________________
૨૫
આત્મામાં સુખ. પેદા કરે છે અને અધર્મરૂપ અદષ્ટ આત્મામાં દુખ પેદા કરે છે.
ખરેખર ક્રિયાને (પ્રવૃત્તિને) અદષ્ટનું કારણ ગણવામાં આવી નથી પરંતુ ઈચ્છા-દ્વેષને જ ધર્માધર્મરૂપ અદષ્ટનું કારણ ગણવામાં આવ્યાં છે. ક્રિયા તે શરીર કે મન કરે છે પણ અદષ્ટ અને તેનું ફળ આત્મામાં ઉત્પન્ન થાય છે, એમ કેમ? ન્યાય-વૈશેષિક ઉત્તર આપશે કે ધર્મ કે અધર્મરૂપ અદષ્ટની ઉત્પત્તિમાં અમે ક્રિયાને કારણ ગણુતા નથી પણ ઈચ્છા છેષને કારણ ગણીએ છીએ. ઈચ્છાÀષનિરપેક્ષ ક્રિયા અદષ્ટોત્પાદક નથી. અદષ્ટનાં ઉત્પાદક ઈચ્છાષને આશ્રય આત્મા છે, ઈચ્છાઢેષજન્ય ધર્મધર્મરૂપ અદષ્ટ પણ આત્મામાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ધર્માધર્મરૂપ અદષ્ટનું ફળ સુખદુઃખ પણ આત્મામાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. વળી, જે આત્મામાં ઈરછા-દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય છે તે જ આત્મામાં તજજન્ય અદષ્ટ ઉત્પન્ન થાય છે અને તે જ આત્મામાં તે અદષ્ટજન્ય સુખ કે દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે. જુઓ પ્રશસ્તપાદભાષ્ય ગુણસાધમ્મપ્રકરણ.
રાગ આદિ દોષથી રહિત પ્રવૃત્તિ પુનર્ભવનું કારણ નથી. દોષરહિત પ્રવૃત્તિ કરનારને પુનર્ભવ અટકી જાય છે (ન્યાયસૂત્ર ૪.૧.૬૪). પ્રવૃત્તિ દોષરહિત હેવાથી નવા કર્મો બંધાતાં નથી. તેથી જે રાગ વગેરે દોષથી મુક્ત થઈ ગયું હોય છે તે વિહરતે હેવા છતાં મુક્ત છે-જીવન્મુક્ત છે (ન્યાયભાષ્ય ૪. ૨. ૨.).
જે રાગ વગેરે દોષથી મુક્ત થયેલ હોય છે તેને પુનર્ભવ અટકી ગયા હોવા છતાં અને તે નવાં કર્મો બાંધતે ન હોવા છતાં તેનાં પૂર્વકૃત કર્મોનાં બધાં ફળ ભેગવાઈ ન જાય ત્યાં સુધી તેને છેલ્લા જન્મમાં જીવવાનું હોય છે. અનન્ત જન્મમાં કરેલાં કર્મો એક જન્મમાં કેવી રીતે ભેગવાઈ જાય એવી શંકા અહીં કેઈને થાય. આ શંકાનું સમાધાન ન્યાય-વૈશેષિક ચિંતકો નીચે પ્રમાણે કરે છે. એક, કર્મક્ષય માટે આટલે વખત જોઈએ જ એ કઈ નિયમ નથી. બીજુ, પૂર્વના અનન્ત જન્મમાં જેમ કર્મોને સંચય
