________________
અને તે હાડકું ચાટવા-કરડવા લાગી સુખ ભેગવવા લાગ્યા. જ્યારે આપણે પ્રવૃત્તિ કરીએ છીએ ત્યારે કર્મસંસ્કારે ચિત્તમાં પડે છે અને પ્રવૃત્તિકાળે થયેલ અનુભવના સંસકારો પણ તે જ વખતે પડે છે. આમ –પ્રવૃત્તિ કર્મસંસ્કારને અને –અનુભવસંસ્કારને એક સાથે ચિત્તમાં પાડે છે. એટલે જ-કર્મસંસ્કારે જ્યારે વિપાકેન્ખ બને છે ત્યારે પિતાની સાથે લગ-અનુભવના સંસ્કારને પણ જગાડે છે—બીજા અનુભવસંસ્કારને જગાડતા નથી ન્યાય-વૈશેષિક દર્શનમાં કર્મ અને પુનર્જન્મ
ન્યાયવૈશેષિક દાર્શનિકે આત્માને નિત્ય ગણે છે. નિત્યને અર્થ છે અનાદિ-અનંત. આને અર્થ એ કે આત્મા વર્તમાન દેહની ઉત્પત્તિ પહેલાં અને તેના પાત પછી પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. બીજા શબ્દોમાં, પૂર્વજન્મ અને પુનર્જન્મ બને છે. પૂર્વ. જન્મ પુરવાર થતાં પુનર્જન્મ પુરવાર થઈ જ જાય છે, એટલે
ન્યાય-વૈશેષિકે પૂર્વજન્મને ચીવટપૂર્વક પુરવાર કરે છે, તેમની મુખ્ય દલીલે નીચે પ્રમાણે છે.
નવજાત શિશુના મુખ પર હાસ્ય દેખી તેને થયેલ હર્ષનું અનુમાન થાય છે. ઈષ્ટ વિષયની પ્રાપ્તિ થતાં જે સુખ જન્મે છે તેને હર્ષ કહેવામાં આવે છે. વિષયને આપણે ઈષ્ટ ત્યારે જ ગણીએ પછી બે જ્યારે આપણને સ્મરણ થાય કે તજજાતીય વિષયે પહેલાં આપણને સુખાનુભવ કરાવેલ. આમ વર્તમાન વિષય ઈષ્ટ છે એવું ભાન તે જ શક્ય બને જે તજ જાતીય વિષયને પૂર્વાનુભવ થયે હે, તે અનુભવના સંસ્કારો પડયા હોય, તે સંસ્કારો વર્તમાન વિષય ઉપસ્થિત થતાં જાગૃત થયા હોય અને પરિણામે સ્મરણજ્ઞાન થયું હોય કે વર્તમાન વિષયની જાતિના વિષયે મને પહેલાં સુખકર અનુભવ કરાવેલ. નવજાત શિશુ અમુક વિષયને ઈષ્ટ કેવી રીતે ગણી શકે? આ જન્મમાં તજજાતીય વિષયને પહેલાં એને કદી અનુભવ થ ન હોઈ, તે અનુભવના તેવા સંસ્કાર પડ્યા નથી;
