________________
હોવા છતાં પણ જે કષાય ન હોય તે ઉપાર્જિત કર્મોમાં સ્થિતિ તેમ જ રસને બંધ થતું નથી. સ્થિતિ અને રસ બનેના બંધનું કારણ કષાય છે. આથી કષાય જ સંસારની ખરી જડ છે. આમ, ખરેખર તે ફળની આકાંક્ષાવાળી પ્રવૃત્તિ જ બંધનું કારણ છે, ફળની આકાંક્ષા વિનાની અનાસક્ત પ્રવૃત્તિ બંધનું કારણ નથી એવું ફિલિત થાય છે. (જુઓ તત્વાર્થસૂત્ર ૮.૩, સર્વાર્થસિદ્ધિ ૮.૩, તત્વાર્થસૂત્ર ૬.૪). - અહીં ન્યાયવિશારદ ન્યાયતીર્થ મુનિશ્રી ન્યાયવિજયજીના શબ્દો ટાંકવા યોગ્ય છે. તેઓ તેમના જૈનદર્શન પૃ. ૩૭૫ ઉપર કહે છે કે “કર્મદલના અનન્ત વિસ્તારમાં મેહનું–રાગદ્વેષમેહનુંકામ, ક્રોધ, મદ, માયા, લેભ એ ટોળકીનું–પ્રમુખ અને અગ્રિમ વર્ચસ છે. ભવચકને મુખ્ય આધાર એમના ઉપર છે. એઓ સમગ્ર દેના ઉપરિ છે. સકલ કર્મતન્ક પર એમનું અગ્રગામી પ્રભુત્વ અને નેતૃત્વ છે. એમનાથી મુક્તિ થઈ જાય તે સમગ્ર કર્મચક્રથી મુક્તિ થયેલી જ છે. એટલા માટે કહ્યું છેઃ પાચમુ શિર મુફ્તિરે અર્થાત્ કષાયથી મુક્ત થવામાં જ મુક્તિ છે.” | પ્રવૃત્તિત્યાગ સંબંધમાં એ વિચારક મુનિવરે જે કહ્યું છે તે વિચારણીય છે. તેઓ કહે છે, “અશુભ પ્રવૃત્તિ છેડી જ દેવાની છે; પણ તે ક્યારે બને ? જ્યારે મનને શુભ પ્રવૃત્તિઓમાં રોકવામાં આવે ત્યારે. જેમ પગમાં વાગેલો કાંટો કાઢવામાં સોયને ઉપયોગ કરીએ છીએ તેમ અશુભ પ્રવૃત્તિઓથી છૂટવા માટે શુભ પ્રવૃત્તિએને આશ્રય લેવાની જરૂર પડે છે. કાંટો કાઢવ્યા પછી કાંટાને ફેકી દઈએ છીએ, પણ સોયને ભવિષ્યના ઉપગ માટે સાચવી રાખીએ છીએ, તે પ્રમાણે જ્યાં સુધી અશુભ પ્રવૃત્તિઓ પ્રત્યેનું વલણ તદ્દન નાબૂદ ન થયું હોય ત્યાં સુધી શુભ પ્રવૃત્તિઓ ત્યાજ્ય બનતી નથી. શુભ પ્રવૃત્તિના બંધનથી છૂટવા માટે તે પ્રવૃત્તિને ત્યાગ કરવાની જરૂર નથી, પણ તે પ્રવૃત્તિના કર્તાએ પ્રવૃત્તિ કરવાના
s
