________________
થત રહ્યો હોય છે તેમ ભેગથી તેમને ક્ષય પણ તે રહ્યો હોય છે. ત્રીજુ, પિતાના છેલ્લા જન્મમાં તે તે કર્મને વિપાક ભોગવવા માટે જરૂરી જુદાં જુદાં અનેક શરીરે ગઝદ્ધિના બળે નિર્માણ કરીને તેમ જ મુક્ત આત્માઓએ છેડી દીધેલાં મનેને ગ્રહણ કરીને જીવન્મુક્ત બધાં પૂર્વકૃત કર્મોના વિપાકને ભેગવી લે છે. (ન્યાયભાષ્ય ૪. ૧. ૬૪, કંદલી (ગંગાનાથ ઝા ગ્રંથમાળા ૧) પૃ. ૬૮૭ અને ન્યાયમંજરી (કાશી) ભા. ૨ પૃ. ૮૮.) *
ગૌતમના ન્યાયસૂત્રમાં ઈશ્વર વિશે ત્રણ સૂત્ર છે. આ ત્રણ, સૂત્રમાં પુરૂષકર્મ અને તેના ફળની બાબતમાં ઈશ્વરનું શું કાર્ય છે તે દર્શાવ્યું છે. પ્રથમ બે સૂત્રોમાં વિરોધીઓનાં બે મત આપી. ત્રીજા સૂત્રમાં ગૌતમે પિતાને સિદ્ધાન્ત રજુ કર્યો છે.
સૂત્ર ૪. ૧. ૧૯ જણાવે છે કે પુરુષનાં કર્મોનું વૈફલ્ય જણાતું હેઈ ફળનું કારણ ઈશ્વર છે. આ સૂત્ર અનુસાર કર્મફળનું કારણ કર્મ નથી પણ ઈશ્વર છે. કર્મ અને કર્મફળ વચ્ચે નિયત સંબંધ નથી. ફળ કર્મ ઉપર આધાર રાખતું નથી પણ ઈશ્વર ઉપર આધાર રાખે છે. આમ માનવું જોઈએ કારણ કે ઘણી વાર કર્મ કરવા છતાં પુરુષને તેનું ફળ મળતું દેખાતું નથી.
૪. ૧. ૨૦ જણાવે છે કે ના, ઈશ્વર ફળનું કારણ નથી કારણ કે પુરુષ કર્મ ન કરે તે ફળ મળતું નથી. આ સૂત્ર અનુસાર ઉપરના સૂત્રમાં નિરૂપવામાં આવેલા સિદ્ધાંત ખોટો છે, કારણ કે ખરેખર કર્મફળનું કારણ કર્મ નહિ પણ ઈશ્વર હોય તે કર્મ ન કરવા છતાં આપણને ઈછિત ફળ મળવું જોઈએ, પરંતુ ક્યાંય કર્મ કર્યા વિના ફળ મળતું જણાતું નથી.
સૂત્ર ૪. ૧. ૨૧ જણાવે છે કે કર્મ (તેમ જ ફળ) ઈશ્વરકારિત હોવાથી ઉપરના બેય સિદ્ધાંત તર્કહીન છે. આ સૂત્રમાં ગૌતમ પિતાને સિદ્ધાંત રજૂ કરે છે. તે નીચે પ્રમાણે છે. ઉપરના બને સિદ્ધાંત ખોટા છે. એક કર્મ–ફળના નિયત સંબંધને અવગણે છે, બીજો ઈશ્વરને અવગણે છે. ખરેખર તે કર્મ અને ફળ.
