________________
૧૨૨
જિન દષ્ટિએ કર્મ એમાં કષાય પ્રથમ સ્થાન લે છે. એ ભારે આકરા છે, સંસારને વધારી મૂકનાર છે અને કર્મનાં દળિયાને રસ પૂરો પાડનાર છે. કષાયના મુખ્ય ચાર પ્રકાર છે. ક્રોધ, માન, માયા, લેભ (પૃ. ૩૬). એ પ્રત્યેકના અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને સંજ્વલન એવા ચાર ચાર પ્રકાર છે. એટલે' કષાયના સેળ પ્રકારે થયા. આપણે એ સોળે પ્રકારને ઓળખીએ.
અનંતાનુબંધી વર્ગના ચારે કષાયે ખૂબ ગાઢ હોય છે, ખૂબ અંદર ઉતરી ગયેલા હોય છે અને પરભાવમાં રમણ કરાવવાવાળા હોય છે. એની આવી વધારે પડતી આકરી માત્રાને કારણે એને દર્શનમેહનીયની સાથે મૂકી દર્શન મેહનીયની ઉપર જણાવેલી ત્રણ પ્રકૃતિમાં અનંતાનુબંધી ક્રોધ, અનંતાનુબંધી માન, અનંતાનુબંધી માયા અને અનંતાનુબંધી લેભ ઉમેરી દર્શન મેહનીયની સાત પ્રકારની પ્રકૃતિએ બતાવી છે અને બાકીના ૨૧ને (બાર કષાય, છ નેકષાય અને ત્રણ વેદેદયને) ચારિત્રમોહનીય કર્મની પ્રકૃતિ ગણી છે. અંત વગરને સંસાર (અનંત), તેની વૃદ્ધિ (અનુબંધ) કરનાર કષાયે તે અનંતાનુબંધી કષાયે. એમને સમયકાળ યાવજજીવને હોય છે. આવા પ્રકારના કષાય પ્રાણીને નરક ગતિ તરફ ઘસડી જાય છે. ઉપર સમ્યક્ત્વગુણની હકીકત કહી, તેને એ ઘાત 1 કરનાર હોય છે, એટલે અનંતાનુબંધી ચાર કષામાંથી કોઈ પણ
કષાય વિદ્યમાન હોય ત્યાં સુધી સત્વ પ્રાપ્તિ-શુદ્ધ સદુદહણ થતી નથી.
અનંતાનુબંધી કોઈની સરખામણી પર્વતમાં પડેલી ફાટ સાથે સરખાવી શકાય. પર્વતમાં કે મોટા મકાનમાં ચીરે પડી જાય તે સાંધ કે જોડે ઘણે મુશ્કેલ છે. તેવો આ અનંતાનુબંધી ક્રોધ છે. આકરાં વચન, માવજીવન અબોલાં, માથાં કાપ્યાંનાં વેર, નજરે દીઠે આંખે વઢે અને ગેરહાજરીમાં ચાલુ વલવલાટ કરે તે આ પ્રકારને કેધ ધમધમાટ કરાવ્યા કરે છે.
અનંતાનુબંધી માનને પથ્થરના થાંભલા સાથે સરખાવે
