________________
કર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિ
શ્રુતસ્કંધનું જ્ઞાન વસ્તુસમાસશ્રુત.
૧૦૩
તે વસ્તુશ્રુત અને એકથી વધારે વસ્તુનું જ્ઞાન તે
(૧૯૨૦) પૂર્વશ્રુત અને પૂર્વસમાસŁત—આવા વિષયાના આખા ગ્રંથનું નામ પૂર્વ કહેવામાં આવતું હતું. ચૌદ પૂર્વનાં નામે જાણવાં જેવાં છે ૧ ઉત્પાદપૂર્વ, ૨ આગ્રાયણીય, ૩ વીયપ્રવાદ, ૪ અસ્તિપ્રવાદ, ૫ જ્ઞાનપ્રવાદ, ૬ સત્યપ્રવાદ, ૭ આત્મપ્રવાદ, ૮ કમપ્રવાદ, ૯ પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાદ, ૧૦ વિદ્યાપ્રવાદ, ૧૧ કલ્યાણુપ્રવાદ, ૧૨ પ્રાણપ્રવાદ, ૧૩ ક્રિયાવિશાળ અને ૧૪ લેાકબિન્દુસાર. આ ચૈાદ પૂર્વના જ્ઞાનના નાશ થઈ ગયા છે. નામેા ઉપરથી એની અંદરના વિષયાના સામાન્ય ખ્યાલ આવી જશે. આવા એક પૂર્વનું જ્ઞાન થવું તે પૂર્વશ્રુત કહેવાય. અને એકથી વધારે પૂર્વનું જ્ઞાન થવું તે પૂર્વસમાસશ્રુત, વાત શ્રુતજ્ઞાનની છે, બીજાને જ્ઞાન આપવાની છે, વિચારના વાહનની છે, અને તેટલા માટે પૃથક્કરણ અને સ્પષ્ટીકરણ માગી લે તેવી છે. શ્રુતજ્ઞાનના ભેદ કરતી વખતે પૂર્વસાહિત્યને નજરમાં રાખેલ છે. તે ભેદોને ત્યારપછીના સાહિત્યમાં લાગુ પાડી શકાય તેમ છે.
આ રીતે મતિજ્ઞાનના ૨૮ અથવા ૩૪૦ અને શ્રુતજ્ઞાનના ૧૪ અથવા ૨૦ પ્રકાર થયા. તેમને આવરણ કરનાર ક તે અનુક્રમે મતિજ્ઞાનાવરણીય કમ અને શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય ક્રમ કહેવાય છે. આ રીતે ઇન્દ્રિય કે મન દ્વારા થતાં પરોક્ષ જ્ઞાનની વિચારણા કરી. દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી શ્રુતજ્ઞાનના વિચાર
શ્રુતજ્ઞાનના વિષય પૂરા કરતાં એક વાત જણાવી દઈએ. દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી અને ભાવથી શ્રુતજ્ઞાનના ચાર ભેદ પણ કરી શકાય. આ વાત ખૂબ વિચારવા જેવી છે. શ્રુતજ્ઞાનવાળા જ્ઞાની દ્રવ્યથી સર્વ દ્રવ્યાને જાણે, એ દેખે નહિ પણ કલ્પી શકે. એ દૃષ્ટિએ શ્રુતજ્ઞાનની મર્યાદા સર્વે દ્રવ્યની છે. ક્ષેત્રથી શ્રુતજ્ઞાની લેાકાલેાકના સર્વક્ષેત્રાને આદેશે જાશે. કાળથી શ્રુતજ્ઞાની સર્વ કાળને-ભૂત, ભવિષ્યતા અને વર્તમાનને જાણે અને ભાવથી શ્રુતજ્ઞાની આદેશે
