________________
* ૧૮ કાર અહીં માત્ર આયુકર્મની વાત કરે છે. એટલે આયુકર્મ બે પ્રકારનાં છે–પક્રમ અને નિરૂપકમ. વળી ભાષ્યકાર સ્પષ્ટતા કરે છે કે બધાં આયુકર્મ નહિ પરંતુ અદષ્ટજન્મવેદનીય નિયતવિપાકી એકભવિક આયુકર્મો જ બે પ્રકારના હોય છે. સોપક્રમ એટલે એક વાર ફળ આપવાનું શરૂ કર્યું એટલે ઝડપથી ફળ આપી નિવૃત્ત થનાર. નિરુપક્રમ એટલે ફળ આપવાનું શરૂ કર્યા પછી ધીમે ધીમે પિતાનું ફળ આપી નિવૃત્ત થનાર.
અનુભવજન્ય સંસ્કાર વાસના છે અને પ્રવૃત્તિજન્ય કર્મસંસ્કાર કર્મ છે. વાસન સ્મૃતિ જન્માવે છે. કર્મ (ક્લેશયુક્ત હોય તે). જાતિ, આયુ અને ભેગરૂપ વિપાક જન્માવે છે. ગસૂત્ર ૪.૮ કહે છે કે વાસના વિપાકને અનુરૂપ જ જાગે છે. આ વસ્તુને વિસ્તારથી સમજીએ. જીવ અમુક જાતિવિપાકી કર્મને પરિણામે અમુક જાતિમાં જન્મે છે. ઉદાહરણાર્થ, એક એવું જાતિવિપાકી કર્મ છે જેને પરિણામે જીવ વર્તમાન જન્મમાં કૂતર બને છે. જ્યારે જીવ કૂતર બને છે ત્યારે કૂતરા જાતિને અનુરૂપ ભેગવિપાકી કર્મો વિપાકે—ખ બન્યાં હોઈ તે કૂતરારૂપે જમેલે જીવ કૂતરા જાતિને અનુરૂપ ભેગ ભેગવે છે. તે હાડકાં ચાટે છે ને કરડે છે, તે વિષ્ટા, ખાય છે, વગેરે. આ બધું તે કરવા માંડે છે કારણ કે તે જાતિમાં જન્મેલા જીવને તેમ કરવામાં સુખ થાય છે. પરંતુ તે કૂતરારૂપે જન્મેલે જીવ પ્રથમ વાર હાડકું ચાટવા-કડવા જાય ત્યારે તેને તે જ્ઞાન હોવું જોઈએ કે તેમ કરવાથી તેને સુખ થશે. આવું જ્ઞાન તેને તે જ સંભવે જે તેણે પહેલાં હાડકું ચાટયું-કરડયું હોય અને તેથી તેને સુખાનુભવ થયો હોય. હકીકતમાં, આ પહેલાં તે અનંત વાર કૂતરારૂપે જન્મી ચૂકેલો છે અને તેને એ અનુભવ થઈ ચૂકેલે છે. એ અનુભવના સંસ્કારે ચિત્તમાં પડેલા હતા. એ સંસ્કાર કૂતરાજાતિમાં જન્મ કરાવનાર જાતિવિપાકી કર્મોએ જેવું પિતાનું ફળ આપવા માંડયું તેવા જ તે જાગૃત થઈ ગયા. તે સંસ્કારે જાગૃત થવાથી તેને સ્મૃતિ થઈ કે હાડકું ચાટવા–કરડવાથી સુખ થાય છે
