________________
૧૩
થાય છે. કમ ખીજતુલ્ય છે. તે પોતાની જાતિ પ્રમાણે, વહેલા કે મેડા, અલ્પ યા મહાન ફળ આપે છે. ઇશ્વરવાદી કહે છે કે ખીજને ફળદ્રુપ જમીનમાં વાવ્યું હાય પરંતુ વર્ષા વિના તેમાંથી કુર ફુટતું નથી; જેમ વર્ષોના સામર્થ્યથી બીજમાંથી અ'કુર ફુટે છે તેમ ઇશ્વરના સામર્થ્યથી કમ માંથી તેનું ફળ જન્મે છે, કર્મીને વિપાકપ્રદાનનું સામર્થ્ય ઇશ્વર આપે છે. બૌદ્ધો આને પ્રતિષેધ કરે છે. તેઓ કહે છે કે તૃષ્ણાથી પ્રેરાઇને કરેલાં કમ'માં વિપાકપ્રદાનનું સામર્થ્ય હાય છે, તૃષ્ણા જ કર્મીને વિપાકપ્રદાનનું સામર્થ્ય આપે છે. જે તૃષ્ણારહિત બની કકરે છે તે કમથી લિપ્ત થતા નથી, તેને કર્મોનાં ફળ ભોગવવા પડતાં નથી. (જુએ બૌદ્ધધર્માંદશ ન, નરેન્દ્રદેવ, પૃ. ૨૭૨–૨૭૩)
બૌદ્ધ ધર્મ અપરિષતિષ્ણુ નિત્ય આત્માને ન માનતા હોવા છતાં કર્મો અને પુનર્જન્મને માને છે. તેના અનુસાર જે ચિત્ત સંતાન કમ કરે છે તે ચિત્તસ'તાન જ તેનું ફળ ભાગવે છે અને તેના જ પુનર્જન્મ થાય છે. (જુએ તત્ત્વસંગ્રહગત કમ ફુલસંબંધપરીક્ષા).
ઇશ્વરવાદી દર્શોનામાં જે સ્થાન ઇશ્વરનું છે તે સ્થાન બૌદ્ધ ધમાં કનું છે. પાતાનાં કર્માંને અનુરૂપ સુખ-દુઃખ પ્રાણી ભાગવે છે. જે જેવુ કરે છે તે તેવું પામે છે. કોઇ કોઇને સુખ કે દુ:ખ દેતું નથી. આમ ક`સિદ્ધાન્ત દ્વેષના નાશક છે અને પુરુષાઅે તેમ જ સ્વતંત્ર સ'કલ્પશક્તિના પોષક છે. કર્મોનુ ફળ ભાગવતી વખતે સમતા ધારણ કરવી કે વિક્ષિપ્ત થવું એ બાબતે પણ મનુષ્ય સ્વતંત્ર છે. શુભ સંકલ્પ કરવા કે અશુભ એ બાબતે પણ મનુષ્ય સ્વતંત્ર છે. મનુષ્ય અત્યારે જેવા છે તેની સંપૂર્ણ . જવાબદારી તેની પાતાની છે અને ભવિષ્યમાં તે જેવા થવા ઇચ્છે તે થવાના સ ́પૂર્ણ આધાર પણ તેના ઉપર છે.
પ્રાણીઓનાં કર્મોથી જગતની જડ વસ્તુએમાં પણ અનુરૂપ પરિવર્તન થાય છે, કારણ કે તે જડ જગત પ્રાણીઓના લેગના
