________________
૧૬
યોગસૂત્ર ૨.૧૩ અનુસાર કર્મો ત્રણ જાતનાં ફળ આપે છે–જાતિ(જન્મ), આયુ અને લેગ (સુખ-દુખવેદન). આને બીજી રીતે કહેવું હોય તે એમ કહી શકાય કે કેટલાંક કર્મો જાતિરૂપ ફળ આપે છે, કેટલાંક કર્મો આયુરૂપ ફળ આપે છે અને કેટલાંક કર્મો ભેગરૂપ ફળ આપે છે. આમ કર્મોના ત્રણ પ્રકાર થયાજાતિવિપાકી કર્મ, આયુવિપાકી કર્મ અને ભેગવિપાકી કર્મ. ૨.૧૩ સૂત્ર ઉપરના ભાગ્યમાં વધુમાં જણાવ્યું છે કે ન જન્મ, તેને અનુરૂપ આયુ અને તેને અનુરૂપ ભેગ આ ત્રણે વિપાકે આપ નાર તે તે કર્મો મૃત્યુથી અભિવ્યક્ત થાય છે. અર્થાત્ જે પ્રકારનું આયુ અને જે પ્રકારને ભેગ અમુક જ જાતિમાં સંભવે બીજીમાં નહિ તેવા આયુ અને તેવા ભેગને નિયત કરનાર કર્મો જ મૃત્યુથી અભિવ્યક્ત થાય છે, બીજા નહિ. જાતિવિપાકી કર્મ અદષ્ટજન્મવેદનીય જ હોય, જ્યારે આયુવિપાકી અને ભેગવિપાકી કર્મો દષ્ટજન્મવેદનીય અને અદષ્ટજન્મવેદનીય એમ બંને પ્રકારનાં સંભવે. આમ અદષ્ટજન્મવેદનીય કર્મો ત્રિવિપાકી હોય છે જ્યારે દષ્ટજન્મવેદનીય કર્મો એકવિપાકી કે બેવિપાકી હોય છે, એકવિપાકી હોય ત્યારે માત્ર ભેગરૂપ વિપાકને જ આપે છે અને દ્વિવિપાકી હોય ત્યારે ભેગરૂપ અને આયુરૂપ એ બે જ વિપાકને આપે છે.
દઈજન્મવેદનીય કર્મોને એકભાવિક હોવાને અર્થાત્ મૃત્યુથી અભિવ્યક્ત થઈ સાથે મળી એક ભવને (જન્મ) આરંભ કરનાર હવાને પ્રશ્ન જ ઉપસ્થિત નથી થતું, કારણ કે તે દષ્ટજન્મવેદનીય હાઈ વર્તમાન જન્મમાં જ પિતાનું ફળ આપી નિવૃત્ત થાય છે. પરંતુ અદષ્ટજન્મવેદનીય કર્મો બધાં જ એકભવિક હોય છે કે નહિ તે પ્રશ્ન ઊભું થાય છે. આ પ્રશ્નને જરા વિસ્તારથી સમજીએ. જે અદષ્ટજન્મવેદનીય કર્મો છે તેમાં ઘણાં જાતિવિપાકી, ઘણું આયુવિપાકી અને ઘણાં ભેગવિપાકી હોવાનાં જ. આમાંથી કેટલાંક જાતિવિપાકી, કેટલાંક આયુવિપાકી અને કેટલાંક ભેગવિપાકીએ પૂર્વજન્મમાં મૃત્યુથી અભિવ્યક્ત થઈ ભેગાં મળી, વર્તમાન જન્મને આરંભ
