________________
|| જૈન દષ્ટિએ કર્મ નયની દષ્ટિએ જોતાં નિત્ય, પર્યાયની નજરે જોતાં અનિત્ય, વ્યવહાર નયે કર્મને કર્તા-ભેતા અને નિશ્ચયનયે શુદ્ધ ચિત્પર્યાયને કર્તા, નિજસ્વરૂપને ભક્તા, જાતે અરૂપી, છમસ્થ જીવ તે ચેષ્ટાગમ્ય અને ચેતનવંત આવા જીવને જીવ તરીકે ઓળખવે, એના શુદ્ધ સ્વરૂપને જાણવું, એની કમવૃત સ્થિતિને લઈને એ સંસારમાં રખડે છે એની પિછાન કરવી અને એને કર્મથી સર્વથા વિયેગા કરાવી શકાય છે, કર્મ જાતે અજીવ છે અને આત્મા સંસારમાં હોય ત્યાં સુધી શરીરપ્રમાણ છે–આને જીવતત્વ કહેવામાં આવે છે.
જીવ અને અજીવને ઉપગ્ય, ચેતનારહિત, ગતિ કરાવનાર, સ્થિતિ કરાવનાર, અને અવકાશ આપવા સમર્થને અજીવતત્વ કહેવામાં આવે છે. ધર્માસ્તિકાયને ગતિસહાયક સ્વભાવ છે, અધર્મા સ્તિકાયને સ્થિરતાસહાયક સ્વભાવ છે. આકાશને અવકાશ આપવાને સ્વભાવ છે. પુદ્ગળ એટલે Matter છે. અને કાળની અંદર જીવ-અવની વર્તન થાય છે. ચૈતન્યરહિત એ પદાર્થને અજીવતત્વ કહેવામાં આવે છે. કર્મ પૌગલિક વર્ગણ છે, આત્મા સાથે લાગેલ છે, તેને ઉદયકાળ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે જે સુખનેતંદુરસ્તીને અનુભવ કરાવે તે પુણ્યતત્વ. પુણ્ય અને પાપને અલગ ત ન ગણતાં બંધમાં જ તેમને સમાવેશ માનીએ તે પણ વાંધો ન આવે. એટલે કોઈ સાત તત્વ ગણે તે તે પણ સમીચીન છે. અને એ સર્વ કર્મને સંબંધ જીવ સાથે થાય છે અને કર્મ પિતે અજીવ છે એટલે માત્ર જીવ અને અજીવ એ પ્રમાણે બે જ તત્વ ગણવામાં આવે છે તે પણ અપેક્ષાએ યથાર્થ છે. બંધતત્વમાં પુણ્ય અને પાપને સમાવેશ કરી શકાય, કારણ કે જેને બંધ થાય તેને ઉદય થાય અને પુણ્ય-પાપ ઉદયને બતાવે છે. જેના ઉદયથી દુઃખને અનુભવ થાય, જેમાં પીડા, ઉપાધિ, રખડપાટ, ત્રાસ, હેરાનગતિ થાય તે પાપતત્વ, આ પાપતત્ત્વને સમવેશ ઉપર જણાવ્યું તેમ બંધતત્વ(થું)માં થઈ શકે છે. પુણ્યપાપને દ્રવ્યની નજરે ઉપરને અર્થ બરાબર છે, બાકી ભાવ
