________________
પ્રકરણ ત્રીજું આત્મા અને કર્મવગણ
આત્મસ્વરૂપ
પ્રથમ જીવનું અર્થાત્ ચેતન આત્માનું સ્વરૂપ જરા જોઈ જઈએ. વ્યવહારદષ્ટિથી શુભ-અશુભ કર્મોને કરનાર, એને ભેગવનાર અને એને ક્ષય કરનાર આત્મા છે, જ્યારે નિશ્ચયદષ્ટિથી : એ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર વગેરે પિતાના અનંત ગુણેને કર્તા અને ભક્તા છે અથવા ટૂંકામાં કહીએ તે જે સુખસ્વરૂપ, જ્ઞાને પગ લક્ષણવાળો અને ચેતન સહિત હોય છે અને જે પ્રાણ ધારણ કરે તે આત્મા કહેવાય.
જીવના અનંત મૂળગુણે છે. તેમાં જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, વીર્ય અને ઉપગ એ મુખ્ય ગુણ છે. અને એ જીવનું લક્ષણ છે. વ્યવહાર નજરે જીવને ઓળખવા માટે તેને દશ પ્રાણ ધારણ કરનાર કહ્યો. એમાં પાંચ ઇન્દ્રિય, ત્રણ બળ, ધારવાસ અને આયુષ્ય મળીને દશ થાય છે. સ્પર્શેન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, ચક્ષુરિન્દ્રિય અને શ્રોત્રેન્દ્રિય એ પાંચ ઇન્દ્રિયે છે. મનબળ, વચનબળ અને કાયબળ એ ત્રણ બળ છે અને શ્વાસોચ્છવાસ અને આયુષ્ય સમજાય તેવા છે. આ પ્રાણે અથવા તેમાંના કેટલાકને જે ધારણ કરે તે આત્મા, પોતે પ્રાણ નથી પણ પ્રાણુને ધારણ કરનાર છે. એના વિકાસ પ્રમાણે વધારે ઓછા અથવા કુલ દશે પ્રાણ સંસારમાં હોય ત્યારે ધારણ કરે છે અને તે નજરે એને જીવ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
