________________
સમર્થ બનતું નથી. તેથી, ભૌતિક તને શરીરેત્પત્તિનું નિરપેક્ષ કારણ ન માનતાં કર્મસાપેક્ષ કારણ માનવું જોઈએ. પૂર્વ કર્મ અનુસાર જ શરીરની ઉત્પત્તિ થાય છે અને પૂર્વકર્મને અનુરૂપ શરીર સાથે જ આત્મવિશેષને સંગ થાય છે. જેનાં શરીર એકસરખાં નથી પણ અનેક જાતનાં હોય છે. શરીરભેદને ખુલાસો કરવા જીવનાં પૂર્વ કર્મો માનવા જ જોઈએ. પૂર્વ કર્મ ન માનવાથી અમુક આત્માને અમુક જ જાતનું શરીર એવી જે વ્યવસ્થા છે તેનું સમાધાન નહિ થાય. પૂર્વ કર્મને માનીએ તે જ આ વ્યવસ્થાનું સમાધાન થાય. એટલે શરીરેત્પત્તિમાં કર્મને નિમિત્તકારણ માનવું જોઈએ. (ન્યાયસૂત્ર ૩.૨. ૬૨-૬૭)
આ બધી ચર્ચા ઉપરથી ફલિત થાય છે કે શરીરની ઉત્પત્તિ અને નાશ કર્મ ઉપર નિર્ભર છે. વિપાકોનુખ કર્મોનાં ફળ ભેગવવા માટે અનુરૂપ શરીર ઉત્પન્ન થાય છે અને તે ફળ ભેગવાઈ જતાં તે શરીર પડે છે.
ઈરછા-દ્વેષપૂર્વક કરાતી ક્રિયા (=પ્રવૃત્તિ) પિતાનું ફળ આપે છે જ. ઈરછા-દ્વેષપૂર્વક કરાતી ભલી ક્રિયા ધર્મ કહેવાય છે અને બૂરી ક્રિયા અધર્મ કહેવાય છે. ભલી ક્રિયાનું ફળ સુખ છે અને બૂરી ક્રિયાનું ફળ દુઃખ છે. પરંતુ કિયા તે ક્ષણિક છે અને તેનું ફળ તે ઘણી વાર જન્માન્તરમાં મળે છે. ક્રિયા ક્ષણિક હોઈ નાશ પામી જાય છે તે તે પિતાનું ફળ જન્માન્તરમાં કેવી રીતે આપી શકે? આને ઉકેલ અદષ્ટની કલ્પનામાં છે. ક્રિયાને કારણે આત્મામાં અદષ્ટ જન્મે છે. તે ક્રિયા અને તેના ફળની વચ્ચે કડી સમાન છે. ક્રિયાને લઈ જન્મેલું અદષ્ટ આત્મામાં રહે છે અને પિતાનું ફળ સુખ યા દુખ આત્મામાં જન્માવીને તે પૂરેપૂરું ભેગવાઈ જાય પછી જ નિવૃત્ત થાય છે. ભલી પ્રવૃત્તિને ધર્મ કહેવામાં આવે છે અને તે પ્રવૃત્તિજન્ય અદઇને પણ ધર્મ કહેવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે, બૂરી પ્રવૃત્તિને અધર્મ કહેવામાં આવે છે અને તે પ્રવૃત્તિજન્ય અદણને પણ અધર્મ કહેવામાં આવે છે. ધર્મરૂપ અદષ્ટ
