________________
પાંચ કારણે
* ૧૩. પ્રત્યેક કારણને કેવી રીતે ઘટાવે છે તે તેમનાં એકાંત દષ્ટિબિંદુથી તેમની ભાષામાં સમજીએ અને તેમને અંદરઅંદર ચર્ચા કરાવીએ અને તેમની લડાઈમાં કઈ વાર ગરમી થતી દેખાય છે તે પણ જરા દૂર બેઠા બેઠા મેજથી સાંભળીએ. નયવાદ–પ્રમાણવાદને મહિમા આ પ્રાથમિક ભૂમિકામાં સમજાશે અને એ કારણેમાં કર્મનું સ્થાન કયાં આવે છે એ પણ સ્પષ્ટ થઈ જશે. આપણે હવે એક કારણવાદીને મેદાનમાં લઈ આવીએ અને તેમનું કહેવું શું છે તે તેમની ભાષામાં સમજીએ.
૧. કાળ
પ્રથમ કાળવાદી બહાર પડે છે. એ કહે છે કે આ સંસારમાં જે ક્રિયા થાય છે તેને આધાર કાળ ઉપર છે. જે વસ્તુ, પ્રસંગ કે બાબતને કાળ આવી પહોંચે – સમય પાકે, વખત થાય ત્યારે તે વસ્તુ પાકે કે બનાવ બને. તે પહેલાં તમે હજારો પ્રયત્ન કરે કે લાખ પ્રયેળે કરે, તેમાં કાંઈ વળે નહિ. એને વખત થાય, ત્યારે જ વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય છે, એને વખત પૂરો થાય ત્યારે વસ્તુ નાશ પામે છે. અમુક વર્ષે ઘર કે મકાન તૂટવા માંડે છે, અને પછી તૂટી જાય છે. સ્ત્રી યુવાવસ્થા પામે ત્યારે જ તેને ગર્ભ રહે છે, નાની પાંચ વર્ષની છોકરીને ગર્ભ રહેતું નથી. ગર્ભ રહ્યા પછી લગભગ નવ માસ થાય ત્યારે જ સંતતિ જન્મે છે. કેઈને મહિને બે મહિને ગર્ભ પાકત નથી કે પ્રસવ થતો નથી, છેકરે કે છેકરી અમુક માસના થાય પછી જ બોલવા માંડે છે, જન્મતાવેંત તે માત્ર રડી શકે છે. અમુક વય થયા પછી જ માણસ હાલ ચાલી શકે છે, મનુષ્ય જન્મને દિવસે કે બીજે દિવસે ચાલવા. માંડતું નથી. મનુષ્ય અમુક વયને થાય ત્યારે જ ઘરબારી થાય છે, એને સફેદ વાળ ઘડપણમાં જ આવે, અમુક વર્ષ થયા પછી, જ એને દાઢી અને મૂછ ઊગે.
દૂધમાં છાશ નાખ્યા પછી અમુક કાળ જાય ત્યારે જ તેને
