________________
૧૪
વિષય છે. પ્રાણીઓનાં કર્મોને પ્રભાવ પ્રાણીઓના ભોગ્ય જડ જગત પર પણ અવશ્ય પડે છે. પ્રાણીઓનાં પાપકર્મોથી ઔષધિ, ભૂમિ, વગેરે અપવીર્ય બની જાય છે, ઋતુઓ વિષમ બને છે, ઈત્યાદિ. (જુઓ બૌદ્ધધર્મદર્શન, નરેન્દ્રદેવ, પૃ. ૨૬૪) પાતંજલ યોગદર્શનમાં કર્મ અને પુનર્જન્મ
ગદર્શન પુનર્જન્મ સ્વીકારે છે. નવજાત શિશુને ભયંકર પદાર્થને જોઈ થતા ભય અને ત્રાસ ઉપરથી અનુમાન દ્વારા યોગભાગ્યકાર વ્યાસ (૪.૧૦ અને ૨.૯) પૂર્વજન્મને સિદ્ધ કરે છે. વળી, સંસ્કારોમાં સંયમ (ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ) કરવાથી પૂર્વજન્મનું જ્ઞાન થાય છે એમ સૂત્રકાર પતંજલિએ સૂત્ર ૩.૧૮માં જણાવ્યું છે. આમ પૂર્વજન્મ સિદ્ધ થતાં પુનર્જન્મ પણ સિદ્ધ થાય છે.
જીવ જે પ્રવૃત્તિ કરે છે તેના સંસ્કાર ચિત્તમાં પડે છે. આને કર્મસંસ્કાર, કર્ભાશય કે માત્ર કર્મ કહેવામાં આવે છે. આ કર્મો પ્રાકૃતિક છે. તે ચાર પ્રકારનાં છે-કૃષ્ણ, શુક્લકૃષ્ણ, શુકલ અને અશુકલાકૃષ્ણ. દુજેનાં કર્મો કૃષ્ણ હોય છે કારણ કે તેઓ કાળાં કામના કરનારા છે. સામાન્ય જનનાં કર્મો શુકલકૃષ્ણ હોય છે, કારણ કે તેઓ પરપીડારૂપ કાળા અને પરોપકારરૂપ ધોળાં કામના કરનારા હોય છે. યજ્ઞયાગરૂપ બાહ્ય સાધનોના અનુષ્ઠાનથી 'ઉપજતાં કર્મોય શુકલકૃષ્ણ હોય છે કારણ કે આ બાહ્ય સાધના અનુષ્ઠાનમાં પરપીડા અનિવાર્યપણે રહેલી હોય છે. તપ, સ્વાધ્યાય અને ધ્યાનરૂપ આંતર સાધના અનુષ્ઠાનથી ઉપજતાં કર્મો શુકલ હોય છે, કારણ કે આ આંતર સાધનના અનુષ્ઠાનમાં પરપીડા હોતી નથી. જેમના રાગ આદિ કલેશે ક્ષીણ થઈ ગયા હોય છે તે ચરમદેહ વિવેકી પુરુષનાં ક અશુલ-અકૃષ્ણ હોય છે. આ વિવેકી પુરુષ પરોપકારરૂપ શુભ પ્રવૃત્તિ કરતા હોવા છતાં તેમનાં કર્મો શકલ નથી હોતા કારણ કે તેમની પ્રવૃત્તિ નિષ્કામ હોય છે. તેમનાં
