________________
કર્મની આઠ મૂળ પ્રકૃતિ ચોક્કસ ખ્યાલ આવે છે. પ્રથમ આપણે જ્ઞાન અને દર્શન વગેરે તફાવત સમજી લેવા પ્રયત્ન કરીએ. સામાન્ય બેધને દર્શન કહે વામાં આવે છે, વિશેષ બેધને જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. સામે ગાય હોય તે તેના જનાવરપણાનું ગ્રહણ એ દર્શન કહેવાય, જ્યારે તે ગાય છે કે ભેંસ છે એવું તે વિશેષનું ગ્રહણ જ્ઞાન કહેવાય.
સામે માણસ છે એ સામાન્ય છે તે દર્શન કહેવાય, તે હિંદી છે, “દેવચંદ છે વગેરે વિશેષને બેધ તે જ્ઞાન. દર્શન એટલે જાતિની (genusની) સમજણ, જ્યારે જ્ઞાન એટલે એના વિશેષ (specie) ફેડ. આ દર્શન અને જ્ઞાનને તફાવત બરાબર ધ્યાનમાં રાખે. પ્રથમ વસ્તુને સામાન્ય બોધ થાય તે દર્શન. ત્યારબાદ તેના સંબંધમાં વિશેષ માહિતી મળે તે જ્ઞાન કહેવાય. અહીં દર્શન શબ્દનો ઉપયોગ થયે છે તેમાં અને જૈન દર્શન” “વૈશેષિક દર્શન અથવા “ન્યાયદર્શનમાં “દર્શન’ શબ્દને ઉપયોગ થાય છે તેમાં અર્થભેદ છે. અહીં તે દર્શન એટલે સામાન્ય બેધ અને જ્ઞાન એટલે વિશેષ બધી વિગતવાર બોધ. સામાન્ય બેધને આવરે તે કર્મ દર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે, અને વિશેષ બેધની આડે આવે, તેનું આચ્છાદન કરે તે કર્મ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે.
આ જ્ઞાન અને દર્શન આત્માના મૂળ ગુણ હોવાથી તેમને ઓળખવાને અને તેમને પરિચય કરવાને પ્રથમ પ્રયાસ કરીએ. પછી એમનાં આવરણને ઓળખીશું. પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષજ્ઞાનને તફાવત
જ્ઞાન એટલે જાણવું, ઓળખાણ. તેના બે પ્રકાર પડે–એક અન્ય દ્વારા જાણવું છે અને બીજું સીધું આત્માને પિતાને જ્ઞાન થાય તે. આંખ વડે જેવાથી, કાન વડે સાંભળવાથી, નાક વડે સુંઘવાથી, શરીર વડે સ્પર્શ કરવાથી કે જીભ વડે ચાખવાથી જે જ્ઞાન થાય અથવા મન વડે વિચારવાથી જે જ્ઞાન થાય તેમાં ઇદ્રિય અને મનની દરમિયાનગીરીની જરૂર પડે છે. એટલે એ જ્ઞાનને પક્ષ જ્ઞાન કહેવાય
