતિ થાય તે પાપતત્વ, આ પાપતત્ત્વને સમવેશ ઉપર જણાવ્યું તેમ બંધતત્વ(થું)માં થઈ શકે છે. પુણ્યપાપને દ્રવ્યની નજરે ઉપરને અર્થ બરાબર છે, બાકી ભાવ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની આ મૂળપ્રકૃતિ પુણ્યમાં દાન-ત્યાગભાવ, દયાળુતા, સરાગ સંયમ આવે અને ભાવપાપમાં જીવન મલિન પરિણામ આવે. આ પુણ્ય અને પાપ તત્વમાં બાંધેલાં કર્મોના વિપાક અથવા ભેગવટો આવે.
કર્મદળોને આવવાના માર્ગોને આસવતત્વ કહેવામાં આવે છે. તળાવમાં પાણી લાવવા માટે નળ મૂક્યાં હોય છે અથવા ગરનાળું કે નીક કરેલ હોય છે, તે પ્રમાણે જે માર્ગે આત્મામાં કર્મો આવે તેને આસવ કહેવામાં આવે છે. ઉપર મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને પેગ બતાવ્યા તે સર્વ આસવ છે અને તે ઉપરાંત આરંભ– સમારંભને અંગે જે ક્રિયાઓ કરવામાં આવે તે પણ આવે છે. ( નવીન કર્મ આવતાં જે માર્ગેથી રેકાય તેનું સંવરતવ કહે છે. ભાવના ભાવીને, યતિધર્મ પાળીને, પરિષહ સહન કરીને, ચારિત્ર પાળીને આવતાં કર્મોને અટકાવવા તે સંવરતત્વ. તળાવમાં ગરનાળાં હોય તેના દ્વાર બંધ કરી દેવા તે સંવર. જેટલે અંશે ચેતન પિતાના ઉપયોગમાં વર્તે તેટલે અંશે સંવર થાય, તેટલો વખત નવીન કર્મો લાગતાં બંધ થાય છે. નિરુપાધિપણું તે ખરે સંવર. તેનાં સાધનેમાં સમિતિ, ગુપ્તિ, યતિધર્મ, વ્રત અને ચારિત્ર. ભાવનાને સમાવેશ થાય છે. - આત્મા સાથે લાગેલાં કર્મોને નીરસ કરવા તે નિર્જરાતત્વ સંવરતત્વમાં આવતાં કર્મને અટકાવવાની વાત થઈ, પૂર્વકાળમાં લાગેલાં કર્મોને ખપાવી દેવાં અથવા ઓછા રસવાળાં કરવાં તે નિર્જરા. ઈચ્છાએ સહન કરવાથી કે ત્યાગ કરવાથી કર્મ ખપે, ખરે. કે ખલાસ થઈ જાય તે ઐચ્છિક (સકામ) નિર્જરા કહેવાય. અને ઈચ્છા વગર જનાવર પેઠે કષ્ટ સહન કરી હળવા થવાનું બને તે અકામનિર્જરા તપ, સંયમ, સંવરભાવના અને શુદ્ધ ઉપગ તે ખરી ભાવનિરા. - કર્મને આત્મા સાથે સંબંધ થાય તે બંધતત્વ. કર્મના બંધ વખતે જણાવેલ પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશ નક્કી થઈ જાય છે. એ ચારે બાબતેને-કર્મબંધના પ્રકારને–અત્ર બંધતત્વમાં
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
જૈન દષ્ટિએ કમ સમાવેશ થાય છે. આમાં રસનું નિર્માણ કાર્ય કરે છે. આ બંધના હેતુ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને વેગ છે; તેની વિગત ઉપર આવી ગઈ છે. (જુઓ પૃ. ૩૩-૩૮). સર્વ કર્મનું મૂકાવું તે મેક્ષ. સમર્થ શુદ્ધ આત્મભાવને–પરમાત્મભાવને અનુભવ તે ભાવમોક્ષ.
આ નવ તત્વમાં જીવ અને અજીવતત્વ જાણવા યોગ્ય (ય). છે. પુણ્ય, સંવર, નિર્જરા અને મોક્ષ એ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય (ઉપાદેય) છે અને પાપ, આસવ અને બંધ એ ત્રણ તત્ત્વ ત્યાગ કરવા યોગ્ય હેય) છે. પુણ્યને ગ્રહણ કરવા યોગ્ય વ્યવહારની નજરે જાણવું, કારણ કે આખરે તે તે પણ સોનાની બેડી છે અને વિશિષ્ટ નજરે ત્યાગ કરવા ગ્ય છે.
આ નવતત્વને બધે સામાન્ય ખ્યાલ આપે, બાકી નવતત્વમાં આખા જૈન શાસ્ત્રને સમાવેશ થાય છે. એમાં આખો સુષ્ટિકર્તુત્વવાદ, જીવને ઉત્ક્રાંતિ-અપક્રાંતિવાદ, પરભવનું સ્વરૂપ, કર્મને સિદ્ધાંત, ચેતનના દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય-વર્તના, પુદ્ગળના ધર્મો, એવા એવા અનેક પ્રશ્નોની વિચારણા આવે. નવતમાં સહણ થાય, એમને જાણવાની રુચિ થાય, એમને બોધ થાય, એ જાણવું ગમે, તેને સમ્યક્ત્વ કહેવામાં આવે છે. આ સમ્યફને આ વિષય અલગ સમજવા ગ્ય છે. આ તને બોધ થાય, એમના નવનિક્ષેપ જણાય, પરસ્પર સાપેક્ષભાવ સમજાય, અનંતધર્માત્મક વસ્તુની પિછાણ થાય અને એના તરફ સહણ થાય તે સમ્યક્ત્વ. આવા પ્રકારનું સમ્યક્ત્વ ન થાય ત્યાં સુધી પ્રાણી જે ઘેર અજ્ઞાનમાં વર્તતે હોય છે, સમજણ વગર ગતાનુગતિક ભાવે ચલાવ્યા કરતું હોય છે, તે મિથ્યાત્વ. આવી અજ્ઞાન દશામાં અથવા ઊંધે માર્ગે ઊતરી ગયેલ વિપરીત દશામાં જે વિરૂપ આત્મદર્શન થાય અથવા ઊલટું દર્શન થાય તે દર્શનમેહનીય.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની આ મૂળાકૃતિ દર્શનમોહનીયના ત્રણ પ્રકાર
એના ત્રણ વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છેઃ અશુદ્ધ, મિશ્ર અને શુદ્ધ, અશુદ્ધ દર્શન મેહનીયમાં સાચી સહણા થાય નહિ, શંકાકુશંકા થાય, બેટો અભિનિવેશ થઈ જાય, પિતાને સાચી વાત સૂઝે છતાં સાચે માર્ગે આવવાનું બને નહિ, ગતાનુગતિક રીતે, ખેટે માર્ગે ચાલ્યા કરવાનું થાય. આ સર્વને અશુદ્ધ દર્શનમેહનીય સમજવું. મિશ્ર મેહનીયમાં શુદ્ધ દર્શન તરફ રુચિ પણ ન થાય અને અરુચિ પણ ન થાય. એ મિશ્ર દશામાં અજ્ઞાનને સમાવેશ થતું નથી, પણ શુદ્ધ દશામાંથી પાત થતાં થોડો વખત વચગાળની જે દશા થાય છે તેને જ મિશ્ર મેહનીય ગણવામાં આવે છે. મિશ્ર દશાને કાળ તે ઘણે અ૯પ હેય છે. મિશ્રમાંથી કાં તે શુદ્ધ દશામાં અવાય. અથવા અશુદ્ધ દશામાં ચાલ્યા જવાય.
શુદ્ધ દર્શનમેહનીયમાં પ્રાણી સુરુચિ કરે તે પણ તેનામાં અનેક પ્રકારે મિથ્યાત્વના અંશ રહી જાય. પ્રાણી યથાપ્રવૃત્તિકરણ કરે ત્યારબાદ એ સાચે માર્ગે આવી જાય, પણ તે પણ એનામાં વિષયરુચિ, કષાયપ્રવૃત્તિ, અને યુગની અશુદ્ધિ ઓછીવધતી રહે છે અને જેમ જેમ એનામાં શુદ્ધિ થતી જાય તેમ તેમ એને દર્શનમોહનીયને શુદ્ધ પુંજ પણ ઓછો થતું જાય છે, પણ એને સર્વથા નાશ તે બહુ આગળ વધ્યા પછી થાય છે. આગળ જતાં બીજાં બે કરણ અને ગુણસ્થાનકનાં પગથિયાં પ્રાપ્ત થશે ત્યારે આ શુદ્ધપુંજનું સ્થાન બરાબર સમજાશે. અહીં એટલું ધ્યાનમાં રાખવાની જરૂર છે કે જેમ જેમ તત્ત્વસહણ થાય તેમ તેમ દશનમોહનીય છેડે આવતે જાય છે. એને પાકે છેડો તે બહ આગળ જતાં આવે છે અને એને માટે સમ્યક્ત્વની શુદ્ધિની જરૂર છે. આ બાબત પર આગળ ઘણી વિચારણા થશે. મિથ્યાત્વને અર્થ જ એ છે કે જીવ પદાર્થને તેના ઊલટા આકારમાં સહે એ, અથવા તેને સાચા આકારમાં ઓળખે નહિ એ. માણસ દારૂ પીએ કે ધરે ખાય અને પછી સેનાને કથીર જાણે કે ગટરમાં
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની દષ્ટિએ કર્મ પડે એમ મિથ્યાત્વના જોરથી પ્રાણ સાધુને અસાધુ માને, અસાધુને સાધુ માને, આત્મધર્મને અધર્મ માને અને બાહ્ય ધર્મ સ્નાન . વગેરેને ધર્મ માને, અજીવને જીવ માને અને જીવને અજીવ માને, ગતાનુગતિક ઉન્માર્ગને માર્ગ માને અને સાચા મોક્ષમાર્ગને ઉન્માર્ગ ગણે અને એ જ પ્રમાણે રાગદ્વેષથી મુક્તને ઓળખે નહિ અને સંસારમાં રખડનાર રાગદ્વેષથી ભરેલાને પિતાને આદર્શ માને. આવા મિથ્યાત્વની અનેક પ્રકારની તરતમતા હોય છે. તેનું વિશેષ જ્ઞાન કરી, તેને ઓળખી, તે પ્રમાણે તેને ત્યાગ કરે, પિતાનું જીવન ક્રમસર પ્રાપ્ત કરવું. એની ઝીણવટ પૂબ વિચારણા માગે છે. દર્શનમોહનીયને બરાબર ઓળખવું એ જૈન ધર્મના જ્ઞાનની ચાવી છે. અને એના ત્રણ પુજેને જાણવા, એનાં ત્રણ કરણેના સ્થાનને ઓળખવાં અને સમ્યકત્વને આ વિષય જાણ અને સહ એમાં આખા પ્રગતિસ્વરૂપને ખ્યાલ આવી જાય તેમ છે. યથાસ્થાને આ વિષય પર વિવેચન-વિચારણા થશે. • ચારિત્રમેહનીય | દર્શનમેહનીયમાં સહણ–સ્વીકારના અંશે હોય છે, જ્યારે ચારિત્રમેહનીયમાં વર્તનની હકીકત હોય છે. અહિતકર આચરણની પ્રવૃત્તિના હેતુભૂત માનસિક વિકારે અને હિતાચરણના રોધક મને વિકારો તથા સ્પર્શેન્દ્રિને માર્ગ આપનાર વેદોદયને આ ચારિત્રમિહનીયમાં સમાવેશ થાય છે. તેમાં કષાયે, નેકષા અને વેદો
ખાસ ભાગ ભજવે છે. કષાય
કષાય’ શબ્દ પારિભાષિક છે પણ ખાસ સમજીને ધ્યાનમાં રાખવા જેવો છે. “કષાય’ શબ્દની વ્યાખ્યા કરતાં એક વિદ્વાને જણાવ્યું છે કે ષ એટલે સંસાર, તેને વાર એટલે લાભ જેનાથી થાય તે કષાય. સંસાર સાથે ચેટી જવામાં, સંસાર સાથે એકતા કરવામાં અને આત્મધર્મથી દૂર રહેવામાં કષાયે ઘણું મહત્ત્વને. ભાગ ભજવે છે. ઉપર કર્મબંધનને અંગે રસબંધ (પૃ. ૩૯) કહે
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મીની આઠ મૂળપ્રકૃતિ
૫
વામાં આવ્યા, તે રસબંધના માટે આધાર કષાયા પર રહે છે. કાયાની તરતમતા પર કર્મની ચીકાશના આધાર રહે છે. એટલે કષાયાને ખરાખર જાણવા જોઇએ.
આ કષાયા ક્રોધ, માન, માયા અને લાભ એમ ચાર છે. ક્રોધ એટલે આક્રોશ, તર્જના, ઘાતના, ગુસ્સા, કપ.
માન એટલે ગર્વ, અભિમાન, વડાઈ, ચિત્તની સમુન્નતિ, ભારેપણું, મગરૂમી (pride) અને ઠઠારા, ડૅંડાર, પડારો (vanity), માયા એટલે દંભ, ગોટાળા, બાહ્ય દેખાવ, કપટ, દગા, જાદુઈ રચના. લેાભ એટલે તૃષ્ણા, પરિગ્રહવૃત્તિ, માલિકી સ્થાપવાની ઈંડા, પોતાપણાના અધિકાર, સ્વામીત્વ સ્થાપન, પરવસ્તુમાં આસક્તિ, અપ્રાપ્ત વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવાની ઉત્કટ ઈચ્છા.
આ ચારે કષાય ભારે આકરા છે, સંસારમાં રખડાવનાર છે, સંસાર સાથે એકતા કરાવનાર છે અને સંસારમાં ચાંટાડી રાખનાર છે. એમની તરતમતા પ્રમાણે એ પ્રત્યેકના ચાર ચાર વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે. એટલે ચાર કષાયના સેાળ વિભાગ થાય. જે કષાય મરતાં સુધી ચાલુ રહે તેને અનંતાનુબંધી કહેવામાં આવે છે. દા. ત. એકવાર કોઈ ઉપર ક્રોધ થયા, વૈર બંધાયું પછી જીવ જાય ત્યાં સુધી તેના તરફ દ્વેષ ચાલુ રહે અને તેમાં વૈર વધતું જ જાય તે અનંતાનુબંધી ક્રોધ. એ જ પ્રમાણે માન, માયા અને લાભનું સમજવું. જે કષાયની મુદ્દત એક વર્ષે રહે તેને અપ્રત્યાખ્યાનીય કહેવામાં આવે છે. જેની મુદ્દત ચાર માસ રહે તેને પ્રત્યાખ્યાનીય કહેવામાં આવે છે. અને જેના સમયકાળ પંદર દિવસ સુધી રહે તેને સંજવલન કષાય કહેવામાં આવે છે. આ મુદત તેની તરતમતા સમજવા માટે દર્શાવવામાં આવી છે, બાકી અંદરખાનેથી એના ધમધમાટ પર એના વગ શકે. કોઈ વાર મુદત લાંખી હાય છતાં વગ નીચેના
મુકરર થઈ પણ હાય,
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
જૈન દૃષ્ટિએ કમ
જેમ કે બાહુબલિ(આદિનાથના પુત્ર)ને એક વષઁ માન રહ્યું પણ તે અપ્રત્યાખ્યાનીય વતું ન હતું, પણ સંજવલન કાટિનું હતું, પણ એકદરે સામાન્ય રીતે સમજવા માટે આ મુદત બહુ ઉપ ચેાગી છે. આવી રીતે ચાર કષાયના સેાળ વિભાગ થાય એટલે અનંતાનુબ'ધી ન'તાનુખ ધી માન, ક્રોધ, અનંતાનુબંધી માયા અને અનંતાનુબ“ધી લેાભ; એ પ્રમાણે ચાર અપ્રત્યાખ્યાનીય ક્રોધ, માન, માયા, લાભ, પ્રત્યાખ્યાનીય ક્રોધ, માન, માયા, લાભ અને સંજવલન ક્રોધ, માન, માયા, લેાભ. એ સાળ કષાયેા ચારિત્રમેહનીયના વિભાગ છે, એ પૌદ્ગલિક પ્રવૃત્તિ કરાવે છે અને આત્મધર્મ અને હિતાચરણની આડે આવે છે.
નવ નાકષાયા
ચારિત્રમાડુનીયમાં નવ નાકષાય આવે છે. કષાયને ઉત્પન્ન થવાનાં કારણેા આપે તેને નાકષાય કહેત્રામાં આવે છે. એમાં પ્રથમ હાસ્યાદિ ષટ્ક (છના સમુદાય) આવે છે અને ત્યારબાદ ત્રણ વેઢ આવે છે. આ નવે મનેવિકારે છે. એની વિગત કર્મપ્રકૃતિની ગણનામાં આગળ ઉપર આપવામાં આવશે ત્યારે એને વિશેષ પરિચય થશે. આખા માનસિક ક્ષેત્રમાં આ નાકષાય ભારે મેટો વિપર્યાસ કરે છે અને એટલી માટી ગડમથલ કરી નાંખે છે કે માડુનીય કર્મને કર્માંમાં સમ્રાટ તરીકે ગણવામાં આવે છે.
નાકષાય અને કષાયનાં વિગતવાર નામા અને સ્વરૂપને જાણ્યા પછી પૃથક્કરણુ કરતાં જણાશે કે અન્ય શાસ્ત્રકારો જેને ષિડ્રપુ (કામ, ક્રોધ, લાભ, મેાડુ, મદ, મત્સર) કહે છે તે સર્વના આ કષાય–નેકષાયમાં સમાવેશ થાય છે, પણ તે ઉપરાંત ખીજા મનેાવિકારા (જેવા કે ભય, વેદ, શાક, દુગંછા વગેરે) વધારામાં સમાય છે. આખા માનસિક ક્ષેત્રને વ્યાપી જતાં આ ચારિત્રમેાહનીય કર્માને ખૂબ વિગતે સમજવા જેવા છે. આત્માના મૂળ ગુણુ સમ્યક્ દન અને અનંત ચારિત્ર છે. તેમને આ મેહનીય કર્મ શકે છે અને ચારિત્રમાં રમણતા કરાવવાને બદલે પૌલિક ભાવ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની આઠ મૂળપ્રકૃતિ (પરભાવ)માં રમણતા કરાવે છે. તે પ્રાણીને એટલે પરાધીન બનાવી મૂકે છે કે એ પરભાવને સ્વભાવ માની બેસે છે અને ઘણી વાર એને જોતાં એમ જ લાગે કે જાણે એને સ્વભાવ જ આવા મનેવિકારમાં રમણ કરવાને હશે. એટલું બધું ઊલટાપણું (વિપર્યય) એનામાં લઈ આવવાની આ કર્મમાં તાકાત છે. આ મેહનીય કર્મ ઉપર જણાવ્યું તેમ દારૂ–મધ જેવું છે. એ આત્માને મૂળ ગુણ ઉપર ઘાત કરનાર હોવાથી એને ઘાતી કર્મ કહેવામાં આવે છે. આવી રીતે કર્મના રાજા અને બહુરૂપે કાર્ય કરનાર મહાહરાજાને થિડે પરિચય કર્યો. એને વિશેષ પરિચય સાકાર રૂપે શ્રીસિદ્ધર્ષિ ગણિએ ઉપમિતિભવપ્રપંચાકથાના ચેથા પ્રસ્તાવમાં કરાવ્યું છે, તે ખાસ વિચારવા યોગ્ય છે, એના આખા લશ્કરને બરાબર ખ્યાલ આપે તેવું એ વિશાળ ચિત્ર છે અને ઉપમા દ્વારા ચિત્તને સચોટ સમજાય તે આકાર તેમણે આપે છે. આયુકમ *
ચાર ગતિ-દેવતા, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નારકી–એમાં કેટલે કાળ જીવનસમય ગાળ એનું નિર્માણ આયુષ્ય કર્મ કરે છે. જે જે ગતિમાં જવાનું થાય તે તે ગતિમાં કેટલે કાળ રહેવું, પ્રત્યેક -ભવમાં કેટલે સમય ગાળ તેને નિર્ણય આગળથી થઈ જાય છે, તે કરે છે આયુષ્યકર્મ. એને સ્વભાવ હેડ (chain) સમાન છે. એટલે પ્રાણને હેડમાં નાંખ્યું હોય ત્યારે તે ત્યાંથી અન્યત્ર જઈ શકો નથી, તેમ મનુષ્ય થાય તે મનુષ્ય તરીકે, જનાવર, પંખી માછલા થાય તે તે તરીકે, પિતાને આયુષ્યકાળ તે પૂરો કરે છે અને તે કરવું જ પડે છે અને ત્યાં સુધી એ અન્યત્ર જઈ શકતે નથી, તેમ આઉખામાં વધારે કરવાનું પણ તેના હાથમાં નથી. લાકડાની કે લેઢાની હેડ જેવાથી આ કર્મની પ્રકૃતિ જણાશે, એ જેલમાં હોય છે. એ અઘાતી કર્મ છે. જીવના અવિનાશી ગુણને રિકવાને એને સ્વભાવ છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
નામક્રમ
જન દૃષ્ટિએ કમ`
પ્રાણીને ચિતારાની જેમ ચીતરી નાખનાર નામકર્માં છઠ્ઠું આવે છે. એની પ્રકૃતિની વિગતામાં જણાય છે કે એ ખરેખર ચિત્રામણ કરનાર ચિતારી છે, રંગબેરંગી આકાર આળેખનાર છે, અને પ્રાણીને ખરડી નાંખનાર છે. એને લઈને પ્રાણી નાના આકાર ધારણ કરે છે, જુદી જુદી ગતિમાં જાય છે, એના શરીરના આકારના આધાર પણ આ કમ પર રહે છે. શરીરનાં અંગોપાંગા, એના રંગ, એની ગંધ, એના રસા, સ્પર્શે અને એની ચાલવાની ગતિ એ સર્વ નાના પ્રકારના અને પ્રત્યેકના જુદા જુદા મને છે. તે ચિત્રામણુ આ નામકમ કરે છે અને એની આખરૂ, નામના, જોસ, દેખાવ વગેરે વ્યક્તિત્વના આધાર આ કમ પર રહે છે. નામકર્મોની ચૌદ પિRsપ્રકૃતિ અને આ પ્રત્યેકપ્રકૃતિ
•
આ નામક ના સમૂહભૂત ચૌદ વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે. તે છે પ્રાણીની ૧. ગતિ. ૨. જાતિ. ૩. એના શરીરના બાંધે. ૪. એનાં અંગે. ૫. એનાં અંગનાં ખ'ધના. ૬. એનાં પુગળાનું સમીકરણ (સંઘાતન). એના શરીરનાં હાડકાંના સાંધાઓને મેળ (સંઘયણ). ૮. એના શરીરના આકાર (સંસ્થાન). ૯. એના શરીરના રંગ (વણુ). ૧૦. એના શરીરની ગ ́ધ. ૧૧. એના રસે. ૧૨. એના હળવા ભારે સ્પર્શ. ૧૩. એની પરભવમાં જવા માટે થતી ખે'ચાણ સ્થિતિ (આનુપૂર્વી') અને ૧૪. એની ચાલવાની ગતિ. આ ૧૪ પિંડપ્રકૃતિના ઘણા વિભાગેા છે, તે વિચારતાં જણાશે કે આ નામકર્મ ખરેખર ચિતારાનું કામ કરે છે.
ચૌદ પિંડપ્રકૃતિ ઉપરાંત આ નામકર્મની આઠ પ્રત્યેકપ્રકૃતિ હાય છે. એ દરેકનું એક એક જ કાર્ય હોય છે. એના સામાન્ય ખ્યાલ એટલે છે કે એ ‘પ્રત્યેક' પ્રકૃતિ પ્રાણીને એક પ્રકારની વૈયક્તિકતા આપે છે. એના વિસ્તાર હવે પછી પ્રકૃતિગણનામાં થશે ત્યારે એનું ચિતારાપણુ' વિશેષ સ્પષ્ટ થઈ જશે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની આ મૂળપ્રકૃતિ નામકર્મની ત્રસદશક અને સ્થાવરદશક પ્રકૃતિએ
અને એનું વધારે વૈયક્તિકપણું ત્રસ અને સ્થાવર દશક નામની દશ દશ પ્રવૃતિઓ કરે છે. એ દશ દશના સમૂહને વિચાર કરતાં અને એને ઓળખતાં જણાશે કે એનાથી પ્રાણીની આબરૂ, ગેરઆબરૂ, સારાં ભાષણ કરવાની શક્તિ અને અપ્રિય ઉચ્ચાર,
કપ્રિયપણું અને અપ્રિયપણું વગેરે વિવિધતા આવે છે. બીજાઓ દેખે એવા શરીરથી માંડીને અનેક વિવિધતા પ્રાપ્ત થાય છે. નામકર્મ વિશે વિશેષ
આ પ્રકારે ચૌદ પિંડપ્રકૃતિ, આઠ પ્રત્યેક પ્રકૃતિ, ત્રસ દશક અને સ્થાવર દશક મળીને ૪૨ પ્રકૃતિને વિસ્તાર કરવામાં આવશે ત્યારે એના પિટાવિભાગમાં ૯૦ અથવા ૧૦૩ પ્રકૃતિ આવશે. આપણે એને વિસ્તાર જોઈશું ત્યારે નામકર્મ ખરેખર ચિતારા જેવું છે એની બરાબર પ્રતીતિ થઈ જશે. આ નામકર્મ અઘાતી કર્મ છે. આત્માના અરૂપી ગુણને એ રેકે છે. દરેક પ્રાણી દેહધારી હોય ત્યારે બીજાથી જુદો પડે છે. એનું રૂપ જુદું, એને અવાજ જુદો, એને આકાર જુદો, એની ગતિ જુદા પ્રકારની, એની ભાષા જુદી, એના દર્શનની પદ્ધતિ જુદી–એ સર્વ તફાવત કરનાર આ ચિતારે છે, આ નામકર્મ છે. અંગૂઠાની છાપ દરેકની જુદી જ આવે તે જ પ્રમાણે કાનના આકારે તદ્દન જુદા, હડપચીના આકારો જુદા, પગનાં તળિયાની છાપ તદ્દન જુદી–આ સર્વ વિવિધતા કરનાર અને એક પ્રાણીને બીજાથી જુદું પાડનાર કર્મ તે નામકર્મ. ચિતાર સારાનરસાં ચિત્રો ચીતરે, કાળા સફેદ કે રંગબેરંગી, બિહામણું કે આકર્ષક ચિત્રો તૈયાર કરે તેમ દેવ મનુષ્ય જેવી સારી ગતિમાં અથવા તિર્યંચ નરક જેવી નઠારી ગતિમાં સારા નરસાં રૂપ ધારણ કરાવનાર અને ત્યાં સારાં ખરાબ શરીર આદિ ધારણ કરાવનાર આ નામકર્મ બહુવિધ હેવા છતાં અઘાતી છે એ ધ્યાનમાં રાખવું.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ૭૦.
જિન દષ્ટિએ કામ ગોત્રકમ
સાતમું કર્મ ગોત્ર નામથી ઓળખાય છે. જે જે ગતિમાં જવાનું થાય ત્યાં સારા ગેત્રમાં ઉત્પન્ન થવું કે ખરાબ ગેત્રમાં એને આધાર આ ગોત્રકર્મ ઉપર છે. બેત્રમાં સારા, આબરૂદાર કુટુંબમાં જન્મ અથવા નીચ, અધમ કુળમાં જવાની વાત ઘણી મહત્વની છે સારા કુટુંબમાં લેહીના બળથી ખાનદાની, ભવ્યતા, મહત્તા ઊતરી આવતી હોય છે અને એને પ્રસંગ અને પરિસ્થિતિ ની અનુકૂળતા મળે છે, જ્યારે નીચને ત્યાં ધમાલ, તેફાન, વાતા વરણની કલુષિતતા અને સ્વભાવની મલિનતા ચાલી આવે છે. મનુષ્યલેકમાં જ આ શેત્રને મહિમા છે એવું નથી પણ જનાવરોમાં પણ જાતવંત ઘેડ, સભ્યતાવાળા પિપટ મેના વગેરેમાં તફાવત દેખાય છે. અને વનસ્પતિમાં પણ જાતવંત આંબા, ભરાવદાર કેળાં, કૂણા-ઘરડા ભીંડા, કડવી-મીઠી કાકડી એ ગેત્ર પર ઊતરી આવે છે. ગોત્રને આધાર સ્થાન પર અને બીજ પર રહે છે. અને સારું બીજ મળવું કે સારે ઘેર જવું કે એથી અન્યથા થવું એને આધાર ગોત્રકર્મ પર રહે છે.
ગોત્રકર્મને કુલાલ-કુંભાર સાથે સરખાવવામાં આવે છે. કુંભાર જે ઘડે બનાવે, તેને ઉપગ દારુ ભરવામાં થાય, તેવા જ બીજા ઘડાને રંગી કારવી તેના ઉપર નાળિયેર અને લીલું રેશમી વસ્ત્ર બાંધી એની પૂજા થાય, એની સ્થાપના થાય. એવી સમ વિષમતા આ ગોત્રકર્મ કરાવે છે. આ કર્મ અઘાતી છે. એ આત્માના અગુરુલઘુ ગુણને રેકે છે. આ અગુરુલઘુ ગુણ ખૂબ સૂક્ષ્મતાથી સમજવા
ગ્ય છે. ચેતન પિતે ગુરુ નથી, હળ નથી, પણ અગુરુલઘુ છે. ગોત્રકર્મના પ્રસંગથી એની આ અદ્ભુત શક્તિ રેકાઈ જાય છે. અતરાયકર્મ
અને છેલ્લે આઠમું કર્મ અંતરાય નામનું છે. એ ઘાતકર્મ છે. આત્માની અનંત શક્તિ છે. એ શક્તિની આડે આવી એ વીર્યને રોકી નાખે છે. અંતરાયકર્મને યેગે પ્રાણી પાસે સંપત્તિ હોય
છે. '
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમની આઠ મૂળ પ્રકૃતિ છતાં દાન આપી શકે નહિ, વસ્તુ મળી શકે તેવી હોય અને મહેનત કરવામાં આવે છતાં મળી શકે નહિ, ખાવાપીવા પહેરવાની વસ્તુ સામે પડેલ હોવા છતાં અરુચિ અભાવને કારણે ઉપગમાં લઈ શકાય નહિ, પિતાની બહાદુરી કુંઠિત થઈ જાય એ સર્વ પ્રતાપ આ અંતરાય કર્મને છે. એને સ્વભાવ ચીસા ભંડારી જે છે. રાજા હુકમ કરે કે લાખ રૂપિયા દાન કરે પણ રાજાને ખજાનચી આડે ચાલે તે દાન દે નહિ, વાયદા કરે, ફરિયાદ રાજા સુધી પહોંચવા ન દે અને આંટા ખવડાવી અડદાળે કાઢી નાંખે. એ આ કર્મને સ્વભાવ છે. ચેતનની અનંત શક્તિ છે, એના વીર્યની શક્તિને પાર નથી, એની ગમનાગમન શક્તિ અસ્મલિત છે, એ સર્વ શક્તિઓ પર છે વધતે અંકુશ લાવનાર આ ઘાતકર્મ પ્રાણીને તેની તાકાતના પ્રમાણમાં અપંગ, પરાધીન, મિસ્કીન, માંદો, રેગી, બીકણું, આળસુ બનાવે છે અને એની પાસે વસ્તુ હેય છતાં પણ એના ઉપભેગથી એને વંચિત રાખે છે. આત્માના અનંતવીર્યને રોકનાર આ કર્મ ઘાતી છે અને ચેતનની અનંત શક્તિને રૂંધનાર છે.
આ રીતે આઠ કર્મોને સામાન્ય પરિચય આપણે કર્યો. હવે એ કર્મની પકૃતિને સહજ ખ્યાલ કર્યા પછી એ આઠે કર્મના આવિર્ભાના ભેદને વિચારીએ. કર્મના પિતાના આવિર્ભામાં તરતમતા ઘણી હોય છે, એને આધાર ઉપર જણાવ્યું તેમ એના રસબંધ અને એની પ્રદેશસંખ્યા પર રહે છે. એટલે કર્મના ફળમાં અનેક ભેદો દેખાય છે. એ રસબંધ અને પ્રદેશબંધને આગળ વિચારવામાં આવશે. પ્રથમ કર્મને ભેદને વિચારી જઈએ.
આ પણ કર્મની પ્રકૃતિની જ વિચારણાની અંતર્ગત છે એ ધ્યાનમાં રહે. કર્મને ઓળખવા માટે એના આઠ પ્રકારથી સામાન્ય ખ્યાલ થયે. હવે એના ઉત્તરભેદ વિચારતાં એની વિરૂપતા અને સંસારલીનતાને ખ્યાલ આવશે, એના બાહ્ય અને આત્યંતર સ્વરૂપ ઓળખાશે અને એ કેવાં વિરૂપ ફળે ઉદય વખતે આપે
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
જૈન દૃષ્ટિએ ક
છે તે ધ્યાન પર આવશે. આ કર્મોના ભેદોપલેથી થતા આવિર્ભાવા વિચારી જઈએ.
પ્રકી
આટલા ઉપરથી જોવામાં આવ્યું હશે કે કર્મશાસ્ત્રમાં શરીર, ઇન્દ્રિય, શ્વાસેાવાસ, ભાષા અને મનની ખામા આવે છે. શરીરની ખનાવટ, શરીરના પ્રકાર, શરીરની મજબૂતાઈ, એનાં અગા, ઉપાંગો, એનાં બંધના, એનાં હાડ, ચામડાં, એનાં રૂપ, એની રેષા, એની આકૃતિ, એની સુંદરતા, સુઘડતા, એની આકષ કતા એ સર્વ કર્મના વિષય બને છે. પાંચ ઇન્દ્રિય પૈકી કેટલી હોવી, ઇન્દ્રિયના પ્રકારો ભાવેન્દ્રિય તેમજ દ્રવ્યેન્દ્રિયની વિગત પણ કર્મશાસ્ત્રમાં આવે છે. ભાષાને અંગે ભાષા હેાવાથી માંડીને એની સુમધુરતા, કડવાશ, સત્યાસત્યતા વગેરે કર્મશાસ્ત્રના વિષય બને છે. શ્વાસોચ્છ્વાસની સરળતા પણ કર્મશાસ્ત્રના વિષય બને છે અને એથી પણ વધારે અગત્યની મામત મનની છે. મન હાવું કે નહિ અને હાય તા તેની પૌદ્ગલિકતાથી માંડીને એના પરના અંકુશ વગેરે આખુ માનસશાસ્ત્ર કર્મશાસ્ત્રના વિષય બને છે.
k
અને શરીર બંધાવા માંડયા પહેલાં પ્રથમ આહાર લેવાના વિષય ચર્ચીને આ બાબતને ધણું વિશાળ સ્વરૂપ આપ્યું છે. ભવાંતરમાં પ્રાણી કેવી રીતે જાય, ત્યાં જતાં વેંત જ પ્રથમ આહાર કેવી રીતે લે, પછી એનું શરીર કેવી રીતે બંધાય અને શરીર અંધાયા પછી ઇન્દ્રિયાની રચના કેમ કોને કયારે મળે, એવી એવી અનેક ખામતાના ગભીર વિચાર કર્મશાસ્ત્રમાં કરવામાં આવ્યે છે.
અને વિશેષ ખૂબીની વાત એ છે કે આવા શરીર, ભાષા જેવા સાદા વિષયને અધ્યાત્મનું સ્વરૂપ આ કર્મશાસ્ત્રના વિષયે આપ્યું છે. આ શરીર પરના માહ, ધન વૈભવના મેહ, વિષયાનું સ્થાન અને એ સર્વની અસ્થિરતા બતાવી છેવટે આત્મા શું છે, એના બાહ્ય સંબંધ શા માટે થયા છે, એ કેટલા કાળ સુધી
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની આ મૂળ પ્રકૃતિ
૭૩ ચાલવાને છે, આત્માના આ વિભાવને સ્વભાવનું રૂપ કેમ મળી ગયું છે અને પ્રગતિ કરતે પ્રાણ આખરે ચેતનનું સ્વરૂપ કેમ પ્રાપ્ત કરે, પ્રાણી અને સાચા સ્વરૂપે કેણ છે, એના વર્તમાન સંબંધેથી એ ઉપરવટ કઈ રીતે જઈ શકે અને મૂળ સ્વરૂપે આ સંબંધો કેવા છે તેની વિચારણા કરતા કર્મચિંતકે આખા કર્મ શાસ્ત્રની વિચારણાને અધ્યાત્મમય બનાવી દે છે. આત્મા પિતે પરમાત્મા છે, ચેતન છે, ઈશ્વરસ્વરૂપ છે, પ્રાણી પ્રયત્નથી પરમાત્મા થઈ શકે છે એ બતાવી, અને બાહ્ય સંબંધની અસ્થિરતા, મૂળ સ્વભાવની મહત્તા અને પ્રયાસથી પ્રાપ્ત થઈ શકે તેવા ચેતનના ગુણેની મહત્તા બતાવી, આ આખું કર્મશાસ્ત્ર પોતે જ અધ્યાત્મશાસ્ત્ર બની જાય છે. એટલા માટે બહિરાત્મભાવ, અંતરાત્મભાવ અને પરમાત્મભાવ વિચારતા પ્રાણીની વર્તમાન દશાને છેડે લાવનાર હોઈ કર્મની આખી વિચારણા અધ્યાત્મમય છે. કર્મના વિષયને આ દષ્ટિએ વિચાર કરતાં એની મહત્તા ખૂબ લાગે તેમ છે. એને વિશેષ પરિચય થતાં જ્યારે ગુણસ્થાનને ખ્યાલ આવશે, એ ગુણસ્થાનેમાં ચેતનને વધતે જતે વિકાસ મગજમાં ઊતરશે અને બંધ, ઉદય અને સત્તાના સ્વરૂપે સમજમાં આવશે ત્યારે કર્મની વિચારણા અને અધ્યાત્મશાસ્ત્રને સંબંધ ખુલ્લે થઈ જશે. અહીં તે કર્મને ખ્યાલ આપી તે વિષયમાં રુચિ ઉત્પન્ન કરવાને આશય છે, બાકી એની વિસ્તૃત વિચારણા તે જીવનભરને અભ્યાસ અને ચર્ચા માગે છે. આ કર્મોની વિચારણામાં આપણે આગળ વધીએ. વાત એ છે કે જો આ વિષયમાં રસ જામે તે આખા જીવનપર્યટનના કોયડાને અહીં નિકાલ થઈ જાય તેમ છે અને એ વિચારણાને અનુરૂપ વર્તન થઈ જાય તે ભવની ભાવઠ ભાંગી જાય તેમ છે. રસ જમાવીને આ વિષયને વધારે બહલાવીએ.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ છ ક'ની ઉત્તર પ્રકૃતિએ
આપણે કર્મની આઠ મૂળ પ્રકૃતિને ઓળખવા પ્રયત્ન કર્યો. હવે કર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિ અને ભેદોપભેદ દ્વારા કર્મના વિશેષ પરિ ચય કરીએ. કર્મના ખરાખર પરિચય કરવા માટે એના અનેક પ્રકારના આવિર્ભાવા સમજી લેવાની પ્રથમ જરૂર છે. પછી એમાં થતી તરતમતા અને એ કર્મબંધનના હેતુઓના વિચાર કરીશું ત્યારે કર્મના સામાન્ય જાડો ખ્યાલ આવશે. આપણે અનુક્રમે આઠે કર્માના આવિર્ભાવાના પ્રકાર જરૂરી વિગત સાથે તપાસીએ અને તેમ કરતાં એમના ફળાદેશને અંગે એમને જરા વધારે ખારીકીથી સમજવા ઉદ્યમ કરવામાં આવશે.
કના ભેદ-પ્રભેદાની તાર્કિકતા
અહીં એક પ્રાસંગિક હકીકતની ચાખવટ કરી નાંખીએ. જૈન દ્રવ્યાનુયાગમાં જ્યાં જ્યાં વભાગે, ભેદે કે ઉપભેદો પાડવામાં આવ્યા છે ત્યાં ત્યાં તકના અર્થાત્ ન્યાયના નિયમોનું બરાબર પાલન કરવામાં આવ્યું છે. વિભાગ પાડવામાં અતિવ્યાપ્તિ કે અવ્યાપ્તિ ન થવી જોઇએ. એટલે એક વિભાગ ખીજા વિભાગ પર આક્રમણુ કરે તે ન પાલવે અથવા એક વિભાગની વ્યાખ્યા કરવામાં આવે તે તેના અમુક વિભાગને લાગુ ન પડે એમ ન બનવું જોઈએ. દાખલા તરીકે સંસારમાં ગતિ ચાર છે એમ મતાવે તે ચાર ગતિમાં સ` સંસારી પ્રાણીએ આવી જવા જોઈએ. એમાં તિર્યં ચ કે મનુષ્યની ભેળસેળ ન થવી જોઈએ, અને એમાં કોઈ આખા કે નાના વિભાગ કે કોઈ પણ પ્રાણી બાકી રહી જવા ન જોઈએ. આને ન્યાયશાસ્ત્ર (Logic)માં division by dichotomy કહેવામાં
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિએ
આવે છે. આખા જૈનશાસ્ત્રમાં અને દ્રવ્યાનુયાગ, ચરણકરણાનુયાગ કે ગણિતાનુયાગમાં ભેદો, પેટાભેદ અને ઉપભેદને પાર નથી, પણ એ સમસ્ત ગણનામાં ન્યાયના વિભાગના મુદ્દો જરા પણ ઉલ્લંઘન પામ્યા નથી, એ વાત સ્પષ્ટ સમજી રાખવા જેવી છે. આટલી વાતની ચાખવટ માટે વિચારની ચાખવટ જોઈએ, વ્યાખ્યા ખરાખર મુદ્દામ જોઇએ અને એનું દિગ્દર્શન ચાખ્ખુ જોઇએ. આ સર્વે હકીકત ખરાબર અમલમાં આવી છે એ વાત દ્રવ્યાનુયાગના કઈ પણ ગ્રંથ વિચારતી વખતે ધ્યાનમાં રાખવી, એટલે અભ્યાસીને પણ વિચારની ચાખવટ રહેશે. :
૧. જ્ઞાનાવરણીયની ઉત્તર પ્રકૃતિઓ
પ્રાસ્તાવિક
r
સાકાર ઉપયાગ તે જ્ઞાન, નિરાકાર ઉપયાગ તે દર્શન. દાખલા તરીકે દૂરથી ‘સામે આવતા માણસ છે' એટલી જાણ થાય તે દર્શન. પછી નામે દેવચંદ, જાતે વાણિયા, ર'ગે ઘઉંવર્ણો, શરીરપરિમાણે દીર્ઘ, સંખ્યાએ એક એવી જાણ થાય તે જ્ઞાન. જ્ઞાન જીવના સ્વભાવ છે એટલી એની પ્રથમ ઓળખાણુ કરવી આવશ્યક છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, યાગના મેળાપથી જીવ (ચેતન) જે વ્યાપાર કરે તેને લઈને ઉપર વર્ણવેલી કર્મવગણાને તે ગ્રહ્મણ કરે, તે કર્મવગ ણા એના જાણુપણાના જ્ઞાનગુણને આવરણ કરે છે, આચ્છાદન કરે છે. એવા જ્ઞાનનાં આચ્છાદન કરનાર કર્મવ`ણાના સમૂહને જ્ઞાનાવરણ કર્યું કહેવામાં આવે છે.
જ્ઞાનના પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ એ ભેદ
અગાઉ જણાવ્યું તેમ જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ એમ એ પ્રકારનું છે. ઈંદ્રિય કે મન દ્વારા જે જ્ઞાન થાય કે અન્યને જણાવાય તે પરાક્ષ કહેવાય છે. એ પરાક્ષ જ્ઞાનના બે પ્રકાર છે: એક મતિજ્ઞાન અને બીજુ શ્રુતજ્ઞાન.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દષ્ટિએ કર્મ અતિજ્ઞાન એટલે?
મનન થાય અથવા મનન કરે તે મતિજ્ઞાન. ઈદ્રિય દ્વારા અથવા મન દ્વારા જેને લીધે નિશ્ચિત વસ્તુ જણાય અથવા મનાય તે મતિજ્ઞાન. એને આભિનિબેધિક જ્ઞાન પણ કહેવામાં આવે છે. “આભિ' એટલે સન્મુખ, નિ” એટલે નિશ્ચિત, બોધ એટલે જ્ઞાન, - એવું જ્ઞાન તે આભિનિબેધિક. આ જ્ઞાન થવામાં પાંચ ઇન્દ્રિયની
અને/અથવા મનની અપેક્ષા રહે છે. આ જ્ઞાન આત્માને સીધું થતું નથી, પણ પાંચમાંની એક કે વધારે ઇન્દ્રિય દ્વારા અથવા મન દ્વારા અથવા ઈદ્રિય-મનના સંબંધ મારફત થાય છે. ઇન્દ્રિયની જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરવાની પદ્ધતિના ભેદને લઈને એના સાકાર ઉપ
ગમાં ભેદ પડે છે તે આપણે આગળ વિચારીશું. મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્મ
આ મતિજ્ઞાનને આવરણ કરનાર-આડે પડદો કરનાર કર્મવર્ગણા તે મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્મ. શ્રતરાન એટલે?
પિતાને અભિપ્રાય અન્યને જણાવવા માટે મનને કે ઈન્દ્રિયને ઉપયોગ કરે તે શ્રુતજ્ઞાન. શ્રુતજ્ઞાન બલકું છે, પરને જણાવી શકે તેવું છે. બીજાં જ્ઞાને મૂક (મૂંગો) છે, ત્યારે શ્રુતજ્ઞાન બેલનારું છે. પિતાના અભિપ્રાયે બીજાને જણાવી શકાય તેવી શક્તિવાળું જ્ઞાન આ કૃતજ્ઞાન છે. આ શ્રુતજ્ઞાન પણ ઇન્દ્રિય અથવા મન અથવા બંનેની અપેક્ષા રાખનાર હોઈ પક્ષજ્ઞાન કહેવાય છે. શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય કર્મ
આ શ્રુતજ્ઞાનના સાકાર ઉપગને આચ્છાદન કરનાર કર્મને થતજ્ઞાનાવરણ કર્મ કહેવામાં આવે છે. એ જ્ઞાનાવરણીય કર્મની બીજી પ્રકૃતિ છે. મતિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિને ક્રમ–અવગ્રહ આદિ
પ્રથમ મતિજ્ઞાન કેવી રીતે થાય છે તેને ખ્યાલ કરી લઈએ.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ વસ્તુનું પ્રથમ સામાન્ય દર્શન થાય, ત્યારે કઈ જાતિની વસ્તુ છે તેનું દર્શન થાય. દર્શન એટલે સામાન્ય બોધ. જનાવરનું જનાવર પણું કે ઝાડનું ઝાડપણું કે મનુષ્યનું મનુષ્યપણું જાણવું એટલે. દર્શન’. એની વિચારણા આપણે બીજા દર્શનાવરણીય કર્મની વિચારણા વખતે કરીશું. અહીં આપણે જ્ઞાનની વિચારણા કરીએ છીએ. એમાં પ્રથમ મતિજ્ઞાન આવે છે. અહીં આટલી વાતની ચેખવટ. કરીએ કે “આ વસ્તુ ચોપડી છે એ નિર્ણય થતાં પહેલાં ઘણી પરિસ્થિતિમાંથી પસાર થવું પડે છે. એની વિગત એના પૃથકક રણમાં રહેલી છે.
અગત્યની વાત એ છે કે, મતિજ્ઞાન ઇન્દ્રિય દ્વારા અથવા મન દ્વારા થાય છે. સામે પુસ્તક પડેલું હોય. એને સામાન્ય બંધ થયા પછી તેને વિશેષ જાણવાની તત્પરતા થાય. પ્રથમ તે “આ વસ્તુ છે એ ખ્યાલ આવે. અંગ્રેજી તર્કશાસ્ત્ર(Loigc)માં જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટે ત્રણ પરિસ્થિતિઓ બતાવવામાં આવી છે.–conc eption, perception, knowledge. 497 conceptionHi H12
ખ્યાલ આવે. આ ખ્યાલને જૈન પરિભાષામાં દર્શન અને અવગ્રહની દશામાં મૂકાય. ત્યાર બાદ perception થાય. તેમાં ઈહા અને અપાયને સમાવેશ થાય, જ્યારે knowledgeમાં ધારણાને સમાવેશ થાય છે. આ શબ્દો ધ્યાનમાં રાખી મતિજ્ઞાનપ્રાપ્તિની જૈન પરિભાષા સમજવા યત્ન કરીએ. આને મેળ છેવટે આપઆપ મળી જશે. કેઈપણ વસ્તુને જાણવી એટલે વસ્તુના પર્યાયને જાણવા. પર્યાય એ વસ્તુના કમભાવી ધર્મો છે. વસ્તુથી—દ્રવ્યથી, પર્યાય અલગ હોતા નથી. સામે પડેલ વસ્તુને રંગ, આકાર, વગેરે. પર્યા છે. એ પર્યાયને જાણવાથી વસ્તુને દેશથી ખ્યાલ આવે છે. પર્યાયને છોડીને દ્રવ્ય રહી શકતું નથી, અથવા પર્યાય વગર દ્રવ્ય રહેતું નથી. એટલે પર્યાયના જ્ઞાનને લઈને દ્રવ્યનું જ્ઞાન થાય છે. એમાં સ્પર્શ, રસ, ઘાણ, ચક્ષુ અને શ્રેત્ર એ પાંચ ઈન્દ્રિ દ્વારા મતિજ્ઞાન થાય છે. તેને આપણે ઇન્દ્રિયજન્ય (પક્ષ) મતિજ્ઞાન.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
જૈન દૃષ્ટિએ કમ
કહીએ અને મન દ્વારા જ્ઞાન થાય એને અનિન્દ્રિય મતિજ્ઞાન કહીએ. મતિજ્ઞાન પરાક્ષ છે એ તે આપણે અગાઉ જાણી ચૂકયા છીએ. (જુએ પૃ. ૪૮). એટલે એનાથી સામે પડેલ વસ્તુના આકાર, રંગ, સ્પેશ વગેરે પર્યાયા દ્વારા વસ્તુનું જ્ઞાન થાય. પર્યાંય એ વસ્તુ(દ્રવ્ય)ના અંશ જ છે.
હવે આપણે વ્યંજનાવગ્રહને સમજીએ. વ્યંજન એટલે સંબંધ (contact). ઉપર જણાવેલ પાંચમાંની કોઈ પણ ઇન્દ્રિયના વસ્તુ સાથે સંબંધ થાય તેને ‘વ્યંજન' કહેવામાં આવે છે. અને ‘અવગ્રહ' એટલે ગ્રહણ-પરિચ્છેદન. અવ્યક્ત જ્ઞાનને અવગ્રહ કહેવાય.
આંખ અને મનને વસ્તુ સાથે વ્યંજન કરવાનું રહેતું નથી. વસ્તુ ઘણી દૂર હાય તા પણ તેની સાથે સંબંધ કર્યાં વગર આંખ તેનું જ્ઞાન કરી શકે અને અનિંદ્રિય મન પણ વસ્તુના સંબંધમાં આવ્યા વગર વસ્તુને જાણી શકે. બાકીની ચાર ઇન્દ્રિયાને તા સાન માટે વસ્તુના સંબંધ કરવા જ પડે છે. એટલે વસ્તુના અવ્યક્ત જ્ઞાન માટે સ્પ, રસ, ઘ્રાણુ અને શ્રેત્રને વ્યંજનની જરૂર પડે છે, જ્યારે ચક્ષુ અને મનને વ્યંજન વગર અવગ્રહ થાય છે. આ કાંઈક છે' એવા મેાધને અવગ્રહ કહેવામાં આવે છે. એ તદ્દન પ્રાથમિક અવ્યક્ત જ્ઞાન છે. તદ્દન અંધારામાં હોઈએ ત્યાં સ્પર્શીથી ‘આ કઇક છે' એવું જે તદ્ન પ્રાથમિક જ્ઞાન થાય તેમાં પણ વ્યંજનની જરૂર પડે છે. એટલે આ મવગ્રહના બે પ્રકાર થયા, એક વસ્તુના સંબંધથી થતું અન્યક્ત જ્ઞાન, તેમાં સ્પ, રસ, પ્રાણ અને શ્રોત્રના વિષય આવે, જ્યારે ચક્ષુ અને મનને વસ્તુ સાથે સંબંધ વગર અવગ્રહ થાય. એટલે વ્ય'જનાવગ્રહના ચાર પ્રકાર થયા, જ્યારે વસ્તુના અવગ્રહ (અર્થાવગ્રહ) પાંચ ઇન્દ્રિયા અને મન એ છથી થાય.
મન અને ચક્ષુ અપ્રાપ્યકારી છે, કારણ કે એના વસ્તુ સાથે સંબંધ થતા નથી, સંબંધ થયા વગર અવગ્રહ થાય છે. મનમાં લાકડી કે પેટીના વિચાર કરવા માટે મનના લાકડી કે પેટી સાથે સંચાગ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
કમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ થતું નથી એટલે મનને અવગ્રહ વ્યંજન વગર થાય છે. તે જ પ્રમાણે આંખ માટે સમજવું. હજારો માઈલ દૂરના તારા, ચંદ્રને કે સેંકડે વાર દૂર પડેલ વસ્તુને જાણવા માટે આખે તેના સંબંધ માં આવવું પડતું નથી. એટલે વસ્તુના અવ્યક્ત જ્ઞાન માટે તેના વ્યંજનની જરૂર ચાર ઇન્દ્રિયને રહે છે, જ્યારે ચક્ષુ અને મનને વ્યંજનની જરૂર રહેતી નથી. એટલે વ્યંજનાવગ્રહના ચાર પ્રકાર ત્યારે અર્થાવગ્રહના છ પ્રકાર થયા.
વસ્તુ ગરમ છે કે ઠંડી છે, સુંવાળી છે કે બરછટ છે, સારી ગંધવાળી છે કે દુર્ગધી છે, વગેરેના જ્ઞાન માટે વસ્તુને અને ઈન્દ્રિયને સંગ (વ્યંજન) થ જોઈએ. તે વગર આંખ સિવાયની ઇન્દ્રિય દ્વારા થવાના જ્ઞાનને અવકાશ જ નથી, પણ આંખને વસ્તુ સાથે સંબંધમાં આવવાની જરૂર પડતી નથી. મનમાં કઈ પણ વસ્તુને વિચાર કરવા માટે કે તેની સ્મૃતિ તાજી કરવા માટે મનને અને દ્રવ્યને વ્યંજન (સંગ) કરે પડતું નથી.' તેથી વ્યંજનાવગ્રહના ચાર પ્રકાર થયા. આ રીતે આ કાંઈક છે' એટલું અવ્યક્ત જ્ઞાન થવા માટે, એટલે સામાન્ય બોધ થવા માટે બે પ્રકારને કેમ થાય છે. એકને મંદાક્રમ કહેવામાં આવે છે, બીજાને પટુકમ કહેવામાં આવે છે. મંદાક્રમમાં વસ્તુને સંગ ઈન્દ્રિય સાથે થાય છે જ્યારે પહુકમમાં ઈન્દ્રિય કે મન સાથે વસ્તુના સંગની જરૂર રહેતી નથી. આ અવ્યક્તતર અને અવ્યક્ત બંધ થાય,
આ કાંઈક છે એટલે તદ્દન અવ્યક્ત બોધ થાય, તેને “અવગ્રહ ' કહેવામાં આવે છે. દર્શનથી સામાન્ય બંધ થયા પછીની આ
તદન પ્રાથમિક સ્થિતિના વિશેષ જ્ઞાનની શરૂઆત છે. આ અવ્યક્ત જ્ઞાન અંશ છે. વ્યાજનાવગ્રહને છેલ્લે પુષ્ટ અંશ તે અથવગ્રહ છે. કાચને મેટો તખતે સામે પડેલ હોય તે તેમાં આખી છબી પડી જાય છે ત્યારે તે અરીસાને અને વ્યક્તિને સંગ થવાની
જરૂર રહેતી નથી. તે પ્રમાણે પટુક્રમમાં મન દ્વારા કે ચક્ષુ ઉપ- કરણ ઇન્દ્રિય દ્વારા જ્ઞાન થવામાં વસ્તુના સંગ (વ્યંજન)ની જરૂર
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
જૈન દૃષ્ટિએ ક
પડતી નથી. એટલે વ્યંજનાવગ્રહના ચાર પ્રકાર અતાવ્યા. અવ્યક્ત તર જ્ઞાનમાંથી અવ્યક્ત જ્ઞાન થાય છે, આ કાંઇક છે' એવું ભાન થાય છે તે અર્થાવગ્રહ છે, અર્થાવગ્રહને પાંચે ઇન્દ્રિયા અને મનમાંના એછામાં ઓછી એકની સહાય હાય જ છે. એટલે અર્થાવગ્રહના છ પ્રકાર થયા, જ્યારે વ્ય'જનાવગ્રહના ચાર પ્રકાર ઉપર રજૂ કર્યો છે. અહીંથી વિશેષ જ્ઞાનના ક્રમ શરૂ થાય છે. આ આખા માનસશાસ્ત્રના વિષય છે અને ખૂબ કાળજીપૂર્વકની વિચારણા માગે છે.
આંખ મીંચીને ઉઘાડીએ તેમાં અસંખ્ય સમય થાય છે. તે પૈકી જ્ઞાનની શરૂઆતના એક સમયમાં આ અવગ્રહ થાય છે. ઇંડા, અપાય અને ધારણાનું સ્વરૂપ જાણ્યા પછી અવગ્રહાદિના દાખલા આપીશું એટલે એના ખ્યાલની ચાખવટ થશે.
અવગ્રહ થયા પછી વિશેષ રૂપે નિશ્ચય કરવા વિચારણા થાય, તેને ‘ઈહા' કહેવામાં આવે છે. 'ધારામાં દૂરથી કાંઇક દીઠું તે ઝાડનું ઠુંઠું હશે કે પુરુષ હશે એવી શંકા પડે તે ઇહા. ઇહા એટલે વિચારણા અથવા સભાવના. અધારામાં દોરડાનેા સ્પ થાય, આ જે સ્પર્ધા થયા તે બન્ને પ્રકારના અવગ્રહ (વ્યંજનાવગ્રહ અને અર્થાવગ્રહ)માં આવે. પછી વિચારણા થાય કે સપ હોય તેા કુંફાડા મારે અને સ્પશ ખરછટ છે, માટે તે સ` ન હાવા જોઇએ. આવી વિચારણા તે ઈંહા. આમાં પર્યાયધર્મની વિચારણા—ગવેષણા થાય છે. ઇઠ્ઠામાં અન્વયધર્મના (=સામાન્ય ધર્મના) અંગીકાર થાય છે. સામે અંધારામાં જોયેલ વસ્તુ હાલતી ચાલતી નથી એમ અનુભવના પૃથક્કરણ દ્વારા પામવું તે આ દાખલામાં ઇહામાં આવે છે. આમાં પર્યાયનું (=વિશેષનું) જ્ઞાન થાય છે.
આવી રીતે ઇહા દ્વારા વિશેષને ધારણ કર્યાં પછી તેને અંગે નિશ્ચય થાય તે ‘અપાય’ અથવા ‘અવાય’. એમાં વિચારણા પછીનું અવધાન થાય છે, કાંઇક એકાગ્રતા થાય છે, કાચા નિશ્ચય થાય છે. એ સપ` નહિ પણ દોરડું હાવું જોઈએ,' ‘એ પુરુષ નથી, પણ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ ઝાડના ડુંઠા જેવું લાગે છે તે એક કેટિને કા નિર્ણય થાય તે “અપાય.” અને તે દેરડું જ છે, સર્પ નથી” “તે ઝાડનું ઠુંઠું જ છે, માણસ નથી એવો નિશ્ચય તે ધારણ કહેવાય. અવાયથી થયેલે કા નિશ્ચય સ્થાયી રહેતા નથી. બીજા કામમાં પડતાં એ નિશ્ચય ચાલ્યો જાય છે, જ્યારે પાકે નિશ્ચય જતાં જતાં પિતાની પાછળ સંસ્કાર મૂકી જાય છે અને વળી ભવિષ્યમાં પ્રસંગ મળતાં એ સંસ્કાર તાજા થાય છે. અને સંસ્કાર તાજા થવાથી પૂર્વ અનુભૂત પદાર્થનું સ્મરણ થાય છે. આ સર્વ પ્રકારને મતિવ્યાપારપાકા નિશ્ચયથી માંડીને તેણે પાડેલા સંસ્કારથી જન્મતી સ્મૃતિ એ સર્વને સમાવેશ ધારણામાં થાય છે. મતિજ્ઞાનના ૨૮ પ્રકારો
આ રીતે અવગ્રહ પૈકી વ્યંજનાવગ્રહના ચાર પ્રકાર અને અર્વાગ્રહના છ પ્રકાર, તેમ જ ઈહા, અપાય અને ધારણાના છે છ પ્રકાર મેળવતાં મતિજ્ઞાનના ૨૮ પ્રકાર થયા.
આને ચેડા દાખલા આપવાથી આ ૨૮ પ્રકારને ખ્યાલ સ્પષ્ટ થશે. એમાં ધ્યાન રાખવાનું એ છે કે આ વસ્તુ અમુક જ, છે એ નિશ્ચય થતાં પહેલાં—એનું જ્ઞાન થતાં પહેલાં–આ સર્વ આંતર વિચારણા અને ચર્વણ થાય છે અને તે પૃથક્કરણ કરીએ તે જ સમજાય છે. બીજી વાત ધ્યાનમાં રાખવાની એ છે કે આ મતિજ્ઞાન પર્યાય દ્વારા જ થાય છે. એટલે વસ્તુના અનેક ક્રમભાવી ધર્મોમાંથી જેટલા પ્રાપ્ત થાય છે તે દ્વારા તે વસ્તુને ઓળખી શકાય છે. આ પર્યાય દ્વારા થતા મતિજ્ઞાનની હકીક્તની સરખામણી આગળ જતાં કેવળજ્ઞાન કે કેવળદર્શનને અંગે થશે ત્યારે તે વાતની કુંચી પ્રાપ્ત થશે. એક વિશેષ હકીક્ત એ ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે અવ. " ગ્રહને કાળ એક સમયને છે, ઈહા-અપાયને કાળ વધારેમાં વધારે અધમુહૂર્ત (૨૪ મિનિટ) છે અને ધારણાને કાળ માપ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દષ્ટિએ કમ વગરને છે. ધડાકો થયે, કાનને અથડ, અવ્યક્ત જ્ઞાન થયું.. એક સેકંડના લાખથી પણ વધારે ઓછા વખતમાં કાન સાથે તેને સંબંધ થયે, અવ્યક્તપણે સંબંધ થયે તે શ્રોત્રંદ્રિયને વ્યંજનાવગ્રહ અને બેબ ફાટયે એવું અવ્યક્ત જ્ઞાન તે શ્રોત્રંદ્રિયને અર્થાવગ્રહ અથવા મને કોઈએ સાદ કર્યો એવું અવ્યક્ત અસ્પષ્ટ જ્ઞાન તે અવગ્રહ. તે સાદ અમુક મિત્ર કે પુત્રને છે એવી વિચારણા તે શ્રોમેંદ્રિય દ્વારા થતી ઈહા, પછી તે સ્વર તીક્ષણ હેઈ પિતાના પુત્રને છે એ નિર્ણય તે શ્રોત્રંદ્રિયજન્ય અપાય અને એવી રીતે કરેલ નિશ્ચય ધારણ કરી રાખે તે ધારણું.
દૂરથી કેઈપણ પ્રકારનું રૂપ જોયું કે કેઈ આકાર જો. દેખવામાં વસ્તુ અને ઇન્દ્રિયના સન્નિકર્ષની જરૂર પડતી નથી. એટલે એને વ્યંજનાવગ્રહ થતો નથી. હજારો યેજન દૂર રહેલા તારા કે સૂર્ય આંખની નજીક આવ્યા વગર અથવા આંખને તેમની સાથે સંગ થયા વગર દેખી શકાય છે. એટલે પ્રથમ સમયે અર્થાવગ્રહ થયે. પછી તે સ્થાપ્યું છે કે પુરુષ છે તેને વિચાર આવતાં તેને અંગે વિચારણા ચાલે તે ઈડા. તે હાલતે ચાલતું નથી એને
ખ્યાલ આવે તે ચક્ષુરિંદ્રિય દ્વારા થતી ઈહ. પછી તે ચાલતે નથી માટે ઝાડનું સ્થાણુ છે એ અપાય (નિશ્ચય) અને વાતને નિર્ણય ધારી રાખે તે ધારણા. આ ચક્ષુરિંદ્રિય દ્વારા થતા મતિજ્ઞાનને વિષય થયે. એમાં વ્યંજનાવગ્રહ ન હોય.
છેટેથી ગંધ આવી, નાકને ગંધના પરમાણુ સાથે સંબંધ થયે તે વ્યંજનાવગ્રહ. અહીં અવ્યક્ત જ્ઞાન થાય છે. ગંધ છે એટલું જ્ઞાન તે વ્યંજનાવગ્રહ. કાંઈક સુગંધી છે એવું અવ્યક્ત જ્ઞાન તે અર્થાવગ્રહ. એ કસ્તૂરીની કે કપૂરની ગંધ છે એ ઈહા. એ ઠંડી ગંધ છે માટે કપૂરની એ વિચાર તે અપાય અને એ કપૂરની જ છે એ ધારણા. આ સર્વ ઘાણેન્દ્રિય દ્વારા થયેલ મતિજ્ઞાન સમજવું.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિએ
૮૩
જીભ પર કડવા લીમડાના રસ આસ્વાદ્યો. આ રસ છે એટલું અવ્યક્ત જ્ઞાન તે રસેન્દ્રિય દ્વારા થયેલ વ્યંજનાવગ્રડુ અને કાઇક કડવી ચીજ છે એ અર્થાવગ્રહ. ત્યારબાદ તે લીમડાના કે કરિયાતાના સ્વાદ હશે તેની વિચારણા તે ઇંદ્ધા. તે લીમડાના છે એવી ખાત્રી તે અપાય. અને તે વાતની ચાખવટપૂર્વકના સ્થાયી નિર્ણય અને તેના સંસ્કાર તે ધારણા. આ જ્ઞાનમાં રસેન્દ્રિયના ઉપયાગ થયા, તેની દરમ્યાનગીરીથી એ જ્ઞાન થયું અને પર્યાયથી તે સમજાયું.
બરફ પોતાના હાથને અડયો અને પ્રથમ સમયે સ્પર્શ થાય તે વ્યંજનાવગ્રહ, ત્યારબાદ પાતાના હાથને કાંઈક સ્પશ્તુ એટલું જ જ્ઞાન તે અર્થાવગ્રહ, પછી એ પાણી હશે કે ખરફ હશે તેની વિચારણા તે ઇહા, ત્યારબાદ તે ખરફ છે એવા નિણુય તે અપાય અને તે નિશ્ચયને ધારી રાખવા તે ધારણા. આ સ્પર્શેન્દ્રિય દ્વારા થયેલ મતિજ્ઞાન. એમાં પણ પર્યાયનું જ જ્ઞાન થાય છે.
પોતે સ્વપ્ન દેખીને જાગ્યા. મનને અંગે વસ્તુના વ્યંજનાવગ્રહ થતા નથી, કારણ કે મનમાં વિચાર કરવામાં વસ્તુને સન્નિક હાય નહિ. કાંઇક સ્વપ્નમાં જોયું તે અર્થાવગ્રહ. પ્રથમ સમયે આવું અવ્યક્ત જ્ઞાન મન દ્વારા થાય છે. ત્યારબાદ મે સ્વપ્નમાં શું જાર્યું તેની વિચારણા તે મન દ્વારા થતી ઇહા. મેં સ્વપ્નમાં મારા મિત્રને દીઠા' એવા નિણૅય તે અપાય અને તે વાતની ગાંઠ વાળવી–એને ધારી રાખવી તે ધારણા. આ રીતે મતિજ્ઞાન મન દ્વારા થાય છે. મન દ્વારા થતા જ્ઞાનમાં વસ્તુ અને મનને વ્યંજન-સંબંધ થતા નથી. મન ત્યાર પછી બીજા વિષય પર જાય, છતાં સંસ્કાર ત રહે છે અને આગળ જતાં કાઈ પ્રસંગે એ યાદ આવે છે તે ધારણાના વ્યાપાર છે. નિશ્ચયની સતત ધારા, તેણે જન્માવેલા સંસ્કાર અને સંસ્કારજન્ય સ્મરણુ એ સવ મતિવ્યાપાર ધારણા છે.
આ રીતે શ્રુતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના અઠ્ઠાવીશ (૨૮) પ્રકાર થયા. સ્પર્શે`ન્દ્રિયના (૧) વ્યંજનાવગ્રહ, (૨) અર્થાવગ્રહ, (૩) ઇડા, (૪) અપાય અને (૫) ધારણા. રસેન્દ્રિયના (૬) વ્યંજનાવગ્રહ, (૭)
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દષ્ટિએ કમ અર્થાવગ્રહ, (૮) ઈહા, (૯) અપાય અને (૧૦) ધોરણા, ધ્રાણેન્દ્રિયના (૧૧) વ્યંજનાવગ્રહ, (૧૨) અર્થાવગ્રહ, (૧૩) ઈહા, (૧૪) અપાય અને (૧૫) ધારણા. શ્રોત્રેન્દ્રિયના (૧૬) વ્યંજનાવગ્રહ, (૧૭) અર્થી વગ્રહ, (૧૮) ઈહા, (૧૯) અપાય અને (૨૦) ધારણા. ચક્ષુરિન્દ્રિયના (૨૧) અર્થાવગ્રહ, (૨૨) ઈહા, (૨૩) અપાય અને (૨૪) ધારણા. મન(અનિન્દ્રિય)ના (૨૫) અર્થાવગ્રહ, (૨૬) ઈહા, (૨૭) અપાય અને (૨૮) ધારણા. આ સર્વ કૃતનિશ્રિત મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. શ્રતનિશ્રિતમાં અભ્યાસની અપેક્ષા રહે છે. અગાઉ જાણેલ હોય તેના અભ્યાસ અથવા અનુભવ ઉપરથી થતા મતિજ્ઞાનને કૃતનિશ્રિત મતિજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. એમાં શાસ્ત્રાર્થપર્યાલેચન અને પૂર્વઅભ્યાસને પૂરતે અવકાશ છે. કૃતનિશ્ચિત મતિજ્ઞાનના ૩૩૬ પ્રકારે
મતિજ્ઞાનના કૃતનિશ્રાએ ૩૩૬ ભેદ. શક્ય છે, તે અહીં વિચારી જઈએ. પછી અશ્રુતનિશ્રિતના ચાર ભેદ વિચારીશું.. એટલે મતિજ્ઞાનના કુલ ૩૪૦ ભેદ થશે. પ્રથમ કૃતનિશ્ચિત મતિ. જ્ઞાનના ઉપર ૨૮ ભેદ બતાવ્યા તે ધ્યાનમાં રાખી આગળ વધીએ. જ્ઞાનવ્યાપારની પ્રવૃત્તિ વિશેષ તરફ થાય છે. વ્યંજનાવગ્રહમાં વસ્તુસંબંધની જરૂર રહે છે. ત્યારપછી વસ્તુસબંધની અપેક્ષા રહેતી નથી. અવગ્રહના અંત સુધી વસ્તુસંગ રહે, પછી હોય પણ ખરે અને ન પણ હોય. એની પ્રવૃત્તિ વિશેષ તરફ હોવાને કારણે માનસિક અવધાનને પ્રધાનતા હોય છે. આ હકીકત મંદકમ. અને પટકમને અંગે તફાવત પાડે છે, તેથી સ્પષ્ટતા કરવાની જરૂર રહે છે. મંદકમમાં ઇન્દ્રિયની સાથે વસ્તુને સંબંધ (વ્યંજન) થાય છે. પણ ત્યાર પછી ઈહા, અપાય કે ધારણામાં સંયોગ હોય પણ ખશે અને ન પણ હોય. અને વસ્તુને જાણવી એટલે વસ્તુને આકાર, રૂપ, સ્વાદ વગેરે જાણવા. એ સર્વ વસ્તુના પર્યાયે છે અને પર્યાય વસ્તુથી જુદા ન હોવાથી વસ્તુના જ્ઞાનમાં પર્યાયનું જ્ઞાન થાય છે. મતિજ્ઞાન એટલે વસ્તુપર્યાયને સામાન્ય બોધ એમ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ કહી શકાથ. અને બધા પર્યાયને બંધ થઈ શકતું નથી. આંખ વડે સામે પડેલ ઘડિયાળ જોયું. તેમાં દેખવા ઉપરાંત ઘડિયાળમાં સ્પર્શ, રસ, ગંધ વગેરે અનેક પર્યાયે છે એમને આંખ જાણી શકતી નથી. આંખની એ માટેની તાકાત પણ નથી. એવી જ રીતે સ્પશે. ન્દ્રિયથી ગરમ કળાને ગરમ જાણીએ કે રસેંદ્રિયથી કેરીને મીઠી જાણીએ કે નાકથી ચમેલી-મેગરાની ગંધ જાણીએ તે વખતે તે પ્રત્યેક દ્રવ્યના બીજા અનેક પર્યાને ઈન્દ્રિય જાણી શકતી નથી. મન પણ થડા પર્યાય જાણે છે, પણ એકીસાથે સંપૂર્ણ અને એ જાણી શકતું નથી. આ ઇન્દ્રિય કે મન દ્વારા થતું પર્યાયજ્ઞાન તેથી મર્યાદિત જ હોય છે. આ તફાવતને ઉપગ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનની વિચારણા વખતે થશે.
આવા પ્રકારનું મન કે ઈદ્રિય દ્વારા થતું પર્યાયજ્ઞાન બાર પ્રકારનું હોય છે. બહુગ્રાહી, અલપગ્રાહી, બહુવિધગ્રાહી, એકવિધગ્રાહી, ક્ષિપ્રગ્રાહી, અક્ષિપ્રગ્રાહી, અનિશ્રિતગ્રાહી, નિશ્રિતગ્રાહી, અસંદિગ્ધગ્રાહી, સંદિગ્ધગ્રાહી, ધ્રુવગ્રાહી, અધૂવગ્રાહી. આ બાર પ્રકારને જરા ખુલાસાથી સમજી લેવા પ્રયત્ન કરીએ. એ પ્રત્યેક પ્રકાર ઉપર જણાવેલા ૨૮ પ્રકારના મતિજ્ઞાનને લાગે એટલે કે એના અવગ્રહ, ઈહા, અવાય અને ધારણ થાય, એટલે ૨૮ને આરે ગુણતાં કુલ ૩૩૬ પ્રકાર થાય. તેમાં આગળ કહેવામાં આવતા અમૃતનિશ્ચિત મતિજ્ઞાનના ચાર ભેદ ભેળવતાં મતિજ્ઞાનના કુલ ૩૪૦ ભેદ થાય. હવે આ ૨૮ પ્રકારે થતાં મતિજ્ઞાનને અંગે પ્રત્યેકને . લાગતાં બાર બાર ભેદના પ્રકારે જાણી લઈએ. માનસનું આ આખું વિશ્લેષણ છે, પૃથક્કરણ છે, વિચાર કરવાથી સમજાઈ જાય તેવું છે. અને સમજ્યા પછી ખૂબ લહેર કરાવે તેવું છે. આપણે સદર બાર પ્રકારનું પ્રથમ સમજીએ.
બહુગ્રાહી–બહુ એટલે ઘણાં અથવા ઘણું. શબ્દને પ્રથમ લઈએ. એર ટ્રા ચાલતી હોય, તેમાં ફીડલ, હારમેનિયમ, દિલરૂબા, સિતાર, સારંગી, નરઘાં, વિણ વગેરે ચાલતાં હોય. તેમને કાન
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દષ્ટિએ કર્મ સાંભળે ત્યારે બહુગ્રાહી અવગ્રહ, બહુગ્રાહી ઈહા, બહુગ્રાહી અપાય, અને બહુગ્રાહી ધારણા શ્રોત્રેન્દ્રિય દ્વારા થાય. તેમ જ મનથી અનેક પુસ્તકને અવગ્રહ, ઈહા, અપાય અને ધારણ કરે તે મન દ્વારા બહુગ્રાહી મતિજ્ઞાન કહેવાય. આ પ્રમાણે સ્પર્શ, રસ, ઘાણ અને ચક્ષુનું સમજવું. ચહ્યું અને મનને વ્યંજનાવગ્રહ ન હોય પણ, અર્થાવગ્રહ હોય.
- અલ્પગ્રાહી (અબહુગ્રાહી)–જે મતિજ્ઞાનમાં એક પુસ્તકનાં અવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણ થાય કે એક વાજિત્રના સ્વરનું જ્ઞાન થાય તે અપગ્રાહી મતિજ્ઞાન સમજવું. બહુ અને અબહુની પિઠે બે બેનાં જોડકાં નીચે આવ્યા કરશે. તે મતિજ્ઞાનના મન કે ઈન્દ્રિય દ્વારા થયેલ કે થતા જ્ઞાનના પ્રકાર છે. અને એ જોડલાં પૈકી પ્રત્યેકના અઠાવીશ અઠાવીશ પ્રકાર થાય છે. તે સંકેત નીચેના પ્રત્યેક ભેદમાં સમજી લે. બહુ અને અલ્પમાં વ્યક્તિની સંખ્યા ઉપર ભાર છે તે લક્ષમાં રાખવું.
બહુવિધગ્રાહ–અનેક પ્રકારના આકાર, રૂપ, રંગ, સ્પર્શની વિવિધતા બહુવિધ' શબ્દથી સમજાય છે. આમાં જાતિ કે પ્રકાર ઉપર આધાર રહે છે. અનેક પ્રકારના પુસ્તકનું જ્ઞાન થાય અથવા અનેક પ્રકારના અવાજનું જ્ઞાન થાય તે બહુવિધગ્રાહી કહેવાય. શંખ, હારમેનિયમ, દિલરૂબાને સમુચ્ચય અવાજ જણાય તે બહુવિધમાં આવે અને એમાંના એક જાતના પર્યાનું જ્ઞાન થાય કે એક જાતના પુસ્તકનું જ્ઞાન થાય તે એકવિધગ્રાહિણી મતિ. ઉપર જણાવ્યું તેમ બહુવિધ કે એકવિધવાળા પ્રકારમાં પણ અવગ્રહ, ઈહ, અપાય, અને ધારણા પાંચે ઈન્દ્રિયના અને મનના થાય. આ રીતે બહુવિધ અને એકવિધના પણ ૨૮–૨૮ પ્રકાર થાય. બહુવિધ એટલે multilateral ની કક્ષા આવે, ત્યારે અબહુવિધમાં unilateral કક્ષા આવે.
ક્ષિપ્રગાહી અને અક્ષિપ્રગ્રાહી– ક્ષિપ્રગ્રાહી એટલે sharp. અક્ષિપ્રગાહી અટલે મંદ (slow). એક વર્ગમાં ૨૫ બાળકે હોય,
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ એક વિદ્યાર્થી પાસે શિક્ષક એકવાર વાત કરે, તેમાં તે અવધારણ કરી લે. બીજાને દશવાર સમજાવે તે પણ બીજે દિવસે તદ્દન કોરે ધાકર રહી જાય. ઘણા પ્રાણીઓ કુશાગ્ર બુદ્ધિવાળા, સાનમાં , સમજી જનારા, ચાલાક, ચબકાર હોય છે, ત્યારે અન્યના ભેજામાં ભૂસું ભરેલું હોય છે. વારંવાર દેખે, કહેવામાં આવે કે સ્પર્શના કરે પણ એની મંદતાને લઈને એ ઘણું ધીમું સમજે છે. સમજ્યા પછી પણ વિસરી જાય છે. કેરટમાં કેટલાય ન્યાયાધીશો એકવાર મુદ્દો રજૂ કરવામાં આવે ને સમજી જાય છે, જ્યારે કેટલાકની પાસે એક ને એક મુદ્દો દશ દશવાર ફરી ફરીને બેલ પડે છે. આ શીધ્ર અને મંદ વિભાગ પાંચે ઈન્દ્રિય તથા મનને લાગે છે. એ ઉપર પ્રમાણે જાણી લેવું. ક્ષયે પશમથી પ્રાણી ઈશારાથી સમજી જાય છે, જ્યારે ડઠ્ઠર, જાડા મગજવાળા વિચારી વિચારી સમજે ત્યારે પણ ગોથાં ખાય છે. નરવાં કાન, તીક્ષણ નજર, જીવતે સ્પર્શ, તીણ ગ્રહણશક્તિ એ ક્ષિપ્રના વિભાગમાં આવે અને બથા. પારેખેના ચિરગ્રાહી અવગ્રહ આદિ અક્ષિપ્રના વિભાગમાં આવે.'
નિશ્રિત મતિજ્ઞાન તે inferential જ્ઞાન છે. વજાથી મંદિરને જાણવું તે નિશ્ચિત મતિજ્ઞાન. તર્કમાં એને લિંગથી થતું જ્ઞાન
કહેવામાં આવે છે. ધુમાડો હોય ત્યાં અગ્નિ હોય. ધૂમથી અગ્નિનું આ જ્ઞાન તે નિશ્ચિત મતિજ્ઞાન, પૂર્વકાળમાં સ્પર્શ, રસ, રૂપ, અવાજ કે
ગંધ જાણ્યા હોય તે અનુસાર નવી વસ્તુને વ્યંજન થતાં અવગ્રહાદિ દ્વારા નિર્ણય થાય તે નિશ્ચિત મતિજ્ઞાન કહેવાય અને એવા લિંગ વગર જાણવાવાળા જ્ઞાનને “અનિશ્રિત' મતિજ્ઞાન કહેવાય.
સંદિગ્ધ અને નિશ્ચિત વિભાગમાં doubtful and certain આવે. અવાજ આવે તેને અવગ્રહ થતાં તે સિંહને હશે કે મેઘાડંબરને એવી શંકા થાય તે સંદિગ્ધ વિભાગમાં આવે. અને બરફ તથા પુષ્પને સ્પર્શ શીતળ હેવા છતાં બરફના સ્પર્શથી બરફનું ચકકસ જ્ઞાન થાય તે નિશ્ચિત મતિજ્ઞાન કહેવાય. એમાં જ્યારે શંકા પડે કે આ તે સર્ષને સ્પર્શ હશે કે દેરડાને ત્યારે તે
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દષ્ટિએ કમ સંદિગ્ધ મતિજ્ઞાન કહેવાય. એના પણ અવગ્રહથી માંડીને ધારણ સુધીના વિભાગે બન્ને પ્રકારમાં પડે
છેલ્લે વિભાગ ધ્રુવ અને અધુવને છે. એકવાર વસ્તુ જાણે તે અંદર પાકે પાયે ચૂંટી જામી જાય અને ત્યારબાદ ગમે ત્યારે એને પ્રસંગ પડે ત્યારે તે સ્મરણમાં આવે તે ધ્રુવગ્રાહી મતિજ્ઞાન કહેવાય. કેટલાક પ્રાણુઓ સામગ્રી હોય છતાં વિષયને ગ્રહણ કરી શકતા નથી. તેમનું જ્ઞાન અધૂવગ્રાહી છે. ધ્રુવગ્રાહી એ quick-witted 24991 well-grounded 23. a4yqugl blockhead જેવા છે. આ સર્વના ૨૮ પ્રકારે થાય. આ બાર પ્રકારમાં બહુ અને અ૫નું જોડલું તથા બહુવિધ અને અલ્પવિધનું જોડલું તે વિષયની વિવિધતાને અવલંબે છે, જ્યારે બાકીના આઠે વિભાગે જીવના ક્ષપશમ પર આધાર રાખે છે. અમૃતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના ચાર પ્રકારે - આ રીતે થતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના ૩૩૬ પ્રકાર થાય. એમાં પાંચ ઈંદ્રિય અને મનની મારફત જ્ઞાન થાય છે. મન અને ચક્ષુને વ્યંજનાવગ્રહ થતું નથી અને એ રીતે અઠ્ઠાવીશ પૈકી પ્રત્યેકના આરબાર ભેદ થાય છે તે વાતની ઉપર ચોખવટ કરી. અતિશ્રતજ્ઞાનમાં ઓછા વધતા પર્યાનું જ જ્ઞાન થાય છે તે વાત પણ
ખ્યાલમાં રાખવી. આવી રીતે મૃતની નિશ્રાએ થતાં મતિજ્ઞાન ઉપરાંત ચાર પ્રકારની બુદ્ધિ શ્રત વગર થાય છે, તદ્દન સ્વાભાવિક રીતે ઉત્પન્ન થાય છે અને વ્યંજનાવગ્રહ આદિના ક્રમ વગર થાય છે. તે ચાર પ્રકારની સહજ ક્ષપશમે થતી બુદ્ધિના ચાર પ્રકાર ભેળવીએ ત્યારે મતિજ્ઞાનના ૩૩૬+૪ મળીને ૩૪૦ ભેદ–પ્રકાર થાય. આ ચાર બુદ્ધિને ઓળખી લઈએ એટલે મતિજ્ઞાનને વિષય પૂરે થશે. સ્વયં થતી બુદ્ધિના ચાર પ્રકાર આ પ્રમાણે છે.
૧. ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ. ૨. વૈનાયિકી બુદ્ધિ.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિએ ૩. કાર્મિકી બુદ્ધિ. ૪. પારિણામિકી બુદ્ધિ.
આ બુદ્ધિમાં અવગ્રડુ આદિના ક્રમ હાતા નથી, એનું સ્વરૂપ જાણતાં એ સ્પષ્ટ થઈ જશે. સામાન્ય રીતે શ્રુતના અભ્યાસથી મતિ થાય છે. પણ નીચેના પ્રકારોમાં શ્રુતની જરૂર પડતી નથી.
૮૯
ઔપાતિકી બુદ્ધિ (Inherent proficiency) પેાતાની મેળે સહજ સ્વભાવે બુદ્ધિ થાય તે ઔાતિકી બુદ્ધિ. હાજરજવાખી માણસાના, ખીરમલના વિચિત્ર પણ સચાટ જવા આ કક્ષામાં આવે. વૈદ્યો ભસ્મપ્રયાગે કરે જે પુસ્તકમાં લખેલ ન હાય, વકીલ તદ્ન નવી રીતે અસરકારક દલીલ કરે, એમાં ઘણીવાર ત્પાતિકી બુદ્ધિ હાય છે. ખંજર પર લાહીના રેલા નીચે ઉતરવાને બદલે મુદ્દામાલમાં રેલા ઉપર ચડતા દેખાડે, આખા કેસ બનાવટી સાબિત કરી બતાવે એ ઔપાતિકી બુદ્ધિ. ન્યુમેનિયાના કેસમાં જળાથી ફેફસા પરનું લેહી ચૂસાવે તે ઔપાતિકી બુદ્ધિ. કુદરતી બુદ્ધિના આવા દાખલા આપણી આસપાસ ઘણા જડી આવે છે. અકસ્માત વખતે વર્તવાની અભિનવ રીતિ, ચિંતા હલ્લા વખતે મેટર ચલાવવાની રીત, એવા ઘણા ઘણા દાખલા ઔષાતિકી બુદ્ધિના આપી શકાય.
વૈનયિકી બુદ્ધિ (Proficiency by service)—ગુરુ કે શેઠના કે ઉપરીના વિનય કરતાં પ્રાપ્ત થઈ જાય તે વૈનયિકી બુદ્ધિ. હાંશિયાર ડોક્ટરના કપાઉન્ડર પણ મેતિયા ઉતારતા થઈ જાય અથવા ગુરુકૃપાથી વિદ્યા મળી જાય તે આ વિભાગમાં આવે. વિદ્યા ત્રણ પ્રકારે મળે: ગુરુની શુશ્રષા-સેવાથી, પુષ્કળ પૈસા ખરચવાથી અથવા એક વિદ્યા આપવામાં આવે તેના બદલામાં મીજી સામી મળે એ ત્રીજો પ્રકાર. આમાં પ્રથમ પ્રકારમાં મળેલ બુદ્ધિને વૈનચિકી બુદ્ધિ કહેવામાં આવે છે.
કાર્મિકી બુદ્ધિ (Proficiency by practice)—એક ને એક અથવા એકસરખુ` ચાલુ કામ કરવાથી બુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. ઇંટ
ܘ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દષ્ટિએ કરી મૂકવાનું કે સામાન ચડાવવાનું કામ કરનાર પિતાના કામમાં ધીમે ધીમે ઘણી પ્રવીણતા મેળવે છે. કામ કરવાથી કામ કરવામાં સરળતા, શીવ્રતા અને સચોટતા આવતી જાય છે. સુતાર કામ કરવા માંડે ત્યારે તેને લાકડાં ફાડતાં કે છેલતાં આવડે પણ પછી તે કરાંશીબંધ કામ કરતે થઈ જાય, તે કામિની બુદ્ધિ. મજૂરથી માંડીને મોટા ઈજનેર સુધી આ કાર્મિકી બુદ્ધિના દાખલા આપણે દરજે અનુભવીએ છીએ. દરજી ધીમે ધીમે કરીને જે જાતની હાથસીવણ કરે અને શીખાઉ દરજી તે માત્ર ટેભા દે એને તફાવત દેખી શકાય છે. એ જ પ્રમાણે મેતીના દાણા જેવા અક્ષર લખનાર શરૂઆતમાં તે લીટાં જ કાઢનાર હોય છે.
' પારિણામિની બુદ્ધિ(Ripe proficiency)- દીર્ઘકાળના અવલેકન-અનુભવને પરિણામે બુદ્ધિ પરિપકવ થાય, બીજાને દોરવણ આપવાની તાકાત-શક્તિ અને આવડત આવી જાય તે પારિણમિકી બુદ્ધિ. ઘણા વૃદ્ધ માણસે એટલી વિચારણાભરપૂર સલાહ આપી શકે છે કે એની અનુભવની લહરી પર અંદરથી પ્રશંસા થાય. “ઘરડાં ગાડાં વાળે' એ કહેવતની પાછળ આ પારિણમિકી બુદ્ધિ છે અને પરિણામિકી બુદ્ધિ માત્ર વૃદ્ધમાં જ હોય એમ સમજવાનું નથી. એ તે અવેલેકન, ગ્રહણ, પૃથક્કરણ અને સ્પષ્ટીકરણની શક્તિ પર આધાર રાખે છે.
આ ચારે પ્રકારની બુદ્ધિ કૃતનિશ્રિત ન હોવાથી અને એમાં અવગ્રહ, ઈહા, અવાય કે ધારણને કામ થતું ન હોવાથી એને મતિજ્ઞાનના અમૃતનિશ્રિત વિભાગમાં મૂકી છે. આ રીતે મતિજ્ઞાનના ૩૪૦ ભેદ થાય. મતિજ્ઞાનને કૃતજ્ઞાન સાથે સંબંધ
મતિજ્ઞાન કારણ છે. હવે પછી વિચારવાનું શ્રુતજ્ઞાન કાર્ય છે. મતિજ્ઞાન વર્તમાનને અવલંબે છે. શ્રુતજ્ઞાનને સંબંધ ભૂત તથા ભવિષ્ય સાથે પણ રહે છે. મતિજ્ઞાન શ્રતને પાલન કરનાર અને
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિએ
૧
પૂરણ કરનાર છે. મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાનનું બાહ્ય કારણ છે, બાકી ખરુ અંતરંગ કારણ તેા શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયપશમ છે. આ હકીકત સ્પષ્ટ કરવા શ્રુતજ્ઞાનનો પરિચય કરીએ.
શ્રુતજ્ઞાન—મતિજ્ઞાન ચાલુ હયાત વસ્તુમાં પ્રવેશ કરે છે, જ્યારે વર્તમાન ઉપરાંત ભૂતભાવિ વિષયે પણ શ્રુતજ્ઞાનના વિષય અને છે. ખીજાને જણાવવાનું કાય શ્રુતજ્ઞાન કરે છે. મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન બંનેમાં મન અને ઇંદ્રિયાની દરમ્યાનગીરી તા જરૂર રહે છે, પણ મતિજ્ઞાન કરતાં શ્રુતજ્ઞાનના વિષય ધણા વધારે હાય છે. મતિજ્ઞાનમાં મનાવ્યાપારની પ્રધાનતા હાય છે, જ્યારે શ્રુતજ્ઞાનમાં વિચારના અંશને મુખ્યતા અને અધિકતા હૈાય છે. એમાં આગળપાછળના સંબંધનું અનુસંધાન જળવાય છે. એક રીતે જોઇએ તે મતિજ્ઞાન કરતાં શ્રુતજ્ઞાનમાં પિરપકવતા વધારે હોય છે. ટૂંકમાં કહીએ તેા જ્ઞાનને જ્યારે ભાષામાં ઉતારવામાં આવે, એકની પાસેથી ખીજાને જણાવવા ચાગ્ય સ્થિતિમાં એને ગાઠવવામાં આવે ત્યારે તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. કણિકને મતિજ્ઞાન સાથે સરખાવીએ તે તેમાંથી બનેલ પૂરી કે રોટલીને શ્રુતજ્ઞાન સાથે સરખાવી શકાય. શ્રુતજ્ઞાનના બે ભેદ અંગવિષ્ટ અને અંગમાહ્ય
અહીં એક વાતની સ્પષ્ટતા કરવાની રહે છે. અહીં શ્રુતજ્ઞાનની વિગતમાં શાસ્ત્રના આગમાના જ્ઞાનની હકીકત આવે છે. તે શ્રુતજ્ઞાન છે એમ વર્ણવે છે. તેથી તે સિવાય અન્ય શ્રુતજ્ઞાન નથી એમ સમજવાનું નથી. કોઇપણ હકીકતને અભિલાપ્ય કરી શકાય, બીજાને જણાવવા યાગ્ય સ્થિતિમાં મૂકી શકાય તે સર્વ શ્રુતજ્ઞાનની કક્ષામાં આવે. એનાથી થવાના લાભાલાભની હકીકત જુદી છે, પણ એની કક્ષા તા શ્રુતજ્ઞાનમાં જ આવે.
અહી પ્રસંગે એટલું જાણી લેવુ. ઉપયાગી થઈ પડશે કે જૈન ધર્મશાસ્ત્રના બે વિભાગ પડે છે–અગપ્રવિષ્ટ અને અગમાહ્ય. તીર્થકર મહારાજના મુખ્ય શિષ્ય ગણુધરા તીર્થંકર મહારાજના ઉપદેશને ભાષામાં ઉતારી ગ્રંથરચના કરે તેને 'ગશ્રુત કહેવામાં
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દષ્ટિએ કમ આવે છે. આવા બાર અંગે છે–આચારાંગ, સૂત્રકૃતાંગ, સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ, ભગવતીસૂત્ર (વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ), જ્ઞાતાધર્મકથા, ઉપાસક દશાંગ, અંતકૃદ્દશા, અનુત્તરૌપપાતિકદશા, પ્રશ્નવ્યાકરણ, વિપાક સૂત્ર અને દૃષ્ટિવાદ. આ બાર અંગસૂત્ર કહેવાય છે. આ સિવાયના આગમોને અંગબાહ્ય શ્રુત કહેવામાં આવે છે. આ અંગકૃત અને અંગબાહ્યકૃતમાં અગત્યનાં શાસ્ત્રોને ગણાવવામાં આવ્યાં છે. તેમાં દ્રવ્યાનુગ, કથાનુગ, ચરણકરણાનુયોગ અને ગણિતાનુગ એ ચારેને સમાવેશ થાય છે. એ ઉપરાંત તત્કાલીન તેમ જ ત્યાર પછી થયેલા કૃતને પણ અંગબાહ્ય શ્રુતજ્ઞાનમાં જ સમાવેશ થાય છે.
બીજી એક અગત્યની વાત છે અને તે એ છે કે ઈન્દ્રિ દ્વારા મૂર્ત વસ્તુઓનું જ્ઞાન થાય છે અને મન દ્વારા અમૂર્ત પદાર્થોનું જ્ઞાન થાય છે. અમૂર્ત પદાર્થોનું પ્રથમ સામાન્ય જ્ઞાન થાય, તેને આગળ-પાછળને સંબંધ વિચારપથમાં ન આવે ત્યાં સુધી તે જ્ઞાન મતિજ્ઞાનની કક્ષામાં આવે છે, એમાં અધિક અંશે થાય ત્યારે તે શ્રુતજ્ઞાનની કક્ષામાં આવે છે. પાંચે ઈન્દ્રિયથી માત્ર મતિજ્ઞાન થાય છે. જ્યારે મનથી મતિ અને શ્રુત બને પ્રકારનાં જ્ઞાન થાય છે. આટલી સ્પષ્ટતા કરી શ્રુતજ્ઞાનના ચૌદ પ્રકાર વિચારી જઈએ. શ્રુતજ્ઞાનના ચૌદ પ્રકાર
(૧) અક્ષરકૃત–અક્ષરકૃતના ત્રણ પ્રકાર છે. સંજ્ઞા અક્ષર, વ્યાજનાક્ષર અને લધ્યક્ષર. સંજ્ઞા અક્ષર એટલે લિપિ. લખવાના કામમાં આવે તે બાળબોધ અક્ષર, ગુજરાતી અક્ષર, ઉર્દૂ અક્ષર, એબીસીડી વગેરે સર્વ લિપિઓને સમાવેશ સંજ્ઞા અક્ષરમાં થાય. લિપિ લખવાના કામમાં આવે. વ્યાજનાક્ષર એટલે અ થી માંડીને હ સુધીના સ્વર અને વ્યંજન બેલવામાં આવે છે, તેમનું ‘ઉરચારણ. ક બેલાય ત્યારે તેના ઉચ્ચારથી થતા જ્ઞાનને વ્યંજ. નાક્ષર શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. એ જ ક પુસ્તકમાં લખેલ હોય તે વાંચવા દ્વારા જ્ઞાન થાય તે સંજ્ઞાક્ષર શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. શબ્દ સાંભ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩.
કર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિ ળવાથી કે રૂપ દેખવાથી જે રિજ્ઞાન થાય તે લબ્ધિઅક્ષર શ્રુતજ્ઞાન. લેખન તે સંજ્ઞાઅક્ષર, વાંચન તે વ્યંજનાક્ષર અને તેને પરિણામે થતું પરિજ્ઞાન તે લબ્ધિઅક્ષર. અભિલાપ્ય ભાવનું પ્રતિપાદન કરનાર પ્રધાનશ્રુત તે અક્ષરશ્રુત.
(૨) અનક્ષરશ્રુત—એક પ્રાણી પોતાના ભાવા અક્ષરના ઉપયાગ વગર જણાવે તે અનક્ષરશ્રુત. માથુ હલાવી હા-ના કરવી,, આંગળીના ટચકારા કરી ‘આવા' જાઓ’ ‘તાકીદ કરા’ વગેરે ભાવ જણાવવા, ઘ'ટડી ખજાવી નાકરને ખેલાવવે, તાળી પાડી પસંદગી ખતાવવી, લીલી બત્તીના અર્થ આવે, લાલબત્તીના અર્થ આવા તેવી કરેલ ગેòવણુ પ્રમાણે વગર અક્ષરે અર્થ જાણવા–જણાવવા, હાથની સાનથી, આંખના મચકારાથી અંદરના ભાવ વગર ખાલ્યે. જણાવવા, એ સર્વે અનક્ષરશ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. એડકાર, છીંક, ખાંસી, ઈશારત દ્વારા અંદરના ભાવ વગર ભાષાએ જણાવવા એ સના સમાવેશ આ અનક્ષરશ્રુતજ્ઞાનમાં થાય.
ભાષા વગર વિચાર શકય છે કે નહિ તેના સુંદર જવાબ આ વિચારણા આપે છે. મતિજ્ઞાનની કક્ષામાં ભાષાની જરૂર નથી. શ્રુતજ્ઞાનની કોટિમાં જ્ઞાન આવે ત્યારે ભાષાની જરૂર પડે છે, ત્યાં તેના અક્ષર અને અનક્ષર વિભાગ પડે છે. આ આખી જ્ઞાનચર્ચા ખૂબ વિચારણા માગે છે, માનસશાસ્ત્રના પૂરો અભ્યાસ દાખવે છે. અને ન્યાય(logic)ના એક મહત્ત્વના પ્રશ્નના જવાબ પૂરા પાડે છે.
(૩) સંજ્ઞીશ્રુત—જેને સંજ્ઞા હોય તે સંજ્ઞી. સંજ્ઞાના ત્રણ પ્રકાર છે—દીધ`કાલિકી, હેતુવાદોપદેશિકી અને દૃષ્ટિવાદોપદેશિકી. હું અમુક કામ કરી રહ્યો, અમુક કામ કરુ છું, પેલું કામ કરીશ વગેરે મેળ મેળવી કામ કરવું તે લાંખા વખતની સંલગ્નતા ખતાવ-નાર સંજ્ઞાને પ્રથમ દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞા કહેવામાં આવે છે. દેવ, નારકો, ગર્ભજ મનુષ્ય અને ગજ પચેંદ્રિય તિય "ચા સંજ્ઞી કહેવાય છે. તેને આ સંજ્ઞા (દીર્ઘકાલિકી) હેાય છે. પેાતાના તાત્કાલિક
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન દષ્ટએ કર્મ હિત ઉપર નજર રાખી ઈચ્છમાં પ્રવૃત્તિ અને અનિષ્ટથી નિવૃત્તિ એ હેતુવાદોપદેશિકી સંજ્ઞા. સર્વ અસંણી (=મન વિનાના) જીવોને આ સંજ્ઞા હેય છે. ક્ષપશમને પરિણામે સમ્યગદષ્ટિપણું હોય તે દષ્ટિવાદોપદેશિકી સંજ્ઞા. કેઈ મત એ પણ છે કે આ છેલ્લી દષ્ટિવાદોપદેશિકી સંજ્ઞા ચૌદપૂર્વધરને હેય. દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞાથી જે શ્રુતજ્ઞાન થાય અને દષ્ટિવાદોપદેશથી જે સમ્યજ્ઞાન થાય તે સંજ્ઞીશ્રુત કહેવાય છે. જે પંચેન્દ્રિય જીને મન હોય તેમને સંસીશ્રુત સંભવે.
(૪) અસંજ્ઞીશ્રુત-મન વગર માત્ર ઈદ્રિયથી ઉત્પન્ન થયેલું શ્રત તે અસંજ્ઞીશ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. સંજ્ઞીશ્રુત મનવાળા પંચંદ્રિય જેને હોય છે, જ્યારે એક, બે, ત્રણ, ચાર ઇંદ્રિયવાળા અને મન વિનાના પંચેન્દ્રિય અસંજ્ઞી ને અસંજ્ઞીશ્રુત જ્ઞાન હોય છે.
(૫) સમ્યફ શ્રુત—કોઈપણ વસ્તુને વાસ્તવિક બંધ થશે તે સમ્યફ શ્રત. કોઈપણ હકીકતને, તેના પ્રણેતાની પ્રતિષ્ઠાની અને તેની આપ્તતાની ખાતરી કરી, સ્વીકાર કરે, પક્ષપાતની બુદ્ધિ ન રાખતાં સત્ય હકીકતને સ્વીકાર કરે, સાચી વાત બીજાને જણાવવી, સાચી હકીકતને સાચી રીતે સ્વીકાર કર-પ્રચાર કરવા તે સમ્યફ શ્રત.
. (૬) મિથ્યાશ્રુત—વગર પરીક્ષાઓ મડાગાંઠ બાંધી લેવી, પિતે કહે અથવા પિતે માને તે જ વાત સાચી, તેમાં દલીલ કે તપાસને અવકાશ ન આપો, દુરાગ્રહથી વાતને પકડી લેવી કે જગત સન્મુખ ધરવી તે મિથ્યાશ્રત. એમાં અધુરું જ્ઞાન, વગર પરીક્ષાનું જ્ઞાન, પરસ્પર વિરોધી જ્ઞાન, ન્યાયની કેટિને ન લાગે તેવું જ્ઞાન, વગેરેન સમા વિશ થાય છે. આમાં એકાંત બુદ્ધિને સમાવેશ થાય છે, આંખે મીંચીને થતાં સ્વીકારને સમાવેશ થાય છે, અને પાયા વગરના માર્ગના ઉપદેશને પણ સમાવેશ થાય છે. કોઈ કોઈ અભિપ્રાય પ્રમાણે તે નિષ્ફળ જ્ઞાન, વિરતિભાવ વગરના જ્ઞાનને સમાવેશ પણ મિથ્યાશ્રતની કટિમાં કરવામાં આવ્યું છે. જ્યાં જ્યાં અભિનિ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિઓ
૯૫
વેશ હાય, દુરાગ્રહ હાય, મગજને તસ્દી આપવાની અનિચ્છા હોય અને એકાંત અભિપ્રાય હાય ત્યાં મિથ્યાશ્રુત છે એમ સમજાય છે. (૭) સાદિશ્રુત—જે શ્રુતજ્ઞાનની શરૂઆત (આદિ) હોય તેને સાહિશ્રુત કહેવામાં આવે છે.
(૮) અનાદિશ્રુત—જે શ્રુતજ્ઞાનની આદિ ન હોય તે અનાદિ શ્રુતજ્ઞાનના પ્રકાર કહેવાય. આ બન્ને પ્રકારને ૯ અને ૧૦મા પ્રકાર સાથે સંબંધ છે. ચારે જ્ઞાનના પ્રકારને એક સાથે વિચારીએ.
(૯) સપર્યવસિતશ્રુત—જે જ્ઞાનના 'ત હોય તે સપર્યવસિત શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. પવસાન એટલે ઈંડા (અંત).
(૧૦) અપ વસિતશ્રત—જેને છેડા ન હાય તે શ્રુતજ્ઞાનને અપવસિત શ્રુતજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે.
આ ચારે પ્રકારમાં વ્યક્તિ અને ક્ષેત્રને લઇને ભેદ પડે છે. તીર્થ'કર મહારાજ જ્ઞાનની પ્રરૂપણા કરે અને દ્વાદશાંગીની રચના થાય તે દૃષ્ટિએ એ શ્રુતજ્ઞાન આદિશ્ચત કહેવાય. સમષ્ટિની દૃષ્ટિએ જ્ઞાનપ્રવાહ અનાદિકાળથી ચાલ્યા કરે છે, તે દૃષ્ટિએ તે અનાહિશ્રુત કહેવાય. તે જ પ્રમાણે વ્યક્તિગત દૃષ્ટિએ એક જીવને વિશિષ્ટ કેવળજ્ઞાન થાય ત્યારે શ્રતજ્ઞાનના છેડે આવે છે. તે દૃષ્ટિએ તે સપવસિત શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. પણ સમસ્ત પ્રાણીવગની નજરે શ્રુતજ્ઞાનને છેડા ભાવતા નથી, એ ષ્ટિએ શ્રુતજ્ઞાનને અપર્યવસિત કહેવાય. સાતથી દશ સુધીના શ્રુતજ્ઞાનના આ ચારે પ્રકારો વ્યક્તિ અને સમષ્ટિની દૃષ્ટિએ પાડવામાં આવ્યા છે. એમાં ક્ષેત્રના વિભાગ અને કાળના તથા ભાવના વિભાગ પણ છે. અમુક ક્ષેત્રમાં અમુક સમયે કેવળજ્ઞાન થાય કે ન થાય અને કેવળજ્ઞાન થાય ત્યારે શ્રુતજ્ઞાન રહેતું નથી એ કારણે આ આદિ અને અંતના ભેદ પાડવામાં આવ્યા છે. જૈન દૃષ્ટિએ ક્ષેત્ર અને કાળના અભ્યાસ કરવાથી આ વાતની ચાખવટ થઇ જશે. વ્યક્તિગત આદિ કે અંત તા સમજાઇ જાય તેવી વાત છે. એમાં અમુક વિષયના જ્ઞાનને આદિ અંત હોઈ શકે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દષ્ટિએ કર્મ બાકી અક્ષરને અનંત ભાગ સર્વ જીવને ઉઘાડે રહે છે. એ નજરે અનાદિ અને અપર્યાવસિત છે. તે જ પ્રમાણે તીર્થની સ્થાપના થાય ત્યારે સાદિકત થાય છે અને તીર્થવિરછેદ પામે ત્યારે તે સપર્યવસિત બને છે. આમાં વ્યક્તિ, સ્થાન, સમય અને ચેમેરની પરિસ્થિતિને લઈને ચાર પ્રકારના (૭-૧૦) ભેદો પડે છે. . (૧૧) ગમિકકૃત–જે સૂત્રના એકસરખા આલા-પાઠ હોય તેને ગમિકશ્રુત કહેવાય છે. બારમું દષ્ટિવાદ નામનું અંગ હતું. તેને માટે કહેવાય છે કે એના પાઠો એકસરખા હતા. એ અંગ વિચ્છેદ ગયું છે. આ ગ્રંથ અનુબ્રુપમાં જ હોય તે તે ગમિકશ્રુત કહેવાય. શ્રુતજ્ઞાનને આ વિભાગ નષ્ટ થઈ ગયે છે એવી માન્યતા છે.
(૧૨) અગમિકકૃત–-જેના આલા એકસરખા ન હોય તે અગમિકશ્રુત કહેવાય છે. પૂર્વના ગ્રંથ કહે છે કે કાલિકકૃતમાં સરખા આલાવો ન હતા. આલાને સંબંધ માત્રામેળ સાથે છે, કે અનુદાત્ત, ઉદાત્ત, સ્વતિ સાથે છે, કે એમાં અક્ષરમેળને વિષય છે, કે ગુરુલઘુની ગણત્રી છે એ વાત શોધખોળ માગે છે. મુદામ કારણસર આ વિભાગ (૧૧ અને ૧૨) પાડવામાં આવ્યા હોય એમ લાગે છે, પણ ચેકસ સ્પષ્ટતા થતી નથી.
(૧૩) અંગપ્રવિકૃત–મૂળ આગમ ગ્રંથમાં જે શ્રુતજ્ઞાન છે તેને અંગપ્રવિષ્ટ શ્રુતજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. બાર અંગેની વિચારણા ઉપર થઈ ગઈ. (જુઓ પૃ. ૯૧-૯૨). બારમું અંગ દષ્ટિ વાદ અલભ્ય છે, નાશ પામી ગયું છે, વીસરાઈ ગયું છે. અંગની અંદર બતાવેલ જ્ઞાન બહુ જ આધારભૂત ગણાય છે. તે તીર્થંકરદેવના સમયમાં બનાવેલ હોઈ ખૂબ આધારભૂત અને માનનીય મનાય છે. એના પ્રણેતા ત્રિપદી સાંભળીને સ્વયં પ્રેરણાથી એની રચના કરે છે. એ અંગશ્રતને મહિમા તીર્થ ચાલે ત્યાં સુધી ચાલુ રહે છે.
(૧૪) અંગબાહ્યશ્રત–ઉપર જણાવેલ બાર અંગેની બહાર રહેલું જ્ઞાન તે અંગબાહ્ય શ્રુતજ્ઞાન છે. ઉપાંગે, પ્રકરણ ગ્રંથે,
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ આવશ્યકે, દશવૈકાલિક વગેરે સર્વને સમાવેશ અંગબાહ્ય શ્રુતજ્ઞાનમાં આવે છે.
શ્રુતજ્ઞાનના આ ચૌદ પ્રકારે વૈયક્તિક નજરે અને શાસ્ત્રરચનાને અંગે કરવામાં આવ્યા છે. એમાં જ્ઞાન અને અજ્ઞાન બન્નેને સમાવેશ થાય છે. અજ્ઞાન એટલે જ્ઞાનને અભાવ એવો અર્થ નથી પણ ફળ વગરનું અથવા આડે માર્ગો ઉતારનારું જ્ઞાન એ અર્થ થાય છે. ઘણીવાર આવા અજ્ઞાનવાળા અર્થાત્ મિથ્યાજ્ઞાનવાળા પણ બાહ્ય નજરે ભારે વિદ્વત્તા દાખવે છે, પણ પરિણામશૂન્ય અથવા વિપરીત હોય છે, આવા મિથ્યાજ્ઞાનને પણ અહીં શ્રુતજ્ઞાનમાં જ સમાવેશ કરાય છે, પરંતુ ખરેખર તે તેમને સમાવેશ કૃતઅજ્ઞાનમાં થાય.
મતિજ્ઞાનના અઠ્ઠાવીશ ભેદ ઉપર પાડી બતાવવામાં આવ્યા તે તર્કશાસ્ત્રને અને નવયુગના ન્યાય(Logic)ને સંમત હોય અથવા તેને બંધ બેસતા હોય એમ જણાય છે. શ્રુતજ્ઞાનના ચૌદ ભેદમાં બે બે ભેદ સાથે વિચારવાના છે, એમાંના કેટલાક પ્રકાર જૈન, ગ્રંથની અપેક્ષા કરતા હોય તે પણ ભાસ થાય છે. શ્રુતજ્ઞાનના વીસ પ્રકારે
કૃતજ્ઞાનના વીશ પ્રકાર પણ પાડવામાં આવ્યા છે. તે જૈન શાસ્ત્રના જ્ઞાનને આધારે છે. એટલે એમાં જૈન શાસગ્રંથેના પ્રકારની વિચારણાને પ્રાધાન્ય છે, અને સાથે સાથે એમાં જ્ઞાનના આવિષ્કરણનું પૃથક્કરણ પણ છે. એ પ્રકારો પણ માનસશાસ્ત્ર અને ન્યાય(તર્ક)ને અનુંરૂપ છે, તે આગળ જોવામાં આવશે. એ વીશ પ્રકાર પણ સક્ષેપથી જાણીએ. ' (૧-૨) પર્યાયશ્રત અને પર્યાવસમાસકૃત–ઉપર જણાવ્યું તેમ પ્રાણીને અક્ષરને અનંતમે ભાગ ઉઘાડો રહે છે. પ્રાણીમાં નિગોદ સર્વથી નીચેની કોટિએ છે. એની ઉત્પત્તિ વખતે પ્રથમ સમયે અતિ સૂક્ષમ કુશ્રુત હોય, તેના પછી બીજે સમયે તેમાં જેટલું
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
જૈન દૃષ્ટિએ ક
વધારા થાય, જે જ્ઞાનની ઓછામાં ઓછી માત્રા છે, તે પર્યાયશ્રુત કહેવાય છે. આ શ્રુતજ્ઞાનના નાનામાં નાના અશ છે જે લબ્ધિઅપર્યાપ્તદશામાં હોય છે અને એનાથી વધારે નાના વિભાગ (પરિછેદ) જ્ઞાનને અંગે અકલ્પ્ય છે. આવા એક પર્યાયના જ્ઞાનને પર્યાયશ્રુતજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. એથી વધારે પર્યાયાના જ્ઞાનને પર્યાયસમાસશ્રુતજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. પ્રાણીમાં આવા અનેક શ્રુતપર્યાયાના જ્ઞાનની સંભાવના છે. એકથી વધારે પર્યાય થાય એટલે પર્યાયસમાસ કહેવાય છે.
(૩–૪) અક્ષરશ્રુત અને અક્ષરસમાસશ્રુત—પૃ. ૯૩માં લબ્ધિઅક્ષરની વિચારણા થઈ ગઈ. એમાં લબ્ધિઅક્ષરનું સ્વરૂપ વિચારવું. શબ્દશ્રવણુ કે રૂપદર્શનથી એના અર્થના રિજ્ઞાન સાથે અક્ષરની ઉપલબ્ધિ થાય તેને લબ્ધિઅક્ષર કહેવામાં આવે છે. આવા એક અક્ષરનું–અકારથી માંડીને હકાર સુધીના કોઈપણ એક અક્ષરનુ જ્ઞાન તે અક્ષરશ્રુતજ્ઞાન કહેવાય અને એ લખ્યક્ષરા પૈકી એકથી વધારે અક્ષરાનું જ્ઞાન થાય, બે, ત્રણ, ચાર કે તેથી વધારે અક્ષરોનું જ્ઞાન થાય તે અક્ષરસમાસશ્રુત.
(૫–૬) પદશ્રુત અને પદસમાસશ્રુત--ઘણા અક્ષરાને એકઠા કરવાથી અથની પરિસમાપ્તિ થાય તેને પદ્મ કહેવામાં આવે છે. છૂટા છૂટા અક્ષરોને એકઠા કરવાથી શબ્દ અને તે પણ પદ કહે. વાય. કૈાઈ શાસ્ત્રગ્રંથના એક પદને પદ કહે છે. દા. ત. આચારાંગના અઢાર હજાર પદના જ્ઞાન પૈકી એક પદનું જ્ઞાન થાય તેને પદ્મશ્રુત કહે છે. પ્રથમના અર્થ વધારે સમીચીન લાગે છે. એક પદના જ્ઞાનને પદશ્રુત અને એકથી વધારે પદાના જ્ઞાનને પદસમાસશ્રુત કહેવામાં આવે છે.
(૭-૮) સંઘાıશ્રુત અને સંધાતસમાસશ્રુત——વિભાગેા પાડવામાં આવ્યા હોય ત્યાં એક વિભાગનું જ્ઞાન તે સધાતદ્ભુત, અને એકથી વધારે વિભાગનું જ્ઞાન તે સધાતસમાસશ્રુત. ગતિ ચાર બતાવી હોય, ઇંદ્રિય પાંચ બતાવી હોય તેા દેવગતિ, મનુષ્યગતિ, નારક
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૯
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ ગતિ કે તિર્યંચગતિ પૈકી એકનું જ્ઞાન થાય અથવા પાંચ ઇદ્રિમાંની કોઈપણ એક ઈદ્રિયનું જ્ઞાન થાય તે સંઘાતકૃત અને એકથી વધારે ગતિ કે એકથી વધારે ઈદ્રિયનું જ્ઞાન થાય તે સંઘાતસમાસશ્રત. આવી રીતે અનેક વિભાગો કર્મોને અંગે, શરીરેને અંગે, સંઘયણ-સંસાનને અંગે પાડવામાં આવ્યા છે, તે પૈકી એક વિભાગનું જ્ઞાન તે સંઘાતશ્રત અને એકથી વધારે વિભાગ(દ્વાર)નું જ્ઞાન તે સંઘાતસમાસકૃત.
માગણ શું છે તે સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર છે. સંસારમાં અનલ જીવે છે. પ્રત્યેક જીવને વિકાસ અલગ અલગ પ્રકારને છે, એમાં ચિત્રવિચિત્ર ભિન્નતા છે. એની શરીરરચના, સ્વભાવરચના, એનાં રૂપરંગ, એની ચાલ, એની બેલી, એની વિચારશક્તિ, એનું મને બળ, એના ભાવે ભિન્ન ભિન્ન હોય છે. આ રીતે દુનિયા પિતે જ એક પ્રકારનું અજાયબઘર બની રહેલ છે. આવી અનેક અનંત વિવિધતાઓને ચૌદ વિભાગમાં જ્ઞાની પુરુષોએ વહેંચી નાંખી છે. એ ચૌદ વિભાગના દરે પેટાવિભાગ થાય છે. આમ અનંત પ્રકારની ભિન્નતાના બુદ્ધિગમ્ય વર્ગીકરણને “માર્ગણ” કહેવામાં આવે છે.
ગતિને આશ્રીને અને વિચારીએ, તે તેના દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નારક એવા ચાર વિભાગે પડે. એ પ્રથમ ગતિમાર્ગણા થઈ. પાંચ ઇન્દ્રિયમાં સર્વ જીવોનું વર્ગીકરણ થાય, તે બીજી ઇદ્રિયમાર્ગણા થઈ. પૃથ્વી, અપ, તેજ, વાયુ, વનસ્પતિ અને ત્રસ એમ છ પ્રકારની કાયાને ધ્યાનમાં લઈને જીવોનું વર્ગીકરણ કરવું તે ત્રીજી કામાર્ગણ જાણવી. ગની અપેક્ષાએ પ્રાણીને મનગ, વચનગ, કાગ હોય, એ ત્રણ વિભાગે પ્રાણીની વિચારણા કરવી તે એથી યેગમાર્ગણા સમજવી. વેદ ત્રણ છે – પુરુષવેદ, સ્ત્રીવેદ અને નપુંસવેદ, વેદની અપેક્ષાએ સર્વ પ્રાણીની વિચારણા કરવી તે પાંચમી વેદમાગણ. સર્વ પ્રાણીઓના કષાયની અપેક્ષાએ ચાર વિભાગ કરવા અર્થાત્ સર્વ પ્રાણીઓને કોથી, માની,
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦.
જૈન દષ્ટિએ કમ માયાવી અને લેભી એ ચાર વર્ગમાં વહેંચી વિચારવા તે કષાયમાર્ગણા છઠ્ઠી. જ્ઞાનની અપેક્ષાએ જીના આઠ પ્રકાર પડે— મતિજ્ઞાની, શ્રુતજ્ઞાની, અવધિજ્ઞાની, મને પર્યવજ્ઞાની, કેવળજ્ઞાની, મતિઅજ્ઞાની, શ્રુતજ્ઞાની, અવધિઅજ્ઞાની (વિભૂંગાની). એ પ્રકાર ના પ્રાણીના વગીકરણની વિચારણા તે સાતમી જ્ઞાનમાર્ગણા. ચારિત્રના સાત પ્રકાર થાય-સામાયિક, છેદોષસ્થાન, પરિહારવિશુદ્ધિ, સૂફમસંપરાય, યથાખ્યાત, દેશવિરતિ અને અવિરતિ. આ રીતે પ્રાણીના સાત વિભાગ પાડી તેની વિચારણા કરવી તે આઠમી સંયમ
માર્ગણા.
તે જ પ્રમાણે દર્શનની અપેક્ષાએ પ્રાણના ચાર પ્રકાર પડે– ચક્ષુદર્શની, અચક્ષુદર્શની, અવધિદર્શની અને કેવળદર્શની. એ રીતે પ્રાણીની વિચારણા તે નવમી દર્શન માણ. આનું વર્ણન જ્ઞાન : વિભાગ પૂરો થતાં તુરતમાં નીચે આવનાર છે. જુઓ પૃ. ૧૧૩.
આત્માના અધ્યવસાયના (લેશ્યના) છ પ્રકાર છે-કૃષ્ણ, નીલ, કાપિત, તેજ, પદ્મ અને શુકલ. પ્રથમની ત્રણ લેશ્યા અશુદ્ધ છે, પછવાડેની ત્રણ શુદ્ધ છે. એ છ લેગ્યામાં સર્વ જીવેનું વર્ગીકરણ કરી તેને અભ્યાસ કરે તે દશમી લેશ્યામાર્ગણ.
યોગ્ય સામગ્રીને સદુભાવે મોક્ષમાં જવાની યોગ્યતાવાળા જેને ભવ્ય કહેવામાં આવે છે, તેવી યોગ્યતા વગરના તે અભવ્ય. આ ભવ્યાભવ્યના વર્ગીકરણને અંગે પ્રાણીને વિચાર કરે તે અગિયારમી ભવ્યમાર્ગણ | શ્રદ્ધાને અંગે સમ્યગ્રષ્ટિ અને તે વગરના છના છ પ્રકાર બને છે–મિથ્યાત્વી, સાસ્વાદનીય, મિશ્ર, શાપથમિક, ઔપશ મિક અને ક્ષાયિક. (આનું વર્ણન દર્શનમેહનીય કર્મની વિચારણામાં નીચે આવશે.) આ પ્રકારના જીના વર્ગીકરણની વિચારણા કરવી તે બારમી સમ્યફવમાર્ગણા.
મને જ્ઞાનની અપેક્ષાએ સનિઆ (સંજ્ઞી) જીવ અને તે વગરના અસનિઆ (અસંસી) ના બે વર્ગો થાય. આ મેં વર્ગોને
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૦૧ અનુલક્ષી જીવેની વિચારણા એ તેરમી સંજ્ઞીમાર્ગણા. ચૌદમી આહારકમાર્ગણામાં આહાર કરનાર અને આહાર ન કરનાર(અનાહારક) જીના બે પ્રકાર પડે છે. આ ચૌદમી અને છેલ્લી સંસારી જીના વગીકરણની પદ્ધતિ છે. માર્ગણ એટલે વિચારણા
આ રીતે પ્રથમની ગતિમાર્ગણના જ વિભાગ, બીજી ઇન્દ્રિયમાર્ગણના ૫ વિભાગ, ત્રીજી કાયમાર્ગણાના ૬ વિભાગ, જેથી
ગમાર્ગણાના ૩ વિભાગ, પાંચમી વેદમાર્ગણાના ૩ વિભાગ, છઠ્ઠી કષાયમાર્ગણાના ૪ વિભાગ, સાતમી જ્ઞાનમાર્ગણાના ૮ વિભાગ, આઠમી સંયમમાર્ગણના ૭ વિભાગ, નવમી દર્શનમાર્ગણના ૪ વિભાગ, દશમી લેશ્યામાર્ગણાના ૬ વિભાગ, અગિયારમી ભવ્ય માર્ગણાના ૨ વિભાગ, બારમી સમ્યકત્વમાગણના ૬ વિભાગ, તેરમી સંજ્ઞીમાર્ગણાના ૨ વિભાગ અને ચૌદમી આહારકમાર્ગણના ૨ વિભાગ મળી કુલ દર વિભાગ થાય છે. આ માર્ગણાના વિભાગે ખૂબ ઉપયોગી છે.
માગણના વિભાગો પૈકી એક વિભાગનું જ્ઞાન થાય તે સંઘાતશ્રત સાતમું. દાખલા તરીકે ગતિ પૈકી દેવગતિનું જ્ઞાન કે સંયમને અંગે દેશવિરતિ પ્રાણીનું જ્ઞાન. અને એવા એકથી વધારે પેટાવિભાગનું જ્ઞાન થાય તેને સંઘાતસમાસથુત કહેવામાં આવે છે.'
" (૯–૧૦) પ્રતિપત્તિકૃત અને પ્રતિપત્તિસમાસકૃત–ઉપર માર્ગણના ચૌદ પ્રકાર બતાવ્યા તે પૈકી એક માર્ગણામાં વર્તતા ઇવેનું જ્ઞાન તે પ્રતિપત્તિકૃત અને એકથી વધારે માર્ગણામાં વર્તતા જીવનું જ્ઞાન તે પ્રતિપત્તિસમાસકૃત થાય. સંઘાતકૃતમાં માર્ગણાના પેટભેદોને વિચાર થાય જ્યારે પ્રતિપત્તિકૃતમાં ચૌદ પૈકી આખી એક માર્ગણાનું જ્ઞાન થાય. બાસઠ પિકી એકથી વધારે પેટાવિભાગોનું જ્ઞાન તે સંઘાતસમાસકૃત, અને ચૌદ પૈકી એકથી વધારે માર્ગણામાં વર્તતા જીવેનું જ્ઞાન તે પ્રતિપત્તિસમાસકૃત. ' (૧૧-૧૨) અનુગકૃત અને અનુગસમાસકૃત–એક પદનું નિરૂપણ કરવું તે અનુગ. દા. ત. કોઈ પણ એક
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ર.
૧૨
જન દષ્ટિએ કર્મ શબ્દ લઈએ. દેવ, શૃંગ, ખર એ પદ કહેવાય, શબ્દ કહેવાય.. સમાસના શબ્દો બનાવટી પણ હોય. એક શબ્દ બનાવટી ન હોય. જે વસ્તુ જ ન હોય તેને જણાવનાર વાચક શબ્દ પણ ન હોય. કોઈ પણ શબ્દની વાય વસ્તુ જરૂર હોય. આકાશપુષ્પ સમાસ છે. સમાસની વાચ્ય વસ્તુ હોય કે ન પણ હોય. આવી એક સત્ પદની પ્રરૂપણ તે અનુગકૃત અને એકથી વધારે સત પદની પ્રરૂપણ તે અનુગસમાસકૃત. " (૧૩–૧૪) પ્રાભૃતપ્રાભૃતકૃત અને પ્રાભૃતપ્રાભૃતસમાસકૃત– દષ્ટિવાદ નામના અંગમાં દરેક વિષયના ઉપર લેખ હતા. આપણે પુસ્તકમાં વિભાગ પાડીએ અને વિભાગમાં પ્રકરણે પાડીએ, તે પ્રમાણે મૂળસૂત્રમાં અધ્યયન અને ઉદ્દેશ હોય છે, કષાયપાહુડ, કર્મપાહુડ વગેરે. એક વિષય જેમાં પૂરો થાય તેને પાહુડપાહુડ. (પ્રાકૃતપ્રાભૂત) કહેવાય. એવા એક પ્રાભૃતપ્રાભૂતનું જ્ઞાન તે પ્રાકૃત પ્રાભૃતકૃતજ્ઞાન અને એકથી વધારે પ્રાભૃતપ્રાભૂતનું જ્ઞાન તે પ્રાભૃતપ્રાભૂતસમાસ શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય.
(૧૫-૧૬) પ્રાભૂતકૃત અને પ્રાણીસમાસકૃત–અનેક પ્રાભૂતપ્રાભૂત મળીને એક પ્રાકૃત થાય, જેમ ઘણા પ્રકરણે મળીને એક વિભાગ થાય. આવા પ્રાલતનું–વિભાગનું જ્ઞાન તે પ્રાભૂતકૃતજ્ઞાન સમજવું અને એકથી વધારે પ્રાભૂતનું જ્ઞાન તે પ્રાકૃતસમાસકૃતજ્ઞાન. ઉપમિતિભવપ્રપંચાના આઠ અધ્યાય હોય તે પ્રત્યેકને પ્રાકૃત કહી શકાય. અને દરેક અધ્યાયમાં ત્રીશ, પાંત્રીશ, ચાળીશ પ્રકરણ પાડયાં હોય તે પ્રાકૃતપ્રાભૂતકૃત કહેવાય. અનેક ઉદ્દેશાઓ મળીને એક અધ્યયન થાય છે, તે પ્રમાણે ' (૧૭-૧૮) વસ્તુશ્રુત અને વસ્તુસમાસકૃત–અનેક પ્રાભૂતને સરવાળે થતાં એક શ્રુતસ્કંધ થાય, એક વિષયને વિસ્તાર ખડે થઈ જાય. અનેક પ્રાભૂતને સમૂહ, અનેક અધ્યયનેને સમૂહ તે વરતુશ્રુત. આખી વસ્તુનું સમગ્ર નિરૂપણ, દા. ત. દ્રવ્યાસ્તિકાય -દ્રવ્યાનુગતર્કણ. એ પ્રમાણે એક વિષયનું પર્વનું જ્ઞાન, આખા
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિ
શ્રુતસ્કંધનું જ્ઞાન વસ્તુસમાસશ્રુત.
૧૦૩
તે વસ્તુશ્રુત અને એકથી વધારે વસ્તુનું જ્ઞાન તે
(૧૯૨૦) પૂર્વશ્રુત અને પૂર્વસમાસŁત—આવા વિષયાના આખા ગ્રંથનું નામ પૂર્વ કહેવામાં આવતું હતું. ચૌદ પૂર્વનાં નામે જાણવાં જેવાં છે ૧ ઉત્પાદપૂર્વ, ૨ આગ્રાયણીય, ૩ વીયપ્રવાદ, ૪ અસ્તિપ્રવાદ, ૫ જ્ઞાનપ્રવાદ, ૬ સત્યપ્રવાદ, ૭ આત્મપ્રવાદ, ૮ કમપ્રવાદ, ૯ પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાદ, ૧૦ વિદ્યાપ્રવાદ, ૧૧ કલ્યાણુપ્રવાદ, ૧૨ પ્રાણપ્રવાદ, ૧૩ ક્રિયાવિશાળ અને ૧૪ લેાકબિન્દુસાર. આ ચૈાદ પૂર્વના જ્ઞાનના નાશ થઈ ગયા છે. નામેા ઉપરથી એની અંદરના વિષયાના સામાન્ય ખ્યાલ આવી જશે. આવા એક પૂર્વનું જ્ઞાન થવું તે પૂર્વશ્રુત કહેવાય. અને એકથી વધારે પૂર્વનું જ્ઞાન થવું તે પૂર્વસમાસશ્રુત, વાત શ્રુતજ્ઞાનની છે, બીજાને જ્ઞાન આપવાની છે, વિચારના વાહનની છે, અને તેટલા માટે પૃથક્કરણ અને સ્પષ્ટીકરણ માગી લે તેવી છે. શ્રુતજ્ઞાનના ભેદ કરતી વખતે પૂર્વસાહિત્યને નજરમાં રાખેલ છે. તે ભેદોને ત્યારપછીના સાહિત્યમાં લાગુ પાડી શકાય તેમ છે.
આ રીતે મતિજ્ઞાનના ૨૮ અથવા ૩૪૦ અને શ્રુતજ્ઞાનના ૧૪ અથવા ૨૦ પ્રકાર થયા. તેમને આવરણ કરનાર ક તે અનુક્રમે મતિજ્ઞાનાવરણીય કમ અને શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય ક્રમ કહેવાય છે. આ રીતે ઇન્દ્રિય કે મન દ્વારા થતાં પરોક્ષ જ્ઞાનની વિચારણા કરી. દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી શ્રુતજ્ઞાનના વિચાર
શ્રુતજ્ઞાનના વિષય પૂરા કરતાં એક વાત જણાવી દઈએ. દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી અને ભાવથી શ્રુતજ્ઞાનના ચાર ભેદ પણ કરી શકાય. આ વાત ખૂબ વિચારવા જેવી છે. શ્રુતજ્ઞાનવાળા જ્ઞાની દ્રવ્યથી સર્વ દ્રવ્યાને જાણે, એ દેખે નહિ પણ કલ્પી શકે. એ દૃષ્ટિએ શ્રુતજ્ઞાનની મર્યાદા સર્વે દ્રવ્યની છે. ક્ષેત્રથી શ્રુતજ્ઞાની લેાકાલેાકના સર્વક્ષેત્રાને આદેશે જાશે. કાળથી શ્રુતજ્ઞાની સર્વ કાળને-ભૂત, ભવિષ્યતા અને વર્તમાનને જાણે અને ભાવથી શ્રુતજ્ઞાની આદેશે
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૪
જૈન દષ્ટિએ કમ કરીને સર્વ પર્યાને જાણે. ઉત્કૃષ્ટ કૃતજ્ઞાની કેવળજ્ઞાન સમેવડે હોય, પણ તેનું જ્ઞાન આદેશથી હોય, મન દ્વારા હેય. મતિશ્રુતજ્ઞાન વ્યવહારથી પ્રત્યક્ષ કહેવાય, પરમાર્થ પણ કહેવાય. અક્ષ એટલે આત્મા. અવધિજ્ઞાન - વ્યવહારથી પ્રત્યક્ષ, પણ મન કે ઇન્દ્રિયની દરમ્યાનગીરીને કારણે વસ્તુતઃ પક્ષ મતિશ્રુતજ્ઞાનની વિચારણા પછી હવે પરમાર્થે પ્રત્યક્ષજ્ઞાન તરફ વળીએ. એમાં પ્રથમ અવધિજ્ઞાન આવે. એને વિષય રૂપી દ્રવ્ય છે, જે દ્રવ્યને વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ હોય તે રૂપી દ્રવ્ય કહેવાય. એ ગમે તેટલું નાનું કે સૂકમ દ્રવ્ય હોય, તે અણ હોય કે ઈલેકટ્રોન હોય, તે સર્વ રૂપી દ્રવ્ય આ અવધિજ્ઞાન વિષય થઈ શકે છે. અવધિજ્ઞાનવાળે આ રૂપી દ્રવ્યને, . કોઈ વસ્તુની, સૂથમદર્શક યંત્રની કે ટેલિસ્કોપની અથવા તે આંખ ની મદદ વગર સીધેસીધા દેખી શકે છે. •
આ અવધિજ્ઞાન ભવપ્રત્યય અને ગુણપ્રત્યય હોય છે. દેવગતિ અને નરકગતિમાં એ જ્ઞાન ત્યાંના સર્વ જીવેને હોય છે. તે ભવપ્રત્યય કહેવાય છે. મનુષ્ય કે તિર્યંચ ગતિમાં આકરી તપસ્યા, સાહિત્યસેવા કે જ્ઞાનની આરાધનાને પરિણામે અવધિજ્ઞાન થાય તે ગુણપ્રત્યય કહેવાય છે. દ્રવ્ય તે અનંત છે એટલે અવધિજ્ઞાનના અસંખ્ય ભેદ પડે, પણ સમજવા માટે એના છ વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે.
(૧) અનુગામી અવધિજ્ઞાન–એક પ્રાણુને દશ માઈલના વિસ્તારનું અવધિજ્ઞાન થયું એટલે એ દશ માઈલની અંદર રહેલા સર્વ રૂપી દ્રવ્યને જાણે, દેખે, પણ જે એને આનુગામિક પ્રકાર હોય તે તે જ્યાં જાય ત્યાંથી દશ માઈલના વિસ્તારમાં રૂપી દ્રવ્યને દેખે. આજે મુંબઈમાં હોય તે મુંબઈથી દશ માઈલના વિસ્તારમાં દેખે અને કાલે સુરત જાય તે ત્યાંથી દશ માઈલના વિસ્તારમાં
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ દેખે. આંખની પેઠે આ આનુગામિક અવધિજ્ઞાન સાથે જાય છે. પ્રાણી જ્યાં જાય ત્યાં તેની સાથે એ જ્ઞાન જાય છે.
(૨) અનનુગામી અવધિજ્ઞાન – જે સ્થાને અવધિજ્ઞાન થયું હોય તેની ક્ષેત્રમર્યાદામાં તે જ્ઞાન રહે, તે મર્યાદા બહાર જાય તે સાથે જ્ઞાન ન જાય. એને વીજળીના દીવા સાથે સરખાવી શકાય. એ જ્યાં હોય ત્યાં પિતાના ક્ષેત્રમાં પ્રકાશ આપે. પણ એ બીજે જાય નહિ. શંખલાબદ્ધ દીપકની ઉપમા એને ગ્રંથમાં આપી છે. તે વીજળીના દીવાને બરાબર લાગુ પડે છે. જે સ્થાને જે મર્યાદાએ એ જ્ઞાન થયું હોય તેટલું જ અને ત્યાં જ રહે, પણ સાથે ન ચાલે તે અનનુગામી. દી ખરે, પણ ફાનસમાં મૂકી રાખેલે હોય અને ફાનસને બાંધી રાખ્યું હોય તેના જે આ અનનુગામી અવધિજ્ઞાનને સ્વભાવ હોય છે.
(૩) વર્ધમાન અવધિજ્ઞાન – અવધિજ્ઞાન થયા પછી ઉત્તરત્તર વધારે વધારે મોટા ક્ષેત્રને વિસ્તાર સર કરતું જાય, શરૂઆતમાં એકબે ઈંચ કે વાંચદશ ફૂટના પ્રદેશને ઘેરે, પરિણામવિશુદ્ધિથી ક્ષેત્રમાં વધારો કરતું જાય તે ઠેઠ લેકના છેડા સુધી પહોંચી જાય, કમસર વિકાસ પામતું જાય તે ત્રીજું વર્ધમાન અવધિજ્ઞાન. સારા અધ્યવસાય, ઉત્તમ વર્તન, વિશિષ્ટ ગસાધનાથી ક્ષેત્રમર્યાદા લાંબી લાંબી થતી જાય છે, અગ્નિમાં સરપણ નાખવામાં આવે અને અગ્નિ વધતું જાય તેની પડે. ન (4) હીયમાન અવધિજ્ઞાન – ઉત્પન્ન થતી વખતે જેનું ક્ષેત્ર . મોટું હોય, પછી પરિણામ ઢીલા પડતા જાય, સામગ્રીને અ૫લાભ થતું જાય અને જ્ઞાનનું ક્ષેત્ર સંકેચાતું જાય તે હાનિ પામનાર અવધિજ્ઞાનને હીયમાન અવધિ કહેવામાં આવે છે. હળવે હળવે ઘટતું જાય તે હીયમાન.
(૫) પ્રતિપાતી અવધિજ્ઞાન – થયેલું અવધિજ્ઞાન ગેબ થઈ જાય તે, દીવાને ટૂંક મારતાં તે ઓલવાઈ જાય તેવું, પ્રતિપાતી. આવેલું થયેલું જ્ઞાન ચાલી જાય તે પ્રતિપાતી. કાજો કાઢતા મુનિને
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
જૈન દષ્ટિએ કર્મ અવધિજ્ઞાન થયું, સેવાનું ફળ મળ્યું, ઈન્દ્રને ઇન્દ્રાણને પગે પડતે જે. આવા મોટા પુરુષ સ્ત્રીને નમતા હશે એમ વિચારી તેમનાથી હસી પડાયું અને આવેલું જ્ઞાન ચાલ્યું ગયું. આવા હઠી જનાર, ખલાસ થઈ જનારા જ્ઞાનને પ્રતિપાતી અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. એક સપાટે ખલાસ થઈ જાય તે પ્રતિપ્રાતી. હીયમાન ધીમે ધીમે જાય ત્યારે પ્રતિપાતી એકસાથે હઠી જાય. - (૬) અપ્રતિપાતી અવધિજ્ઞાન – થયેલ અવધિજ્ઞાન જાય નહિ તે અપ્રતિપાતી. ઘણે ભાગે કેવળજ્ઞાન થયા પહેલાં એક અંતમૂહુર્ત કાળે એ થાય છે, સ્થિર રહે છે અને પછી કેવળજ્ઞાનમાં સમાઈ જાય છે, એને પરમાવધિ પણ કહેવામાં આવે છે. આ અપ્રતિપાતી. અવધિજ્ઞાન સમસ્ત લેકના રૂપી દ્રવ્યને અને અલેકના એક પ્રદેશને છેવટે દેખે – જાણે
રૂપી દ્રવ્યના દર્શનમાં અનેક ભેદ પાડી શકાય એટલે અવધિજ્ઞાનના અસંખ્ય ભેદ પડી શકે. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની નજરે જાઈએ તે અવધિજ્ઞાનના ચાર પ્રકાર થાય. દ્રવ્યની અપેક્ષાએ ઓછામાં ઓછા અનંત રૂપી દ્રવ્યને જાણે – દેખે અને વધારેમાં વધારે સર્વ રૂપી દ્રવ્યને જાણે – દેખે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અવધિજ્ઞાની જઘન્યથી અંગુળના અસંખ્યાતમા ભાગના ક્ષેત્રમાં વિસ્તરે અને ઉત્કૃષ્ટથી લેકના આખા ક્ષેત્રને ઘેરી લઈ શકે અને અસત્કલ્પનાથી અલેકમાં લેકપ્રમાણ અસંખ્ય ખંડને જાણે – દેખે.
કાળથી અવધિજ્ઞાની એક સેકન્ડના લાખમાં ભાગ જેટલા કાળના રૂપી દ્રવ્યને જાણે દેખે અને ઉત્કૃષ્ટથી અતીત અનાગત કાળના સર્વ રૂપી દ્રવ્યને જાણે – દેખે. ભાવથી અવધિજ્ઞાની રૂપી દ્રવ્યના અનંત ભાવેને (પર્યાને જાણે – દેખે. અનંતના અનંત ભેદ હોઈને જઘન્ય તેમ જ ઉત્કૃષ્ટ ભાવ અવધિજ્ઞાનમાં બંને સ્થાને અનંત શબ્દોને ઉપગ સમુચિત છે. સાચી દષ્ટિ વગર અવધિજ્ઞાન થાય તેને મતિઅજ્ઞાન કૃતઅજ્ઞાનની પેઠે અવધિઅજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. એને માટે “વિર્ભાગજ્ઞાન' શબ્દ પણ વપરાય છે. વિલંગ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિ
૧૦૭
જ્ઞાની અવળુંસવળું જાણે, મુદ્દા વગરનું જાણે, એના જ્ઞાનમાં શૂન્ય પરિણામ હોય. દેવા અને નારકમાં મિથ્યાત્વીને આ પ્રકારનું વિભગજ્ઞાન હાય છે. આ અવધિજ્ઞાન છદ્મસ્થને પણ હોય અને તિર્યંચને પણ હાય.
મન:પર્યાયજ્ઞાન
અવધિજ્ઞાનમાં રૂપી દ્રવ્ય દેખાય, ઘડો દેખાય, પેન્સિલ દેખાય, એરપ્લેન દેખાય, પણ ઘડાના લાવનારના મનમાં શા વિચાર ચાલે છે કે એરોપ્લેન ચલાવનારે શી ગાઠવણા ધારી રહ્યો છે એની એને ખખર ન પડે. વસ્તુને જતી આવતી નાશ પામતી ઉત્પન્ન થતી એ જોઈ શકે, પણ વસ્તુને અંગે પ્રાણીના મનમાં ચાલતા વિચારો કે થતા ફેરફાર એ જાણી શકે નહિ. મન:પર્યવજ્ઞાન મનના વિચારેને જાણી શકે છે. આ મન:પર્યવજ્ઞાન સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પ્રાણીઓના મનના વિચારને જાણે – દેખે. વિચાર કે અધ્યવસાય રૂપી છે. એને દેખવાનું કાર્ય મનઃ પવજ્ઞાન કરે છે.
મનઃ૫ વજ્ઞાનમાં ‘અમુક માણસે મનમાં ઘેાડા ચિંતળ્યા, ઘડે વિચાર્યું, હાથી જાણ્યા' આમ સામાના વિચારને જાણે અને દેખે. એનાં ઋજુમતિ અને વિપુલમતિ એવા બે પ્રકાર પડે છે. ઋજુમતિ બીજાના મનના પર્યાયાને સામાન્ય સ્વરૂપે જાણે છે, જ્યારે વિપુલમતિ વધારે સ્પષ્ટતાથી વિચારાને જાણે છે. દાખલા તરીકે, કેાઈ પ્રાણીએ ઘેાડા ચિંતન્યેા હાય તે ઋજુમતિ ઘેાડો ચિતવ્યા એટલું જાણે જ્યારે વિપુલમતિ તે વ્હેલર છે કે આરખ જાતના છે, રંગે સફેદ છે કે લાલ છે એમ વિગતવાર જાણે. ઋજુમતિ માત્ર ઘડાને ચિંતવ્યો એટલું જાણે જ્યારે વિપુલમતિ જાણે કે ચિંતવેલ ઘડા ત્રાંબાના છે, રંગે લાલ છે, અમુક નગરમાં ઘડેલા છે, મણુ પાણી સમાય એટલી તાકાતવાળા છે, અમુકના ઘડેલે છે વગેરે. વિપુલમતિ વિગતા જાણે, વધારે સ્પષ્ટતાથી જાણે. મનના વિચાર આકાર લે છે, એ આકારને જાણે તે મન: પવજ્ઞાન. વિચારની વર્તણુ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
જૈન દષ્ટિએ કમ હોય છે, વણા એ પૌગલિક છે, એના આકાર મનમાં બંધાય છે. જે ઘેડે આંખે દેખીએ તે ઘોડે મન વિચારની વણા દ્વારા અંદર તૈયાર કરે છે, એ આકારને જાણ તે મન:પર્યવજ્ઞાનને વિષય છે.
દ્રવ્યથી મન:પર્યવજ્ઞાની અનંત પ્રદેશવાળા અનંત પદાર્થોને જાણે. મન:પર્યવજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર અઢી દ્વીપ બતાવવામાં આવ્યું છે,. ઉપર તિશ્ચક સુધી અને નીચે રત્નપ્રભા સુધી એનું ક્ષેત્ર લંબાય. કાળથી મન:પર્યવજ્ઞાની ભૂતમાં થયેલા, ભવિષ્યમાં થવાના તથા વર્તમાન મને ગત ભાવને જાણે. ભાવથી મન:પર્યવજ્ઞાની મને ગત અસંખ્ય પર્યાને જાણે.
જુમતિના જ્ઞાનમાં સામાન્ય સ્પષ્ટતા હોય. વિપુલમતિના જ્ઞાનમાં વિશેષ ચેખવટ હેય. પર્યાની ગણના પણ વિપુલમતિમાં વધારે હેય. ક્ષેત્રમાં જુમતિ કરતાં વિપુલમતિનું ક્ષેત્ર અઢી આંગળ વધારે હોય. | મન પર્યવજ્ઞાની વર્તમાન મને ગત ભાવ જાણે એટલું જ નહિ પણ એ ભૂત-ભવિષ્યના મને ગત પદાર્થો જાણે, એ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે. પિતે અથવા અમુક પ્રાણીએ વર્ષો પહેલા ચિંતવન કરેલ હોય તે મને વણાના વિચારને – આકારેને મન:પર્યવજ્ઞાની જાણે, અને ભવિષ્યમાં થવાના વિચારોને પણ જાણે.
કેવળજ્ઞાન–સંપૂર્ણ દ્રવ્ય અને એના કુલ ગુણે તથા પર્યાયે ને કેવળજ્ઞાની એક સમયે જાણી લે છે. ભૂત, ભવિષ્ય કે વર્ત. માનનું કોઈ પણ પરિવર્તન એનાથી છૂપું રહેતું નથી. એ રૂપીઅરૂપી સર્વ દ્રવ્યોને સમકાળે જાણે. એમાં ભેદ નથી, પ્રકાર નથી, વિશેષતા – અપતા નથી, તરતમતા નથી, ઘટ્ટતા નથી કે કનિષ્ઠતા નથી. એક સંપૂર્ણ ભૂત-ભવિષ્ય-વર્તમાનના ત્રિકાળ વિષયેને, રૂપી. અરૂપી સર્વ દ્રવ્યોને, ગુણપર્યાને અને સર્વ પ્રકારના ભાવેને એ જ્ઞાન જાણે છે. અને એમાં જરા પણ ફેર પડતો નથી, ઉજવળતા
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૦૯ કે સ્પષ્ટતામાં તફાવત નથી, સમય કે સ્થળને સંકોચ કે વધઘટ નથી. કેવળજ્ઞાનને તેટલા માટે એક જ પ્રકાર છે.
પ્રથમના બે પરોક્ષ જ્ઞાનમાં પ્રથમ સામાન્ય બોધ (દર્શન) થાય છે, પછી વિશેષ બોધ (જ્ઞાન) થાય છે. વ્યંજનાવગ્રહ વગેરે પદ્ધતિએ એની વાત જાણવામાં આવે છે. પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનમાં પ્રથમ, જ્ઞાન થાય છે અને પછી દર્શન થાય છે. આ વાત બીજા દર્શનાવરણીય કર્મની વિચારણા સાથે વધારે સ્પષ્ટ થશે.
મતિજ્ઞાનના ૨૮ ભેદ, શ્રુતજ્ઞાનના ૧૪ ભેદ (અથવા ૨૦), અવધિજ્ઞાનના ૬ ભેદ, મન:પર્યવજ્ઞાનના ૨ ભેદ અને કેવળજ્ઞાનને ૧ ભેદ મળી જ્ઞાનના આ રીતે પ૧ પ્રકાર થાય છે. આ રીતે જ્ઞાનને પરિચય કર્યો. હવે જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ઓળખવાને પ્રયત્નો કરીએ. જ્ઞાનાવરણીય કર્મ અને તેના ભેદ
આટલી જ્ઞાનની પિછાણ કર્યા પછી જ્ઞાનાવરણીય કર્મ શું છે. તેને ખ્યાલ કરી શકાશે. જ્ઞાન તે સૂર્ય છે, ઝગઝગતે દીવડો. છે, એ ચેતનને મૂળ ગુણ છે, એ પિતે ચેતન જ છે, પણ તે સ્વયંપ્રકાશ તિગુણની આડું આચ્છાદન થાય તેને “આવરણ કહેવામાં આવે છે. દવાની આડે કપડાને પડદો કર્યો હોય અને પ્રકાશ ઓછો દેખાય, એક, બે ચાર કપડાં આડાં આવી ગયાં હોય તે પ્રકાશ મંદ મંદતર મંદતમ થાય તેમ જ્ઞાનપ્રકાશ આડાં કર્મવર્ગણાનાં આવરણો – આચ્છાદને આવ્યાં હોય તેમને જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે. અથવા, આકાશમાં નિર્મળ ચંદ્ર ઊગે હોય પણ આડાં વાદળાં આવે તે ચંદ્રના પ્રકાશને એવધત ઝાખ કરે છે અને વધારે ગાઢ વાદળાં હોય તે પ્રકાશને નહિવત્ બનાવી મૂકે છે, તેમ જ્ઞાનગુણની આડાં આવરણ આવી જ્ઞાનને પ્રકાશવા દેતા નથી, એ આવરણોને જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહેવામાં આવે છે. જેટલાં જ્ઞાનના ભેદો – પ્રકારો ઉપર બતાવ્યા તેટલાં આવરણે હોય છે.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
જૈન દષ્ટિએ કર્મ છતાં એક વાત ધારી રાખવા જેવી છે કે જ્ઞાનની આડાં ગમે તેટલાં આવરણો આવ્યાં હોય, છતાં એને અતિ સૂક્ષમ ઘણે નાને ભાગ તે ખુલ્લો હોય જ છે. કરંડિયામાં ગાઢ અંધકાર હેય તે પણ છિદ્રમાંથી જરા પ્રકાશ તે આવે છે, અથવા કપડા કે કામળના છિદ્રમાંથી પ્રકાશ જરા સરખે જરૂર આવે છે, એ રીતે અતિ ગાઢ અજ્ઞાનમાં પણ જરા સરખે પ્રકાશ તે પ્રત્યેક ચેતન માટે ખુલ્લો રહે છે. બીજી વાત એ છે કે આવરણે ગમે તેટલાં ગાઢ કે મંદ હોય પણ તે જ કાળે અંદર ઝળહળતે સૂર્ય તે બેઠેલે જ છે. પ્રત્યેક ચેતન સત્તાની નજરે અનંત જ્ઞાનથી ભરેલે છે, જ્ઞાનગુણવાળે છે, સ્વયં જ્ઞાનમય છે; જ્ઞાન જ છે. જ્ઞાન -બહારથી મેળવવા જવું પડતું નથી, અંદર ભરેલું જ છે, એના પર જે આચ્છાદને લાગી ગયેલાં છે તે દૂર કરવા જેવું છે. અને
ગ્ય પ્રયાસથી તેમને દૂર કરવાં શક્ય છે. ખરી રીતે જોઈએ તે જ્ઞાન બહારથી ભણવા કે મેળવવા જવું પડતું નથી, પણ અંદર છે. તેના પરનાં આવરણે ખસેડી તેને બહાર કાઢવા જેવું છે. અંગ્રેજીમાં ‘education' શબ્દ છે, તેનું મૂળ e=out and dulco = lead છે, એટલે અંદરથી બહાર કાઢવાની વાત છે. આ વાતને આશય સમજાઈ જાય તે જ્ઞાનની મહત્તા અને એની આત્મીયતા બરાબર ખ્યાલમાં આવી જાય તેમ છે.
જેટલા જ્ઞાનના પ્રકારો છે, જેટલી તેમાં તરતમતા છે, તેટલાં તેનાં આવરણ છે. અને જ્ઞાન પિતે આત્મસ્વરૂપ છે ત્યારે આવરણે કાર્મિક છે, પૌગલિક છે, જ્ઞાનગુણની આડે આવનાર અથવા -તેને આચ્છાદન કરનાર છે.
સામાન્ય સમજણ માટે આ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના પાંચ પ્રકાર પાડવામાં આવ્યા છે, તે નીચે પ્રમાણે છે –
૧. મતિજ્ઞાનાવરણીય (૧)
૧. કર્મની પ્રકૃતિની સંખ્યા બતાવવા આ ચાલુ સંખ્યાને કોંસમાં બતાવવામાં આવેલ છે, તે એકથી માંડીને ૧૫૮ સુધી જશે.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રની ઉત્તર પ્રકૃતિઓ
૨. શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય (૨) ૩. અવધિજ્ઞાનાવરણીય (૩) ૪. મનઃપવજ્ઞાનાવરણીય (૪) ૫. કેવળજ્ઞાનાવરણીય (૫)
૧૧૧
મતિજ્ઞાનાવરણીયમાં ૩૩૬ પ્રકાર અને ચાર પ્રકારની ઔષાતિકી, વૈનયિકી, કાર્મણિક્રી અને પાણિામિકી બુદ્ધિના સમાવેશ કરતાં ૩૪૦ ભેદ થાય છે. (જુએ. પૃ. ૮૮-૯૦) શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય કર્મમાં ભણવું ભણાવવું ન આવડે, વાંચવા સાંભળવા પર રુચિ ન થાય અને ભણેલ ભૂલી જવાય, અભ્યાસ થાય નહિ વગેરેના સમાવેશ થાય છે. બાકીના ત્રણ જ્ઞાનના આવરણા સ્પષ્ટ છે. જ્ઞાનના કુલ ૫૧ ભેદ થાય છે. જ્ઞાનાવરણીય કર્મને આંખના ‘પાટા' સાથે સરખાવેલ છે. આંખમાં જોવાની શક્તિ છે, પણ તેની આડા કપડાને પાટો બાંધવાથી તેની જોવાની શક્તિ મીંચાઈ જાય છે, તેવા જ્ઞાનાવરણીય કર્મના સ્વભાવ છે.
જ્ઞાનાવરણીય કર્મ ધાતીકર્મ છે, આત્માના મૂળ ગુણુના ઘાત કરનાર છે. એમાં પણ કેવળજ્ઞાનાવરણીય સર્વઘાતી છે, જ્યારે આકીના ચારે આવરણરૂપ કર્યાં દેશઘાતી છે. આ પાંચ ભેદ સમજવા માટે પાડેલા છે, બાકી તે પ્રત્યેક પ્રાણીના જ્ઞાનાવરણીય કર્મની તરતમતામાં ઘણા ભેદ પડે છે. આ રીતે પ્રથમ ઘાતી કર્મ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ સંબંધી વિચાર કર્યાં. હવે ખીજા કર્મ તરફ્ વિચારણા આગળ ધપાવીએ.
૨. દનાવરણીય ક્રમ`ની ઉત્તર પ્રકૃતિએ દર્શન' એટલે?—
જ્ઞાનાવરણીય કર્મને સમજવા માટે જેમ પ્રથમ જ્ઞાનને સમજવા પ્રયત્ન કર્યા હતા તેમ દર્શનાવરણીય કર્મને સમજવા માટે પ્રથમ દર્શનને સમજીએ.
કાશમાં ‘દર્શન' શબ્દના ૨૭ અર્થા આપ્યા છે. દર્શીનના
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
જૈન દષ્ટિએ કર્મ જાણીતા અર્થો લઈએ તે દેખવું એ એને મુખ્ય અર્થ છે. બીજે. જાતે અર્થ “ધર્મ સંબંધી જ્ઞાન થાય છે. નાયિક દર્શન, વિશેષિકદર્શન, બૌદ્ધદર્શન, જૈનદર્શન એ શબ્દોમાં દર્શનને અર્થ તત્વજ્ઞાન થાય છે. બાકી તે અરીસે, ઉપદેશ, નજરમાં આવવું, અભિપ્રાય વગેરે અનેક અર્થ થાય છે. અહીં ઉપર જણાવેલ “દેખવું” એ અર્થમાં દર્શન શબ્દ વપરાય છે. દર્શન એટલે દેખવું તે. જાણવામાં અને દેખવામાં તફાવત છે. આપણું ચર્મચક્ષુએ વસ્તુને જાણવા પહેલાં દેખવાની હોય છે. દેખ્યા પછી જાણવાનું બને. એ જ પ્રમાણે નાકે સુંઘવાથી, જીભે સ્વાદવાથી, કાને સાંભળવાથી કે વસ્તુને સ્પર્શથી વસ્તુને જાણતાં પહેલાં દેખી શકાય. આ પાંચે ઈન્દ્રિયથી દેખી કે જોઈ શકાય, તેને “દર્શન' કહેવામાં આવે છે. . બીજી રીતે વિચારીએ તે વસ્તુનું જ્ઞાન થતાં પહેલાં આપણા જેવા ચર્મચક્ષુવાળા પ્રાણીઓને ઉપર જણાવ્યું તે પ્રકારનું દર્શન થાય છે. મતિજ્ઞાન થાય તે વખતે વસ્તુને બંધ થાય છે. “આ કાંઈક છે” એવા વ્યંજનાવગ્રહથી શરૂ થતે બોધ અંતે ધારણમાં પરિણમે છે. તે મતિજ્ઞાનની આખી પદ્ધતિ પૃથક્કરણપૂર્વક આપણે ઉપર વિચારી ગયા. (જુઓ પૃ. ૭૭–૯૧). અને એ મતિજ્ઞાન પાંચમાંની કઈ ઈન્દ્રિય અથવા મનની દરમ્યાનગીરીથી થાય છે તે પણ આપણે વિચારી. ગયા. અને તેટલા માટે મતિજ્ઞાનને આપણે પક્ષ જ્ઞાનની કટિમાં મૂકયું હતું. આવા પ્રકારના જ્ઞાનમાં ગુણ અને પયોયનું જ્ઞાન ઈન્દ્રિય કે મનની મારફત થાય છે.
એવા પ્રકારનું જ્ઞાન થતાં પહેલાં વસ્તુને સામાન્ય બેધ થાય છે. દા. ત. આપણે સામે પડેલ ઘડાને રંગ વગેરે જાણીએ તે પહેલાં ઘડે છે એમ પ્રથમ આંખ દ્વારા દેખીએ છીએ. ગાયને પિછાનવા પહેલાં સામે ગાય છે એટલું સામાન્ય દર્શન થાય છે. વસ્તુમાં સામાન્ય અને વિશેષ એવા બે પ્રકાર હોય છે. સામે ઊભેલા હીરાચંદને મનુષ્યત્વ રૂપે બેધ એ સામાન્ય દર્શન છે. અને પછી તેના આકાર, રૂપ, રંગ, પહેરવેશથી એના હીરા
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિએ
૧૧૩
ચંદ્રુપણાને મધ એ એના સંબંધીનું વિશેષ જ્ઞાન છે. ગાયનું ગેાત્વ એ સામાન્ય છે, એ સામાન્યના ખાધ એ દર્શન છે, શીગડાવાળી પીળા ર'ગની ગાય' એવા વિશેષ એધ જ્ઞાન છે.
આ સામાન્ય ધ–મનુષ્યપણાના, ગાયપણાના-થાય તેને દર્શન કહેવામાં આવે છે. વિગતવાર વિશેષ ખાધ તે જ્ઞાન કહેવાય છે. એટલે આપણને જે રીતે કોઇ વસ્તુનું કે માણસનું જ્ઞાન થાય તે પહેલાં તેની જાતિનું દેખવું થાય છે, તેને દર્શન કહેવાય છે. આપણને જ્ઞાન સામાન્ય રીતે પાંચમાંની કોઈ ઇન્દ્રિય મારક્ત અથવા મન મારફત અથવા એકએ ઇન્દ્રિયા અને મન મારફત થાય છે. એટલે આપણને થતાં મતિશ્રુતજ્ઞાનને આપણે ઉપર પરેાક્ષ જ્ઞાન કહ્યું હતું. જંગલમાં સામે દૂરથી કાંઈ દેખાય ત્યારે માણસ હશે કે ઝાડનું ઠુંઠું હશે એમ લાગે, પછી માણસ છે. એમ લાગે એ દર્શીન. પછી એ હિંદી છે, હિંદુ છે, ધેાતિયાવાળા છે, પગે ચાલનારો છે એમ વધારે માહિતી મળે તે જ્ઞાન કહેવાય. એટલે જાતિના સામાન્ય ખાધ તે દર્શન અને વિશેષ વિગતવાર સમજણુ તે જ્ઞાન. વિશિષ્ટ ગુણક્રિયાની જાણ વગર માત્ર નિરાકાર નિવિકલ્પ મેધ થાય તે દશન અને વિશેષ બેધ થાય તે જ્ઞાન.
આપણને કોઈ વસ્તુ કે ભાવને પરિચય થતાં પ્રથમ સામાન્ય દર્શન થાય છે અને પછી વિશેષ બેધ થાય છે. તેથી આપણી દૃષ્ટિએ પ્રથમ દર્શનના ઉપયેાગ થાય, પછી જ્ઞાનના ઉપયાગ થાય. ઉપરના વિશિષ્ટ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનમાં આ સ્થિતિ પલટાઈ જાય છે. કેવળજ્ઞાનમાં દર્શન પહેલાં અથવા દન સાથે જ્ઞાન થાય છે. એટલે પ્રથમ વ્યાખ્યા જ્ઞાનની કરી. આ હકીકત ખૂબ સ્પષ્ટ છે, જરા મગજને તસ્દી આપી સમજી લેવા જેવી છે. કોઈ પણ વસ્તુને સામાન્ય પરિચય થાય તે દન છે અને વિશેષ પરિચય થાય તે
८
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
જૈન ષ્ટિએ ક
જ્ઞાન છે, અથવા દન વસ્તુના સામાન્યને નિર્દેશ છે, જ્યારે જ્ઞાન વસ્તુના વિશેષને નિર્દેશે છે.
દનાવરણના ચાર પ્રકાર
આંખની મારફત વસ્તુનું દૃન થવુ. તેને ચક્ષુદન કહેવામાં આવે છે. આંખ સિવાયની ઇન્દ્રિયાથી ત્વચા, જીસ, નાક કે કાનથી અથવા મન દ્વારા વસ્તુનું ઇન થવું અને અચક્ષુદન કહેવામાં આવે છે. એવા પ્રકારના દર્શનનું આવરણ ` કરે તેને ચક્ષુદનાવરણ અને અચક્ષુદનાવરણ કહેવામાં આવે છે. એકેન્દ્રિય, દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય પ્રાણીને ચક્ષુદનનાં આવરણુ હાય છે જ. એને ચક્ષુ જ હોતી નથી. ચાર કે પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા જીવાને ચક્ષુ હોવા છતાં ચતુદનાવરણ ક`ના યાગથી તેએ અંધ, રતાંવળા થાય છે. આવી રીતે જે જીવને બાકીની ઇન્દ્રિયો હાય નહિં કે મન ન હાય અથવા હોય તે બહેર મારી ગઈ હોય, તેને અચક્ષુદનાવરણ કર્યું હાય છે. આ પરાક્ષ જ્ઞાન (મતિ અને શ્રુત ના બાધ) પહેલાં થતાં સામાન્ય એધની વાત થઈ. એ પ્રમાણે અવધિજ્ઞાન થતાં પહેલાં અવધિદર્શીન અને કેવળજ્ઞાનને અંગેનું કેવળદર્શીન જે કર્મીના જોરથી અટકે તે અવધ નાવરણ અને કેવળઢશનાવરણુ કર્મ કહેવાય. મન:પર્યવજ્ઞાન તે થાય ત્યારે પ્રથમથી ક્ષયાપશમપ્રમાણે વિગતવાર વિશેષધર્મને ગ્રણ કરે છે એટલે એનું દન ન હેાઇ શકે. આ રીતે દનાવરણના ચાર
1
પ્રકાર થયા
૧. ચક્ષુદર્શનાવરણીય કર્મ (૬)
૨. અચક્ષુદર્શનાવરણીય કમ (૭)
૩. અવધિદર્શનાવરણીય કર્મી (૮) ૪. કેવળદર્શનાવરણીય કમ (૯)
દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવની મર્યાદામાં રૂપી દ્રબ્યાના સામાન્ય અવખાધ તે અવધિદર્શન અને સર્વ દ્રવ્યેાના સામાન્ય અંશના
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ અવધ તે કેવળદર્શન. ચારે પ્રકારના દર્શનાવરણ કર્મને પરિણામે સામાન્ય નિરાકાર ઉપગથી પ્રાણી વંચિત રહે. છમસ્થ જીવને સામાન્ય ઉપગ વગર વિશેષ બેધની શક્યતા નથી, એ વાત પણ ધ્યાનમાં રાખવી. એટલા માટે દર્શનાવરણ કર્મને પિળિયા (doorkeeper) સાથે સરખાવામાં આવેલ છે. કેઈ ઓફિસ કે શેઠને મળવા જવું હોય તે બહારથી કાર્ડ (પરિચયપત્ર) મેકલવું પડે છે, અસલ રાજકુળ કે રાજસભામાં જવા માટે વેત્રી–પિળિયા સાથે ખબર કહેવરાવવા પડતા હતા. વરદી એટલે કહેણ અથવા ખબર. એ અંદર નામ ન આપે તે રાજા કે અમલદારને મેળ ન થાય, રાજા બહારના મળવા આવનાર માણસને જાણી શકે નહિ. દર્શનાવરણ કર્મ હોય ત્યાં સુધી અર્થને સામાન્યપણે પણ અવધ ન થાય. જે કર્મથી જે દર્શન અટકે તે તેનું આવરણ કહેવાય. એટલા માટે દર્શનાવરણ કર્મને વેત્રી (પાળિયા) સાથે સરખાવ્યું છે. વેત્રી એટલે દરવાન, પિળિયે. એ વચે આડે હોય ત્યાં સુધી અંદર બેઠેલા રાજા કે અમલદારને બહાર રહેલા રાહ જોતા માણસનું ભાન થતું નથી. અવધિદર્શનાવરણ રૂપી પદાર્થનું દર્શન અટકાવે છે, અને કેવળદર્શનાવરણ સર્વ દ્રવ્યોને સામાન્ય બધ અટકાવે છે. અવધિદર્શનાવરણમાં રૂપી દ્રવ્યની દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ભાવ પ્રમાણે મર્યાદા છે અને કેવળદર્શનાવરણમાં સર્વ રૂપી અરૂપી દ્રવ્ય અને ભાવે આવી જાય છે. વિશેષના જ્ઞાનને અટકાવે, એને દેખવા પણ ન દે એ દર્શનાવરણ કર્મ સામાન્ય બંધની આડે આવે છે. દર્શનાવરણ હોય ત્યાં જ્ઞાનાવરણ તેટલા પૂરતું જરૂર હોય છે. મન પર્યાયદર્શનાવરણ કેમ નહિ?
મન:પર્યવજ્ઞાનમાં વિશેષ ધર્મોનું જ જ્ઞાન થાય છે. એમાં સામાન્ય બોધ થતો નથી. તેથી તેનું દર્શનાવરણ હાય નહિ, એટલે
મન:પર્યવદર્શનાવરણની જરૂર રહેતી નથી. - દશનના આવરણરૂપ નિદ્રાના પાંચ પ્રકાર
* પ્રાણુ ઊંઘમાં હોય ત્યારે દર્શન જરૂર અટકે છે. ઊંઘ
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
જન દષ્ટિએ કર્મ માણસ સામાન્ય બંધ ન પામે એ સમજાય તેવી વાત છે. નિદ્રાથી ઈન્દ્રિયના વિષયે રુંધાય છે. અને તેથી સમસ્ત દર્શનને ઘાત થાય છે. તેથી નિદ્રાને પણ દર્શનાવરણના ભાગ તરીકે ગણવામાં આવેલ છે.
નિદ્રાના પાંચ પ્રકાર છે. સુખે સહેલાઈથી જાગી શકે તેને - “નિદ્રા કહેવામાં આવે છે. નામથી કઈ બોલાવે, બાજુમાં અવાજ થાય ને પ્રાણી જાગી ઊઠે એ નિદ્રા. જે કર્મના ઉદયથી આવા પ્રકારની દર્શનને રોકનારી ઊંઘ આવે તે “નિદ્રા' નામનું દર્શના વરણીય કર્મને પટાનું કર્મ સમજવું.
અને જે ઊંઘ પાકી આવી જાય, માણસને જગાડવા માટે ઢંઢેળ પડે, બૂમ પાડવી પડે, બારણું ખખડાવવાં પડે અને જગાડતાં ખૂબ મુશ્કેલી થાય તેવા પ્રકારની, સામાન્ય બોધને અટકાવનાર દર્શનાવરણના પેટામાં આવતી ઊંઘને “નિદ્રાનિદ્રા' નામનું કર્મ કહેવામાં આવે છે.
એક “પ્રચલા' નામની નિદ્રા થાય છે. તેમાં બેઠા બેઠા કે ઊભા ઊભા પ્રાણીને ઊંઘ આવે છે. માણસને પણ તેવી ઊંઘ હેય અને બળદ-ઘેડને ઊભા ઊભા ઊંઘતા આપણે દેખીએ પણ છીએ. આવા પ્રકારની ઊંઘને પરિણામે દર્શન આડો અંતરાય તે “પ્રચલા’ નામનું દર્શનાવરણનું પિટા કર્મ સમજવું.
કેટલાંક પ્રાણીને હાલતાચાલતાં પણ ઊંઘ આવે છે. તેનું નામ “પ્રચલાપ્રચલા” કહેવામાં આવે છે. હાથી ચાલતે ચાલતે ઊંઘ. છે. ઘેડાને માટે તે કહેવાય છે કે એ દેડતાં પણ ઊંઘતે હોય છે, એનાં નસકેરાં ચાલતાં હોય છે અને માત્ર ચણા ખાતાં અંદર કાંકરો આવી જાય ત્યારે જ એ ઝબકી ઊઠે છે. આવી ઊંઘને પરિ. ગામે સામાન્ય બંધ થતે આવરાય તે “પ્રચલા પ્રચલા” નામને દર્શના વરણીય કર્મને પેટાવિભાગ છે.
અને ઊંઘને એક ભયંકર પ્રકારને થિણદ્ધિ(ત્યાનગૃદ્ધિ)નું નામ આપવામાં આવેલ છે. એમાં પ્રાણી ઊઠીને ઊંઘમાં ને ઊંઘ--
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક'ની ઉત્તર પ્રકૃતિએ
૧૧૭
માં દિવસે ચિંતવેલ કામ રાત્રે કરે છે, દુકાન ઉઘાડી માલ વેતરી નાખે છે, કોઈ દુશ્મનનું ખૂન કરી નાંખે છે અને પાછો પાતાના સ્થાને જઈ સૂઈ જાય છે. સ્ત્યાન એડલે એકઠી થયેલી આત્માની ઋદ્ધિશક્તિ, તેને સ્ત્યા. કહેવામાં આવે છે અને વૃદ્ધિ એટલે મનની એકત્ર થયેલી ઇચ્છાએ. કહે છે કે આ નિદ્રામાં ખળ ઘણું વધી જાય છે. પ્રાણી પોતાની જાત પરના સર્વ કાબૂ ગુમાવી બેસે છે, અને પરવશ બનેલ પ્રાણી અનેક પ્રકારનાં ન કરવા યાગ્ય કામા ઊંઘની અસર તળે કરી દે છે. આવા પ્રકારની નિદ્રાથી પણ દનનું આવરણ થાય.
ઉપર દર્શોનાવરણીય કર્મના ચાર વિભાગા બતાવ્યા તેમાં આ પાંચ પ્રકારની નિદ્રાના ઉમેરા કરતાં તેની નવ પ્રકૃતિ થાય, તે નીચે પ્રમાણે દશનાવરણીય કર્મને અંગે પ્રથમની ચાર પ્રકૃતિ આગળ પૃ. ૧૧૪માં બતાવી તેમાં નીચેની પાંચ ઉમેરવાથી દનાવરણીય કર્મની કુલ નવ પ્રકૃતિ થાય.
પ. નિદ્રા (૧૦)
૬. નિદ્રાનિદ્રા (૧૧)
૭. પ્રચલા. (૧૨)
૮. પ્રચલાપ્રચલા, (૧૩)
૯. થિદ્ધિ (સ્ત્યનાગૃદ્ધિ) (૧૪)
આદર્શોનાવરણીય કર્મ ઘાતીકર્મ છે, આત્માના દર્શનના મૂળ ગુણને હાનિ કરનાર છે, સામાન્ય બેધને અટકાવનાર છે અને સંસારમાં રખડાવનાર છે. એ પાળિયા જેવું હાઇ દશ ન અને આત્માની વચ્ચે આડુ આવે છે, આવરણ કરે છે અને ક્ષણવાર પછી થનાર વિશેષ જ્ઞાનને પણ અટકાવનાર બને છે. આ દર્શોનાવરણીય કર્મને અંગે વપરાયેલે ‘દન’ શબ્દ દર્શીનમેહનીયમાં વપરાયેલા ‘દુન’શબ્દથી જુદો જ છે, તે વચ્ચે ગૂંચવણુ ન થવા દેવી. ચેાથા માહનીય કર્મના પરિચય પ્રસંગે આ બીજા પ્રકારના ‘દર્શન’ શબ્દના અની વિચારણા આગળ ઉપર થશે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
૩. વેદનીય કર્મની ઉત્તરપ્રકૃત્તિઓ
વેદનીય કર્મ ત્રીજું આવે છે. જ્ઞાન અને દશ`નના આવરણને કરનાર કર્મી આત્માના મૂળ ગુણની આડાં આવી ચેતનનાં મૂળ ગુણાને આવરે છે, એટલે એ બન્ને પ્રકારનાં કર્મો અને તેના ઉત્તરભેદે નકારાત્મક (negative) છે, ત્યારે આ વેદનીય કર્મ ઠુકારાત્મક છે. એના એ ભેદ-પ્રકાર છે.
જૈન દૃષ્ટિએ ક
૧. શાતાવેદનીય (૧૫) ૨. અશાતાવેદનીય (૧૬)
શાતાવેદનીયના ઉદયથી પ્રાણી સુખના અનુભવ કરે છે, અશાતાવેદનીયના ઉદયથી જીવ દુઃખના અનુભવ કરે છે. શરીર તંદુરસ્ત રહે, હાલતાં ચાલતાં થાક ન ચડે, ઇન્દ્રિયના વિષયે ભાગવતી વખતે ચિત્ત આનંદના અનુભવ કરે, એ શાતાવેદનીયના ઉદય ગણાય. જેના ઉદયથી પ્રાણી સુખના અનુભવ કરે તે શાતાવેદનીય કર્મ છે. સુખના ખ્યાલ ગતિ, સ્થાન અને સંચાગ પર જુદા જુદા પ્રકારના થાય છે. રાજાને રાજવૈભવ સુખ લાગે, ઝેરના કીડાને ઝેરમાં આનંદ લાગે, વિષ્ટાના કીડાને દુર્ગંધમાં મજા આવે. પાતાના સુખના ખ્યાલ પ્રમાણે સુખ આપે તે શાતાવેદનીય.
અને તાવ, ઉધરસ, ક્ષય, પત વગેરે વ્યાધિઓમાંથી કાઈ વ્યાધિ થાય, માથામાં ચાસકા આવે, પેટના દુઃખાવા થાય, ખારાક પચે નહિં, મગજમાં ઉકળાટ થયા કરે તે અશાતાવેદનીય.
આ વેદનીય કર્મમાં સુખદુઃખના ખ્યાલ દુન્યવી હોય છે, પાર્થિવ હોય છે, પૌગલિક હોય છે, ક્ષણિક હોય છે એ ધ્યાનમાં રાખવું, એમાં સત્ ચિત્ અને આનંદમાં જે આત્મિક સુખ થાય છે તેવા સુખના મુદ્દો નથી, પણ સ્થૂળ સુખની એમાં વાત છે. મધ ચાપડેલી તરવાર કે છરીની ધારને ચાટતાં સુખ લાગે તેવું તે સુખ છે. પાંચે ઇન્દ્રિયના પૌદ્ગલિક સુખા આ શાતાવેદનીયમાં આવે છે. દેવગતિ અને મનુષ્યગતિમાં એને ઠીકઠીક અનુભવ થાય.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
કની ઉત્તર પ્રકૃતિ
૧૧૯
છે. તિર્યંચ અને નરકગતિમાં બહુધા અશાતાવેદનીયના અનુભવ થાય છે. આ ત્રીજા વેદનીય કર્મીની એ પ્રમાણે એ ઉત્તરપ્રકૃતિ હાય છે. એને આખા સંવ્યવહાર મુખ્યપણે બાહ્ય—ખહિ ખ હાય છે. શાતાવેદનીય પુણ્યપ્રકૃતિ છે અને અશાતાવેદનીય પાપપ્રકૃતિ છે.
૪. માહનીય કમ'ની ઉત્તરપ્રકૃતિઓ
કર્મોમાં રાજાનું સ્થાન ધરાવનાર ચાથા માહનીય કર્મની ૨૮ પ્રકૃતિ અથવા ઉત્તરભેદો છે. આપણે અગાઉ મેાહનીય કર્મોના એ વિભાગ જોઈ ગયા—દશ નમાહનીય અને ચારિત્રમોહનીય (પૃ. ૫૭-૬૪). મોહનીય કર્મના આખા સંવ્યવહાર અંતમુ ખ હોય છે. એની પ્રક્રિયા કે વિક્રિયા અંદર જ ચાલે છે. આ આખું કર્મ અ'તર્મુખ (subjective) અને અંગત જ હોય છે.
દર્શનમે હનીયના ત્રણ ભે
દનમાડુનીયના ત્રણ પ્રકાર છે: મિથ્યાત્વમાહનીય, મિશ્રમાહનીય અને સમકિતમાડુનીય.
મિથ્યાત્વમેહનીયમાં તત્ત્વસન્દ્દઢુણા ન હાય, એમાં કાં ત વિચારણા ન હાય, કાં તા મિથ્યા અભિનિવેશ હોય અને કાં ત લીધેલ વાત ન મૂકવાના દુરાગ્રહ હોય. મિથ્યાત્વમાહનીયની અસર તળે પ્રાણી વિશુદ્ધ ધર્મને હસી કાઢે, એને ક્ષમા, આવ વગેરે ધર્મ તરફ રુચિ ન થાય, એ ધર્મ કરનારને ભગતડાં ગણે, અથવા એવા ધર્મ કે ધર્માંને અનુસરનારાની એ અવગણના કરે, ગુરુની પરીક્ષા ન કરે, તેના તરફ પરીક્ષા વિના પક્ષપાત કરે અને આદશ દેવને આળખે નહિ, સાંસારિક અપેક્ષાએ દેવની સેવના કરે. આ મિથ્યાત્વમાડુનીય, સાથે અજ્ઞાન હોય ત્યારે, સંસારને ખૂબ વધારી મૂકી ભવભ્રમણને માર્ગ આપે છે.
મિશ્રમેાહનીયમાં સત્યધર્મની ગવેષણા ન હાય, એમ એના
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
જૈન દૃષ્ટિએ કમ
તરફ આકર્ષણ પણ ન હોય, ઘણું કરીને એવી સ્થિતિ ખહુ ઓછા વખત ચાલે છે.
સમકિતનેાહનીયમાં મિથ્યાત્વનાં કર્મઢળ પૈકી કેટલાંકા ક્ષય કરેલ હોય અને કેટલાંકને દબાવી દીધાં હોય. તે વખતે વ્યવહાર. થી શુદ્ધ દેવ, શુદ્ધ ગુરુ અને શુદ્ધ ધર્મના સ્વીકાર કરવામાં આવે, તેનું નામ વ્યવહાર સમકિત કહેવાય છે. એમાં અંદર મિથ્યાત્વનાં ઢળા દખાઈ રહ્યાં હાય તેટલે અંશે સમ્યકત્વમાહનીય સમજવું, એને ખરાખર સમજવા માટે ચશ્માના દાખલેા ખરાખર સમજવા જેવા છે. ચશ્મા આંખની દૃષ્ટિની આડે આવવા છતાં પણ સૂક્ષ્મ નાના અક્ષરા પર નજરને સ્થિર કરે છે, તે પ્રમાણે સમ્યક્ત્વમોહનીય તત્ત્વરુચિને સ્થિર કરે છે.
આપણા પેાતાના હિત-અહિતની પરીક્ષામાં વિકળ કરનાર મિથ્યાત્વમાહનીયનાં પુગળ થાય છે, જેના તીવ્ર આકરો સર્વ છાતી રસ હાય છે, તેને મિથ્યાત્વમોહનીય કહેવાય. અને તત્ત્વરુચિ થાય પણ અંદર અરુચિ દખાઈ જાય તેને સમકિતમેાહનીય કહેવાય છે. રુચિ પણ ન હોય, અરુચિ પણ ન હેાય તેવી મધ્યમદશાને મિશ્રમેહનીય કહે છે. આ દર્શનમેહનીય કર્મ પૌદ્ગલિક છે. ત્રણે પ્રકારના માડુનીયના સર્વથા ક્ષય થઈ જાય ત્યારે ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ થાય. આ સમ્યક્ત્વના આખા વિષય ખૂબ રસિક છે, ખાસ સમ જવા જેવા છે. અહીં તે સમ્યક્ત્વના પ્રકારના નામનિર્દેશ કરી સંતાષ માનીશું. સમ્યક્ત્વના પાંચ પ્રકાર છેઃ ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ, ઔપશમિક સમ્યક્ત્વ, સાચેાપશિમક સમ્યક્ત્વ, વેદક સમ્યક્ત્વ અને સાસ્વાદન સમ્યક્ત્વ. એ અતિ રસિક વિભાગની વિચારણા અન્યત્ર ખાસ વિષય તરીકે રજૂ કરવાની ભાવના છે. અત્રે તે એટલું જણાવવું પ્રાસંગિક થઈ પડે છે કે અગાઉ પૃ. ૫૯-૬૨માં નવતત્ત્વનું સ્વરૂપ બતાવ્યું તેના પરિચય થાય, તેની ઓળખાણુ થાય, તેના તરફ રુચિ થાય અને તેના ખરા તરીકે સ્વીકાર થાય તેનું નામ સમ્યક્ત્વ કહેવાય અને તેનાથી વિપરીત થાય
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિએ .
૧૨૧ તેને મિથ્યાત્વ કહેવામાં આવે છે. લક્ષમાં રાખવા જેવી વાત એ છે કે ધર્મચિ થવા માટે પણ શુભ કર્મની જરૂર પડે છે અને એ કર્મને સમ્યકત્વમેહનીય કહેવામાં આવે છે.
મિથ્યાત્વના દશ પ્રકાર છે. ૧. સાચા ત્યાગી સાધુને સાધુ ન માનવા. ૨. વેશધારી વિષયી સંસારીને સાધુ માનવા. ૩. ક્ષમા, આઈવ, માર્જવ, વગેરેને ધર્મ ન માનતાં અધર્મ માનવા. ૪. અને હિંસા, દારૂ, જુગાર, વેશ્યાગમનને ધર્મ માન. ૫. શરીર, ઇન્દ્રિય, મન જડ છે, તેમને આત્મા માનવા એટલે કે અજીવને જીવ માનવા અને ૬. ગાય, ભેંસ, બકરીને અજીવ માનવા દાખલા તરીકે cow has no soul જેવું પ્રાથમિક જ્ઞાન પ્રદર્શન. ૭. ખોટા માર્ગો –ઉન્માર્ગોને–પુરાતન કે દંયુગીનને-સુમાર્ગ માનવા અને ૮. સારા રિવાજોને હંબગ માનવા, એમની ઉપેક્ષા કરવી. ૯. કર્મરહિતને કર્મસહિત માનવા દાખલા તરીકે, ભગવાન દીકરાદીકરી આપશે એમ માનવું તે. ૧૦. કર્મસહિતને કર્મરહિત માનવા.. ભગવાન શત્રુને મારશે, એને રાગદ્વેષ હશે, એ ભક્તની ભીડ ભાંગશે, અને છતાં એની સાથે માનવું કે તે અલિપ્ત છે. ' મેહનીય કર્મ પૈકી દર્શન મેહનીયના આ રીતે નીચે પ્રમાણે ત્રણ ઉત્તર પ્રકાર થાય છે.
૧. સમ્યકત્વમેહનીય કર્મ (૧૭) ' ૨. મિશ્રમેહનીય કર્મ (૧૮)
- ૩. મિથ્યાત્વમેહનીય કર્મ (૧૯) . સમ્યકત્વને બરાબર ઓળખવાની અને તેના આવિર્ભાવ, તિરોધાન અને અંતર્ધાનને સમજવાની જરૂર છે. એના બાહ્ય લક્ષણે, એનાં લિગે, એનાં દૂષણો વગેરે સમજવાં એ જૈનધર્મની ચાવી છે. તેનું અન્યત્ર વિવેચન થશે. અત્ર તેની ઓળખમાત્ર કરાવી છે. ચારિત્રમેહનીયના ભેદ - ચારિત્રમેહનીયને વધારે વિગતથી ઓળખવા પ્રયત્ન કરીએ.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
જિન દષ્ટિએ કર્મ એમાં કષાય પ્રથમ સ્થાન લે છે. એ ભારે આકરા છે, સંસારને વધારી મૂકનાર છે અને કર્મનાં દળિયાને રસ પૂરો પાડનાર છે. કષાયના મુખ્ય ચાર પ્રકાર છે. ક્રોધ, માન, માયા, લેભ (પૃ. ૩૬). એ પ્રત્યેકના અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને સંજ્વલન એવા ચાર ચાર પ્રકાર છે. એટલે' કષાયના સેળ પ્રકારે થયા. આપણે એ સોળે પ્રકારને ઓળખીએ.
અનંતાનુબંધી વર્ગના ચારે કષાયે ખૂબ ગાઢ હોય છે, ખૂબ અંદર ઉતરી ગયેલા હોય છે અને પરભાવમાં રમણ કરાવવાવાળા હોય છે. એની આવી વધારે પડતી આકરી માત્રાને કારણે એને દર્શનમેહનીયની સાથે મૂકી દર્શન મેહનીયની ઉપર જણાવેલી ત્રણ પ્રકૃતિમાં અનંતાનુબંધી ક્રોધ, અનંતાનુબંધી માન, અનંતાનુબંધી માયા અને અનંતાનુબંધી લેભ ઉમેરી દર્શન મેહનીયની સાત પ્રકારની પ્રકૃતિએ બતાવી છે અને બાકીના ૨૧ને (બાર કષાય, છ નેકષાય અને ત્રણ વેદેદયને) ચારિત્રમોહનીય કર્મની પ્રકૃતિ ગણી છે. અંત વગરને સંસાર (અનંત), તેની વૃદ્ધિ (અનુબંધ) કરનાર કષાયે તે અનંતાનુબંધી કષાયે. એમને સમયકાળ યાવજજીવને હોય છે. આવા પ્રકારના કષાય પ્રાણીને નરક ગતિ તરફ ઘસડી જાય છે. ઉપર સમ્યક્ત્વગુણની હકીકત કહી, તેને એ ઘાત 1 કરનાર હોય છે, એટલે અનંતાનુબંધી ચાર કષામાંથી કોઈ પણ
કષાય વિદ્યમાન હોય ત્યાં સુધી સત્વ પ્રાપ્તિ-શુદ્ધ સદુદહણ થતી નથી.
અનંતાનુબંધી કોઈની સરખામણી પર્વતમાં પડેલી ફાટ સાથે સરખાવી શકાય. પર્વતમાં કે મોટા મકાનમાં ચીરે પડી જાય તે સાંધ કે જોડે ઘણે મુશ્કેલ છે. તેવો આ અનંતાનુબંધી ક્રોધ છે. આકરાં વચન, માવજીવન અબોલાં, માથાં કાપ્યાંનાં વેર, નજરે દીઠે આંખે વઢે અને ગેરહાજરીમાં ચાલુ વલવલાટ કરે તે આ પ્રકારને કેધ ધમધમાટ કરાવ્યા કરે છે.
અનંતાનુબંધી માનને પથ્થરના થાંભલા સાથે સરખાવે
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૨૩ છે. જેમ પથ્થરને થાંભલે કઈ કાળે નમે નહિ, એને વાળ અશક્ય કે દુશક્ય ગણાય, તે આકરો આ માનને પ્રકાર છે. એની અક્કડાઈ, એની ડંફાસ, એની અહમિંદ્રતા આવી આકરી હોય અને જીવે ત્યાં સુધી જરા પણ નરમાશ વગર એવી ને એવી ચાલુ રહે
અનંતાનુબંધી માયા વાંસના મૂળની ગાંઠ જેવી આકરી હોય છે. એ ગાંઠ ચાલુ વાંકી જ રહે. એ કપાય પણ પિતાની વાંકાઈ છેડે નહિ. અનંતાનુબંધી માયાવી ઢેગ, દગો, દેખાવ આખા જીવનપર્યત નભાવે રાખે અને કપટજાળમાં એવા ને એવા રહે.
અનંતાનુબંધી લેભને કરમજી રંગ સાથે સરખાવ્યું છે. કસુંબી લાલ રંગ હોય, તેને હજાર પાણીએ દેવામાં આવે કે તેના પર ગમે તેટલે સાબુ લગાડવામાં આવે તે રંગ જેમ જાય નહિ તેમ અનંતાનુબંધી લેભ ધરાવનાર માણસ વસ્તુ પરને પ્રેમ કે માલિકી હક મરે ત્યાં સુધી મૂકે નહિ. આવા પ્રકારને પરિગ્રહ પ્રેમ પ્રાણને વસ્તુના સંપર્કમાં અને તાબામાં આખા જીવન સુધી રાખે. આવી રીતે ચાર પ્રકારના અનંતાનુબંધી કષાયની હકીકત જાણવી. એમના સંબંધમાં આપેલા દાખલાને બહુ સમજીને વિચારવા ગ્ય છે. આ અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ ચાર કષાયોને કાળ સામાન્યતઃ એક વર્ષને ગણાય. અવિરતિના ગયા પછી ત્યાગભાવ થાય. ત્યાગભાવ પછી અંશત્યાગ કરવામાં આવે તેને દેશવિરતિ ગુણ કહ્યો છે. સર્વ-- થા ત્યાગી સાધુના ત્યાગના પ્રમાણમાં શ્રાવકને ત્યાગ અંશતઃ હોય છે. આવા દેશવિરતિ ગુણને આ અપ્રત્યાખ્યાની વર્ગને કોઈ પણ કષાય અટકાવે. એ કષાયને પરિણામે ભવાંતરમાં પ્રાણ તિર્યંચની ગતિમાં ભટકે.
આ ચારે અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ વર્ગના કવાયાને સમજવા માટે સરસ દાખલાઓ આપવામાં આવ્યા છે. અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ ક્રોધને પૃથ્વીમાં–જમીનમાં પડેલી ફાટ સાથે સરખાવી શકાય. જમીનમાં
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
જૈન દષ્ટિએ કર્મ ચીરાડા પડ્યા હોય તે બીજે વરસે વરસાદ થાય ત્યારે પૂરાય, એવા પ્રકારને આ કોધ છે.
અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ માનને હાડકાં સાથે સરખાવેલ છે. હાડકાને વાળવું હોય કે વળેલ હાડકાને સીધું કરવું હોય તે લગભગ એક વરસ સુધી તેના પર તેલની માલિશ કરવામાં આવે ત્યારે એ વળે છે, એ પ્રમાણે આ અપ્રત્યાખ્યાની વર્ગનું માન કરનાર પ્રાણી વરસ સુધી અક્કડ રહે છે અને નમતાં નમતાં બાર. માસને સમય કાઢી નાંખે છે. બાહુબળિને બાર માસ સુધી અભિમાન રહ્યું તે સ્થિતિ પરત્વે હતું, પણ એને રસ આ અપ્રત્યાખ્યાની માનના વર્ગને ન હતે.
અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ માયા મેંઢાના શિંગડા જેવી છે. એને વળ દઢ હોય, એની વાંકાઈ કાઢતાં કાઢતાં પણ સહેજે વરસ નીકળી જાય.
અને અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ લેભ ગાડાના પૈડાની ધરીમાં જે કીલ લાગે એના જે આકરે હોય છે. એ કાળે ખરડા જે કીલ કપડાને ચૂંટે તે એને કાઢતાં કાઢતાં ઘણી મહેનત પડે. એને સાબુ લગાડે તે કીલ વધારે ફેલાતે જાય. એ આ અપ્રત્યાખ્યાની લભ છે.
પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ચારે કપાયે ઉપરના પ્રમાણમાં ઓછા આકરા હોય છે. પણ તે પણ સંસાર સન્મુખ જ હોય છે. સર્વસંગત્યાગને આપણે સર્વવિરતિ કહીએ છીએ. પંચ મહાવ્રત ધારણ કરનાર અને સંસારના સંબંધથી અલગ રહેનાર સાધુપણાને, એના સર્વવિરતિ ગુણને આ પ્રત્યાખ્યાન કષા અટકાવે છે. સામાન્ય રીતે એને સમય ચાર માસ ગણાય છે. એને વશ પડેલ પ્રાણી સંસારપરિભ્રમણમાં મનુષ્યગતિમાં જવા યોગ્ય કર્મોને ગ્રહણ કરે.
પ્રત્યાખ્યાનાવરણ વર્ગને કોઈ ધૂળની રેખા જોવે છે. ધૂળમાં લીટે દેરી નિશાની કરી ધૂળને છેદી પાડી હોય તે વાયુના વાવાથી કે એવી અન્ય રીતે કાળાંતરે ભેગી થાય તેવે આ છે સમજ
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૨૫. અને પ્રત્યાખ્યાનાવરણ વર્ગના ચાર માસની કારકીર્દિવાળા માનને સૂકા કાષ્ઠ (લાકડા) સાથે સરખાવી શકાય. લાકડાને વાળવું હોય તે તેને તેલ લગાડી ધીમે ધીમે વાળી શકાય તેવા પ્રકારનું આ વર્ગનું માન સમજાય છે. આ વર્ગની માયા ગોમૂત્ર સાથે સરખાવેલ છે. બળદ કે ગાય ચાલતાં મૂતરે, તેની વક્તા ધૂળ સૂકાયા પછી ટળી જાય છે, તેવી આ પ્રત્યાખ્યાની વર્ગની માયા છે. પ્રત્યાખ્યાનાવરણ લેભ સરાવના ચીકણું મેલ સાથે સરખાવવા ગ્ય છે. માટીના કેડિયા કે સરાવ પર ચીકાશ લાગી હોય તેને કાઢતાં થોડી મહેનત લાગે છે. તેના જે આ લેભ છે. ધનાદિકને આ પ્રકારને લેભ કાઢતાં થોડી મહેનત પડે છે. પણ મહેનતને છેડે એને દૂર કરી શકાય છે.
કષાયને ચે અને છેલ્લે પ્રકાર સંજવલનના નામથી આળખાય છે. તદ્દન સાદા, ઝબકારો કરી થોડી અસર કરી જનારા આ ચોથા પ્રકારના મેનેવિકારે ઉપરછલ્લી અસર કરે પણ લાંબો કાળ ન ચાલે, તરત વીસરાઈ જાય અને વિકારે પણ લુપ્ત થઈ જાય. એને સ્થિતિસમય વધારેમાં વધારે પંદર દિવસને છે. લકઝબક અભિમાન આવી જાય, કેઈવાર કોધ થઈ જાય કે ચતુરાઈ દેખાડવા માયાકપટ થઈ જાય અને ઊંડી ઊડી પરિગ્ર. હવૃત્તિ થઈ જાય, તે આ ચેથા વિભાગમાં આવે છે. ચારિત્રમાં અતિ ઉજવળ ઊંચામાં ઊંચા ચારિત્રને “યથાખ્યાત” ચારિત્ર કહેવામાં આવે છે. નવત પૈકી સંવતત્વની વિચારણને પ્રસંગે આ ચારિત્રની ઓળખાણ પડશે. એ ચારિત્રને આ સંજ્વલન કષાયે. અટકાવે છે. આ સંજવલન કષામાં ચેતન જ્વલે-દીપે એટલે જરા, આવેશમાં આવી જાય, પરવશ થઈ જાય, પણ પાછે તુરત પિતાના સ્વભાવમાં આવી જાય. આવા કષાયને વશ પડી ગયેલા પ્રાણીઓ દેવગતિમાં જવા ગ્ય કર્મોને ગ્રહણ કરે. આ સંજવલન પ્રકારના કાધને જળરેખા સાથે સરખાવી શકાય. પાણીમાં લીટો પાડવામાં આવે કે લાકડીથી રેખા કરવામાં આવે, તે તુરત લુપ્ત થઈ જાય.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
જૈન દષ્ટિએ કમ છે, તેમ આ અત્યંત સામાન્ય ક્રોધ દેખાવ દઈ તુરત શમી જાય. છે. પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિને ક્રોધ ક્ષણિક હતા છતાં અત્યંત તીવ્ર હતું અને હવે તે વખતે એ અનંતાનુબંધી કેટિને હોઈ પર્વતરેખા જે હતે. આ દાખલે બરાબર ફેડ પાડી આપે છે કે સમય એ જાણવા ખાતર, બાહ્ય પરિચય આપવા માટે, સૂચવેલ ચિહ્ન માત્ર છે..
સંજવલન પ્રકારનું સાદું માન તરણ કે નેતરની સળી જેવું હોય છે. નેતરને કે સળીને વાળતાં વાર ન લાગે અને છૂટી મૂકતાં પાછી સીધી થઈ જાય તેમ સાદા માનવાળે પ્રાણ વાળે વળે. બાહુબળિને વરસ દિવસ સુધી માન રહ્યું છતાં એને રસ સાદો હતું. એટલે સ્થિતિની અપેક્ષાએ એ અપ્રત્યાખ્યાની વર્ગને દેખાય
છતાં એ સંજવલન કેટિને હતે. - સંજવલન માયા પિતાના મૂળ સ્વભાવથી ભિન્ન કાયચેષ્ટા કરાવે છે. એને વાંસના છતિયા સાથે સરખાવવામાં આવે છે. એમાં વાંકાઈ સહજ હોય પણ એને હાથમાં ગ્રહણ કરતાં જ એની વાંકાઈ ટળી જાય, એવી એ તદ્દન સામાન્ય માયા હોય છે.
અને સંવલનને લેભ હળદરના રંગ જે હોય છે. હળદરને રંગ પીળપચ લાગે પણ તેને ઉતારતાં મહેનત ન પડે, એને દૂર કરવા માટે સાબુ કે ખારે લગાડવાની જરૂર ન પડે. આવે આ લબકઝબક તે લેભ હોય છે.
આ ચારે કષાયને ખૂબ સમજવા જેવા છે. ક્રોધના ચારે દાખલા સંયોગ-જોડાણ-મિલાનને સૂચવે છે. માનના ચારે દાખલા વાળવાની વાતને સૂચવે છે. માયાના ચારે દાખલા સીધા થવાની વાત સૂચવે છે. અને લેભના ચારે દાખલા ચહેલા રંગને ઉતારવા માટેની હકીક્ત સૂચવે છે.
ઉપરની હકીક્ત પત્રકરૂપે રજૂ કરવાથી આ સેળે કષાને અંગે ઉપર રજૂ કરેલ વાત એક સાથે ચિત્રપટ રૂપે આંખ સન્મુખ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
કષાયપ્રકારતીવ્રતાસૂચક–
સ્થિતિ→
ગતિહેતુ→
ઘાતક
ક્રોધ (મિલન)→
માન (નમવું)→
અનંતાનુબધી અપ્રત્યાખ્યાનાવરણુ
અનંતસંસારના
દેશવરતિપણાને
આવરનાર
એક વ
તિર્યંચગતિ
દેશવરતિ
ભૂમિમાં પડેલ ચીરા
હાડક
મેંઢાનું સીગ
ગાડાનાં પૈડાંના કીલ
અનુબંધ કરનાર
યાવજ્રવ
નરકતિ
સમ્યક્ત્વ
પર્વતફાટ
પથ્થરસ્ત ભ
કષાયપ્રકારાને અંગેનું પત્રક
માયા(સીધું થવું)→ વાંસમૂળ
લાભ (રંગઉતાર)→ કીરમજી કસુંબલ
પ્રત્યાખ્યાનાવરણ સર્વવિરતિપણાને
આવરનાર
ચાર માસ
મનુષ્યગતિ
સર્વવિરતિ
ધૂળમાં રેખા
કાઠે
ગેામૂત્ર
સરાવના મેલ
સજ્વલન
જરા દ્વીપે–તરત
લુપ્ત થનાર
પંદર દિવસ
દેવગતિ
યથાખ્યાનચારિત્ર
જલખા
નેતરસળી
વાંસનું છેતરું
હળદરના રંગ
ક્રમ ની ઉત્તર પ્રકૃતિએ
૧૨૭
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
જૈન દષ્ટિએ કર્મ હાજર થઈ જશે. એ કષાને ઓળખવાની જરૂર હોવાથી પુનરાવર્તનને ભેગે પણ પત્રક રજૂ કર્યું છે, જુઓ પૃ. ૧૨૭.
આવા પ્રકારના કષાય છે. એની સોળ પ્રકૃતિ નીચે પ્રમાણે થાય.
૧. અનંતાનુબંધી કોધ (૨૦) ૨. અનંતાનુબંધી માન (૨૧) ૩. અનંતાનુબંધી માયા (૨૨) ૪. અનંતાનુબંધી લાભ (૨૩) ૫. અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ ક્રોધ (૨૪) ૬. અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ માન (૨૫) ૭. અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ માયા (૨૬) ૮ અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ લેભ (૨૭) ૯. પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કોધ (૨૮) . ૧૦ પ્રત્યાખ્યાનાવરણ માન (૨૯) ૧૧ પ્રત્યાખ્યાનાવરણ માયા (૩૦) ૧૨ પ્રત્યાખ્યાનાવરણ લેભ (૩૧) ર૩ સંજવલન ક્રોધ (૩૨) . ૧૪ સંજવલન માન (૩૩) ૧૫ સંજવલન માયા (૩૪) ૧૬ સંજ્વલન લેબ (૩૫)
ચારિત્રમોહનીયમાં સોળ કપાયે પછી નવ નેકષાય આવે. નોકષાય તે કષાયને ઉત્પન્ન થવામાં કારણભૂત છે. આ નેકષાય. નીચે પ્રમાણે.
૧. હાસ્ય – કારણ વગર કે સકારણ હસવાનું થાય, સ્મિત થઈ જાય, મશ્કરી સૂઝે અથવા ગમ્મત કરવાનું સૂઝે, ખડખડ હસાઈ જાય, તે સર્વને સમાવેશ હાસ્ય નામના કષાયમાં થાય છે. ભાંડચેષ્ટાને પણ આ હાસ્યમાં સમાવેશ થાય છે.
૨. રતિ–મનમાં જ આવે, અંતરચિત્તને પ્રતિબંધ થાય,
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૨૯ પૌગલિક વસ્તુના સંગમાં મનમાં એકાગ્રતા અને સાથે લુબ્ધતા થાય તે રતિ નામને નોકષાય કહેવાય છે. નિમિત્ત મળે કે ન મળે, અકારણ કે નિષ્કારણ, સાંસારિક, પૌગલિક મજા આવે, તે સર્વ રતિ સમજવી.
૩. અરતિ–-ઇંદ્રિયને પ્રતિકૂળ વિષયે મળે ત્યારે ચિત્તમાં ઉગ થાય, મનમાં કકળાટ કે ગ્લાનિ થાય, તે અરતિ નામને નેકષાય છે. કેઈવાર અરતિ માટે કારણે મળે છે, જેવાં કે ખરાબ માણસ ટીકા-નિંદા કરે, વેપારમાં નુકસાની આવે, ઘરના માણસ માંદા પડે કે મરી જાય, આવે વખતે મનમાં જે ઊંચાનીચા થઈ જવાનું બને તે; અને કઈ વાર વગર કારણે અરતિ થાય છે. આજે જાણે કાંઈ ગોઠતું જ નથી એમ લાગે તે અનિમિત્ત કે અકારણ અરતિ. રતિ અને અરતિ બને આર્તધ્યાનનાં કારણ બને છે. અનિષ્ટસંગ અરતિ કરાવે છે. '
૪. શોક-–દન, મોં વાળવાં, છાજિયાં લેવાં, દિલગીરી કરવી, માથાં ફૂટવાં. આ શોક ઘણુંખરું નિમિત્તથી પ્રસંગે થાય છે, કોઈ વાર વગર કારણે પણ થાય છે. ઈષ્ટવિયેગ એનું મુખ્ય કારણ હોય છે.' - પ. ભય-~બીક સનિમિત્ત કે નિનિમિત્ત. એના સાત પ્રકાર બતાવ્યા છે. અધમ કે દુષ્ટ અથવા ભયંકર મનુષ્યને જોઈ ભય લાગે તે ઇલેકભય (૧). ભૂત, પ્રેત, વ્યંતર, ઝેડ વગેરેને મનમાં ભય લાગે તે પરલેકભય, (૨). ચેર પૈસા લૂંટી જશે, ખાતર પાડશે, ઈન્કમટેક્ષ પ્રેફીટેક્ષ ભરવા પડશે, કે કેપીટલ લેવી થશે કે કંટ્રોલે આવશે તેને ભય તે આદાનભય (૩). વીજળી, મોટરગાડીના અકસ્માતને ભય તે અકસ્માતમય (૪). નેકરી જશે, છોકરાં ભૂખે મરશે, ખાવે પીવે ટળી જવાશે એવી ફિકર એ આજીવિકાભય (૫). ઓચિંતુ હાર્ટ ફેલ થઈ જશે, મંદવાડમાંથી સારું નહિ થાય એવી ચિંતા થયા કરે, તે મરણુભય (૬). દુનિયામાં
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દૃષ્ટિએ ક
।
આબરૂ જશે, અપકીતિ કે અપયશ થશે, લેકે વાંકુ' ખેલશે, એ
ભય તે અપયશભય (૭). ૬. દુગ છા—દુ ધને સૂંઘતાં નાક મચકોડવું, રસ્તા પર કોઇ ડુગેલ હાય કે ખરાબ વાસ આવતી હૈાય ત્યારે નાક મરડી થુંકવું તે જુગુપ્સા નામના નાકષાય.
આ છએ નાકષાયને ‘હાસ્યષક’ પણ કહેવામાં આવે છે. ‘હાસ્યષક’ શબ્દ ઉપરના હાસ્યથી માંડીને છએ નાકષાયના સમુ. યવાચક શબ્દ છે.
૧૩૦
નવ નાકષાયમાં ત્રણ વેઢ આવે છે. વેદ એટલે કામ. કામદેવ પુષ્પધન્વા. બહુ આકરા છે. એના ઉય થાય ત્યારે પ્રાણી તદ્ન પરવશ બની જાય છે, એને કામ સિવાય બીજું સૂઝતું નથી, એનામાં વિવેક કે મર્યાદા એછાં થતાં જાય છે અને ઘણીવાર એ પ્રાણી તદ્ન પરાધીન બની જાય છે. વેદના ઉદ્દય વખતે પ્રાણી ભારે તીવ્ર કર્મો બાંધી લે છે, ભારે ચીકણા રસ જમાવતા જાય છે અને તદ્ન અવશ ખની જાત પરના કાબૂ વધતાઓછો ખાઇ એસે છે. જુવાનીને દિવાની કહેવામાં આવે છે. એ વેદના ત્રણ પ્રકાર છે—પુરુષવેદ, સ્ત્રીવેદ, નપુ ́સકવેદ.
૧. પુરુષવેદ—સ્ત્રી સાથે વિષયસેવનની ઇચ્છા થાય, વિષય સેવન થાય, સ્પેન સુખનો અનુભવ કે વિચાર થાય, આલિંગન સેવન થાય અને મનમાં સ્ત્રીનાં સ્પર્શન, આલિંગન, લેટનના વિચારે આવ્યા કરે તેને ‘પુરુષવેદ' કહેવાય છે. શ્લેષ્મના જોરથી જેમ ખટાશ ભાવે તેમ પુરુષવેદના જોરથી શ્રીભાગ ગમે. આ પુરુષવેદને તરખ લાના અગ્નિ સાથે સરખાવી શકાય. એના ભડકા માટા થાય, સ્પર્શનાર્ત્તિથી એ વધારે ચેતવાય. એને સેવનની ઉતાવળ પણ બહુ થાય. પણ સેવન કર્યો પછી એ અગ્નિ તુરત શમી જાય.
૨. સ્ત્રીવેદ—ખી વેદના પ્રકાર સ્ત્રીવેદ કહેવાય છે. સ્ત્રીને સ્પન, વિષયભાગની ઇચ્છા થાય, પુરુષ સાથે સંયાગ કરવાનું મન થાય ત્યાંથી માંડીને વિષયસેવન, ભાગ, ચાળાચૂંથણા, વગેરે સ્ત્રી
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૩૧ વેદના ઉદયમાં આવે. પિત્તના જોરથી જેમ મિષ્ટાન્ન ભાવે તેમ સ્ત્રીવેદના ઉદયથી પુરુષ સાથે ભેગા કરે ગમે. સ્ત્રીવેદને લીંડીના અગ્નિ સાથે સરખાવેલ છે. અગ્નિ ચેતાવ્યા પછી એની ગરમી વધતી જાય અને કલાક સુધી ચાલે. કરસ્પર્શન, ચુંબન વગેરેથી એ કામાગ્નિ વધતું જાય છે. પુરુષવેદ કરતાં સ્ત્રીવેદને કાળ ઘણો વખત પહોંચે છે.
૩. નપુંસકદ–ત્રીજે વેદને પ્રકાર નપુંસકવેદ કહેવાય છે. એમાં સ્ત્રી અને પુરુષ બંનેને ભેગવવાની ચાલુ ઈચ્છા રહ્યા કરે છે. તિર્યંચામાં, વનસ્પતિમાં અને કોઈ કોઈ મનુષ્યમાં આ વેદને ઉદય હોય છે. પિત્ત અને ક્ષેમના જેરની અસર તળે ખટાશ, ખારાશની ઈચ્છા થાય તેના જે આ નગરદાહ સમાન વેદ છે. ગામમાં મેટી આગ લાગી હોય કે કચરાને સમૂહ ઉકરડે બળતે હોય અને તેની આગ જેમ ધુંધવાયા જ કરે અને બહુ દીર્ઘ સમય ચાલે અને આકરી હોય તેના જે આ નપુંસક્વેદ છે. નપુંસકવેદના ઉદયથી જાગ્રત થયેલ વિષયકામ નિવૃત્ત થાય નહિ. - આ ત્રણ પ્રકારના વેદને હાસ્યષટ્રક સાથે મેળવતાં નવ નેક ષાય થાય. ચારિત્રમેહનીયની સળ પ્રકૃતિ ઉપર જોઈ ગયા. (પ્ર. ૧૨૮). તેની સાથે નીચેની નવ પ્રકૃતિ મેળવવી. કુલ ૨૫ પ્રકૃતિ ચારિત્રમેહનીયની આ રીતે થાય.
૧૭. હાસ્ય (૩૬) ૧૮. રતિ (૩૭) ૧૯. અરતિ (૩૮) ૨૦. શોક (૩૯) ૨૧. ભય (૪૦) ૨૨. જુગુપ્સા (૪૧) ૨૩. પુરૂષદ (૪૨) ૨૪. સ્ત્રીવેદ (૩) ૨૫. નપુંસકવેદ (૪૪)
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ર
જન દષ્ટિએ કમ આ ચારિત્રહનીયની ૨૫ પ્રકૃતિ સાથે દર્શનમોહનીયની ઉપર વર્ણવેલ ત્રણ પ્રકૃતિ મેળવતાં મેહનીય કર્મની ૨૮ પ્રકૃતિ થઈ. આ મેહનીય કર્મને દારૂ સાથે સરખાવેલ છે. ઉપર જણાવ્યું તેમ, દારૂની અસરથી જેમ પ્રાણી પિતાની જાત પર કાબૂ ગુમાવી બેસે છે તેમ આ કર્મની અસરથી પ્રાણી પિતાની જાત પર કાબૂ ગુમાવી બેસે છે. એ મહા આકરું અને સંસારમાં રખડાવનાર કર્મ હોઈ એને કર્મને રાજા કહેવામાં આવે છે. ચેતનાના સમ્યકત્વ (=દર્શન) અને ચારિત્રગુણને રોકવાને એને સ્વભાવ છે. આ મેહનીય કર્મ ચેતનના દર્શન અને ચારિત્ર જેવા બે મોટા ગુણેને રોકનાર હોવાથી એને ઘણું આકરું કર્મ ગણવામાં આવ્યું છે. અને ચાર ઘાતકર્મમાં એનું સ્થાન ત્રીજું આવે છે. આંતરદષ્ટિએ રાગ અને દ્વેષ એના વિકારે છે અને સ્પર્શન, રસન, ઘાણ, ચહ્યું અને શ્રવણ એ એને બાહ્ય આવિર્ભાવે છે. એને બરાબર ઓળખવા માટે શ્રી ઉપમિતિભવપ્રપંચાકથાને એથે પ્રસ્તાવ વિચારવા યેચું છે. ત્યાં આઠે રાજા(કર્મોમાં એને મહારાજાનું સર્વોચ્ચ સ્થાન આપ્યું છે. રાગદ્વેષને એના પુત્રો બતાવ્યા છે. વિષયાભિલાષને એને મંત્રી બતા
વ્યા છે. સેળ કષાયને એના સિંહાસન પાસે રમતાં, ગેલ કરતાં બાળકે બતાવ્યાં છે. મકરધ્વજને તાબાને નાને રાજા બતાવ્યું. છે. રતિને એની રાણી બનાવી છે. હાસ્ય, ભય અને શોકને મકરધ્વજ સાથે પુરુષ તરીકે બેસાડયા છે. અને અરતિને સ્ત્રી તરીકે બેસાડી છે. તુચ્છતાને હાસ્યની પત્ની તરીકે બતાવી છે. આ આખા અસરકારક રૂપકનું સ્થાન ચિત્તવૃત્તિ અટવીમાં પ્રમત્તતા નદીમાં આવેલા તલિસિત બેટમાં મૂકી, ત્યાં ચિત્તવિક્ષેપ મંડપમાં તૃષ્ણ નામની વેદિકા મૂકી, તે પર વિપર્યાસ સિંહાસન પર મહારાજા મહરાયને બેસાડ્યા છે. વર્ણન અદ્ભુત છે, રૂપક મુદામ છે, મેહરાયને એના ખરેખરા આકારમાં ચિત્રપટ રૂપે હદય સન્મુખ રજૂ કરવાની એમાં ભવ્ય યેજના છે અને વાંચનને બદલો આપે. તેવું તાદશ વર્ણન ત્યાંથી પ્રાપ્ત થાય તેમ છે. •
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તરપ્રકૃતિઓ
૧૩૩ ૫. આવું કર્મની ઉત્તરપ્રકૃતિઓ
પ્રત્યેક ભવમાં સંસારમાં ફરતાં રખડતાં કેટલે વખત રહેવું તેનું નિર્માણ આ આયુકર્મથી થાય છે. એને હેડ સાથે સરખાવવામાં આવેલ છે. લાકડાની કે લેઢાની હેડ કેદીને પકડી રાખે છે, એને ખસવા દેતી નથી, તેમ આયુષ્યકાળ દરમ્યાન આ કર્મ પ્રાણીને એ ગતિમાં જકડી પકડી રાખે છે. દેવગતિમાં જાય ત્યાં કેટલે કાળ રહેવું તે આ આયુકર્મમાં નક્કી થાય છે. તે પ્રમાણે મનુષ્યગતિ, તિર્યંચગતિ અને નારકનું સમજવું. દેવેનાં સ્થાન ઉપરના ભાગમાં ઘણાખરાં છે, ડાં નીચે પણ છે. દેના ચાર વિભાગે બતાવ્યા છેઃ ભુવનપતિ, વ્યંતર, તિક અને વૈમાનિક. નારકીઓ સાત બતાવી છે. ત્યાંની વેદના ભયંકર હોય છે. તિર્યંચના પાંચ વિભાગ પડે છે–એક ઇંદ્રિયવાળા, બે ઇન્દ્રિયવાળા, ત્રણ ઇંદ્રિયવાળા, ચાર ઈદ્રિયવાળા અને પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા. પાંચ ઇંદ્રિયવાળામાં જળચર, સ્થળચર અને ખેચર આવે છે. દેવગતિ, મનુષ્યગતિ, તિર્યંચગતિ કે નારકીમાં જવાનું જ્યારે પ્રાણીને થાય ત્યારે ત્યાં કેટલે કાળ રહેવું તેનું નિર્માણ આ આયુકર્મ કરે છે. આ હેડ જેવું કર્મ અઘાતી છે. આ કર્મ પોતે કાંઈ સુખદુઃખ નીપજાવતું નથી, પણ સુખદુઃખના આધારભૂત શરીરમાં આ જીવને એ હેડની જેમ પકડી રાખે છે. એની ચાર પ્રકૃતિ નીચે પ્રમાણે
થાય.
.. . ૧. દેવાયુ (૪૫)
૨. મનુષ્યાય (૪૬) ૩. તિર્યંચાયુ (૪૭)
૪. નરકાયુ (૪૮).
આ આયુષ્યકર્મ આત્માના અવિનાશી ગુણને રોકે છે. આત્માને પિતાના મૂળ સ્વભાવે વિનાશ પામવાનું હતું નથી. એને આ કર્મ પુદગળ સંગે રખડાવે ભટકાવે છે. આ કર્મ અઘાતી છે. આયુષ્ય
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
જૈન દૃષ્ટિએ ક
કમથી પ્રાણીના આવતા ભવમાં રહેવાના કાળનું નિર્માણ થાય છે. ગતિનામકર્મને અનુસારે તે તે ગતિના ભાગેાના ભાજનભૂત અને ત્યાં જવાના હેતુભૂત આયુષ્યકર્મ આગલા ભવના છેવટના ત્રીજા, નવમા કે સત્તાવીશમા વિભાગમાં મુકરર થાય છે અને તે એકભવસંવેદ્ય જ હાય છે. ૬. નામકર્મની ઉત્તરપ્રકૃતિએ
ચિતારો ચિત્ર ચીતરે, તેમાં વિવિધ રંગ પૂરે, તેમ પ્રાણીને પ્રાણુ ધારણ કરાવી નવા નવા આકારો, નામે, રૂપા ધારણ કરાવે, એની પાસે નવી નવી વિચિત્રતા કરાવે, ચિત્રવિચિત્ર સ્વરે આપે, રૂપાળાપણું, કદરૂપાપણું', યશ, અપયશ વગેરે નવનવા આકાર અને બાહ્ય સ્વરૂપ ધારણ કરાવે, તેમાં ફેરવે તે નામકર્મ. નામ અને રૂપની સર્વ વિવિધતા આ નામકર્મમાં સમાય છે. આ વિવિધતાને સમજવા નામકની પ્રકૃતિના ચાર વિભાગો પાડીએ. નામક ની પ્રકૃતિના ચાર વિભાગા
પ્રથમ વિભાગમાં ચૌદ પિંડપ્રકૃતિ આવે છે. પિંડપ્રકૃતિ એટલે જેના પેટામાં અવાંતર પ્રકૃતિ હોય તે. પિંડ એટલે સમૂહ. આવી પિ’પ્રકૃતિ ૧૪ છે. બીજો વિભાગ પ્રત્યેકપ્રકૃતિના છે. પ્રત્યેકપ્રકૃતિ આઠ છે. પ્રત્યેકપ્રકૃતિ માત્ર એક એક પ્રકારના આવિર્ભાવના મુદ્દાને રજૂ કરે છે. પ્રત્યેક પ્રત્યેકપ્રકૃતિના વાંતર ભેદો નથી. નામ અને રૂપની વિવિધતા કરનાર ત્રીજા વિભાગમાં ત્રસદશક અને ચેાથા વિભાગમાં સ્થાવરદશક (જેના પરિચય નીચે થશે) આવે છે; તે પ્રત્યેક દશ દશ હાવાથી નામકર્મની કુલ ૪૨. પ્રકૃતિ થાય છે.
પિડ પ્રકૃતિ ૧૪, પ્રત્યેકપ્રકૃતિ ૮, ત્રસદશક ૧૦, સ્થાવરદશક ૧૦, આવી રીતે ૪ર નામકર્મની પ્રકૃતિ પૈકી ૧૪ પિંડ પ્રકૃતિના ૬૫ પેટાવિભાગા થાય છે અથવા બીજી રીતે ૭૫ વિભાગ. થાય છે. તેમને અલગ અલગ ગણતાં—
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
કમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ ૬પ (અથવા ૭૫) ડિપ્રકૃતિના વિભાગે
પ્રત્યેક પ્રકૃતિના અલગ અલગ સ્વરૂપ ૧૦ ત્રસદશક
સ્થાવરદશક
- ૯૩ (અથવા ૧૦૩) નામકર્મની કુલ પ્રકૃતિએ
આ રીતે નામ કર્મની ૯૩ અથવા ૧૦૩ પ્રકૃતિ થાય છે. તેની વિગત સાથે પરિચય થશે એટલે આ વાત પૃથક્કરણપૂર્વક
ખ્યાલમાં આવી જશે અને ત્યારે આ નામકર્મ કેવું અને કેવા પ્રકારનું અપ્તરંગી ચિતરામણ કરે છે તે સમજાશે. પ્રાણીનું દરેક બાબતમાં અલગ અલગ વ્યક્તિત્વ કેવું થાય છે તેને ખ્યાલ આ નામકર્મમાં આવશે. તેના દાખલાઓ આપી મૂળ બાબત સ્પષ્ટ કરવાને પ્રયત્ન પણ કરવામાં આવશે. પ્રથમ ૧૪ પિંડ પ્રકૃતિને પરિચય કરીએ. નામકર્મ પર્યાયને અનુલક્ષે છે, એ આ વખત તેની વિચારણામાં ધ્યાનમાં રાખવું. નામકર્મની ચૌદ પિડપ્રકૃતિ અને તેમના અવાંતર ભેદ
પિંડપ્રકૃતિ ૧૪ છે–૧. ગતિનામ, ૨. જાતિનામ, ૩. શરીરનામ, ૪. અંગોપાંગનામ, પ. બંધનનામ, ૬. સંઘાતનનામ, ૭. સંહનનનામ, ૮. સંસ્થાનનામ, ૯. વર્ણનામ, ૧૦. ગંધનામ, ૧૧.
રસનામ, ૧૨. સ્પર્શનામ, ૧૩. આનુપૂવીનામ, અને ૧૪. - વિહાગતિનામ.
- આ ૧૪ પિડપ્રકૃતિને પ્રથમ ઓળખીએ અને તેના અવાતરભેદે વિચારી જઈએ એટલે એને સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવશે.
૧. ગતિનામ--એના ચાર અવાંતર વિભાગ છે. સંસારમાં ભમતાં પ્રાણી ચાર ગતિમાં જાય છે. એ ચારમાં આખા સંસારને સમાવેશ થઈ જાય છે. જેના ઉદયથી પ્રાણીને દેવ તરીકે ઓળખીએ તે દેવગતિનામ, જેના ઉદયથી પ્રાણીને મનુષ્ય તરીકે ઓળખીએ
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
જૈન દષ્ટિએ કર્મ તે મનુષ્યગતિનામ, જેના ઉદયથી પ્રાણીને તિર્યંચ તરીકે ઓળખીએ તે તિર્યંચગતિનામ અને જેના વિપાકને પરિણામે પ્રાણીને નારકીને નામે બોલાવીએ તે નરકગતિનામ. આ રીતે ચાર ગતિના મર્મ થાય છે.
૧. દેવગતિ નામકર્મ (૪૯) ૨. મનુષ્યગતિ નામકર્મ (૫૦) ૩. તિર્યંચગતિ નામકર્મ (૫૧) ૪. નરકગતિ નામકર્મ (૫૨).
તિર્યંચગતિને અંગે એટલું સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર છે કે એમાં જનાવર, પશુ, પક્ષી, કીડા, માંકડ, માખી, વનસ્પતિ, પાણી, અગ્નિ આદિ ને સમાવેશ થાય છે. સંક્ષેપથી કહેવામાં આવે તે દેવ, મનુષ્ય અને નારકોને બાદ કરીએ તે બાકીના સર્વ સંસારી છે તિર્યંચગતિના કહેવાય છે. દરેક ગતિ પર્યાય સૂચવે છે. એક પર્યાયમાંથી બીજા પર્યાયે જવાનું થાય એટલે મનુષ્ય મટીને દેવ થાય કે જનાવર મટીને માણસ થાય, એ ગતિ છે, હિલચાલ છે, ચાલ છે. એટલે આ પ્રથમ પિડપ્રકૃતિને ગતિ કહેવામાં આવે છે. આ ગતિ પારિભાષિક શબ્દ છે અને જૈન ગ્રંથમાં ઉપરના અર્થમાં એને વારંવાર ઉપયોગ થાય છે. આપણી સામે હેમચંદ નામને માણસ ખડે છે. તે માણસ થયે એ ચાર ગતિમાંથી મનુષ્યગતિ નામકર્મનું ફળ સમજવું.
૨. જાતિનામ–એના પાંચ અવાંતર ભેદ છે. જાતિ એટલે ભેદસૂચક વર્ગ સમાનધમીઓને એક જાતિ નીચે મૂકાય. ઈન્દ્રિ પાંચ છે–સ્પર્શન, રસના, ઘાણ, ચક્ષુ અને શ્રોત્ર. આને અનુક્રમ
ધ્યાનમાં રાખે. જેને માત્ર એક સ્પર્શન ઈન્દ્રિય હેય તે એકે. દ્રિય કહેવાય. જેને સ્પર્શન અને રસના એમ બે ઇન્દ્રિયે હોય તે બેઈન્દ્રિય કહેવાય. જેને સ્પર્શન, રસના અને ઘાણ એમ ત્રણ ઈન્દ્રિયે હોય તે ત્રિઈન્દ્રિય કહેવાય. તેમ જ ચૌરિદ્રિયને સ્પર્શન,
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
(૫૪)
કમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ રસના, ઘાણ અને ચક્ષુ હોય છે. અને તેમાં શ્રવણેન્દ્રિયને ઉમેરવાથી પંચેન્દ્રિય થાય છે.
આમાં એટલું લક્ષમાં રહે કે એકેન્દ્રિય જીવોને માત્ર સ્પર્શન ઈન્દ્રિય જ હોય. સ્પર્શન સિવાયની બીજી ઈન્દ્રિય એકલી ન હોય, જેમ કે ચક્ષુ હોય તેને તેની આગળની સ્પર્શન, રસન અને બ્રાણ જરૂર હેય.
ઉપર જે ચાર ગતિ જણાવી તે પૈકી મનુષ્ય, દે અને નારકે તે પંચેન્દ્રિય જ હોય. તિર્યંચે એકેદ્રિયથી માંડીને પંચેન્દ્રિય હોય. આવા બીજા ચિત્રામણમાં જાતિના પાંચ પેટા વિભાગો થાય છે.
૧. એકેદ્રિય જાતિનામકર્મ (૫૩) ૨. બેઈન્દ્રિય જાતિનામકર્મ ૩. ત્રિઈન્દ્રિય જાતિનામકર્મ (૫૫) ૪. ચેરિન્દ્રિય જાતિનામકર્મ (૫૬) પ. પંચેન્દ્રિય જાતિનામકર્મ (૫૭)
સામે હેમચંદ પડે છે. તેને આ પાંચ પ્રકૃતિ પૈકી પંચે* ન્દ્રિય જાતિનામકર્મને ભેગવટો છે એમ સમજવું.
૩. શરીરનામ–આ ત્રીજી શરીરનામની પિડપ્રકૃતિના પાંચ પ્રકાર છે. આ પાંચ પ્રકારે સમજવા યોગ્ય છે. તે મનુષ્ય અને તિર્યનાં શરીરને ઔદારિક શરીર કહેવામાં આવે છે. એ ખાસ જૈન પારિભાષિક શબ્દ છે. વિવેચનકારો એને માટે કહે છે કે પ્રધાનાર્થક “ઉદાર શબ્દ પરથી એની વ્યુત્પત્તિ થઈ શકે છે. મનુષ્યના શરીરથી મેક્ષ સાધી શકાય માટે શરીરમાં એને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવ્યું છે. એ વ્યુત્પત્તિ ગમે તે છે, પણ આ ઔદારિક શરીરમાં સર્વ જળચર, સ્થળચર, બેચર, તિર્યંચે અને વનસ્પતિ, પાણી, અગ્નિ આદિ સર્વ તિર્યંચે નાં શરીરને સમાવેશ થાય છે. અસ્થિ, મજજા, મેદ, લેહી વગેરેનાં તથા પીંછાવાળાં, માંસપેશીવાળાં, ચામડીવાળાં, અંડજ,
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
જને દષ્ટિએ કમર સ્વેદજ, પિતજ, ગર્ભ જ, ઇડા વગર કે ગર્ભધારણ વગર સ્વયંભૂ પેદા થનાર (સંમુરિછમ) જેના શરીરે માટે સામાન્ય નામ ઔદારિક શરીર છે અને જે કર્મને કારણે એવા પુદ્ગળેથી આ શરીર બંધાય તેને ઔદારિક શરીર નામકર્મ સમજવું.
દેવે અને નારકોને વૈકિય શરીર હોય છે. એ શરીરને નાનું મોટું કરી શકાય, સુરૂપમાંથી કુરૂપ બનાવી શકાય, બેચરથી. ભૂચર થવાય, ભૂચરથી ખેચર થવાય, આવી વિવિધ ક્રિયા જે શરીરથી કરી શકાય તે શરીરને વૈક્રિય’ શરીર કહેવામાં આવે છે. દેવે અને નારકોને એ શરીર ભવપ્રત્યયી હોય છે. મનુષ્ય
ગલબ્ધિથી ટૂંક સમય માટે એવું વૈક્રિય શરીર કરવાની શક્તિ પ્રાપ્ત કરી શકે. કેઈ તિર્યંચ પણ આવા શરીરને બનાવવાની શક્તિ કેળવી શકે.
ત્રીજુ આહારક શરીર. અતિ વિદ્વાન અસાધારણ જ્ઞાની પિતાને કઈ શંકા થાય તેનું નિવારણ કરવા અથવા તીર્થકરની ઋદ્ધિ જેવા દૂર દેશમાં વિચરતા તીર્થંકર પાસે એક હાથનું અતિ પવિત્ર નિર્મળ શરીર બનાવી મોકલે તેને આહારક શરીર કહેવામાં આવે છે. આહારક શરીરની વર્ગણાએ અતિ સૂક્ષમ અને સ્ફટિક જેવી તદ્દન નિર્મળ હોય છે. જે કર્મના વિપાકરૂપે આ શરીર બંને તેને આહારક શરીર નામકર્મ કહેવામાં આવે છે. એને સમયકાળ બહુ ટૂંક હોય છે. અપ્રમત્ત યતિને એને માટેની લબ્ધિ-શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. આહારક શરીર દૂર દેશમાં શંકાસમાધાન માટે જાય ત્યારે પણ લબ્ધિવંત પ્રાણીનું અસલ ઔદારિક શરીર તે હોય ત્યાં જ રહે છે. •
શરીરમાં પાચનશક્તિ-ગરમીને ઉત્પન્ન કરનાર, બહારથી લીધેલા આહારને પચાવનાર શરીરને તેજસ્ શરીર કહેવામાં આવે છે. પરભવમાં જતાં આ શરીર દ્વારા પદુગળને આહાર કરી તેનાથી ચેતન શરીર બાંધે છે. આ તેજસ્ શરીરથી કોઈ વ્યક્તિ
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૩૯ શક્તિ ઉત્પન્ન કરી સામાને બાળી નાખવા જેટલી ધૃષ્ટતા પણ કરી શકે છે, પણ તે કદાચિક જ હોય છે.
કર્મવર્ગને આત્મા સાથે સંબંધ થાય, આગળ જણાવ્યું તેમ ક્ષીરનીરના સંગની જેમ ચેતન અને કર્મ એક થઈ ગયા છે એમ લાગે અથવા બહારની કર્મવર્ગણાને લઈ કર્મ તરીકે તેને પરિણમાવે એ “કામણ શરીર' કહેવાય છે. સંક્ષેપમાં કહીએ તે કર્મના આખા માળખાને (જીવને બાદ કરતાં જે રહે તેને) કાર્પણ શરીર કહી શકાય. કર્મ દરેક સમયે બંધાય છે એટલે આ કાર્પણ શરીરમાં પ્રત્યેક સમયે વધઘટ અને ફેરફાર થયા કરે છે. મરણ વખતે પ્રાણી સાથે આ કાર્મણ શરીર અને ઉપરનું ચોથું તૈજસ્ શરીર સાથે જાય છે. ઔદારિક શરીર સ્થૂળ હોય છે. આગળના શરીરે ઉત્તરોત્તર સૂક્ષમ સૂફમતર થતા જાય છે. (તસ્વાર્થ ૨.૩૭૩૮)..
આ રીતે પાંચ પ્રકારનાં શરીર થયાં. જીવનું ક્રિયા કરવાનું સાધન શરીર છે. ઔદારિક શરીરને બાળી શકાય. તેનું છેદનભેદન થઈ શકે. શરીરનામની ત્રીજી પિડપ્રકૃતિની નીચે પ્રમાણે પાંચ. પેટા પ્રકૃતિઓ બને. . ૧. ઔદારિક શરીર નામકર્મ
(૫૮) ૨. ક્રિય શરીર નામકર્મ (૫૯) ૩. આહારક શરીર નામકર્મ (૬૦)
૪. તેજસૂ શરીર નામકર્મ (૬૧). . ૫. કાર્પણ શરીર નામકર્મ (૬૨)
આપણી સામે ઊભેલ હેમચંદભાઈને દારિક શરીર છે. અને તેજસ્ અને કાશ્મણ શરીર પણ છે. તેજસ્ વગર એને જન્મ અને લેહીનું ફરકવું અને પાચન અશક્ય છે. અને કર્મ તે એના દેખાવ પરથી એના કપાળમાં વિવિધ રૂપે લખાયેલાં પડ્યાં છે.
૪. અંગે પગનામ–-શરીરને અંગે પાંગ હોય છે, અર્થાત્ શરીરને અંગે હોય છે, ઉપાંગો હોય છે અને અંગોપાંગ હોય છે.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
જૈન ષ્ટિએ કમ
અંગ આઠ છે—એ હાથ, એ ઉરુ (જંઘા-સાથળ), પીઠ (વાંસા), માથું (શિર), ઉર (હૃદય–હૈયું) અને ઉદર (પેટ).
‘ઉપાંગ’–અંગને લાગેલાં તે ઉપાંગ. હાથપગની આંગળીઓ, જંઘાને લાગેલ ઢીંચણ, વગેરે.
‘અંગોપાંગ’ એટલે આંગળીના સાંધા (પર્વો), રેખા, વાળ (મેવાળા), રામ. આ અંગે, ઉપાંગો અને અંગેપાંગેા પ્રથમના ત્રણ ઔદ્યારિક, વૈક્રિય અને આહારક શરીરને હોય, તેજસ અને કામેણુ શરીરને અંગેાપાંગો ન હોય, એટલે અંગોપાંગ પિડ પ્રકૃતિના ત્રણ પેટાવિભાગો નીચે પ્રમાણે થયા.
૧. ઔદારિક અંગાપાંગ નામકર્મ
૨. વૈક્રિય અગાપાંગ નામકર્મ
૩. આહારક અંગોપાંગ નામકર્મ
(૬૩)
(૬૪)
(૬૫)
આપણી સામે હેમચંદભાઈ ઊભા છે. તેમને આ અગા પાંગા પૈકી ઔદ્યારિક શરીરનાં અંગો છે, ઉપાંગો છે, અગાપાંગો છે. તેજસ અને કાર્યણુ શરીર તા જીવ સાથે ક્ષીરનીરની જેમ મળી રહ્યાં છે, તેથી તેમને અંગેાપાંગા ન હેાય. વળી તેમને અંગોપાંગે ન હાવાનું કારણ એ કે તેમને કોઈ પ્રકારનું સંસ્થાન નથી. (સંસ્થા નની સમજૂતી આઠમી પિ'ડપ્રકૃતિમાં હવે પછી આગળ આવશે.).
૫. બંધનનામ—શરીરનાં પુગળા નવાં આવતાં જાય, જૂનાં ખરતાં જાય, તે નવાંજૂનાંને અરસપરસ જોડવાનું કામ બંધન નામકર્મ કરે છે. શરીરના પુદ્ગળપરમાણુઓને અરસપરસ જોડવાનું અને નવાને મેળવી જૂના સાથે એકમેક કરવાનું કામ આ અંધન નામકર્મ કરે છે. એ ટીનના પતરાને જોડનાર રેણુ, એ કાગળને જોડનાર શુદર અને સેાનાની એ ઘુઘરીને જોડનાર રાળ જે કામ કરે છે તે આ બંધન નામકર્મ કરે છે. પુદ્ગળ પુગળ વચ્ચે અમુક સમય સુધી સંબંધ ચાલુ કરવાનું કે ચાલુ રાખવાનું કામ આ બંધન નામકર્મ કરે છે. એનાથી પરમાણુ પરમાણુ વચ્ચેને
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમ'ની ઉત્તર પ્રકૃતિઓ
૧૪૧.
સંબંધ મ'ધાય છે અને વિખરાય નહિ ત્યાં સુધી ચાલુ રહે છે. આપણા શરીરમાંથી અનેક પરમાણુ છૂટા થાય છે અને અનેક નવા આવે છે, તેમના સંબંધ જોડનાર શક્તિ તે બંધન નામકર્મ. તૈજસૂ શરીરના ચેતન સાથે એ સંબંધ કરાવે છે અને કર્મના આત્મા સાથે બંધ પણ એ બંધન નામ કર્મ કરાવે છે. પરભવથી આવી પ્રથમ આહાર કરી શરીર ખાંધે ત્યારે સર્વબંધ કરે છે અને પછી શરીર છૂટે ત્યાં સુધી વખતે વખત દેશબંધ કરે છે. તૈજસ્ અને કાર્યણુ શરીરના તા દેશબંધ જ હાય. પૂર્વે ગ્રહણ કરેલાં કર્મ સાથે નવાંને જોડે એટલે દેશબંધ જ થાય અને એના પ્રારંભકાળ ન હાવાથી સર્વબંધના ત્યાં સવાલ જ રહેતા નથી.
આ બંધને પાંચ શરીરને હાવાથી તેના પાંચ પ્રકારે નીચે. પ્રમાણે પડે છે.
૧. ઔદારિક બંધન નામકર્મ
૨. વૈક્રિય
બંધન નામકર્મ
૩. આહારક
બંધન નામકર્મ
૪. તૈજસ્ બંધન નામકર્મ
૫. કામેણુ
બંધન નામકર્મ
(૬૬)
(nF)
(૬૮)
(૬૯)
(૭૦)
અથવા બંધનના બીજી રીતે પંદર પ્રકાર પણ થઈ શકે. આગળનાં ઔદારિક પુદ્ગળા સાથે નવાં ઔદારિક પુદ્ગળાનું અ'ધન કરાવે, અથવા વૈક્રિયનાં ચાલુ પુગળા સાથે વૈક્રિયનાં નવાં પુગળાનાં દેશબંધ કરાવે કે તે જ પ્રમાણે આહારકનાં ચાલુ પુગળા સાથે નવાં આહારક પુદ્ગળાનું બંધન થાય તે ત્રણ પ્રકાર. ઉપર જણાવ્યું તેમ શરીર બાંધવાની શરૂઆતમાં સર્વમ ધ
અને પછી દેશખ`ધ થાય.
ઔદારિક પુદ્ગળા સાથે તૈજસ્ પુગળાના મેળ બંધાય, એકતા થાય, તેમ જ વૈક્રિય પુદ્દગળાના તૈજસ્પુફ્રૂગળા સાથે બંધ થાય તે બીજો પ્રકાર અને આહારક શરીરને તૈજસૂ પુગળા સાથે મધ થાય તે ત્રીજો પ્રકાર.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ર
જૈન દષ્ટિએ કમ તે જ પ્રમાણે દારિક, વેકિય અને આહારક પુદ્ગોને કામણ પુદ્ગળ સાથે મેળ બંધાય, એકતા જાગે, તેના ત્રણે પ્રકાર થાય.
આ મિશ્રબંધ ઔદારિકને તૈજસ્ અને કાશ્મણ બને પુદ્ગળ સાથે થાય. તેના ત્રણ પ્રકારના (ઔદારિક વેકિય આહા. રક) પુદ્ગળ સાથે બંધના ત્રણ પ્રકાર થાય.
અને તેજસ્ પુદુગળને તેને પિતાનાં નવાં પુગળ સાથે સંબંધ થાય તે તથા કાર્મણ પુદુગળને કાશ્મણ સાથે સંબંધ થાય તે અને તૈજસ્ કાર્મણને અરસપરસ સંબંધ થાય તે એમ ત્રણ પ્રકાર બને.
આવી રીતે શરીરના પુગળને અરસપરસ સંબંધ જોડવાને અંગે પંદર પ્રકારના બંધને શક્ય છે, બાકીનાં બંધને અશક્ય છે. જો કે આ પંદર પ્રકારની શક્યતા છે તેથી તેની અત્ર વિવક્ષા કરી છે, બાકી એ પ્રકારે અગત્યનો ભાગ ભજવતા નથી. કર્મની ૧૫૮ પ્રકૃતિ ગણવાની હોય ત્યારે પંદર બંધન થાય છે. આમાં જરા પણ ગૂંચવાઈ જવા જેવું નથી. પાંચ શરીરને ઓળખ્યા પછી બંધનને પાંચ ગણવાં કે પંદર ગણવાં તેમાં ફેર પડતું નથી. પંદર બંધને નીચે પ્રમાણે થાય. તે ગણતાં કર્મની ચાલુ પ્રકૃતિગણનાની સંખ્યામાં પ્રથમની સંખ્યા ૬૬થી ચાલુ રહે, કારણ કે તેમાં પાંચ અથવા પંદરને વિકલ્પ છે. પંદરમાં પાંચને સમાવેશ થઈ જાય છે.
૧. ઔદારિક ઔદારિક બંધન નામકર્મ (૬૬) ૨. વૈકિય વૈક્રિય બંધન નામકર્મ (૬૭) ૩. આહારક આહારક બંધન નામકર્મ (૬૮) ૪. ઔદારિક તૈજસૂ બંધન નામકર્મ ૫. વેકિય તૈજસ્ બંધન નામકર્મ (૭૦) ૬. આહારક તેજસૂ બંધન નામકર્મ (૭૧) ૭. ઔદારિક કાર્પણ બંધન નામકર્મ ૮. વૈકિય કાર્મણ બંધન નામકમે (૭૩)
(૭૨)
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૬)
કમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૪૩ ૯. આહારક કાર્પણ બંધન નામકર્મ (૭૪) ૧૦. ઔદારિક તૈજસ્ કાર્મણ બંધન નામકર્મ (૭૫) ૧૧. વૈકિય તૈજસ્ કાર્મણ બંધન નામકર્મ ૧૨. આહારક તૈજસૂ કાર્મ બંધન નામકર્મ (૭૭) ૧૩. તેજસૂ તેજસૂ બંધન નામકર્મ (૭૮) ૧૪. કાર્પણ કાર્મણ બંધન નામકર્મ (૭૯) ૧૫. તૈજસ્ કાર્મણ બંધન નામકર્મ
આ પંદર પ્રકારમાં પરસ્પર મેળ બાઝવાની શક્યતાની ગણતરી અને શક્ય તેટલા પ્રકારની ગણના છે. અત્યાર સુધી શરૂઆતથી માંડીને સિત્તેર અથવા એંશી પ્રકૃતિ થઈ એ વાત ધ્યાનમાં રાખવી. સંઘાતન છઠ્ઠી પિડપ્રકૃતિને ખ્યાલ સ્પષ્ટ થતાં આ બંધનની હકીકત બરાબર સમજાઈ જશે.
૬. સંઘાતનનામ –સંાતતિ એટલે એકઠાં કરે. જેવી - રીતે ખંપાળીથી તરખલાને કે ઘાસને એકઠું કરવામાં આવે કે પાવડાથી માટી, ગારે કે ચૂને એકઠાં કરવામાં આવે તેમ ઔદારિક પુદુગળને આત્મા તરફ ખેંચી લાવે અથવા વૈક્રિય, આહારક, તૈજસૂ કે કામણ પુગળને ચેતન તરફ ખેંચી લાવે તે સંઘાતન નામકર્મ કહેવાય.
મતલબ એ થઈ કે સંઘાતનનામકર્મને લઈને પ્રાણી સ્વયેગ્ય ઔદારિક પુદ્ગળને રાશિ કરે, તેને બંધન નામકર્મને લઈને બાંધે અને અંગે પાંગ નામકર્મને લઈને હાથપગ વગેરેના આકારે ઘડે. આ રીતે સંઘાતનના પાંચ પ્રકારે થાય.
૧. ઔદારિક સંઘાતન નામકર્મ (૮૧) ૨. વૈક્રિય સંઘાતન નામકર્મ (૮૨). ૩. આહારક સંઘાતન નામકર્મ (૮૩) ૪. તેજસૂ સંઘાતન નામકર્મ (૮૪) ૫. કામણ સંઘાતન નામકર્મ (૮૫) હવે આપણી સામે ખડા રહેલા હેમચંદભાઈને પરિચય કરી
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
જૈન દષ્ટિએ કમર એ. એણે દારિક સંઘાતનના એક જેરે ઔદારિક પુદુગળે એકઠાં કર્યા હોઈ તેનાથી ઔદારિક શરીરનું બંધન કર્યું અને દારિકનાં અંગોપાંગો બાંધ્યાં. આમાં સંઘાતન, બંધન અને અંગોપાંગની પ્રકૃતિને ઉપયોગ થયે. એ શરીર બાંધવા માટે તૈયુ અને કાશ્મણ શરીરની તે જરૂર છે જ એટલે એણે તૈક્સ અને કાર્ય સંઘાતના અને બંધનના પ્રકારનો ઉપયોગ કર્યો. અને તૈજસુ-કાશ્મણને ઉપર જણાવ્યું તેમ અંગે પગ તે છે જ નહિ એટલે એણે અંગોપાંગ બંધન અને સંઘાતનમાંથી કઈ કઈ પ્રકૃતિને ઉપયોગ કર્યો તે મનમાં ગણી લેવું અને ધ્યાનમાં રાંખવું કે હેમચંદનું હજ તે શરીર જ બંધાણું છે, તેમાં આકાર, સંસ્કાર વગેરે ઘણું બાકી છે. અને હેમચંદભાઈ મનુષ્ય છે એ પણ ધ્યાનમાં રાખવું. હવે હેમચંદભાઈને વધારે પરિચય કરવા માટે કર્મપ્રકૃતિને વધારે ઓળખીએ..
૭. સહન નનામ-મનુષ્ય અને તિર્યંચના ઔદારિક શરીરનાં હાડકાંની રચના અને એના સાંધાઓને મેળ બહુ મહત્વને ભાગ ભજવે છે. મન પર કાબૂ લાવવા માટે મજબૂત શરીર જોઈએ. સખળડખળ હાડકાં હોય તે એકાગ્રતા પૂરી ન થઈ શકે. હાડકાંના સાંધાઓને અંગે પ્રથમ ત્રણ શબ્દોને જાણી લેવા જરૂરી છે. આપણાં અત્યારનાં શરીરનાં હાડકાં તે એકબીજા સાથે લગાડેલાં હોય છે, પણ ખૂબ મજબૂત શરીરનાં હાડકાં તે બન્ને બાજુએ આકરાં બંધને બાંધેલાં હોય અને તેમને પકડી રાખવા તેમની ઉપર એક નાનું બાષભ” નામનું ત્રીજું હાડકું હોય છે, એ ત્રણેને ભેદે તેવી જેવી હાડકાની જે ખીલી હોય તેને “વજ' કહેવામાં આવે છે, અને બન્ને બાજુના મર્કટબંધને “નારા કહેવામાં આવે છે. મર્કટબંધ એટલે મજબૂત પકડ. વાંદરી એક ઝાડથી બીજા ઝાડ પર ઠેકે ત્યારે તેનું બચ્ચું તેને પેટેથી પકડી રાખે તેવે આકરે જે બંધ હોય તેને મર્કટબંધ કહેવામાં આવે છે, એમાં એક હાડના છેડા બીજા હાડના છેડાને વળગી રહે છે. બે હાડકાંની ફરતે.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૫ નારાજ નામને બંધ, બેને મજબૂત પકડવા માટે ત્રીજું નાનકડું હાડકું તે ઋષભ અને વચ્ચે ખીલી તે વા. આવી રીતે પાટો, ખીલી અને નાના હાડથી અરસપરસ લાગી રહેલ હાડકાના મેળાપવાળા શરીરને “વજ0ષભનારાશ સંઘયણવાળું શરીર કહેવાય છે. આ પ્રથમ વિભાગ થયે.
બે હાડકાંને મર્કટબંધ હોય અને તેની ઉપર ત્રીજું નાનકડું હાડકું તેમને મજબૂત પકડી રાખનાર હોય, પણ વજી ખીલી ન હોય તે બીજ' “બાષભનારાચ સંઘયણ”.
બે હાડકાને જોડનાર મર્કટબંધ હોય, પણ ત્રીજું હાડકું (ાષભ) અને ખીલી ન હોય તે ત્રીજું “તારાચસંઘયણ.
શરીરમાં બે હાડકાંને જોડવા માટે એક બાજુ મર્કટબંધ અને બીજી બાજુ ખીલી હોય તે આવા પ્રકારની હાકડાંની સંધિને “અર્ધનારાચ સંઘયણ” કહેવાય.
બે હાડકાંની વચ્ચે માત્ર ખીલી (વજી) હોય જેનાથી તે જોડાયેલાં રહે તે તેવાં હાડકાંના સાંધાવાળા શરીરના બાંધાને “કાલિકા સંઘયણ કહેવાય છે.
અને જે અસ્થિસંધિમાં પાટે (નારાચ) ન હોય, કોઈપણ બાજુએ બંધન (બાલભ) ન હોય કે હાડકાં હાડકાને જોડનાર ખીલી (વા) પણ ન હોય પરંતુ એમ જ હાડકાં હાડકાંને વળગેલાં હેય એ સંધિબંધને છેવટું (સેવાર્ત) સંઘયણ કહેવાય છે. ' આ સંઘયણે ઔદારિક શરીરને જ હોય, વૈક્રિય કે આહારકને ન હોય કારણ કે તેમને હાડકાં જ ન હોય. સંઘયણ એટલે હાડકાંને મેળાપ. હાડકાંના સાંધાને મજબૂત કરનાર પાટા જેવું બીજુ હાડ તે પરિવેષ્ટિત પટ અથવા ત્રાષભ કહેવાય. એની ફરતે ભરડે દે તેવી મજબૂત પકડ તે “નારાચ” અને વચ્ચે મજબૂત કરનાર અને જોડાયેલ રાખનાર ખીલી તે “વા' કહેવાય. એટલે વાત્રાષભનારાચ સંઘયણમાં બે હાડકાંની ફરતે મર્કટબંધ, બેને ખૂબ મજ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
જૈન દષ્ટિએ કમ બૂતાઈથી પકડી રાખનાર ષભ નામનું નાનું હાડકું અને વચ્ચે હાડકાની મજબૂત ખીલી હોય.
આ રીતે સંઘયણ–અસ્થિસંધિના છ પ્રકાર થાય. ૧. વજાત્રાષભનારાચ સંઘયણનામકર્મ ૨. 2ષભનારી સંઘયણનામકર્મ (૮૭), ૩. નારા સંઘયણનામકર્મ ૪. અર્ધનારી સંઘયણનામકર્મ (૮૯) ૫. કલિકા સંઘયણનામકર્મ
(૯૦) ૬. છેવટું સંઘયણનામકર્મ
આપણા હેમચંદભાઈને પ્રથમના પાંચે સંઘયણ નથી. એને નસીબે છરું છેવ સંઘયણ આવેલ છે. એનાં હાડકાં અરસપરસ : લાગીને રહેલાં છે. નથી એની ફરતે પાટો, નથી એને બંધન કે નથી એમાં વચ્ચે હાડકાંની ખીલી. ઔદારિક સંઘતિને એકઠાં કરેલાં
ઔદારિક પુગળનાં ઔદારિક બંધનને પરિણામે ઔદારિક અંગે પગ જમાવી બેઠેલા એ ભાઈને નસીબે ખડખડતાં હાડકવાળું સંઘયણ આવ્યું છે. દેવતા અને નારકીને સંઘયણ ન હોય. પૂર્વ કાળમાં શરૂઆતનાં પાંચ સંઘયણે પણ હતા. વર્તમાનકાળે આપણું જાણીતી દુનિયામાં તે છછું સંઘયણ જ લભ્ય છે. મેક્ષ જવા માટે જે શરીરબળ જોઈએ તે પ્રથમ સંહનનમાં જ લભ્ય છે. અને ધ્યાન માટે જે શરીરબળની જરૂરિયાત છે તે પ્રથમના ત્રણ સંહનને પૂરું પાડી શકે છે. (તસ્વાર્થ. ૨૭). માનસિક બળને આધાર શરીર છે અને શરીરબળને આધાર શરીરબંધારણ પર નિર્ભર છે. ધ્યાનની વ્યાખ્યામાં સ્પષ્ટ કરેલ છે કે ઉત્તમ સંહનનવાળાનું એક વિષયમાં અંતઃકરણની વૃત્તિનું સ્થાપન (એકાગ્રતા) એ “ધ્યાન” કહેવાય. આવું ધ્યાન પ્રથમના ત્રણ ઉત્તમ સંઘયમાં શક્ય છે.
૮. સંસ્થાન–શરીરબંધારણ સાથે શરીરને આકાર કે થવે તે સંસ્થાન નામકર્મ નક્કી કરે છે. સંઘયણમાં અંદરનાં હાડના
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૪૭ મેળના પ્રકારતો હોય છે, જ્યારે સંસ્થાનમાં શરીરને બાહ્ય આકાર નક્કી થાય છે.
ચારે ખૂણા સરખા હોય તે ઉત્તમ સંસ્થાનવાળું શરીર કહે વાય. “અસ” એટલે ખૂણા. દાખલા તરીકે, પલાંઠી વાળીને પર્યકાસને એક વ્યક્તિ બેઠેલ હોય અને તેને હાથ વચ્ચે ખોળામાં મૂકેલા હોય, તે વખતે જેનાં ચારે માપ સરખા આવે, નાનામાં ન આવે તે સરખા માપવાળું ઉત્તમ સંસ્થાન કહેવાય. તેને “સમચતરસ્ત્ર નામ આપવામાં આવેલ છે.
બને જંઘાના નીચલા ભાગને પગ ઉપર મૂકવાથી અને નાભિ ઉપર ચત્તા ડાબા હાથ ઉપર ચત્તે જમણો હાથ રાખવાથી પર્યકાસ થાય છે (હેમચંદ્રાચાર્યનું યોગશાસ્ત્ર, ૪.૧૨૫). આવા પર્યકાસને બેઠા પછી જઘાના એક છેડાથી બીજા છેડા સુધીનું માપ, ડાબા જાનુ અને જમણા ખભા સાથેનું માપ, જમણુ જાનુ અને ડાબા ખભા વચ્ચેનું માપ અને પલાંઠીની પીઠથી કપાળ લલાટ) વચ્ચેનું માપ–એ ચારે માપ બરાબર એકસરખાં થાય, એમાં જરાપણ વધારો ઘટાડો ન થાય, તે ચમચતુરસ સંસ્થાન. શરીરનાં સર્વ અંગે સામુદ્રિકશાસ્ત્રમાં બતાવેલાં ઉત્તમ અંગે પ્રમાણે લક્ષણસહિત હોય તે સમચતુર સંસ્થાન કહેવાય. ઉત્તમ મનુષ્યને અને દેવને આ પ્રથમનું ઉત્તમ સંસ્થાન હોય. સમ એટલે સરખા, ચતુ એટલે ચાર અને અસ એટલે ખૂણા. - નાભિ તૂટી) ઉપર શરીરને અરધે ભાગ ખૂબ સુંદર અને આકર્ષક હોય તેને બીજું “ ધ” સંસ્થાન કહેવાય. જોધ એટલે વડનું ઝાડ. એને ઉપરથી જોયું હોય તે ખૂબ ફાલેલ સુંદર દેખાય. નીચેના અરધા ભાગમાં મૂળિયાં પ્રમાણમાં આકર્ષક ન હોય.
નાભિની નીચેના ભાગ ઘાટસરને સુંદર આકર્ષક હોય અને ઉપરના અંગે હીન હોય તે ત્રીજું “સાદિ' સંસ્થાન
હાથ, પગ, છેક સરસ હોય અને હૃદય, પિટ, ઠ હીન
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
જૈન દષ્ટિએ કમ હોય તે “કુજી' સંસ્થાન ચડ્યું છે. પીઠે ખુંધવાળાને આ સંસ્થાના હેય.
જ્યાં હાથ, પગ, ડેક અધમ હોય પણ બાકીનાં અંગે માનેપેત અને સરસ હોય તે પાંચમું “વામન” સંસ્થાન. આખા અંગના અવયવ લક્ષણ વગરનાં, વાંકાચૂકાં અને આડાંઅવળાં હોય હોય તે છઠું અને છેલ્લું “હુંડક સંસ્થાન. શરીરના આકાર વિશેષને સંસ્થાન કહેવામાં આવે છે. આ રીતે છ પ્રકારની આકૃતિઓ થઈ. સંસ્થાન દરેક ગતિમાં હોય છે. સંસ્થાના નામની આઠમી. પિંડપ્રકૃતિના છ ભેદ નીચે પ્રમાણે થાય.
૧. સમચતુરસ સંસ્થાનનામકર્મ (૨), ૨. ન્યધ સંસ્થાનનામકર્મ (૯૩) ૩. સાદિ સંસ્થાનનામકર્મ (૪) ૪. કુજ સંસ્થાનનામકર્મ (૫) ૫. વામન સંસ્થાનનામકર્મ (૬) ૬. હુંડક સંસ્થાનનામકર્મ (૯૭),
આપણુ હેમચંદભાઈને નસીબે છેલ્લું અને છ સંસ્થાન હુંડક સંસ્થાન આવ્યું છે. છેલ્લા સંઘયણવાળાને તે છઠ્ઠ સંસ્થાના જ હોય. માનેતિ સુંદર શરીર તે પ્રથમ સંઘયણવાળાને હોય. દેવગતિમાં પ્રથમ સંસ્થાન હેય. મનુષ્યગતિમાં છએ સંસ્થાન લાભે. તિર્યંચ અને નરકગતિમાં માત્ર છઠ્ઠ હુંડક સંસ્થાન લાભ. શરીરને અંગે એનાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ ઉપરાંત એના અંગે પગની સુંદર ગોઠવણ ને આકર્ષક અંગરચનાને અંગે હજુ એક નિર્માણ નામકર્મ આવશે. તે પ્રત્યેકપ્રકૃતિ (સાતમી) હોઈ. તેને યથાસ્થાને આગળ વિચારવામાં આવશે. (જુઓ પૃ. ૧૫૭).
૯. વર્ણ –જૈન લેખકો મૂળ વણે પાંચ બતાવે છે. કૃષ્ણવર્ણ (black)-ગળી કે મેંશ અથવા કાજળ જે રંગનીલવણ (skyblue) – લસણીઆ જે નીલે , આસમાની.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિ
૧૪
આ બન્ને વર્ણો અશુભ ગણાય છે. એમને પાપપ્રકૃતિમાં
ગણ્યા છે.
-
હરિદ્રવણું (yellow) - - હળદર જેવા પીળા વણુ. લેાહિતવણું (red) — સિંદૂર જેવા લાલ, રાતા વ. શ્વેતવણુ (white) દૂધ, શંખ કે ચમેલી જેવા ધાળે,
―
સફેદ વ`.
આ પાંચમાંથી ઈ પણ વણુ નું શરીર હાય છે. તે એક રંગનું હાય છે. જેવા વનું શરીર હાય તેવા વનું તે કહેવાય. હરિદ્ર, લેાહિત અને સફેદવણ ને શુભ ગણવામાં આવે છે.
આપણા હેમચંદભાઈ સફેદ વના છે. આ પાંચે વર્ણ ચેાથી ચક્ષુરિન્દ્રિયના વિષયેા છે. ઇન્દ્રિયના વિષયેાની ગણના વખતે તેની ઉપયેાગિતા છે. વર્ણ ને અંગે પાંચ કર્મપ્રકૃતિ આ રીતે થાય
૧. કૃષ્ણવર્ણ નામકર્મ
(૯૮)
(૯૯)
૨. નીલવણું. નામકર્મ ૩. હરિદ્રવણુ નામકર્મ ૪. લેહિતવણું નામકર્મ
(૧૦૦)
(૧૦૧)
૫. શ્વેતવણું નામકમ
(૧૦૨)
૧૦. ગંધ-શરીરની ગંધના એ પ્રકારે હાય છે. ગધ એટલે વાસ.
કપૂર કસ્તુરી જેવું સુગધી શરીર તે ‘સુગધી’ લસણ ડુંગળી જેવું ગંધ મારતું શરીર તે દુર્ગ‘ધી’. આ પૈકી સુગ ંધી શરીર પુણ્યવતને હાય અને તે શુભપ્રકૃતિ ગણાય. આવું સુગ“ધી શરીર તે મનુષ્યેામાં માત્ર તીર્થંકરને કે પદ્મિની સ્ત્રીને જ હેય. એટલે આપણા હેમચંદભાઈને ભાગે દુર્ગંધ નામકર્મના ઉદય દેખાઈ આવે છે.
ગધ એ નાકા વિષય છે, ત્રીજી ઘ્રાણેન્દ્રિયના વિષય છે. એના બન્ને પ્રકારના ખ્યાલ ઇન્દ્રિયાના વિષયેાની વિચારણા વખતે પણ ધ્યાનમાં રાખવા ચૈાગ્ય છે.
ગંધને અ ંગે કર્મપ્રકૃતિના બે પ્રકાર થાય—
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
જૈન દષ્ટિએ કર્મ ૧. દુરભિગંધનામકર્મ (૧૭) ૨. સુરભિગંધનામકર્મ (૧૦)
૧૧. રસ–રસને અંગે પ્રથમ તેના પાંચ પ્રકાર જોઈ લઈએ.
તિક્તરસ – કરિયાતાના જે કહે રસ તે તીખ. દા. ત.. એળિયે.
કટુરસ – સુંઠ અને મરી જે કટુ સ્વાદ તે આકરે કટુ.
આ બન્ને રસે અશુભ ગણાય છે. તિક્તરસ અને કટુરસના અર્થ જૈન પરિભાષામાં ફરી જાય છે, તે પર ધ્યાન ખેંચવામાં આવે છે.
કષાયરસ – હરડા બેડા જેવો તુરે રસતે કષાયરસ કહેવાય છે.
આસ્ફરસ – આમલી અથવા લીંબુને માટે રસ આર્મ્સ કહેવાય છે.
મધુરરસ – સાકર શેરડી કે દૂધને રસ તે મધુરમીઠે રસ છે.
આ રસની અંદરઅંદરની મેળવણીથી બીજા રસ થાય છે. મધુર અને કટુરસના મળવાથી ખારે (મીઠાને) રસ-લવણને રસ થાય છે. આ પાંચ રસમાં કષાય, આમ્સ અને મધુરરસ શુભ ગણવામાં આવ્યા છે. આ પાંચે રસ બીજી જિહ્વા ઇન્દ્રિયના વિષયે બને છે અને સવાદિયા પ્રાણને પુગળાનંદમાં રસ ધરાવતે બનાવે છે. ઈન્દ્રિયના ત્રેવીશ વિષયમાં એને પાંચ સ્થાન મળેલાં છે, તે અન્યત્ર જોઈશું, એમને બરાબર ઓળખી રાખવા જેવા છે. રસ-- નામકર્મના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકારે થયા–
૧. તિક્તરસનામકર્મ (૧૦૫) ૨. કટુરસનામકર્મ. (૧૬) ૩. કષાયરસનામકર્મ
(૧૦૭) ૪. આશ્લરસનામકર્મ (૧૦૮) ૫. મધુરરસનામકર્મ (૧૦૯)
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૫૧ ૧૨. સ્પર્શ—એના બે બે વિરુદ્ધ સ્પર્શીને સામસામે મેળવતાં એવા ચાર યુગલે એનાં થાય છે. એટલે સ્પર્શની સંખ્યા આઠની બતાવવામાં આવી છે.
ગુરુસ્પર્શ – લેઢાના ગોળાના જે ભારે સ્પર્શ. માણસનાં શરીર લેઢા જેવાં હોય છે. આ અશુભ વિભાગ ગણાય છે.
લઘુસ્પર્શ – હળવો સ્પર્શ. પીંછા કે આલિયાના રૂના પુમડા જે સ્પર્શ હોય, હળવું ફૂલ શરીર હોય છે. આ સ્પર્શને શુભ ગણે છે.
પરસ્પર્શ – બરછટ સ્પર્શ (rough). કાટ ખાઈ ગયેલા લેઢા જે, ગાયની જીભ જે કઠણ ખડબચડો સ્પર્શ. આ સ્પર્શને અશુભ ગ છે.
મૃદુસ્પર્શ – સુંવાળ, માખણ જે. આ સ્પર્શ શુભ છે.
શીતસ્પર્શ – ઠંડે, ટાઢ, શીતળ સ્પર્શ, બરફ જે, પિષમાસના પાણી જે. આ શીતસ્પર્શને અશુભ ગણવામાં આવ્યું છે. તે બહુ સૂચક છે. નરકાવાસમાં શીત વાસા બહુ આકરા ગણાય છે..
ઉષ્ણસ્પર્શ –ગરમ, ઊને, અગ્નિ જે, ભડભડતા. આને શુભ ગણાવે છે. - રુક્ષસ્પર્શ – લૂખે, રાખ છે, જેમાં ચીકાશ જરા પણ ન હોય તે. આ અશુભ છે.
* સ્નિગ્ધસ્પર્શ – ચીકાશવાળ, ચીકણ, ઘી, તેલ, ગુંદરના સ્પર્શ જે, ચૂંટી રહે તે. આ શુભ છે.
આમાં ગુરુ, ખર, શીત અને રુક્ષને અશુભ ગણવામાં આવ્યા છે. બાકીના ચારને–લઘુ, મૃદુ, ઉષ્ણુ અને સ્નિગ્ધને-શુભ ગણવામાં આવ્યા છે.
- આ આઠે સ્પર્શે સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયે છે. આપણા હેમચંદભાઈમાં આમાંના ચાર જ સ્પર્શે લાભે, કારણ કે ગુરુ હોય ત્યાં લઘુ ન હોય અને ખર હોય ત્યાં મૃદુ ન હોય. એનામાં ક્યા
.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
જેની દષ્ટિએ કમ સ્પર્શે છે તે એને હાથ અડાડવાથી તુરત જણાઈ આવશે. સ્પર્શ નામકર્મની એ રીતે આઠ પ્રકૃતિએ થાય, તે નીચે પ્રમાણે છે.
૧. ગુરુસ્પર્શનામકર્મ (૧૧૦) ૨. લઘુસ્પર્શનામકર્મ (૧૧૧) ૩. ખરસ્પર્શનામકર્મ (૧૧૨) ૪. મૃદુસ્પર્શનામકર્મ (૧૧૩) ૫. શીતસ્પર્શનામકર્મ (૧૧૪) ૬. ઉષ્ણસ્પર્શનામકર્મ (૧૧૫) ૭. રુક્ષસ્પર્શનામકર્મ (૧૧) ૮. સ્નિગ્ધસ્પર્શનામકર્મ (૧૧૭)
એ સ્પર્શે શરીરને અંગે બતાવ્યા છે. એ જ આઠે સ્પર્શી સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયે થાય છે. પાંચ વર્ણ (ચક્ષુને વિષય), બે ગંધ (ઘાણને વિષય), પાંચ રસ (રસેન્દ્રિયને વિષય) અને આઠ સ્પર્શ (સ્પશેન્દ્રિયને વિષય) મળી વીસ વિષ થયા. તેમાં શ્રોત્રેન્દ્રિયને ત્રણ વિષયે–શુભ અવાજ, અશુભ અવાજ અને શુભ અશુભ મિશ્ર અવાજને ભેળવતાં પાંચ ઇન્દ્રિયના ત્રેવીસ વિષયે થાય. આ વિષયને ઓળખવા એ અતિ મહત્વની બાબત છે. એ બાબત અત્રે પ્રસ્તુત ન હોવા છતાં એને ઉલ્લેખ કર્યો છે. રાગકેસરીના મંત્રી વિષયભિલાષને એ પરિવાર છે અને સંસારમાં પરિભ્રમણ કરાવવાને અંગે ભારે અગત્યનું સ્થાન ભેગવે છે. વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ પૈકી નવ અશુભ છે અને અગિયાર શુભ છે તેની વિગત ઉપર આવી ગઈ.
૧૩. આનુપૂવી નામકર્મ–આત્મા કદી મરતે નથી, પણ એક શરીર મૂકી અન્ય જગાએ જાય તેને “મરણ કહેવામાં આવે છે. બીજી વાત એ છે કે “સમય” એ કાળને ઘણે નાને વિભાગ છે. આંખ મીંચીને ઉઘાડીએ તેટલા પલકારામાં અસંખ્ય સમય થાય છે. કોઈ કોઈ જીવ કાળ કરીને સીધા પિતાને ઉપજવાને
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૫૩ સ્થાને પહોંચે છે, પણ એવું ન બને તે સમશ્રેણીએ જાય, બીજે સમયે ઉપજવાના સ્થાનની સમશ્રેણીએ પહોંચે અને ત્રીજે સમયે ઉત્પત્તિના સ્થળે પહોંચી જાય. આવી રીતે વર્તમાન શરીર મૂક્યા પછી એને ઉપજવાના સ્થળ તરફ ખેંચી જનાર કર્મને “આનુપૂવી નામકર્મ કહેવામાં આવે છે. ઘેડાને ચેકડાથી અથવા બળદને નાથેલ દોરાથી એને જવાને સ્થાને ખેંચી જવામાં આવે છે, તેવું આ આનુપૂવી નામકર્મ છે. એ ચારે ગતિને અંગે હોય છે. જેને નરકમાં જવાનું હોય તેને ત્યાં લઈ જનાર-દોરનાર કર્મને નરકાસુપૂવી કહેવાય છે. એ પ્રમાણે ચારે ગતિની આનુપૂવી ચાર પ્રકારની છે. કાળ કરીને જીવ વક્રગતિએ જાય ત્યાં નવીન ભવના શરીર પહેલાની અવસ્થામાં આ આનુપૂવી ઉદયમાં આવે છે. અને તેને કાળ એક કે બે કે ત્રણ સમય હોય છે. એનું કાર્ય નવીન ભવમાં એને જ્યાં જવાનું હોય ત્યાં ખેંચી જવાનું છે. - ચાર ગતિએ આ પ્રકારની આનુપૂવ હોઈ શકે, એક ભવે જતાં તે ભાગ્ય આનુપૂર્વી સંભવે. એ રીતે આનુપૂવ કર્મના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પડે.
૧. નરકાનું નામકર્મ (૧૧૮) ૨. તિર્યગાનુપૂવી નામકમે (૧૧૯) ૩. મનુષ્યાનુવી નામકર્મ (૧૨) ૪. દેવાનુવી નામકર્મ (૧૨૧)
આપણું હેમચંદભાઈ મનુષ્યભવમાં આવ્યા ત્યારે આગલા - શરીરને વિરહ થતાં સીધા જુગતિથી સમશ્રેણીએ એની માતાના ઉદરમાં આવ્યા હશે કે વક્રગતિથી મનુષ્ય આનુપૂવથી ખેંચાઈને ત્યાં આવ્યા હશે તેની નોંધ કાંઈ મળી શકે તેમ નથી, પણ ઘણખરા વક્રગતિ કરે છે. તેને લઈને તેમને અંતરિયાળમાં બે, ત્રણ કે ચાર સમય સુધી મનુષ્યાનુપૂવને ઉદય તે વખતે થવો સંભવે છે.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
જન દષ્ટિએ કમ ૧૪. વિહાગતિ નામકર્મ–ચાલવાની રીત. કેટલાંક પ્રાણીઓની ચાલ (mode of walking) તદ્દત ખરાબ હોય છે. તે ચાલે ત્યારે પગ ઉલાળતાં જાય, કડ ભાંગતાં જાય અને ડબડબ. પગલાં મૂકતાં જાય. ઊંટ, ગધેડાં કે તીડન જેવી ખરાબ ચાલને અશુભ ગણવામાં આવે છે. હંસ, હાથી કે બળદની ચાલને સારી ગણવામાં આવે છે. પ્રથમ પિંડ પ્રકૃતિ “ગતિ (દેવમનુષ્યાદિ ચારથી જુદી પાડવા માટે આ ચાલવાની રીતને “વિહાગતિ' કહેવામાં આવે છે, બાકી ગતિ’ શબ્દને અર્થ પણ ચાલ જ થાય છે. આવા પ્રકારની ચાલવાની રીત ખરાબ અને સારી એમ બે પ્રકારની હેવાથી એ પિડપ્રકૃતિના બે વિભાગ નીચે પ્રમાણે થાય છે.
૧. અશુભ વિહાગતિ નામકર્મ (૧૨૨) ૨. શુભ વિહાગતિ નામકર્મ (૧૨૩)
આવી રીતે ૧૪ ડિપ્રકૃતિની ૬૫ અથવા ૭૫ પિંડપ્રકૃતિ થાય. બંધનનામકર્મને પાંચ ગણીએ તે ૬પ થાય અને ૧૫ ગણીએ તે ૭૫ થાય. (એને ખુલાસો ઉપર પૃ. ૧૪૧-૧૪રમાં આવી ગયે.) ૭૫ પ્રકૃતિ આ પ્રમાણે થઈ: ૪ ગતિ; ૫ જાતિ, ૫ શરીર; ૩ અંગે પાંગ, ૫ અથવા ૧૫ બંધન; પ સંઘાંતન; ૬ સંઘયણ ૬ સંસ્થાન; ૨૦ વર્ણગ ધારસ સ્પર્શ ૪ આનુપૂર્વ અને ર વિહાગતિ. આ રીતે ૧૪ પિંડપ્રકૃતિના પટાભેદો ૬પ અથવા ૭૫ થયા. આઠ પ્રત્યેકપ્રકૃતિ
પ્રત્યેકપ્રકૃતિ આઠ છે. જે પ્રકૃતિના પિટાવિભાગ નથી, જે માત્ર એક પ્રકારના પર્યાયને નીપજાવનાર હોય છે, તેને પ્રત્યેકપકૃતિ કહેવામાં આવે છે. સંક્ષેપથી તે કેવા ભાવે ભજવે છે અને પ્રાણને અંગે કેવાં કેવાં પરિણમે નીપજાવે છે તે હવે જોઈએ. આ આઠ પ્રત્યેકનામકર્મની પ્રકૃતિનાં નામે નીચે પ્રમાણે છે.
૧. પરાઘાત નામકર્મ (૧૨૪) ૨. ઉચ્છવાસ નામકર્મ (૧૨૫)
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક'ની ઉત્તર પ્રકૃતિ
૩. આતપ નામકમ (૧૨૬) ૪. ઉદ્યોત નામકર્મ (૧૨૭) ૫. અગુરુલઘુ નામકર્મ (૧૨૮) ૬. તીર્થંકર નામકર્મ (૧૨૯) ૭. નિર્માણુ નામક (૧૩૦) ૮. ઉપઘાત નામક (૧૩૧) આ આઠ પ્રત્યેકનામકર્મોની પ્રકૃતિ પૈકી ઉપઘાત નામ-કમ અશુભ છે. બાકીની સાતે પુણ્યપ્રકૃતિ છે. તે તેમનાં સ્વરૂપને જોતાં વિચારતાં માલુમ પડશે.
૧. પરાધાત નામક–સામેથી માર માર કરતા માણસ આવે, પણ આને જોતાં ઠંડાગાર થઈ જાય, લડાઈમાં કે મેચમાં, કુસ્તીમાં કે પટ્ટાબાજીમાં જે સની ઉપર તરી આવે, બેડમિંટન, ક્રિકેટ, ટેનિસ, હાકી, વાલીખાલ કે ખીજી કોઇ પણ શરતમાં જે ‘ચેમ્પિયન’ થાય અથવા પસંદગીમાં જેને આગેવાની ભરેલું સ્થાન મળે તે પરાઘાત નામક ના વિપાક સમજવા. પેાતે દેખાવમાં બળવાન કે લઠ્ઠ હાય કે ન હાય, છતાં સામાને જીતી આવે, સામેા બળવાન હાય તેને પણ દુષઁ થાય તે અપઘાત નામકમનું. ફળ. પેાતે વિજય મેળવે અને સામાથી હાર ન પામે એવા એવડો લાભ આ કમ આપે છે. આ કમ શુભ જ હાય છે.
૧૫૫
૨. ઉચ્છ્વવાસ નામક་- સહેલાઇથી શ્વાસ અને ઉચ્છ્વાસ લઇ શકાય; નાકમાં એડીનેાઈસ' ન હોય, નાકમાં હાડકુ વધે. નહિ, ગળાની આસપાસ કાકડા ન હાય, ફેફસાં મજબૂત હોય અને શ્વાસ મૂકતાં કે લેતાં જરાપણ અડચણ ન થાય તે ઉચ્છ્વાસ નામક ના વિપાક છે. આગળ જતાં શ્વાસોચ્છ્વાસ પર્યાપ્ત આવશે (ત્રસદશકમાં ત્રીજી પ્રકૃતિ) તે શ્વાસેાાસયેાગ્ય પુગળાને શ્વાસ. કે ઉચ્છ્વાસમાં પરિણમાવવાની શક્તિ છે, એમ સમજવું. શ્વાસાશ્ર્વાસ દશ પ્રાણ પૈકી એક પ્રાણ છે, તે શ્વાસ લેવા મૂકવાના. વ્યાપાર સમજવા, તેનું જે કમ કારણ તે શ્વાસેાસ નામક
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
જૈન દૃષ્ટિએ કમ
આ નામકમ ને કારણે શ્વાસેાાસની સરળતા રહે, સહેલાઇથી અને સુખપૂર્વક એ જીવનક્રિયા થાય. આ શ્વાસોચ્છ્વાસ નામક અને શ્વાસોચ્છ્વાસ પર્યાતિના તફાવત છે એ ધ્યાનમાં રાખવું. આ ક શુભ જ હાય છે.
૩. આપત નામકમ –જે કમના ઉદ્મયથી પાતે ઠંડા હાવા છતાં સામાને પ્રકાશ આપે, ગરમી આપે તે તપ નામકર્મ.. સૂર્ય પરના પૃથ્વીકાય જીવા જાતે શીતસ્પશી છે, અને અડવાથી ગરમ ન લાગે પણ સામાને એ ગરમી પાઠવી શકે. એની ઉપર નજર માંડવી આકરી લાગે, છતાં જાતે ઠંડા હાય. પારકાને તાપ ઉપજાવે તેવા ઠંડા શરીરપુગળાની પ્રાપ્તિ કરાવે તે કમ આતપ નામક. અગ્નિ તે જાતે જ ઉષ્ણસ્પશી છે એટલે અગ્નિકાય જીવાને આતપ નામક ના ઉદય નથી પર`તુ ઉષ્ણુસ્પર્શ'નામક ના ઉદય છે. આ કમ શુભ જ છે.
૪. ઉદ્યોત નામકમ–જે કર્માંના ઉદયથી જીવનું શરીર ચદ્રના પ્રકાશ જેવું ઠુંડું અજવાળું કરે, સામાને ટાઢો પ્રકાશ દે તે કમ`ઉદ્યોત નામકમ. વિશિષ્ટ ચેાગી કે વૈજ્ઞાનિક કે વિદ્યાધર ઠંડા પ્રકાશવાળું શરીર ધારણ કરે તે ઉદ્યોત નાકના વિપાક. ચંદ્ર, તારા, ગ્રહ, નક્ષત્રમાંથી શીત પ્રકાશ નીકળે છે તે ઉદ્યોત નામકમનાં ફળે સમજવાં. એ પ્રકાશ વિમાનમાં રહેલાં એકેન્દ્રિય જીવાનાં શરીરના છે એ લક્ષમાં રહે. આગિયા રાત્રે ચામાસામાં ગ્રેડે ત્યારે ઝગમગ થાય છે તે ઉદ્યોત નામકમના પ્રતાપ છે. ચંદ્રના પ્રકાશ આપનાર એકેન્દ્રિય જીવે છે; આ પ્રકાશ ઉદ્યોત નામક ને પિરણામે છે એટલી વાત લક્ષમાં રહે. આ કમ પશુ શુભ જ છે.
૫. અગુરુલઘુ નામકમ-સમધારણ ઔદારિક શરીરની પ્રાપ્તિ અગુરુલઘુ નામકમના ઉદયથી થાય છે. અત્યત સ્થૂળ શરીર નહિ, તેમ અત્યંત પાતળું શરીર નહિ; અતિ ભારે નહિ, અતિ હળવું નહિ; એવું શરીર આ કર્મના ઉયથી જ મળે છે. આ
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૫૭ અગુરુલઘુ નામકર્મ ઔદારિક શરીરને જ લાગે. આ કર્મ શુભ જ છે.
૬. તીર્થકર નામકર્મ – મહાતપસ્યાને પરિણામે, સર્વજીવને સુખી કરવાની વિશિષ્ટ ભાવનાથી પ્રાણ તીર્થકર નામકર્મ બાંધે. આ કર્મને જેને ઉદય હેય એને જન્મથી ચાર અતિશય હેય, એની વાણીમાં પાંત્રીશ ગુણ હેય, એનામાં અદ્ભુત જ્ઞાન અને સામાને સમજાવવાની શક્તિ હય, એ સંસારનાં દુઃખમાં રગ-. દોળાયેલા લોકોને સાચો માર્ગ બતાવે, એનું સન્માન ખૂબ થાય. એ સંઘસ્થાપના કરે, એનું શરીર મળરહિત હાય (સુગંધી), એના પરસેવામાં ગંધ ન હોય, એના માંસમાં લાલાશ ન હોય, એના આહારનિહાર અન્ય ન દેખે તેવાં હોય. એવા પ્રતાપી, દુનિયાના ઉદ્ધારક, યશસ્વી અને અંતે મોક્ષ જનારને અહીં તીર્થકર નામકર્મને ઉદય હોય. એના ગણધરે હોય, એનું તીર્થ ચાલે અને એ અનેક પ્રાણીને સંસારની જવાળાથી મુક્ત કરે. એનો મહિમા ગવાય, એની પૂજા અને ઉત્કર્ષ થાય. આ પણ શુભ કર્મ જ છે.
૭. નિર્માણ નામકર્મ–આ કર્મના ઉદયથી સર્વ અવયવે યથાયોગ્ય સ્થાને, સારા આકારે અને ઠીકઠાક થાય છે. હાથ, પગ, પિટ મસ્તક વગેરે સ્વયેગ્ય સ્થાને ગોઠવાયાં હોય તે તેનું કારણ નિર્માણ નામકર્મ છે. ઉપર અંગોપાંગ નામકર્મ આવ્યું તે અંગોપાંગ બનાવે જ્યારે એને સુયોગ્ય સ્થાને ગોઠવનાર અને આકર્ષક આકારમાં બનાવનાર આ નિર્માણનામકર્મ છે. આ પણ શુભ જ છે. . . ૮. ઉપઘાત નામકર્મ– જે કર્મને ઉદયથી પિતાના શરીર નાં અવયથી પિતાને પીડા થાય, પિતે હણાય, ત્રાસ પામે, મુખમાં પડછલી, ગળાની પડખે રસોળી, દાંતની બાજુમાં ચેરદાંત, પાંચને બદલે છ આંગળી વગેરે અથવા જોઈએ તે અંગ ન હોય, ચાલતા પગ ઠસકાય, પગથી પગને નુકસાન થાય વગેરે તે કર્મ, ઉપઘાતનામકર્મ પ્રત્યેક પ્રકૃતિમાં આ એક જ પ્રકૃતિ અશુભ છે. બાકીની ઉપરની સાતે પ્રકૃતિ શુભ છે.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૮
જૈન દષ્ટિએ કર્મ આપણા સુપ્રતિષ્ઠિત ખાધેલ પીધેલ આગેવાન હેમચંદભાઈને થોડા પ્રમાણમાં પરાઘાત નામકર્મને ઉદય છે. ઉચ્છવાસ માટે એને ભારે સગવડ છે, આપ તે એકેન્દ્રિય જીવેને જ હોય એટલે હેમચંદભાઈ માટે એને સવાલ જ નથી, ઉદ્યોત માટે હેમચંદભાઈને અવકાશ નથી. હેમચંદભાઈ તેલમાં ૧૩૫ રતલ અને ઉંચાઈમાં ૫ ફૂટ ૬ ઇંચ છે એટલે એને અગુરુલઘુનામકર્મને. ઉદય ગણાય. તીર્થંકરનામકર્મના એને હજુ તે સ્વપ્નમાં પણ આવ્યાં નથી, પણ એનું શરીરનિર્માણ સુંદર છે. અને એના શરીરમાં કઈ પ્રકારની ખેડ ન હોવાને કારણે એને ઉપઘાત થતું નથી. નામકર્મની ત્રસદશક અને સ્થાવરદશક પ્રકૃતિએ
નામકર્મમાં હવે ત્રસદશક અને સ્થાવરદશક એ નામની ૨૦ પ્રકૃતિ રહી. એ વિશે પ્રકૃતિ એક રીતે પ્રત્યે પ્રકૃતિ જેવી જ છે. એ દરેક એક એક પ્રકારના પર્યાયે જ ઉપજાવે છે. ત્રણદશકની દશે પ્રકૃતિએ શુભ છે અને સ્થાવરદશકની દશે પ્રકૃતિઓ અશુભ છે. એમને સામસામે મૂકીને એમને પરિચય કરી લઈએ, એટલે એમને ઓળખવામાં સહેલાઈ આવશે.
ત્રસદશક ૧. ત્રસનામકર્મ (૧૩૨). ૧. સ્થાવર નામકર્મ (૧૪૨) ૨. બાદરનામકર્મ (૧૩૩) ૨. સૂક્ષ્મનામકર્મ (૧૪૩) ૩. પર્યાપ્ત નામકર્મ (૧૩૪) ૩. અપર્યાતનામકર્મ (૧૪૪) ૪. પ્રત્યેકનામકર્મ (૧૩૫) ૪. સાધારણનામકર્મ (૧૪૫) ૫. સ્થિરનામકર્મ (૧૩૬) ૫ અસ્થિરનામકર્મ (૧૪૬) ૬. શુભનામકર્મ (૧૩૭) ૬. અશુભનામકર્મ (૧૪૭) ૭. સૌભાગ્યનામકર્મ (૧૩૮) ૭. દુર્ભાગ્યનામકર્મ (૧૪૮) ૮. સુસ્વરનામકર્મ (૧૩૯) ૮. દુક સ્વરનામકર્મ (૧૪૯) ૯. આદેયનામકર્મ (૧૪૦) ૯ અનાદેયનામકર્મ (૧૫) ૧૦. યશકીર્તિનામકર્મ(૧૪૧) ૧૦. અપયશનામકર્મ (૧૫૧)
આ દશ પુણ્યપ્રકૃતિ (શુભ) છે. આ દશ પાપપ્રકૃત્તિ (અશુભ) છે.
થાવરદશક
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિએ
૧૫
એમના પરિચય સામસામી પ્રકૃતિને સામે રાખવાથી ખરાખર થઈ શકશે અને તેની છાપ મગજમાં પડી જશે. આપણે તે રીતે તેમને ઓળખીએ. એ-એને સાથે લેવાથી તેમના વિરોધ સમજવામાં આવશે, ખાકી વાત એ છે કે પ્રથમની હાય ત્યાં સામેની ત્રીજી હાય નહિ અને ખીજી સામેની હાય ત્યાં પ્રથમની ન હાય. આપણે આ વિરોધી દશ જોડકાંને તપાસી જઈએ.
(૧) ત્રસ અને સ્થાવર
ત્રસદશકની પહેલી પ્રકૃતિ ત્રસનામકર્મની છે. સ્થાવરદશકની પહેલી પ્રકૃતિ સ્થાવરનામકની છે. આ બન્ને જૈન પારિભાષિક શબ્દો છે. પોતાની ઈચ્છાથી ખીજા સ્થાને જઈ આવી શકે, તડકેથી છાયામાં જાય, છાયામાંથી તડકે આવી શકે તે ત્રસ અને જે પાતાની ઇચ્છાથી એક સ્થાનકેથી ખીજે સ્થાનકે ન જઈ શકે તે સ્થાવર. એક ઇન્દ્રિયવાળા સ્થાવર કહેવાય, જ્યારે બે, ત્રણ, ચાર કે પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા જીવા ત્રસ કહેવાય. ત્રસનામકર્મ પુણ્ય પ્રકૃતિ છે, સ્થાવર નામકર્મ પાપપ્રકૃતિ છે. આપણા હેમચંદભાઈને ત્રસનામકર્મના ઉદય અત્યારે વર્તે છે.
(ર) બાદર અને સૂક્ષ્મ
આત્મા તા દેખી શકાય નહિ, પણ શરીર દેખી શકાય, ઇન્દ્રિયથી ગ્રહણ કરી શકાય. જેના શરીરને ચક્ષુ કે અન્ય ઇન્દ્રિયથી જાણી દેખી શકાય તે ખાદર અને જેના શરીરના પિંડ ઇન્દ્રિયથી દેખી કે ગ્રહી ન શકાય તે સૂક્ષ્મ. અસંખ્ય કે અનંત જીવાના એક પિંડ હાય, પણ ઇન્દ્રિયથી ગ્રહણ કરી શકાય તેવા હોય તે આદર, એટલે જેના શરીરનાં પુગળા દેખી શકાય કે ગ્રહી શકાય તે બાદર, અને જેના શરીરનાં પુગળા દેખી ન શકાય તે સૂમ. એકેન્દ્રિય જીવામાં એક શરીર પર અનંત જીવા હાય છે તે સૂક્ષ્મનામકર્મ સમજવું અને તે એકેદ્રિયમાં દેખી શકાય તેવા શરીરનું ધારણ તે બાદરપણું, એકેન્દ્રિય શરીરોમાં સૂક્ષ્મ અને બાદર
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દષ્ટિએ કમ બને નામકર્મોને વિપાક હોય. બાકી બે, ત્રણ, ચાર કે પાંચ ઈન્દ્રિયે ધરાવનાર છનાં શરીરમાં તે બાદરપણું જ હેય. કહેવાની જરૂર ભાગ્યે જ રહે કે હેમચંદભાઈને બાદર નામકર્મને ઉદય અત્યારે વર્તે છે. બાદર પુણ્યપ્રકૃતિ છે. સૂક્ષ્મ પાપપ્રકૃતિ છે.
(૩) પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત - જીવ બહારથી આવી પ્રથમ પુદ્ગોને સંચય કરે તેને આહારપર્યાપ્તિ કહેવામાં આવે છે. જીવ પિતાની સાથે તૈજસ . શરીરને લઈને આવે છે. આહાર લઈ શરીર બાંધે તે બીજી શરીરપર્યાપ્તિ. શરીર પછી એક, બે, ત્રણ, ચાર કે પાંચ સ્વયેગ્ય ઈન્દ્રિયે બંધાય. ઈન્દ્રિયે રચાયા પછી શ્વાસોચ્છવાસ લે, પછી ભાષા, અને છેવટે મન. આ રીતે આહાર, શરીર, ઇન્દ્રિય, શ્વાસોચ્છવાસ ભાષા અને મન એ છ પર્યાપ્તિ વધારેમાં વધારે હોય. એકેદ્રિયને પ્રથમની ચાર પર્યાપ્તિ હોય. બે ત્રણ ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જીવને અને અસંસી મનુષ્યને પ્રથમની પાંચ પર્યાપ્તિ હોય અને બાકીના પંચેદ્રિય જીવોને છએ પર્યાપ્તિ હેય. પુદુગળના ઉપચયથી જીવની પદગળને ગ્રહણ કરવાની અને પરિણાવવાની શક્તિને પર્યાપ્તિ. કહેવામાં આવે છે. સ્વયેગ્ય પર્યાપ્તિ પૂરી ન થાય ત્યાં સુધી પ્રાણી અપર્યાપ્ત કહેવાય છે. પૂરી કરે એટલે પર્યાપ્ત કહેવાય કેટલાક અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં જ કાળ પણ કરે છે એટલે એની જુદી વિવક્ષા કરવાની રહે છે. આહાર તરીકે ગ્રહણ કરેલાં પુદુગળથી શરીર બંધાય, પછી ઈન્દ્રિયે બંધાય. આહારને સમય તે. માત્ર એક સમયને જ હોય.
ગ્ય પર્યાપ્તિ પૂરી કરે ત્યારે તે લબ્ધિપર્યાપ્ત કહેવાય. ત્યાં સુધી તે લબ્ધિઅપર્યાપ્ત કહેવાય. ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ (ત્રીજી) પૂરી ન કરે ત્યાં સુધી તે કરણઅપર્યાપ્ત કહેવાય. કરણ એટલે ઈન્દ્રિય. કેઈ જીવ કરણપર્યાપ્ત થાય, પણ સ્વયંગ્ય બધી. પર્યાપ્તિ પૂરી કર્યા વિના મરણ પામે તે લબ્ધિઅપર્યાપ્ત હોઈ શકે અને છતાં કરણપર્યાપ્ત હેય. કરણઅપર્યાપ્ત દશામાં કોઈ
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક'ની ઉત્તર પ્રકૃતિએ
૧૬૧
જીવ કાળ ન કરે. હેમચ'ભાઈ તે દેખીતી રીતે પર્યાપ્તા છે. પર્યાપ્ત નામકર્મે શુભ છે, અપર્યાપ્ત નામકર્મ અશુભ છે. પદ્મપ્તિ અને પ્રાણમાં ફેર છે. પ્રાણ એટલે શરીરસંબંધી ભવાપગ્રાહી આત્મસંબંધ સમજવા. અને પર્યાપ્તિને તે તે પુગળના પરિણમન-નિવર્તન લક્ષણ સંબંધ સમજવા.
(૪) પ્રત્યેક અને સાધારણ.
એક શરીર પર એક જીવ તે પ્રત્યેકશરીરી જીવ અને એક શરીર પર અનેક જીવ તે સાધારણશરીરી જી. ખાદર કે સૂક્ષ્મ નિગેાદમાં એક શરીર પર અનંત જીવા હાય છે, બાદર વનસ્પતિકાયમાં એક શરીર પર અનંત જીવા હોય છે. તે સર્વને સાધારણ નામકર્મના ઉદય સમજવા. સાધારણ શરીર સૂક્ષ્મ કે બાદર નિગાદમાં જ સંભવે. પ્રત્યેકનામકર્મ શુભ પ્રકૃતિ છે, સાધારણનામકર્મ અશુભ પ્રકૃતિ છે. હેમચંદમાઇને ઉઘાડી રીતે પ્રત્યેકનામકર્મના ઉદય છે.
(૫) સ્થિર અને અસ્થિર
જે કર્મના ઉદયથી દાંત, હાડકાંના બંધ મજબૂત હોય તે સ્થિરનામકર્મ. જે કર્મના ઉદ્ગયથી કાન, પાંપણુ, જીભ વગેરે અવયવા ચપળ હોય તે અસ્થિરનામકર્મ. નિર્માણુમાં બંધારણની વાત હતી, સ્થિરતામાં દઢતાની વાત છે. સ્થિર શુભ ગણાય, અસ્થિરનામક અશુભ ગણાય. હેમચ`દભાઈના દેખાવ પરથી એમને સ્થિરનામકર્મીના ઉદય દેખાય છે.
(૬) શુભ અને અશુભ.
ફૂટી (નાભિ) ઉપરને શરીરનેા ભાગ હાથ, ડોક, મસ્તક સારાં હોય, આકર્ષીક હોય તે શુભનામના વિપાક કહેવાય છે. આ કર્મોને કારણે ચહેરા આકષઁક અને સ્પર્શમાં સુખ હોય છે. એથી ઊલટું નાભિ નીચેના પગ વગેરે અવયા સરખાં ન હોય, સ્પર્શથી દુઃખ આપે તેવાં અને અનાકર્ષીક હાય (દા. ત. ગધેડાના પાછલે
૧૧
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
જૈન દષ્ટિએ કર્મ પગ) તે અશુભનામકર્મને વિપાક છે. શુભ અને અશુભ અનુક્રમે પુણ્યપ્રકૃતિ અને પાપપ્રકૃતિ છે. હેમચંદભાઈના ચહેરા પરથી એમને શુભકર્મને ઉદય દેખાય છે.
(૭) સૌભાગ્ય અને દુર્ભાગ્ય.
જે કર્મના ઉદયથી જ્યાં જાય ત્યાં માન પામે, વગર સેવા કર્યો પણ સ્વજન સંબંધીને ઈષ્ટ લાગે, મિત્રામાં પ્રેમ પામે, રાજ્યમાં સન્માન પામે તે સૌભાગ્યનામકર્મ. કપ્રિયતા એ સૌભાગ્યને વિષય છે. એથી ઊલટું જે કર્મના ઉદયથી કામ કરે તે પણ હડહડ થાય, લેકે તેનાથી દૂર નાસે, અવગુણ ન કર્યો હોય તે પણ નંદિષેણની પેઠે અપમાન પામે એ દુર્ભાગ્યનામકર્મ. સૌભાગ્ય દુર્ભાગ્ય અનુક્રમે શુભ અશુભ પ્રકૃતિ છે. હેમચંદભાઈ સૌભાગ્યવાન છે.
(૮) સુસ્વર અને દુઃસ્વર. '
કોકિલ કે મેના જે સુંદર સ્વર તે સુસ્વર. એની બેલીમાં રસનાં ટીપાં ઝરે, એ ભાષણ કહે તે સ્થિર ચિત્તે જનતા સાંભળે, એ વાર્તા કરે તે લેકે ખસે નહિ, એની વાણીમાં મીઠાશ, ગંભીરતા અને આકર્ષકતા હોય. જે કર્મના ઉદયથી આવું થાય તે સુસ્વરનામકર્મ. દુસ્વર એટલે ખરાબ અવાજ. ગધેડાનું ભૂંકવું, ઊંટનું ગાંગરવું, બિલાડીને ઘુરઘુરાટ, રડતી સૂરત અવાજ, ઘૂવડ વગેરેના અવાજ તે દુઃસ્વર. એની પાસે સંભાષણના વિષય હોય, છતાં એ બોલવા માંડે કે લેકે ઊભા થઈને ચાલતા થાય. જે કર્મના ઉદયથી આવું થાય તે સ્વરનામકર્મ. સુસ્વર પુણ્યપ્રકૃતિ છે, દુઃસ્વર પાપપ્રકૃતિ છે. હેમચંદભાઈની આકર્ષક ભાષામાં સુસ્વરને ઉદય છે. સુસ્વરમાં ગળાની મીઠાશ મુખ્ય ભાગ ભજવે છે.
(૯) આદેય અને અનાદેય.
જે કર્મના ઉદયથી પ્રાણીનું વચન માન્ય કરવા જેવું જ લાગે તે આદેય નામકર્મ. નાતના શેઠ, સંઘના ઉપરી, રાજ્યના અમલદાર જે બેલે તે હાથ નીચેના કે નાતના માણસે કબૂલ કરી લે, સભાના પ્રમુખ સ્થાને બેઠેલ આદેય વચનવાળા ગૂંચવણ વખતે રસ્તે
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ કાઢી શકે છે, ભંગાણ અટકાવી શકે છે અને કાર્યસાધક નીવડે છે. ગમે તેટલું હિતકારક વચન હોય, પણ અનાદેય નામકર્મ વાળાની વાતને સ્વીકાર થતું નથી. સુસ્વરમાં કંઠની મીઠાશને મુદ્દો છે. આદેયમાં સામા દ્વારા વચનની માન્યતાને મુદ્દો છે. આજેય અને અનાદેય અનુક્રમે શુભ અને અશુભ (પુણ્ય અને પા૫) પ્રકૃતિ છે. હેમચંદભાઈનું આદેયપણું જણાયું નથી.
(૧૦) યશકીર્તિ અને અપયશ.
જે કર્મના ઉદયથી લોકોમાં નામના થાય તે યશકીતિનામકર્મ. પિતાના નાના ક્ષેત્રગામમાં નામ થાય તે કીર્તિ અને પરદેશ અર્થાત્ દૂરદેશમાં આબરૂ ફેલાય તે યશ. માણસની ઉત્તમ ચાલ ચલગતથી આબરૂ થાય તે કીર્તિ અને લડાઈમાં, કૌંસીલમાં કે મ્યુનિ. સિપાલિટીમાં કાર્ય કરી તેજસવથી અથવા ભાવશત્રના નાશથી નામના થાય તે યશ. યશ અને કીર્તિ બન્નેમાં નામનાની વાત છે. તેમનાં ક્ષેત્ર અને તેમની ગાઢતા મંદતાને અંગે ફેર પડે. આવી ચશકીર્તિ ન થાય, કરેલ કામ માર્યા જાય, જશને બદલે જૂતિયાં મળે તે અપયશ નામકર્મને વિપાક છે. યશકીર્તિ પુણ્યપ્રકૃતિ છે. અપયશ, અપકીર્તિ અથવા અયશકીર્તિ પાપપ્રકૃતિ છે. ભાગ્યશાળી હેમચંદભાઈ યશકીર્તિ નામકર્મના ભાગી છે. નામકર્મની ૯૩ અથવા ૧૩ પ્રકૃતિઓ
આવી રીતે ૧૪ પિંડપ્રકૃતિના ૬૫ અથવા ૭૫ પ્રકાર. આઠ પ્રત્યેક પ્રકૃતિના ૮ પ્રકાર. ત્રસદશક સમૂહના
૧૦ વિભાગ. સ્થાવરદશક સમૂહના
૧૦ વિભાગ. આમ કુલ મળીને નામકર્મની ૯૩ અથવા ૧૦૩ પ્રકૃતિ થાય. જીવને એ ખરેખર ચીતરી નાખે છે. એને જે અનેક પ્રકારના હીન
કે સારા પર્યાયે થાય, એનાં રૂપરંગ થાય, એનાં ઘાટ અને ચિત્રા. - મણે થાય, એની ચાલચલગત, દેખાવ, નામના, રૂપ, આકૃતિ,
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દષ્ટિએ કમ વગેરે થાય એ દરેકને આધાર આ નામકર્મની પ્રકૃતિઓ પર રહે છે. એમાં એટલી બધી વિવિધતાઓ છે કે એ કર્મને લઈને એક પ્રાણી બીજાથી તદ્દન જુદો પડે છે. એ સ્વરથી જુદો પડે, એ. ચાલવાની ગતિથી જુદો પડે, એની મુખાકૃતિથી જુદો પડે, એના અંગૂઠાથી જુદા પડે, એના પગલાની આકૃતિથી જુદો પડે. અહીં ૧૦૩ ભેદ બતાવ્યા છે તે શીર્ષક છે, પણ એની વિગતમાં તે પિટભેદોને પાર નથી. આ આખું ચિત્રામણ નામકર્મ કરે છે. ' મેહનીય કર્મ પ્રાણુને જગતમાં ભટકાવે છે, તે આ નામકર્મ એને બાહ્યાકારે રંગી ઓપ આપે છે. ધ્યાનમાં રાખવું કે મેહનીય કર્મ ઘાતી છે, ત્યારે આટલી બધી પ્રકૃતિ અને વિવિધતાવાળું આ નામકર્મ અઘાતી છે. મિહનીય કર્મ subjective છે, સ્વલક્ષી છે, આંતર લગ્ન છે, અંદરની બાબત છે, જ્યારે નામકર્મ objective છે, પર કાય છે, પરલક્ષી છે, બાહ્ય છે. એક એક પ્રકૃતિની તરતમતા વધતાઓછા પ્રમાણમાં ભારે તફાવત આણે છે. મેહનીય કર્મમાં આંતર વિકારોને સ્થાન છે, જ્યારે નામકર્મમાં બાહ્ય સ્થિતિ, સ્વરૂપ અને સામા પર થતી અસર અને પૌગલિક બાબતને પ્રાધાન્ય છે. પ્રાણીના, મનુષ્યના કે દેવના આકાર, પશુપક્ષીના આકાર, એકે. દ્રિય, બેઈન્દ્રિય વગેરેના આકાર, રૂપ, જાતિ, દેખાવ, સ્વરૂપ, શરીર, આબરૂ વગેરે વિવિધતા આ નામકર્મ ફેલાવે છે.
ચિતાર જેવું આ છઠું નામકર્મ ચેતનને અરૂપી ગુણ રોકે છે. ચેતન જાતે અરૂપી છે, કર્મયુદ્દગળના સંયોગે તે આકારાદિ ધારણ કરે છે.. ૭. વકર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
આ સાતમું ગોત્રકર્મ બે ભેદે છે. એને ઠામ ઘડતા કુંભાર સાથે સરખાવવામાં આવેલ છે. કુંભાર ઘડા બનાવે, તેમને કોઈ દારૂ બનાવવાના કે ભરવાના ઉપયોગમાં આવે અને કોઈની મંગળકળશ તરીકે સ્થાપના થાય. એમ જે કર્મના ઉદયથી પ્રાણી રાજકુળમાં ઉત્પન્ન થાય તે ઉચ્ચ ગોત્રકર્મ અને જે કર્મના ઉદયથી. પ્રાણી
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૬૫ હલકા ભિક્ષુકના કુળમાં જન્મે તે નીચેગેત્રિકર્મ. ઉચ્ચગોત્રવાળાને ઘણી સગવડ અને વિશિષ્ટ લાભ રહે છે, નીચત્રવાળા પ્રાયઃ ગરીબાઈ કે દરિદ્રતામાં સબડતા રહે છે. આ ઉચ્ચ-નીચ ગોત્ર દરેક ગતિમાં અને દરેક જાતિમાં હોય છે, જેમ કે ગંગાનું નીર અને ખાબોચિયાનું ગંધાતું નીર, પાસાદાર સાચે હીરે અને નકલી હીરે, આસોપાલવનું ઝાડ અને આંબલીનું ઝાડ, ગુલાબ, મેગ, ચંબેલી જાઈ, જૂઈનાં ફૂલ અને કરણ–ધતૂરાનાં ફૂલ, કેરીનું ફળ અને લીબળીનું ફળ, ખાણમાં સોનું અને કથીર, જનાવરમાં ગધેડે અને ઘેડે, પક્ષીમાં પોપટ અને ઘુવડ. આવા પાર વગરના દાખલા આપી શકાય. પ્રથમના ઉગોત્રવાળા છે, જ્યારે બીજે વર્ગ નીચશેત્રને ભાગી છે.
ઉચ્ચગેત્રવાળે પ્રાણ ઉચ્ચ સ્થાને જાય છે. સુંદર ફૂલ પ્રભુના માથા પર ચઢે છે, ઉચ્ચ કેશર પ્રભુના શરીરને કે ભક્તના કપાળને શોભાવે છે. અને ઉચ્ચત્રવાળો પ્રાણ ઉપાધ્યાય, આચાર્ય, ગચ્છાધિપતિ કે વાસુદેવ-ચક્રવતીની પદવી લે છે. દેવ જેવી ગતિમાં કિવિષિયા દેવે થાય છે, તેમનું કામ દેવેલેકમાં ઝાડૂ કાઢવાનું રહે છે, નવા યુગમાં બબરચી, પીરસનાર (waiters), ખાટકી, ટોકરી સાંભળી દોડનાર સિપાઈ વગેરે નીચગોત્રના ભાગી છે.
નીચગોત્રના કારણે મેક્ષ જવાને અધિકાર ચાલ્યા જ નથી. હરિકેશી, મેતાર્ય, હરિબળ વગેરેના દષ્ટાંત મોજુદ છે. ચેતનને અગુરુલઘુ ગુણ છે. એ ભારે કે હળ નથી. અને એ કારણે એ સર્વ કર્મથી મુક્ત થતાં ધનુષ્યમાંથી છૂટેલાં બાણની પેઠે સંસારની ઉપર ચાલ્યા જાય છે. આ ચેતનના અગુરુલઘુગુણને રોકવાનું કાર્ય ગોત્રકર્મ કરે છે. એની બે પ્રકૃતિઓ છે.
૧. ઉચ્ચગેત્ર (ઉચ્ચગોત્ર) (૧૫૨) - ૨. નીચે ગેત્ર (નીચગેત્ર) (૧૫૩)
આ ગેત્રિકર્મ જે અગુરુલઘુગુણને હણે છે તે અગુરુલઘુગુણ " અને પ્રત્યેક પ્રકૃતિમાં પાંચમી અગુરુલઘુનામકર્મની પ્રકૃતિ (૧૨૮)
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
જન ષ્ટિએ કર્મ (જુઓ પૃ. ૧૫૬)માં ઘણે ફેર છે. એ પ્રકૃતિ તે શરીરના હળવાભારેપણની વાત અંગે છે અને ચેતનને અગુરુલઘુગુણ તે અજબ વાત છે, સામાન્ય રીતે મગજમાં ન ઊતરે તેવી વાત છે, પણ કલ્પી શકાય તેવી વિશિષ્ટ હકીક્ત છે. ચેતન પિતે ગુરુ નથી કે હળ નથી, કલ્પનાથી પણ તેલવાળે નથી, એવા આત્માને અગુરુલઘુગુણ આ ગેત્રકર્મને લઈ ફટકી જાય છે. આત્મા કર્મના. સંબંધમાં આવે છે અને કર્મવર્ગણાથી ભારે થઈ જાય છે અને જેમાં કાંઈ વધઘટ ન થવી જોઈએ તે ચેતન કર્મના ભગવટાથી હળવે થાય છે, નવીન કર્મના બંધનથી ભારે થાય છે. આવી ચેતનની સંસાર સરખે રાખવાની પરિસ્થિતિ નીપજાવનાર નેત્રકર્મ છે. આ કર્મ અઘાતી છે. હેમચંદભાઈને ઉચ્ચત્રકર્મ પ્રકૃતિને ઉદય દેખાય છે. ૮. અંતરાય કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
ચેતન આત્માની અનંત શક્તિને કુંઠિત કરનાર આઠમું અંતરાય કર્મ છે. એના પ્રકારની વિચારણામાં એની કામ કરવાની વિવિધતાને ખ્યાલ કરતાં એ કર્મને પરિચય થઈ આવશે. દાનાન્તરાય
પિતાની પાસે વસ્તુ હોય, પિતાના ખપ કરતાં વધારે હોય, સામા માણસને તેને ખપ હય, પિતે દાનનો મહિમા, પરે પકારનું ફળ અને પિતાના કર્તવ્યની ભૂમિકા જાણનાર હોય છતાં પણ દાન આપી શકે નહિ, જાહેર કે ખાનગી સખાવત કરી શકે નહિ તે દાનાંતરાય. કૃપણ, કરપી, મુંજી, કંજૂસ વગેરે વિશેષણને લાયક નીવડનાર આવા પ્રાણીઓ ધનની રેકી કરે છે અને અંતે સર્વ અહીં મૂકી ખાલી હાથે ચાલ્યા જાય છે. કપિલા દાસીને દાખલ મુદ્દામ છે. એ આપવાની વાત જ ન કરી શકે, આપતાં એનું દિલ, દુખે, મન ભરમાઈ જાય. લાભાન્તરાય
દાનાંતરાયમાં આપવાની વાત છે ત્યારે બીજા લાભાંતરાયમાં
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિએ
૧૬૭ લેવાની વાત છે. આપનારની ઈચ્છા આપવાની હોય, લેનારને લેવાની ઈરછા હોય કે તેની ચાલુ માગણી હોય, આપનારના ઘરમાં કે તાબામાં તે વસ્તુ તૈયાર હોય, માગણીને સ્વીકાર થઈ ગયો હોય, છતાં ગમે તે કારણે એ વસ્તુની પ્રાપ્તિ ન થાય, તે લાભાંતરાય. આદીશ્વર ભગવાનને વર્ષ સુધી ભિક્ષા ન મળે કે ઢંઢણ મુનિને ગોચરીમાં કાંઈ ન મળે, વેપાર કરે, કાળાં બજાર કરે છતાં સરવાળે કાંઈ વધારે ન પડે. આ બીજે લાભાંતરાય છે. ભેગાન્તરાય
એકવાર જે વસ્તુ ભેગવાય તેને ભગ્ય વસ્તુ કહેવામાં આવે છે. મિઠાઈ, રોટલા, નાળિયેરનું પાણી, વિલેપનની ચીજે, પુષ્પ એ ભેગની વસ્તુ છે. આવી વસ્તુ લેગ માટે સાંપડે છતાં ભેગવી ન શકાય તે ભેગાંતરાય. ધનધાન્યની સમૃદ્ધિ સામે ખડી હેય, પણ પિતે રોગી હય, શેઠની નેકરીમાં પરવશ બની ભેગને વખત ન મેળવી શકતા હોય, કેરી જેવાં ફળની અરુચિ હોય, ભાત-ઘઉં ભાવે નહિ અને ધાણી કે કળથી જેવું અધમ અન્ન જ ભાવે, એ ભેગાંતરાય. અનર્ગળ ઋદ્ધિના ધણી મમ્મણ શેઠના નસીબમાં તેલ અને ચેળા જ ખાવા માટે હતા. ભેગાંતરાયને ઉદય હેય તે સામે પડેલું પણ ખાઈ શકાતું નથી, કબજામાં હોય છતાં ભેળવી શકાતું નથી, તાબામાં હોય છતાં વપરાશમાં લઈ શકાતું નથી. ઉપભેગાન્તરાય
અને જે એક ને એક વસ્તુ અનેક વાર ઉપયોગમાં લઈ શકાય તેને ઉપગ્ય કહેવાય છે અને તેના ઉપગને ઉપભેગ કહેવાય છે. કપડાં, ઘરેણાં, ઘરબાર એ ઉપગની વસ્તુઓ છે. તે કાળના લેખકોએ સ્ત્રીને પણ ઉપગ્ય વસ્તુમાં ગણી છે. સ્ત્રીને આવું સ્થાન અપાય નહિ. અહીં દષ્ટાંતની વાત છે. ચર્ચાને સ્થાન નથી. આ યુગમાં સ્ત્રીને ઉપગની વસ્તુ ગણવવી એ ધૃષ્ટતા ગણાય. આવી ઉપગ્ય વસ્તુ પિતાની પાસે હોય, લભ્ય હાય, મળી શકે તેમ હોય છતાં તેને ઉપગ ન થઈ શકે તે ઉપ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
જન દષ્ટિએ કમ ભેગાંતરાય. મમ્મણ શેઠને દાખલે ઉપભેગાંતરાયમાં પણ બરાબર બેસતે આવે છે. વર્યાન્તરાય
પિતામાં શક્તિ હોય તેને બરાબર ઉપયોગ ન કરી શકે, તાકાત હોય છતાં તે દબાઈ ગયેલી રહે તે વીર્યંતરાય. પિતે યુવાન, બળવાન હોય છતાં કોઈ શક્તિ દાખવી ન શકે તે આવા પ્રકારના અંતરાય કર્મનું પરિણામ સમજાય છે. અણસમજુ શક્તિને ઉપયોગ ન કરી શકે તે બાલવીયતરાય, ક્ષાર્થે શક્તિને ઉપગ ન કરી શકે તે પંડિતવીર્યંતરાય અને ગૃહસ્થી શક્તિ ન વાપરી શકે તે બલપંડિતવીયતરાય. બાહુબળિનું બળ, વાલીને રાવણ સાથે સંગ અને ત્રિપૃષ્ટિનું અગાધ બળ આ વીતરાયને ક્ષયે પશમ બતાવે છે. આ રીતે અંતરાય કર્મના પાંચ પ્રકાર થાય છે. '
૧. દાનાંતરાય (૧૫૪) ૨. લાભાંતરાય (૧૫૫) ૩. ભેગાંતરાય (૧૫૬) ૪. ઉપભેગાંતરાય (૧૫૭) . પ. વીર્યંતરાય (૧૫૮)
આ અંતરાય કર્મને ભંડારી સાથે સરખાવવામાં આવ્યું છે. રાજા દાન દેવાને હુકમ કરે પણ તિજોરીને અમલદાર આજકાલ કરી આંટા ખવરાવે, નાનાં મોટાં દાન ન આપે, પરંતુ ગરીબ માણસ વારંવાર રાવ ખાવા સારુ રાજા પાસે જઈ શકે નહિ. અમલદાર હુકમ કરે અને કારકુન હુકમ લખી આપે નહિ વગેરે. આત્મા માં અનંત વીર્ય છે. એની શક્તિને છેડે નથી. આ અંતરાય કર્મ એની શક્તિને કંતિ કરે છે. એના અનંત વીર્ય પર અંકુશ નાખે છે અને એની સ્વાભાવિક શક્તિને રોધ કરે છે. આ અંતરાયકર્મ આત્માના અનંત શક્તિ(વીર્ય)ના ગુણને ઘાત કરનારું હોવાથી એને ઘાતકર્મ ગણવામાં આવ્યું છે. આવી રીતે આ આઠમા અને છેલ્લા કર્મને પરિચય કર્યો.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૬૯ આપણા હેમચંદભાઈ દાન આપવામાં ઘણા મિસ્કીન છે. પિતે ધનવાન છે, ભેગી છે અને સાધારણ શક્તિશાળી છે. તેને આ પાંચ પ્રકૃતિએ કેમ લાગે તે સમજી લેવું. કુલ પ્રકૃતિ સમુચ્ચયે
આવી રીતે કર્મની ૧૪૮ અથવા ૧૫૮ પ્રકૃતિ થઈ. તેના પર થોડું અવલોકન કરી ગણતરી કરી જઈએ. જ્ઞાનાવરણીય
આયુ દર્શનાવરણીય ૯
નામ ૧૦૩ વેદનીય ૨
ગેત્ર ૨ મેહનીય ૨૮ અંતરાય ૫
૧૫૮
બંધ-ઉદય-ઉદીરણ-સત્તાએ પ્રકૃતિ
આમાં નામકર્મની ૧૦૩ પ્રકૃતિ ગણવામાં આવી છે, તેમાંની ૧૫ બંધન પ્રકૃતિ અને પ સંઘાતનને જુદી ગણવાની રહેતી નથી. જે શરીર હોય તેનાં બંધન જરૂર હોય એટલે આ ૨૦ પ્રકૃતિને કાઢી નાંખીએ. વર્ણ, રસ, ગંધ, સ્પર્શને ૨૦ની સંખ્યામાં ન ગણતાં માત્ર એક એક ગણને ચારની સંખ્યામાં મૂકીએ તે ૧૬ની સંખ્યા ઓછી કરી શકાય. ૧૫૮માંથી આ છત્રીશને બાદ કરીએ તે
બાકી ૧૨૨ પ્રકૃતિ રહે. કર્મના ઉદયની વિચારણા વખતે આ એ રીતની ૧૨૨ પ્રકૃતિને હિસાબ કરવામાં આવ્યા છે. એટલે
જ્ઞાનાવરણીય ૫ દર્શનાવરણીય ૯ વેદનીય ૨ મેંહનીય ૨૮ આયુ ૪ નામ ૬૭ ગોત્ર ૨ અંતરાય પણ
એ રીતે કર્મના ઉદય વખતે ૧૨૨ પ્રકૃતિ વિચારવાની રહે છે.
અને બંધમાં સમ્યકત્વ મેહનીય અને મિશ્રમેહનીય કર્મને અંધ જુદો ગણવાની જરૂર નથી, કારણ કે તે પણ મિથ્યાત્વમેહ
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
જૈન દષ્ટિએ કમ નીયના પ્રકાર જ છે. બંધ તે મિથ્યાત્વને જ થાય, તેમાં તરતમતા થાય ત્યારે ઉદય વખતે તેને મિશ્ર અથવા સમ્યક્ત્વમેહનીય એવે વિભાગ પડે. એટલે બંધ વખતે માત્ર ૧૨૦ પ્રકૃતિ ગણવાની
બાંધેલા કર્મો અંદર પડ્યા રહે, ઉદયમાં આવવાને વખત બાકી હોય, તેને સ્થિતિકાળ પાક્યો ન હોય, તે કર્મો “સત્તામાં પડી રહેલાં કહેવાય છે.
અંદર પડી રહેલાં કર્મોની નજરે ૧૪૮ અથવા ૧૫૮ કર્મની ગણતરી કરવાની છે.
અને કેટલીક વખત કર્મને ખેંચી લાવી ભેગવી શકાય છે. તેને કર્મની ઉદીરણા કહેવામાં આવે છે. તેને વિશેષ પરિચય યથાસ્થાને થશે. એની વિચારણાને અંગે પણ ઉદય પ્રમાણે ૧૨૨ પ્રકૃતિ : ગણવાની છે. પુય-પાપ પ્રકૃતિનું વિશ્લેષણ
હવે એક બીજી ગણતરી કરી જઈએ. પુણ્ય તત્વની ૪૨ પ્રકૃતિ કહી છે અને પાપ તત્વની ૮૨ પ્રકૃતિ કહી છે. એટલે એને સરવાળે ૧૨૪ થાય. તેમાં ગણતરી કેવી રીતે થઈ છે તે અહીં જોઈ લઈએ. તેની ગણતરી કરવાથી કર્મપ્રકૃતિને પરિચય સુસ્પષ્ટ થશે. સુખને અનુભવ કરાવે તે પુણ્ય પ્રકૃતિ, દુઃખને. અનુભવ કરાવે તે પાપ પ્રકૃતિ. પુણ્ય પ્રકૃતિ
પાપ પ્રકૃતિ
જ્ઞાનાવરણીયની પાંચ ૧. મતિજ્ઞાનાવરણીય ૨. શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય ૩. અવધિજ્ઞાનાવરણીય ૪. મન:પર્યવજ્ઞાનાવરણીય ૫. કેવલજ્ઞાનાવરણીય
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૭૧
વેદનીય કર્મની ૧ શાતાદનીય
દર્શનાવરણીયની નવા ૧. ચક્ષુદર્શનાવરણીય ૨. અચક્ષુદશનાવરણીય ૩. અવધિદર્શનાવરણીય ૪. કેવળદર્શનાવરણીય ૫. નિદ્રા ૬. નિદ્રાનિદ્રા ૭. પ્રચલા ૮. પ્રચલાપ્રચલા ૯. શિશુદ્ધી (સ્યાનગૃદ્ધિ) | વેદનીય કર્મની એક જ
૧. અશાતા વેદનીય ન મોહનીય કર્મની છવીસ ૨૬ ૧. મિથ્યાત્વમેહનીય ૨, અનંતાનુબંધી ક્રોધ ૩. અપ્રત્યાખ્યાની ક્રોધ ૪. પ્રત્યાખ્યાની ક્રોધ ૫. સંજવલન ક્રોધ ૬. અનંતાનુબંધી માન ૭. અપ્રત્યાખ્યાની માન ૮. પ્રત્યાખ્યાની માન ૯. સંજવલન માન ૧૦. અનંતાનુબંધી માયા ૧૧. અપ્રત્યાખ્યાની માયા ૧૨. પ્રત્યાખ્યાની માયા ૧૩. સંજવલન માયા ૧૪. અનંતાનુબંધી લેજ ૧૫. અપ્રત્યાખ્યાની લેભ
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
જન દષ્ટિએ કમ ૧૬. પ્રત્યાખ્યાની લેભા ૧૭. સંજવલન લેભ ૧૮. હાસ્ય જોકષાય ૧૯. રતિ નેકષાય ૨૦. અરતિ નેકષાય ૨૧. શોક કષાય. ૨૨. ભય નેકષાય ૨૩. જુગુપ્સા કષાય ૨૪. પુરુષવેદ નેકષાય ૨૫. સ્ત્રીવેદ નેકષાય ૨૬. નપુંસક નેકષાય
આયુકર્મની એક ૧. નરક આયુષ્ય
૧
આયુકર્મની ૩ ૧. દેવ આયુષ્ય ૨. મનુષ્ય આયુષ્ય ૩. તિર્યંચ આયુષ્ય
નામકર્મની ૩૭ ગતિ ૨ દેવગતિ મનુષ્યગતિ જાતિ ૧ પદ્રિય
૩૪
' નામકર્મની ચેત્રીસ ગતિ ૨ તિર્યંચગતિ નરકગતિ જાતિ ૪ એકેદ્રિય બેઈદ્રિય તેઇંદ્રિય ચૌરિદ્રિય
શરીર ૫ ઔદારિક વૈક્રિય
આહારક
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
તૈજસ્* કાર્મણ અંગે પાંગ ૩ ઔદારિક
વૈક્રિય
આહા૨ક સંઘયણ ૧ વાષભ નારાચ
સંઘયણ ૫ ઋષભનારાચ નારા અર્ધનારાચ
કીલિકા
સંસ્થાન ૧ સમચતુરસ્ત્ર
છેવટું સંસ્થાન ૫ ન્યોધ
સાદિ
વામન
વર્ણગંધરસપશ ૪ શુભવર્ણ શુભગધ "શુભરસ શુભસ્પર્શ આનુપૂર્વે ૨ દેવાનુપૂવી મનુષ્યાનુપૂવી વિહાગતિ ૧ શુભ વિહાગતિ
વર્ણગંધરસસ્પર્શ ૪ અશુભવર્ણ અશુભગંધ અશુભરસ અશુભસ્પર્શ આનુપૂવી ૨ તિયંગાનુપૂવ નરકાનુપૂર્વ વિહાગતિ ૧ અશુભ વિહાગતિ
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
જૈન દષ્ટિએ કર્મ
પ્રત્યેક પ્રકૃતિ ૧
ઉપઘાત
પ્રત્યેક પ્રકૃતિ ૭ પરાઘાત ઉછુવાસ આત ઉદ્યોત અગુરુલઘુ તીર્થકર નિર્માણ ત્રસદશક ૧૦ ત્રસ બાદર પર્યાપ્ત
સ્થાવરદશક ૧૦ સ્થાવર સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્ત સાધારણ અસ્થિર અશુભ
પ્રત્યેક
દુર્ભાગ્ય
સ્થિર શુભ સૌભાગ્ય સુસ્વર આદેય યશકીર્તિ શેત્ર ઉચ્ચગેત્ર
૧.
દુરસ્વર અનાદેય અપયશ અકીતિ ગોત્ર કમેની એક નીચગેત્ર અંતરાય કર્મની પાંચ દાનાંતરાય લાભાંતરાય ભેગાંતરાય ઉપભેગાંતરાય વિર્યાતરાય
૪૨.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૭૫ આ રીતે વેદનીય કર્મની ૧, આયુષ્યકર્મની ૩, નામકર્મની ૩૭ અને ગોત્રકર્મની ૧ મળી કુલ ૪૨ પુણ્યપ્રકૃતિ થાય.
જ્ઞાનાવરણીયની પ, દર્શનાવરણીયની ૯, વેદનીયની ૧, મેહનીયની ૨૬, આયુષ્યની ૧, નામકર્મની ૩૪, ગોત્રની ૧ અને અંતરાયકર્મની ૫ મળીને કુલ ૮૨ પાપપ્રકૃતિ થાય. આમાં ૮૨ અને કરને સરવાળે કરતાં ૧૨૪ થાય. તેમાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ બે વખત (શુભ અને અશુભ) ગણવામાં આવ્યા છે. બાકી ૧૨૦ તે બંધની પ્રકૃતિ ગણી તે જ છે. ઘાતી-અઘાતી કર્મો
ઉપરની પ્રકૃતિની ગણતરીમાંથી ઘણી નોંધવાલાયક હકીક્ત સાંપડે છે તે પણ જોઈ લઈએ.
આઠ કર્મો પૈકી ઘાતી અને અઘાતી કર્મોની વહેંચણી નીચે પ્રમાણે છે. ઘાતકર્મો આત્માના મૂળ ગુણને ઘાત કરે છે. ઘાતીકર્મોની વહેંચણીમાં ઉપર જોવામાં આવ્યું હશે કે ચાર ઘાતીકર્મોની સર્વ પ્રકૃતિ પાપપ્રકૃતિમાં ગણવામાં આવી છે. ઘાતકર્મો
અઘાતી કર્મો જ્ઞાનાવરણીય
૫ વેદનીય દર્શનાવરણીય
આયુષ્ય .
નામ ૬૭ અંતરાય
ગોત્ર
મોહનીય
२६
-
-
૪૫
૭૫ આ રીતે ચાર ઘાતી કર્મોની પ્રકૃતિઓ તે સર્વ પાપપ્રકૃતિ જ છે. અઘાતી કર્મોની ૭૫ પ્રકૃતિ પૈકી વેદનીયની ૧, આયુષ્યની ૧, નામકર્મની ૩૪ અને ગોત્રની ૧ મળીને ૩૭ પાપપ્રકૃતિઓ છે. આ રીતે પાપપ્રકૃતિ ૮૨ થાય છે.
હવે આ ઘાતકર્મની ૪૫ પ્રકૃતિઓ પૈકી ૨૦ પ્રકૃતિઓ સર્વઘાતી છે અને ૨૫ દેશઘાતી છે. આત્માના મૂળ ગુણને સર્વથા
*
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
જૈન દૃષ્ટિએ ક્રમ
ઘાત કરનાર પ્રકૃતિને સ`ઘાતી પ્રકૃતિ કહેવામાં આવે છે. તે
૨૦ છે.
૧ કેવળજ્ઞાનાવરણીય
૧ કેવળદ નાવરણીય
૫ નિદ્રા
૧ મિથ્યાત્વમાહનીય
૧૨ કષાય (અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાની અને પ્રત્યાખ્યાની) ૨૫ પ્રકૃતિએ દેશઘાતી છે. એ આત્માના મૂળગુણુની દેશથી
અર્થાત્ અંશતઃ હાનિ કરે છે, આવરે છે.
૪ મતિ, શ્રુત, અવધિ અને મન:પર્યાંવ જ્ઞાનાવરણીય ૩ ચક્ષુ, અચક્ષુ અને અવિધ દશનાવરણીય
૪ સંજવલન ક્રોધ, માન, માયા, લાભ
૯ નાકષાય હાસ્યાદિ છ અને ત્રવેદ ૫ અંતરાય
૨૫
એકસા વીસ બંધની પ્રકૃતિ કહી તે પૈકી ૨૦ સર્વઘાતી અને ૨૫ દેશધાતી અને બાકીની ૭૫ પ્રકૃતિ રહી તે અઘાતી
કહેવાય છે.
આ ઘાતી–અઘાતીની ગણતરીની સ્પષ્ટતા થવાથી કર્મપ્રકૃતિનું સ્વરૂપ મનમાં ખરાખર જચી જશે. એ એક જાતની માનસિક કસરત છે.
દર્શનમાહનીય અને ચારિત્રમાહનીયની પ્રકૃતિ વિશે
ચાર અનંતાનુબંધી કષાય અને ત્રણ મેહનીય મિથ્યાત્વ એ સાત પ્રકૃતિ સદડુણાને (શ્રદ્ધાને) ઉથલાવી ફેરવી નાખે છે. તેથી તે સાત પ્રકૃતિને દનમોહનીયમાં કેટલાક આચાર્યં ગણે છે, અને બાકીની ૨૧ માડુનીય કર્મની પ્રકૃતિને ચારિત્રમેહનીય કર્મની પ્રકૃતિમાં ગણે છે.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ સાતમું
લાધવકારી પરિભાષા કર્મના અત્યંત બહોળા વિષયને સંક્ષિપ્ત કરવા માટે કેટલીક પરિભાષા વાપરવામાં આવી છે. એનાથી વારંવાર પુનરાવૃત્તિ કરવી પડતી નથી અને મનમાં વિચારની સપષ્ટતા થાય છે. આ કર્મને વિષય સમજવા માટે આ સંક્ષિપ્ત પરિભાષા સમજી લઈ ધ્યાનમાં રાખવાની ખાસ જરૂર છે. કર્મના વિષયને વિશેષ પરિચય કરવામાં આ સંક્ષિપ્ત પરિભાષા ખૂબ ઉપયોગી છે. ત્ર ચતુષ્ક (સદશક પૈકી ચાર પ્રકૃતિ)
ત્રસનામકર્મ (૧૩૨), બાદરનામકર્મ (૧૩૩), પર્યાપ્તનામકર્મ (૧૩૪), અને પ્રત્યેકનામકર્મ (૧૩૫) એ ચાર પ્રકૃતિને સમુરચય બતાવવું હોય ત્યારે ગ્રંથલાઘવ માટે ત્રણચતુષ્ક’ શબ્દને ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. સ્થિરષક
( સ્થિરનામકર્મ (૧૩૬), શુભનામકર્મ (૧૩૭), સૌભાગ્યનામકર્મ (૧૩૮), સુસ્વરનામકર્મ (૧૩૯), આયનામકર્મ (૧૪૦) અને યશકીર્તિનામકર્મ (૧૪૧) આ છ કર્મપ્રકૃિતિને સમુચ્ચય બતાવવા સ્થિષિક’ શબ્દને ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. અસ્થિરષદ્રક - અસ્થિરષકમાં છ પ્રકૃતિને સમાવેશ કરવામાં આવે છે – અસ્થિરનામકર્મ (૧૪૬), અશુભનામકર્મ (૧૪૭), દુર્ભાગ્યનામકર્મ (૧૪૮), દુઃસ્વરનામકર્મ (૧૪૯), અનાદેયનામકર્મ (૧૫૦) અને
૧. આ સંખ્યા સમુચ્ચયમાં ચાલી આવતી કસમાં લખેલી છે તે
જ છે.
૧૨
*
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
જૈન દષ્ટિએ કર્મ, અપયશનામકર્મ (૧૫૧). આ અસ્થિરષકમાં સ્થાવરદશક પૈકીની છેલ્લી છ પ્રકૃતિ લેવાની છે અને અસ્થિર અને અશુભ નામકર્મ (૧૪૯ અને ૧૪૭)ની જ વિવક્ષા કરવી હોય તે ત્યાં “અસ્થિર દ્વિક એ શબ્દપ્રયોગ થાય છે. સૂક્ષ્મવિક
સૂકમનામકર્મ (૧૪૩), અપર્યાપ્ત નામકર્મ (૧૪૪), અને સાધારણનામકર્મ (૧૪૫)–આ ત્રણેની એક સાથે ઉક્તિ કરવાની હોય ત્યાં “સૂક્ષ્મત્રિક' શબ્દ પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. સ્થાવરચતુષ્ક
ઉપર ત્રણચતુષ્ક આવ્યું, તેની સામે સ્થાવરચતુષ્કમાં સ્થાવરનામકર્મ (૧૪૨), સૂક્ષ્મનામકર્મ (૧૪૩), અપર્યાપ્તનામકર્મ (૧૪૪) અને સાધારણનામકર્મ (૧૪૫ એ ચાર પ્રકૃતિને સમાવેશ કરવામાં આવે છે. સૌભાગ્યત્રિક
આમાં સૌભાગ્યનામકર્મ (૧૩૮), સુસ્વરનામકર્મ (૧૩૯) અને આયનામક(૧૪૦)ને સમાવેશ કરવામાં આવે છે. વણ ચતુષ્ક
વર્ણચતુષ્ક’ શબ્દપ્રયોગ કર્યો હોય ત્યાં નામકર્મની પિંડ. પ્રકૃતિ પૈકી ૯મી વર્ણ, ૧૦મી ગંધ, ૧૧મી રસ અને ૧૨મી સ્પર્શ એમ એક એક મળીને ચાર પિંડપ્રકૃતિ સમજવી. એમાં પિટાભાગને ઉલ્લેખ નહિ આવે. એમાં સમુચ્ચયે વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શને જ ઉલ્લેખ થશે તે ધ્યાનમાં રાખવું. અગુરુલઘુચતુષ્ક
આ શબ્દપ્રયોગમાં પ્રત્યેકનામકર્મપ્રકૃતિ પૈકી ચારને સમા વેશ કરવામાં આવે છે. અગુરુલઘુનામકર્મ (૧૨૮), ઉપઘાતનામકર્મ (૧૩૧), પરાઘાતનામકમ (૧૨૪) અને ઉછુવાસનામકર્મ (૧૨૫). ભાષાસંક્ષેપને અંગે આ પરિભાષા ખૂબ ઉપયોગી
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯
લાઘવકારી પરિભાષા ભાગ ભજવે છે અને ગ્રંથાગૌરવ ટાળવામાં તે ઘણી અસરકારક નીવડે છે. આને ખ્યાલ આગમ ગ્રંથ અને કર્મવિષયક ગ્રંથેના પરિશીલન વખતે આવશે. વસદ્ધિક
જ્યારે “ત્રસદ્ધિક શબ્દને પ્રયોગ કરવામાં આવે ત્યારે તેમાં ત્રસનામકર્મ (૧૩૨) અને બાદરનામકર્મ (૧૩૩) એ બે ત્રણદશકમાંની કર્મપ્રકૃતિને સમાવેશ કર. ઉપર શરૂઆતમાં ત્રીસચતુષ્કની પરિભાષાને ભાવ સૂચવે છે, તેની સરખામણી અત્ર ત્રસદ્ધિક સાથે કરવા યોગ્ય છે. (જુઓ આ ચાલુ શીર્ષક નીચેને પ્રથમ પારિભાષિક શબ્દ “ત્રણચતુષ્ક). ત્રસત્રિક
અને તે જ પ્રમાણે જ્યાં ત્રસત્રિક શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવે ત્યાં “ત્રસ' શબ્દથી શરૂ થતી ત્રણ પ્રકૃતિને ત્રસ દશકમાંથી સમાવેશ થયો છે એમ સમજવું. એટલે કે એમાં ત્રસનામકર્મ (૧૩૨), બાદરનામકર્મ (૧૩૩) અને પર્યાપ્ત નામકર્મ(૧૩૪)ને સમાવેશ થયો છે એમ ગણવું.
ત્રસષક
" એ જ ધરણે ત્રસષટ્રકમાં ત્રસદશકની પ્રથમની છ પ્રકૃતિને સમાવેશ થાય. ત્રસનામકર્મ (૧૩૨), બાદરનામકર્મ (૧૩૩), - પર્યાપ્તનામક (૧૩૪), પ્રત્યેકનામકર્મ (૧૩૫), સ્થિરનામકર્મ . (૧૩૬), અને શુભનામકર્મ (૧૩૭). થીદ્ધીવિક
આમાં પાછળની ત્રણ નિદ્રાને-દર્શનાવરણીય કમ પૈકીનીસમાવેશ થાય છે: થીણુદ્ધી (૧૪), પ્રચલા (૧૨) અને પ્રચલાપ્રચલા (૧૩).
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દૃષ્ટિએ ક`
૧૮૦
આહારકદ્ધિક
આવે! શબ્દપ્રયાગ થાય ત્યારે આહારક શરીર (૬૦) અને આહારક અંગોપાંગ (૬૫) એ બેનેા સમુચ્ચય કરવામાં આવ્યા છે, એમ સમજવું.
નરત્રિક
આવા શબ્દપ્રયાગ કરવામાં આવે ત્યારે તેમાં નરકગતિ (૫૨), નરકાનુપૂર્વી (૧૧૮) અને નરકગતિનું આયુષ્ય (૪૮) એ ત્રણ પ્રકૃતિના સમાવેશ કરવામાં આવ્યેા છે એમ સમજવું. સ્થાવર ચતુષ્ક
આમાં સ્થાવરનામકર્મ (૧૪૨), સૂક્ષ્મનામકર્મ (૧૪૩), અપર્યોપ્તનામકર્મ (૧૪૪) અને સાધારણનામકર્મ (૧૪૫)—સ્થાવરદશક પૈકીની એ ચાર પ્રકૃતિના સમાવેશ થાય.
જાતિચતુષ્ક
આમાં એકેન્દ્રિય જાતિ (૫૩), એઇન્દ્રિય જાતિ (૫૪), તૈઇન્દ્રિય જાતિ (૫૫) અને ચૌરિન્દ્રિય જાતિ (૫૬) એમ ચાર જાતિનામકર્મ(પિ’ડપ્રકૃતિ બીજી)નો સમાવેશ થાય.
તિય ચત્રિક
આમાં તિર્યંચજાતિ (૫૧), તિર્યંચાનુપૂર્વી (૧૧૯) અને તિર્યંચઆયુષ્ય (૪૭) એમ ત્રણના સમાવેશ થાય. મનુષ્યત્રિકમાં મનુષ્યગતિ (૫૦), મનુષ્યઆનુપૂર્વી (૧૨૦) અને મનુષ્યઆયુષ્ય(૪૬)ના સમાવેશ થાય. એ જ પ્રમાણે અનુક્રમે દેવત્રિક અને નારકત્રિકમાં સમજી લેવું.
દુર્ભાગ્યત્રિક
સ્થાવરદર્શક પૈકી દુર્ભાગ્યનામકર્મ (૧૪૮), દુઃસ્વરનામકર્મ (૧૪૯) અને અનાદેયનામકર્મ (૧૫૦) એ ત્રણ પ્રકૃતિના સમાવેશ આ દુર્ભાગ્યત્રિકમાં થાય.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮.
લાઘવકારી પરિભાષા અનંતાનુબંધીચતુષ્ક
મેહનીય કર્મના કષાયે પૈકી અનંતાનુબંધી ક્રોધ (૨૦), અનંતાનુબંધી માન (૨૧), અનંતાનુબંધી માયા (૨૨) અને અનંતાનુબંધી લેભ(૨૩)નું સમુચ્ચયે સૂચન “અનંતાનુબંધી ચતુષ્કથી થાય છે, એમ સમજવું. મધ્યસંસ્થાનચતુષ્ક અથવા મધ્યાકૃતિચતુષ્ક
આમાં આઠમી સંસ્થાન પિંડપ્રકૃતિની છ પ્રકૃતિમાંથી વરચેની ચાર પ્રકૃતિ સમજવી. એમાં પ્રથમની અને છેલ્લી પ્રકૃતિને બાદ કરતાં ન્યધ સંસ્થાન નામકર્મ (૯૩), સાદિ સંસ્થાન નામકર્મ (૯૪), કુજ સંસ્થાન નામકર્મ (૫), અને વામન સંસ્થાન નામકર્મને સમાવેશ થાય. મધ્યસંઘયણચતુષ્ક
ઉપરની રીતે સાતમી સંઘયણ પિડપ્રકૃતિની વચગાળની ચાર પ્રકૃતિને સમાવેશ આમાં થાય—ઋષભનારા સંઘયણ નામકર્મ (૮૭), નારી સંઘયણ નામકર્મ (૮૮), અર્ધનારા સંઘયણ નામકર્મ (૮૯) અને કીલિકા સંઘયણ નામકર્મ (૯૦). નિદ્રાદ્ધિક
આ શબ્દપ્રયોગથી બીજા દર્શનાવરણીય કર્મના પટાભેદો પૈકી નિદ્રા (૧૦) અને પ્રચલા(૧૨)ને સમુચ્ચય કરવામાં આવે છે.
આવી પરિભાષા ગ્રંથસંક્ષેપના ઇરાદાથી વાપરવામાં આવી છે, એ ઘણી ઉપયોગી છે, સ્મરણશક્તિને ઉત્તેજન આપનાર છે અને વિષયની સ્પષ્ટતા કરનાર હોવાથી બહુ ઉપયેગી ભાગ ભજવે છે.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ આસુક
ઉપસ’હાર
નજર સન્મુખ કર્મને ખ્યાલ રાખવા માટે નીચેની વાત પુનરાવર્તનને લાગે કરીએ.
ઘાતીકાં અને તેમનુ ફળ
ઘાતીકમ્ ચાર છે—જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મોહનીય અને અંતરાય. આ ચારે કર્યાં આત્માના મૂળગુણના ઘાત કરે છે. અઘાતીકર્મો અને તેમનુ ફળ
અઘાતી કર્મો ચાર છે—વેદનીય, આયુષ્ય, નામ અને ગોત્ર. આ અઘાતી કર્યાં પણ સંસારમાં રખડાવનાર તેા છે જ, પણ એ આત્માના મૂળ ગુણુને હાનિ કરતા નથી, આ વાત ધ્યાનમાં રહે. ઘાતી-અઘાતી કર્મોના ક્ષયનું ફળ
ચારે ઘાતીકમના મૂળથી નાશ થાય ત્યારે પ્રાણીને કેવળ જ્ઞાન, કેવળદર્શન થાય છે, ત્યારે તે ભૂત, ભવિષ્યત્ અને વર્તમાન સર્વ ભાવાને દેખે છે, જાણે છે, છતાં એ સંસારમાં રહે છે. બાકીનાં અધાતી કર્મોના પણ સર્વથા ક્ષય થાય ત્યારે પ્રાણી માક્ષ જાય છે, ત્યારે એનું નિર્વાણ થાય છે, ત્યારે એ જન્મ, જરા, મરણ, આંટાફેરા, ઉપાધિથી દૂર થાય છે, ત્યારે એ ચેતન પેાતાના મૂળગુણમાં આવી જાય છે અને પછી એને સંસાર સાથે કાઇ પ્રકારના સંબંધ રહેતા નથી. મેાક્ષ એટલે કર્મ સાથે થયેલ સંબંધ થી આત્માની મુક્તિ, તેનાથી આત્માના છેવટના છૂટકા. આ મુક્તિ માટે આપણા પ્રયાસ છે, એ આપણા આદર્શ છે અને એ મળે એટલે સ'સારના સર્વે સ''ધા, અવરજવરના અને તાફાનના અંત આવી જાય છે.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩
ઉપસંહાર ક્યા કમને શેની સાથે સરખાવાય
કર્મને પરિચય કરતી વખતે એ કર્મોને નીચેની ચીજો સાથે સરખાવવામાં આવ્યા છે તે ધ્યાનમાં રાખવા જેવું છે. એ સરખા મણી સર્વદેશીય નથી, પણ કર્મને ઓળખવા માટે બહુ ઉપાગી છે.
જ્ઞાનાવરણીય કર્મને આંખના પાટા સાથે સરખાવેલ છે. એ આત્માના જ્ઞાનગુણને રોકે છે. દર્શનાવરણીય કર્મને પિળિયા સાથે સરખાવેલ છે. સામાન્ય અવબોધને એ કર્મ રોકે છે. વેદનીય કર્મને મધથી લીંપેલ તરવારની ધાર સાથે સરખાવેલ છે. એ કર્મ જીવના અવ્યાબાધ ગુણને રોકે છે. મોહનીય કર્મને દારૂ સાથે સરખાવેલ છે. આ કર્મ પ્રાણની સાચી શ્રદ્ધા અને ચારિત્રને રોકે છે. આયુકર્મને હેડ સાથે સરખાવેલ છે. એ કર્મ પ્રાણીના અવિનાશી ગુણને રોકે છે. નામકર્મને ચિતારા સાથે સરખાવેલ છે. આ કર્મ પ્રાણીના અરૂપી ગુણને રોકે છે. ગોત્રકર્મને કુંભાર સાથે સરખાવેલ છે. તે પ્રાણીના અગુરુલઘુગુણને રોકે છે. અંતરાય કર્મને ભંડારી (કેશિયર) સાથે સરખાવેલ છે. આત્માની અનંત શક્તિને એ રેકે છે. કર્મબંધના હેતુઓની વિગતો - કર્મબંધના હેતુઓ ઉપર જણાવ્યા છે. (જુઓ પૃ. ૩૩– ૩૮). ત્યાં મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને વેગ પર વિચારણા કરી હતી. હવે કર્મની વિગત જાણ્યા પછી એવાં જુદાં જુદાં
પ્રકારનાં કર્મો કેવા પ્રસંગે બંધાય છે તે અવલોકી જઈએ. પ્રાણું - 'હસતાં કર્મ બાંધે છે, લહેર કરતાં કર્મ બાંધે છે અને રડતાં પણ કર્મ બાંધે છે. જ્યારે એને ભેગવવાં પડે ત્યારે એને ખૂબ સંતાપ થાય છે. એવી સ્થિતિમાંથી તે એ એક જ રીતે ઊગરી શકે. બંધન કરે પણ તીવ્ર બંધ ન કરે તે કર્મના ઉદય વખતે એને ઉકળાટ, અરેરાટી અને ખેદ કે તાપ ન થાય. એટલે આવા કર્મ બંધના પ્રસંગે જાણવા પ્રયત્ન કરીએ. પં. વીરવિજયે ચેસઠ પ્રકારી
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
જૈન દૃષ્ટિએ કમ
પૂજામાં ખરાખર કહ્યું છે કે બંધ સમય ચિત્ત ચેતીએ રે, શે ઉયે સંતાપ.' આ ચેતવણીના ખરાખર ખ્યાલ રહે એ જરૂરી છે. અધસ્થાનેાની વિવિધતા
કર્મબ’ધનનાં સ્થાન તા પાર વગરનાં છે. પ્રત્યેક માનસિક, વાચિક કે કાયિક ક્રિયા, એની અંદરની તરતમતા,એમાં જામેલા કે જાગેલેા રસ, એની સાથેના તાદાત્મ્યભાવ અને ભાવાની વિચિત્રતા વિવિધતા વગેરેના અભ્યાસ કરવમાં આવે, માનસશાસ્ત્રને વિચારવામાં આવે, દુનિયાદારીના વ્યવહારુ નીતિના નિયમા વિચારવામાં આવે; તપત્યાગ, સયમનાં અનેક સ્થાનાના અભ્યાસ કરવામાં આવે, પચીશ ક્રિયાના વિષય સમજવામાં આવે તે બધસ્થાનની માટી સખ્યાના કચાસ આવે. આપણે તે અહીં થાડા દાખલાએ આપી તેના સહજ ખ્યાલ કરવા પ્રયત્ન કરીએ. બાકી તા ભાવની મહેાળતા, બનાવાની વિવિધતા અને ક્રિયાએની નૂતનતાને લઇને અને મન, વચન, કાયાના ચાગાની અનંતતાને લઇને તથા મિથ્યાત્વની તરતમતામાં ઘણા તફાવતા હાર્ટને એની સંખ્યાની કલ્પના કરાવવી પણ મુશ્કેલ છે. સામાન્ય ખ્યાલ થાય તેટલા માટે થાડા જાણીતા પ્રસ ંગેા પર નજર નાખીએ.
જ્ઞાનાવરણીય-દનાવરણીય કર્મોનાં અધસ્થાન
જ્ઞાનની આશાતના કરે, જ્ઞાનીની મશ્કરી કરે, અભ્યાસ કર્યો વગર ઉપલક દૃષ્ટિએ ધÖવિરુદ્ધ ટીકા કરવા મ`ડી જાય, પોતાને માગદશ્તક થનાર વ્યક્તિના આભાર ભૂલી જઇ એની વિરુદ્ધ પડે અથવા એને ઓળવે, શક્તિ હાય છતાં જ્ઞાનના અભ્યાસ ન કરે, જ્ઞાનાભ્યાસના કાર્યમાં અડચણ કરે, ભણનારને વિઘ્ન કરે, કેાઈ તાતડા, ઓખડા, ૫૫૫૫ કે મમમમ બેલે ત્યારે મશ્કરી કરે, આવ આવાં કારણે પ્રાણી જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કમ બાંધે છે. આ જ્ઞાનાવરણીય—દનાવરણીય કર્મના પરિણામે પ્રાણી કાણા થાય, રતાંધળા થાય, જાત્યંધ થાય, જ્ઞાનનાં કારણેા, સાધના વગેરેથી વંચિત રહે, ઇત્યાદિ.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
ઉપસ‘હાર
શાતાવેદનીયનાં અધસ્થાન
ક્ષમા રાખવાથી, ગુરુદેવની ભક્તિ કરવાથી, અન્ય જીવા તરફ દયા રાખવાથી, કરુણાયાગ્ય જીવા તરફ્ કરુણા કરવાથી, પોતાનું જીવન સંયમી રાખવાથી, વ્રતનિયમ લેવાથી, કષાયે પર અને તેટલા વિજય કરવાથી, કષાય કરવાના પ્રસ`ગે। આવે ત્યારે તેનાથી ચેતી તેને ટાળવાથી, ઉચિત દાન આપવાથી, ઇચ્છાપૂર્ણાંકના તપ કરવાથી પ્રાણી શાતાવેદનીય કર્મના બંધ કરે.
અશાતાવેદનીયનાં બધસ્થાન
સાધુ મુનિરાજ, દેશનેતા, સંધના આગેવાને કે સ`સ્થાના સંચાલકોની નિંદા કરવાથી, સારા માણસાને સંતાપ કરવાથી, પ્રાણીવધ કરવાથી, પ્રમાદપૂર્ણાંક વનસ્પતિનાં છેદનભેદન કરવાથી, પારકી થાપણ ઓળવવાથી, ચાડી ચૂગલી કરવાથી, લેાકા પર ત્રાસ કરવાથી, દમલેલ પ્રાણી પર ક્રોધ કરવાથી, કોઈને આશાભંગ કરવાથી, અંદર અંદર લડાલડી કરાવવાથી, રસપૂર્ણાંક કષાયપરિણતિમાં આનદપ્રવૃત્તિ કરવાથી, શિયળના લેપ કરવાથી, હાથી, ઊંટ, બળદ વગેરેનું દમન કરવાથી, ઘેાડાને ચાબૂક મારવાથી, બળદને પરાણાની આરા મારવાથી, ખીજાઓને શાકસ તાપ કરાવવાથી, મેળાવડા ભાંગી નાંખવાથી, કાળાબજાર કરવાથી પ્રાણી અશાતાવેદનીય કર્મના બંધ કરે. અશાતાવેદનીય બાંધવાનાં તા અનેક કારણા દરરોજ અને છે. વિના ઉપયેાગે ચાલતાં અનેક નાનાં જીવા, કીડી, મંકોડીના ઘાણ નીકળી જાય, ખેલવામાં સામાની કુણી લાગણીને આઘાત થઈ જાય વગેરે અનેક કારણે અશાતાવેદનીય કર્મના બંધ થાય છે.
માહનીય કર્મના દર્શનમાહનીય અને ચારિત્રમેહનીય એવા એ વિભાગ પડે છે. ધર્મના કદાગ્રહ કરવાથી, એકાંત ધર્મના ઉપદેશ કરવાથી, ‘માત્ર ક્રિયા કરે જાએ, તમારો નિસ્તાર થઈ જશે’ એવા પ્રચાર કરવાથી ન્યાયનીતિના ભ`ગ કરી સાચા ધર્મની ઉપેક્ષા કરવાથી, સૂત્રસિદ્ધાંત વિરુદ્ધ પ્રરૂપણા કરવાથી, સત્ય કયાં છે તે
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
જૈન દષ્ટિએ કમર સમજવા છતાં અસત્ય કે અર્ધસત્ય પર અભિનિવેશ કરવાથી, કરુણ કે પરોપકારની દષ્ટિ વગર અધર્મના ઉપદેશકોને ઉત્તેજન આપવાથી, દેવમંદિરની આશાતના કરવાથી, અંશસત્યને સર્વમાન્ય સત્ય - તરીકે સ્વીકારવાથી અથવા સ્વીકારાવવાને આગ્રહ કરવાથી, સખાવતનાં નાણાં ખાઈ જવાથી, ટ્રસ્ટી તરીકેની પિતાની ફરજ ન બજાવવાથી, ટ્રસ્ટી હાઈ ટ્રસ્ટને લાભ લેવાથી, દેવદ્રવ્ય, સાધારણ દ્રવ્ય કે જ્ઞાનદ્રવ્યને દુરુપયોગ કરવાથી, અન્ય દુરુપયોગ કરે અને પિતાની શક્તિ તે અટકાવવાની હોય છતાં તે તરફ ઉપેક્ષા રાખવાથી અને અનેકાંતવાદને સમજવાની બેદરકારી રાખી એકાંતને પિષવાથી પ્રાણ દર્શનમોહનીય મિથ્યાત્વમેહનીય કર્મને બંધ કરે છે. એમાં અભિનિવેશ, અજ્ઞાન, સંશય, અવળે પ્રચાર, શંકા-કુશંકા વગેરેને પણ સમાવેશ થાય. એમાં પછી તે હદ રહેતી નથી. માણસ આડે રસ્તે ઊતરી જાય ત્યારે ભારે દુગ્ધામાં ઉતરી જાય છે. એને પછી સમવસરણમાં બેઠેલા વીતરાગની વીતરાગતા પર, શંકા આવે, તર્ક વિતર્ક દ્વારા પ્રશ્નો થાય, એને સૃષ્ટિના અનાદિઅનંતત્વ પર શંકા થાય. જાણવા માટે પ્રશ્ન કરવા એ જુદી વાત. છે, ઠેકડી કરવા વાતને નરમ પાડવાથી તીવ્ર મિથ્યાત્વને માર્ગે ઘસડાઈ જવાય છે. ચારિત્રમોહનીયનાં બંધસ્થાન -
ચારિત્રમોહનીય કર્મબંધની વાત લખતાં કે તેના પ્રસંગે વિચારતાં તે ત્રાસ થાય તેમ છે. આંતરરિપુઓ ક્રોધ, માન, માયા, લેભ ઉઘાડી રીતે અને પ્રરછન્ન રીતે ધમધમાટ ચલાવી પ્રાણને ભારે બનાવી મૂકે છે. ક્રોધી આકરાં કર્મો બાંધે, અભિમાની સાચા ખોટા બણગાં ફૂકે, માયી કપટ કરી ધમી હોવાનો દાવો કરે, તપ કરવાને નામે પ્રતિષ્ઠા મેળવે, બ્રહ્મચારીનું બિરૂદ ધારી પદારા સેવે, મોટા ઉદ્યોગપતિ થવાને બહાને લેભવૃત્તિ પિષે, મહાઆરંભ, મહાપરિગ્રહમાં લસબસ થઈ જાય-આવા હજારે સેંકડો કષાયના પ્રસંગ છે. લોકોને અંદર અંદર લડાવવાથી, ટીખળ-મશ્કરી કરવાથી,
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર
૧૮૭ પરદ્રોહ કરવાથી, મિથ્યાભાષી થવાથી, વિશ્વાસઘાતી થવાથી, ખોટા વસ્તાવેજ કરવાથી, બેટી સાક્ષી પૂરવાથી, અગ્ય માણસેને પિષવાથી, પૌગલિક સુખમાં રાચવાથી, ભારે શેક કરવાથી, સાચાં ખાટાં મોં વાળવાથી, છાજિયાં લેવાથી, આરૌદ્ર ધ્યાન કરવાથી, પરજીને ત્રાસ પમાડવાથી, પવિત્ર સાધુના મલિન ગાત્ર તરફ કે ગટરની ગંધ તરફ દુર્ગછા કરવાથી, પ્રાણું ચારિત્રમેહનીય કર્મને બંધ કરે. મહારાજા કામદેવ એમાં ઘણે મોટો ફાળો આપે છે. સ્ત્રીની વાંછા, પુરૂષની વાંછા, વિયોગના ઉકળાટો, માનસિક વિકાર, એની પાછળ થતાં હડદળાં, પારકી સ્ત્રીને લલચાવવાના ફસાવવાના પ્રસંગો અને કામવાસનાઓ થતી કીડાઓ, નાચે, રંગ, નાટક, સિનેમાઓ અને ઘરજંજાળની ખટપટો એ સર્વ ચારિત્રમેહનીય કર્મને બંધ કરાવે છે. સ્ત્રી એટલે ઘર અને ઘર એટલે અરધે સંસાર એ બરાબર બંધ બેસતી વાત છે. અને સમજણપૂર્વકને ત્યાગ ન હોય તે ઘર વગરના અણપરણેલા કુવારાની આકાંક્ષાઓ અને ધમપછાડા પણ ચારિત્રમેહનીય કર્મને જ ખેંચી લાવે છે. ખૂબ આસક્તિથી વિષય સેવતાં, બીજા દૂરથી સુખી દેખાતાની અદેખાઈ કરતાં પ્રાણી સ્ત્રીવેદ મેહનીય કર્મ (૪૩) બાંધે, તીવ્રરાગાનુબંધ વગર સ્વદારાસતેષે વિષય મર્યાદિત રીતે સેવે તે પ્રાણી પુરુષવેદ મહનીય કર્મ (૪૨) બાંધે. અને તીવ્ર વિષયી, રાત્રે રખડનાર પ્રાણી નપુંસકવેદ (૪૪) બધે. આ મેહનીય કર્મનાં બંધસ્થાને લખતાં તે છક્કડ ખાઈ જવાય એટલી એની વિવિધતા છે. એમાં બાહ્ય અને આંતર બને ઘણું મહત્વને ભાગ ભજવે છે. એટલે સિદ્ધર્ષિ જેવા સમર્થ લેખક જ એનું સ્થાન અને વિવિધ તા સમજાવી શકે. મેહનીય કમ આઠે કર્મને રાજા છે. એમાં પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષયે અને અનેક ગૂંચવણવાળું આંતરમને રાજ્ય આવે છે. એને વિસ્તાર સમસ્ત સંસારને મોટો ભાગ છે અને એને વિજય એટલે આત્મિક સ્વરાજ્યની પ્રાપ્તિના દ્વાર સુધી પહોંચી ગયાનો સંતોષ છે.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દૃષ્ટિએ ક
૧૮૮
દેવગતિઆયુનાં અધસ્થાન
દેવગતિને યાગ્ય આયુષ્યબંધના ઘણા પ્રસ ંગો સાંપડે છે. પ્રભુભજન કરનાર, અનુકંપાથી દાન આપનાર, જયણાયુક્ત જીવનવ્યવ"હાર કરનાર, નિષ્કપટી અને ભવ્ય પણ સાદા જીવનને જીવનાર, શિક્ષક કે ગુરુદેવનું સ્થાન લઈ અભ્યાસ કરાવનાર, ખટપટ વગર, નામનાની ઇચ્છા વગર સમાજસેવા કરનાર, આવા ભાવુક, ભોળા સાદા ભદ્રિક જીવે દેવાયુના બંધ કરે. મિત્રની પ્રેરણાથી ધર્મ કરનાર, દુઃખર્ગાભત કે માહભિત વૈરાગ્ય ધારણ કરનાર, અવિરતિ પણામાં સમજ્યા વગર કાયકલેશ સહન કરનાર દેવઆયુષ્ય બાંધે. મનુષ્યગતિના આયુ.ધ કાણ કરે ?
સ્વાભાવિક રીતે મંદકષાયી પ્રકૃતિવાળા, નામનાની ઇચ્છા વગર દાન આપવાની રુચિવાળા, ઉચિત દાન આપનાર, મધ્યમ પ્રકારના ગુણવાળા, ચાલચલગતમાં જેને ગૃહસ્થ કહી શકાય તેવા, ક્ષમાશીલ, નમ્રનિ`ભી, નિર્લોભી, પ્રામાણિક જીવન જીવનાર, ન્યાયથી ધન મેળવનાર, યુતનાથી સર્વે વ્યવહાર કરનાર, પારકાના ગુણને જાણનાર, કોઈ પણ સાંસારિક કાર્ય કરે તેમાં ગાઢ આસક્તિ ન રાખનાર પ્રાણી મનુષ્યનું આયુષ્ય મધે છે. એ મહાઆરંભ મહાપરિગ્રડ ન કરે, બનતા પરોપકાર કરે અને ભદ્રિક ભાવે વર્તે, એનામાં કાપાત લેશ્યાની મુખ્યતા હાય.
તિય "ચનું આયુ કાણુ ખાંધે ?
ગૂઢ હૃદયવાળા, મૂર્ખ, ધુતારો, અંદરથી સદ્દહણામાં શલ્યવાળા, માયા અર્થાત્ કપટ કરનારી, લાકડાં લડાવનારા, મધુર વાણી ખેલનાર પણ અંદરથી કાપી નાખનાર, શીલ કે ચારિત્ર વગરના, મિથ્યાત્વના ઉપદેશ આપનાર, કૂડાં તાલમાપ કરનાર, કાળાં બજાર કરનાર, ખાટી સાક્ષી પૂરનાર, ખાટાં દસ્તાવેજ બનાવનાર, ચેારી કરનાર, ખાટાં કલંક ચડાવનાર, ચાડી-ચુગલી કરનાર, માન-પૂજા ખાતર તપ કરનાર, શુદ્ધ હૃદયે પાપની આલેચના નહિ કરનાર
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર
૧૮૯
પ્રાણી તિર્યંચગતિનું આયુષ્ય બાંધે છે. માયા, અજ્ઞાન, તીવ્ર કષાય, દંભ અને સરળતાને અભાવ તિર્યંચ આયુષ્યના બંધમાં અગત્યને ભાગ ભજવે છે. તિર્યંચગતિમાં ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જીવે અને પાંચ ઇન્દ્રિયવાળામાં પાછા જળચર, સ્થળચર અને ખેચરે એ પ્રત્યેકનાં આયુષ્યબંધનાં કારણો અને પ્રસંગો કહી શકાય, તે કલપી લેવાં. મરીને કણ કાગડો થાય અને કોણ ઘૂવડ થાય, કેણ ચિતે થાય અને કોણ ભેંસ થાય, કણ કાબર થાય અને કે માંકડ થાય, કોણ જળ થાય અને કોણ વીંછી થાય એ વિચારવાથી બેસી જાય તેવી હકીકત છે. જીવનની છાયામાં પ્રાણીના ગુણ-અવગુણોની પ્રતિછાયા પડે જ છે, અને તે અનુસાર તેના આયુષ્ય બંધની સંભાવનાની ગણતરી સામાન્ય રીતે કરી શકાય. નરકાયુ કાણુ બાંધે?
મહા આરંભ કરનાર, મેટો પરિગ્રહ એકઠો કરનાર, ભારે ધમાલ, કાપાકાપી અને મારામારી કરનાર–કરાવનાર, અતિભા કરનાર, ચાલુ આરૌદ્ર ધ્યાન કરનાર, અતિ વિષય સેવનાર, જીવવધ વગર સંકેચ કરનાર, મહામિથ્યાત્વમાં રાચનાર, સાધુ સેવક કે કાર્ય કરનારનું ખૂન કરનાર, માંસમદિરાને આહાર તરીકે કે પીણા તરીકે ઉપયોગ કરનાર, ગુણવાન પ્રાણુની નિંદા કરનાર, સાત દુર્લસન સેવનાર, કૃતની, વિશ્વાસઘાતી, કૃષ્ણલેશ્યાને પરિ. ણામી, અવગુણમાં અભિમાન લેનાર પ્રાણી નરકાયું બંધે. એમાં પરિણામની તીવ્રતા, સ્વપરના વિવેકને તદ્દન અભાવ અને મિથ્યાત્વઅંધકારને કે અજ્ઞાનને મોટો ભાગ કામ કરે છે, અને આ રૌદ્ર ધ્યાનની ચાલુ પ્રવૃત્તિ એમાં સવિશેષ કારણભૂત બને છે. આ રીતે ચાર પ્રકારના આયુષ્યના બંધના સામાન્ય પ્રસંગે વિચાર્યા, બાકી એની વિગતેમાં ઘણી ઘણી બાબતે આવે તે ખ્યાલ કરવાથી બેસી જશે.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
જન દૃષ્ટિએ કર્મ નામકર્મની શુભ અને અશુભ પિડપ્રકૃતિઓ કેણ બાંધે?
નામકર્મમાં બહુ વિચિત્રતા છે. એ તે પ્રાણીને ખરડી નાંખે છે, એટલે એના ઘેડ વિભાગ પાડીએ તે એનાં બંધસ્થાનોની સ્પષ્ટતા થશે.
આપણે પૃ. ૧૭૩-૧૭૩માં જોયું કે નામકર્મની ચૌદ પિંડ.. પ્રકૃતિએના પેટા વિભાગમાં ૨૦ શુભ (પુણ્ય) પ્રકૃતિ છે અને ૨૩ અશુભ (પાપ) પ્રકૃતિ છે. આ શુભ પ્રકૃતિએને બંધ કરનારનાં જીવન કેવાં હોય તે પ્રથમ વિચારી જઈએ. જે પ્રાણી સરળ હૃદયવાળો અને સરળ પરિણામી હોય. સારા વિચાર અને આચારવાળો હેય. બેટા તેલમાનમાપ કરનારો ન હોય, ઋદ્ધિગારવ, રસગારવ અને શાતાગારવ વગરનો હોય, પાપભીર હોય, પરોપકારી હોય, સર્વજનપ્રિય હોય, લેકવલલભ હેય, ક્ષમાઆર્જવપરિણામી હોય તે શુભ પ્રકૃતિને બંધ કરે. એ પરભવમાં સુંદર ગતિ, સારું શરીર, પંચંદ્રિયપણું વગેરે પામે, એની ચાલવાની ગતિ સારી થાય અને એનાં અંગેપગે સુઘદ, દઢ અને આકર્ષક થાય.
અને કૂડકપટ કરનાર, લોકોને છેતરનાર, માયાકપટ કરનાર, ઉપર ઉપરથી પ્રામાણિક હોવાને દા કરનાર, પાંચે આશ્રાને કરનાર, દેવગુરુધર્મને વિરાધક, હીને આચારમાં રક્ત રહેનાર પ્રાણી અશુભ પ્રકૃતિઓ બાંધે. તેને નરકાદિ ગતિ મળે, હલકું સંઘયણ મળે, ઊંટ જેવી ગતિ મળે. એ સર્વ નીચ જીવન જીવનાર ધાંધલિયા, ધર્માભાસી કે અધર્મીને ભાગે જાય છે. આવી રીતે શુભ કે અશુભ પ્રકૃતિની વહેંચણી સમજી શકાય તેમ છે. નામકર્મની સાત શુભ પ્રત્યેક પ્રકૃતિઓ કોણ બાંધે?
અને પ્રત્યેક નામકર્મની સાત શુભ પ્રકૃતિએ પણ એવા જ પ્રકારનાં સુંદર જીવનને વહન કરનારને ભાગે જાય. સારો વ્યવહાર કરનાર, ઉચ્છવાસ નામકર્મ બાંધે. સર્વ જીવોને ધર્મ તરફ કૂચ કરાવી મોક્ષ માગે લઈ જવાની ભાવનાવાળે તીર્થંકરનામકર્મ
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસ’હાર
૧૯૧
બાંધે, વીશસ્થાનકનું અરાધન કરનાર જિનનામકર્મ બાંધે, શુદ્ધ હૃદયથી સેવા–વૈયાવચ્ચ કરનાર પણ જિનનામકર્મ બાંધે, અહિંસાને પાળનાર નિર્માણુનામકર્મ બાંધે અને વિશુદ્ધ ધાર્મિક સંતાષી જીવન ગાળનાર સાત અથવા એછી શુભ પ્રત્યેકપ્રકૃતિને બંધ કરે. એથી ઊલટું ાફાની, માટી, મત્સરી, ઇર્ષાળુ જીવ ઉપઘાત (અશુભ પ્રત્યેકપ્રકૃતિ) નામકમ બાંધે.
શર્દેશક-સ્થાવરદશકના અધિકારી
ત્રસદશક અને સ્થાવરદશકની હકીકત તા જરા વિચાર કરવાથી સહેલાઈથી સમજી શકાય તેવી છે. સાદું, વ્યવહારું, ધ પ્રિય જીવન ગાળનાર યશનામી થઈ પરભવે યશનામ ખાંધે, આદેય નામમં બાંધે. અને ચાણકયનીતિવાળા, લડાલડી કરાવનાર, દુનિયાને ચકડોળે ચઢાવનારા અહીં ખત્તા ખાય અને પરભવે અપયશ, સ્થાવર, અનાદેય જેવાં સ્થાવરદશકને યાગ્ય કબધના કરે. ટૂંકામાં કહીએ તે અહીં જેનું જીવન સરળ, સાદું, અભિમાનરહિત હોય તે શુભ નામકમ બાંધે; તેનાથી વિપરીત, જે તુચ્છ, આળસુ, એદી, ધાર્મિયું કે અપ્રમાણિક જીવન ગાળે તે વિચિત્ર પ્રકારનું અશુભ નામકર્મ તેના જીવનવ્યવહારને અનુસરતું બાંધે. ત્યાગી, ધ્યાની, ચાગી, સંસારથી વિરકત, પૌદ્ગલિક દશાથી ઊંચે ગયેલ પ્રાણી મહુધા ક બંધ છે જ કરે અને કરે તેા નામક ની શુભ પ્રકૃતિએ બાંધે. એની વિગતામાં ઊતરી શકાય તેમ છે, પણ સંકેત સમજાઈ જાય તે મુદ્દો જડી આવે તેવા છે. તેથી તેને વધારે વિસ્તાર કરવાની જરૂર લાગતી નથી. વિચારકે સમજી એને સ્વતંત્ર વિચારી લેવે. આમાં ગતિ, જાતિ, ઇન્દ્રિય, શરીર, વર્ણ, આબરૂ વગેરે અનેક મામા માટી સખ્યામાં આવે છે. છતાં વિચાર કરતાં એનેા ઘાટ એસી જાય તેમ છે, વિશેષ ચાખવટ સ`કેત સમજી જનારે પાતે કરી લેવી. વિસ્તારભયથી આ વિભાગ આટલે સુધી ચચી હવે આગળ વધીએ.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
જૈન દષ્ટિએ કમ ઉચ્ચ-નીચ ગોવકર્મનાં બંધસ્થાન
જ્ઞાની ગુરુની સેવા કરનાર, મહાવ્રત-અણુવ્રતને ધારણ કરનાર, નિરભિમાની, ગુણને પક્ષપાતી, જાતિ, કુળ, બળ, રૂપ, શ્રત, એશ્વર્ય, લાભ અને તપમાંથી કેઈ પણ પ્રકારના મદ-અભિમાન, વગરને, અન્યને સૂત્રસિદ્ધાંત ભણાવવાની અને પોતે ભણવાની.. રુચિવાળો, જ્ઞાનની અંતઃકરણથી મહત્તા કરનાર, સાચી દલીલ કરી શંકા નિરાકરણ કરનાર ઉરચત્રકમને બંધ કરે. અભિમાની હોય, ગુરુની નિંદા કરનારે, સમાજસેવાને વિષેધ કરનાર, પારકાના ગુણને ઢાંકી દઈ અવગુણને આગળ કરનાર, બેટી સાક્ષી આપનાર, જૂઠા દસ્તાવેજ બનાવનાર, વગર જોયેલી કે વગર સાંભળેલી વાત લેકમાં ચલાવનાર, ચાડચૂગલી કરનાર અથવા વિકથામાં વખત ગાળનાર પ્રાણું નીચગોત્રકર્મ બાંધે. અત્તરાયકર્મનાં બંધસ્થાન
હિંસાપરાયણ પ્રાણી, જિનપૂજામાં વિદત કરનાર, આગમની આજ્ઞાને લેપ કરનાર, પારકી નિંદા કરનાર, જીવવધ કરનાર, રાંકદીન ઉપર કેપ કરનાર, હલકાં કામની પ્રશંસા કરનાર, ધર્મ માગને લેપ કરનાર, પરમાર્થની વાત કરનારની હાંસી–મશ્કરી કરનાર, ભણનારને અંતરાય કરનાર, કઈ દાન આપતું હોય તેને અટકાવનાર કે વારનાર, પિતાની નચેના દાસ, નેકર કે સ્ટાફની જરૂરિયાત પૂરી ન પાડનાર, થાપણ ઓળવનાર, પિપટ–મેનને પાંજરામાં પૂરનાર અંતરાયકર્મ બાંધે. કપિલા જેમ પિતાનું કે પારકાનું દાન ન આપી શકનારા અને એવા ધનની ચકી કરનાર પરભવમાં વસ્તુ મળે કે ધન મળે તે પણ વાપરી શકે નહિ, કોઈ ટીપ મંડાવા આવે ત્યારે દીન થઈ જાય, છતે પૈસે સમજ હોવા છતાં વાપરી ન શકે એ દાનાંતરાય સમજ. અઢાર પાપસ્થાનકમાંથી કોઈ પણ સ્થાનક સેવતાં પ્રાણી અંતરાય કર્મ બાંધે. અંત. રાયકર્મ બાંધેલ હોય તે વસ્તુ હોવા છતાં વાપરી કે આપી ન
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસ’હાર
૧૯૩
શકે તેમ જ વસ્તુના લાભ થયેા હાય તે ખાઈ કે ભાગવી ન શકે, એને ઉત્તમ વસ્તુ ભાવે પણ નહિ, એ રાગમાં સખડાઇ વસ્તુ ખાઈ ભોગવી શકે નહિ. અનગળ ધનના ધણી મસ્મણ શેઠના નસીખમાં માત્ર તેલ ને ચાળા હતા. એ ખીજી ચીજ ખાઈ જ શકે નહિ. જીવ જો શક્તિના ઉપયાગ અશુભ કામમાં કરે તે તે ભવાંતરે દીનદુઃખી, ક્ષયના રાગી, મરવા વાંકે જીવનારા, દમલેલ થાય અને ખાં ખાં કરતા જન્મારો પૂરા કરે. સાધનસંપત્તિ હાા છતાં ચૈાગ્યને દાન ન આપવાથી દાનાંતરાંય, કાળા બજાર કરનાર લાભાંતરાય, સ્ટાફના કે ઘરના માણસની વૃત્તિ કે રહેઠાણુની દરકાર ન કરનાર ભાંગાંતરાય, ભિક્ષુકને ટટળાવનાર ઉપભાગાંતરાય અને બળ—શક્તિના ઉપયાગ જીવઘાત માટે કરનાર વીર્યંતરાય ક બંધ
કરે.
આ રીતે પ્રાણી ક બંધન કરે છે. એના પ્રકારો તે પાર વગરના છે. પ્રત્યેક ક્રિયા અને ક્રિયા વખતની માનસિક અને આત્મિક ભાવવૃત્તિ નવાનવા પ્રકારનાં કર્મોના મેળ મેળવે છે. આના વિભાગો અને વગી કરણાના પાર આવે તેમ નથી.
૧૩
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ નવમું,
પ્રકીર્ણ નિયંચગતિ અને તિર્યંચા, આ કર્મને ઓળખવા માટે કોઈ કોઈ બાબતે ધ્યાનમાં રાખવા. જેવી છે. તેની નેંધ આ કર્મના પ્રાથમિક પરિચયમાં કરી લઈએ. તિર્યંચની ગતિ પાપગતિને ઉદય છે. પણ તિર્યંચગતિનું આયુષ્ય પુણ્યપ્રકૃતિ છે. આપણી સામે ઘોડે ઊભે છે. એને પદ્રિય જાતિ મળી તે શુભ, એને તિર્યંચની ગતિ મળી તે અશુભ, એને દીર્ઘ આયુષ્ય મળ્યું તે શુભ. આ તફાવતે ધ્યાનમાં રાખવા ગ્ય છે. મટબંધ અને વજ
વાષભનારા સંઘયણ (૮૬)માં જે મર્કટબંધ અને ખીલી (વા) કહેવામાં આવી છે, તે એક પ્રકારને હાડકાને ભાગ સમજ. મર્કટબંધ પણ હાડકાને અને ખીલી પણ હાડકાની. એમાં કપડાને પાટે કે લેઢાની ખીલી નથી એ વાત ધ્યાનમાં રાખવી. નિર્માણ અને સંઘયણને તફાવત
નિર્માણ નામકર્મ (૧૩૦) અને સંઘયણ (સાતમી પિંડપ્રકૃતિ)માં બહુ તફાવત છે. સંઘયણમાં તે હાડકાની શરીરની રચના કેવી હોય તેને વિચાર છે, જ્યારે નિર્માણમાં તે હાથ, પેટ પગ જ્યાં હોવા જોઈએ ત્યાં હોય તેની હકીકત છે. દેવગતિમાં સંઘયણ જ ન હોય કારણ કે સંઘયણ ઔદારિક શરીરને વિષય છે, પણ નિર્માણ નામકર્મ હેય. બંધન સંઘાતન અને અંગોપાંગ તે અલગ જ છે, એ પણ ધ્યાનમાં રાખવું. નિર્માણ અને સંસ્થાનને ભેદ
નિર્માણ નામકર્મ અને સંસ્થાન પિંડપ્રકૃતિ પણ અલગ અલગ છે. સંસ્થાનમાં આકારની જ વાત છે, જ્યારે નિર્માણમાં અવયવના
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકીર્ણ
૧૯પ સુગ્ય સ્થાનની ચેખવટ છે. આ સર્વ વિશિષ્ટ ખ્યાલે છે, પ્રત્યેક બરાબર અલગ છે, અને પૃથક્કરણ કરીને અલગ તરીકે સમજી લેવા જેવા છે. નિબંધની મર્યાદા અને ઉદ્દેશ
કર્મબંધના પ્રકારે પૈકી કર્મની પ્રકૃતિ કેવી હોય, કર્મના ભેદ કેટલા હોય, તેનાં બંધનનાં કારણે કેવા હેય અને ફળ આપે ત્યારે તેનાં પરિણામે કેવા થાય તેને અહીં સામાન્ય ખ્યાલ આપવામાં આવ્યું. પ્રત્યેક કર્મની સ્થિતિ કેટલી હોય, તેની ગાઢતામંદતા કેવી હોય, તેની પિતાની પ્રદેશસંખ્યા કેવી કેટલી હોય તેને વિચાર અન્ય પ્રસંગે કરીશું.
ગાઢ મિથ્યાત્વ રૂપ અંધકારથી વિકાસકમમાં આગળ વધતાં કર્મબંધન કેટલાં થાય, ઉદયમાં આવે ત્યારે તેની પ્રકૃતિએ કેટલી હેય, કેટલીક વાર ખેંચી લાવી કર્મને કેમ ભેગવી શકાય છે, અને અંદર કેટલાં કર્મો પડયાં રહે છે, તે આખે બંધ, ઉદય, ઉદીરણ અને સત્તાને ગુણસ્થાનને અંગે વિચાર અન્ય કઈ પ્રસંગે કરીશું. અહીં તે માત્ર કર્મની પ્રકૃતિને, તેના હેતુઓને અને તેની વિવિધતાને વિચારી ગયા. કર્મને આત્માની લેડ્યા સાથે સંબંધ, એમાં થતાં સંક્રમણ-ફેરફારે, લેડ્યાસ્થાને વગેરે ખૂબ રસપ્રદ બાબતને માનસશાસ્ત્રની નજરે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ સમજવા જેવી છે, તે પર અનેક ગ્રંથ રચાયા છે. એ વાંચવાની પ્રેરણું કરી, અન્ય કોઈ તક મળે તે તરફ નજર દોડાવવાની ભાવના કરી, વ્યક્ત કરી, અત્ર માત્ર કર્મની સાદી ઓળખાણ રજૂ કરી છે. એટલું જણાવી આ અત્યંત આકર્ષક વિષય સમજવા જે એટલું દિગ્દર્શન કરવામાં સંતોષ માન્ય છે. છેવટે એટલું જણાવવું યથા
ગ્ય થશે કે અહીં જે કર્મને પરિચય આપવામાં આવ્યું છે તે તન પ્રાથમિક છે, જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન કરવાના હેતુથી આવે છે, અને એક રીતે જણાવીએ તે માત્ર ચંચુપ્રવેશ જેટલે જ છે. એના પરના વિશેષ ગ્રંથ વાંચવા ગ્ય છે, ઉપલબ્ધ છે અને
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
જૈન દૃષ્ટિએ કમ
આગમમાં પણ એને અંગે ખૂબ લખાયેલું છે. એ વાંચવાની, જોવાની, અભ્યસવાની ઉત્ક ́ઠા થાય તેની પ્રેરણારૂપે આ પ્રયાસ છે. આકી અહીં રજુ કરેલ ખાખતા કર્મના વિષયની માત્ર બારાક્ષરી જ છે એટલું લક્ષમાં રાખવું. જીવનભર અભ્યાસ કરવા જેવા એ વિષય છે, ભૂખ રસાળ છે, વાંચતા વિચારતાં આખા જીવનની રિક્રમા કરાવે અને ભવચક્રના ખુલાસો આપે અને સામે ચાલતી. રમત અને ફેરફારોના ખુલાસા આપવા સાથે અંતરને વિચારમાં નાખી દે અને આખા સંસારને ચિત્રપટ પર ચીતરી દે એવા એ વિશાળ, આનંદમય, રસાત્મક અને એધપ્રદ વિષય છે. સૃષ્ટિકર્તૃ ત્વની અશકયતા અને બિનજરૂરીઆત રજૂ કરનારો, એ આનંદદાયક ચર્ચાના ખુલાસે આપે તેવા આ વિષય છે. વળી, સંસારનું સ્પષ્ટીકરણ કરતાં એની ઉપરવટ જઈ પુરુષાર્થવાદ કેવી પ્રધાનતા ભાગવે છે, આત્માની અનંત શક્તિ પાસે ખળવાન કર્યું અંતે કેટલું નમતું આપે છે અને મેાક્ષ-મુક્તિ એ શી ચીજ છે એ સમજાવે તેવા આ વિષય છે. આ રીતની જિજ્ઞાસા જાગે, એના અભ્યાસ કરવાની ભાવના થાય અને પોતાની જાતને આંતરખાહ્ય નજરે ઓળખાય તે આ ગ્રંથનો ઉદ્દેશ થોડેક અંશે સફળ થયે ગણાય.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ૧
પંદર વેગ ૧. સત્યમનેયોગ ૯. ઔદારિકકાય ૨. અસત્યમયગ ૧૦. દારિકમિશ્રકાશ ૩. સત્યમૃષામગ ૧૧. વૈક્રિયકાય. ૪. અસત્યામૃષામનેયેગ ૧૨વૈક્રિયમિશ્રકાશ ૫. સત્યવચનગ ૧૩. આહારકકાગ ૬. અસત્યવચનગ ૧૪. આહારકમિશકાય. ૭. સત્યમૃષાવચનગ ૧૫. કાર્મણકાગ ૮. અસત્યામૃષાવચનગ
સત્યમૃષામાં મિશ્રભાવ હોય છે. સાચું અને થોડું છેટું એ મિશ્રમાં આવે. અને અસત્યામૃષામાં સાચું પણ નહિ અને ખેટું પણ નહિ; દા. ત. આવે, બેસે, કેમ છે? વગેરે. અહીં આ બાબતમાં સાચજૂઠને સવાલ જ હેતે નથી.
દારિક શરીરની વ્યાખ્યા પૃ. ૧૩૭ પરથી જેવી. તેને કાગ એટલે ઔદારિક શરીરનું હલનચલન, તેની ક્રિયા. દારિક અને વૈક્રિય શરીરના સંબંધને અંગે જે ક્રિયા થાય તે ઔદારિકમિશ્નકાયમ કહેવાય. આ પાંચ પ્રકારના શરીરની ઓળખાણ ઉપર જણાવ્યું તે પૃષ્ઠ પરથી થશે. કાર્મણકાગ એટલે કર્મને સમૂહરૂપ આત્માને લાગેલી કાયા કાર્મણુકાયા ગણાય, એના સહચારમાં જે આખી કાર્યપદ્ધતિ-ફળાવાપ્તિ થાય તે કામેણુકાયાગ સમજે, અને તેજસ્ શરીર તે આહારને પચાવનાર જઠરાગ્નિ હોઈ તેને અલગ કાગ લેવાની અરૂર નથી. આ રીતે પંદર ગ થાય.
આ પંદર પેગ લગભગ છેલ્લી પળ સુધી ચેતન સાથે વળગી રહે છે. એમાં મનેગને ધ્યાન-સમાધિને અંગે ખૂબ
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
જૈન દષ્ટિએ કર્મ સમજવા ગ્ય છે. અને જ્યારે એને ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાનને અંગે વિચાર કરવામાં આવે છે ત્યારે આ પંદર યુગની મહત્તા સમજાય છે. મનને વેગ તે છેક શૈલેશીકરણ થાય ત્યાં સુધી મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. ધ્યાનના વિષયને બરાબર સમજવા માટે મારે જૈન દષ્ટિએ ગ” જે. એને જોતાં મનેયેગનું કેવું સ્થાન છે તેને ખ્યાલ આવશે. ચાલુ વ્યવહારમાં કાયયેગને મહત્ત્વ મળે. છે, તે સાધ્ય તરફ જવામાં મનેયેગ પર ખાસ લક્ષ રાખવું પડે છે. આ આખે યોગને વિષય ખૂબ વિચારણા, દીર્ઘ ચિંતન અને. ઊંડે અભ્યાસ માગે છે.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
_