________________
૭૮
કમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ થતું નથી એટલે મનને અવગ્રહ વ્યંજન વગર થાય છે. તે જ પ્રમાણે આંખ માટે સમજવું. હજારો માઈલ દૂરના તારા, ચંદ્રને કે સેંકડે વાર દૂર પડેલ વસ્તુને જાણવા માટે આખે તેના સંબંધ માં આવવું પડતું નથી. એટલે વસ્તુના અવ્યક્ત જ્ઞાન માટે તેના વ્યંજનની જરૂર ચાર ઇન્દ્રિયને રહે છે, જ્યારે ચક્ષુ અને મનને વ્યંજનની જરૂર રહેતી નથી. એટલે વ્યંજનાવગ્રહના ચાર પ્રકાર ત્યારે અર્થાવગ્રહના છ પ્રકાર થયા.
વસ્તુ ગરમ છે કે ઠંડી છે, સુંવાળી છે કે બરછટ છે, સારી ગંધવાળી છે કે દુર્ગધી છે, વગેરેના જ્ઞાન માટે વસ્તુને અને ઈન્દ્રિયને સંગ (વ્યંજન) થ જોઈએ. તે વગર આંખ સિવાયની ઇન્દ્રિય દ્વારા થવાના જ્ઞાનને અવકાશ જ નથી, પણ આંખને વસ્તુ સાથે સંબંધમાં આવવાની જરૂર પડતી નથી. મનમાં કઈ પણ વસ્તુને વિચાર કરવા માટે કે તેની સ્મૃતિ તાજી કરવા માટે મનને અને દ્રવ્યને વ્યંજન (સંગ) કરે પડતું નથી.' તેથી વ્યંજનાવગ્રહના ચાર પ્રકાર થયા. આ રીતે આ કાંઈક છે' એટલું અવ્યક્ત જ્ઞાન થવા માટે, એટલે સામાન્ય બોધ થવા માટે બે પ્રકારને કેમ થાય છે. એકને મંદાક્રમ કહેવામાં આવે છે, બીજાને પટુકમ કહેવામાં આવે છે. મંદાક્રમમાં વસ્તુને સંગ ઈન્દ્રિય સાથે થાય છે જ્યારે પહુકમમાં ઈન્દ્રિય કે મન સાથે વસ્તુના સંગની જરૂર રહેતી નથી. આ અવ્યક્તતર અને અવ્યક્ત બંધ થાય,
આ કાંઈક છે એટલે તદ્દન અવ્યક્ત બોધ થાય, તેને “અવગ્રહ ' કહેવામાં આવે છે. દર્શનથી સામાન્ય બંધ થયા પછીની આ
તદન પ્રાથમિક સ્થિતિના વિશેષ જ્ઞાનની શરૂઆત છે. આ અવ્યક્ત જ્ઞાન અંશ છે. વ્યાજનાવગ્રહને છેલ્લે પુષ્ટ અંશ તે અથવગ્રહ છે. કાચને મેટો તખતે સામે પડેલ હોય તે તેમાં આખી છબી પડી જાય છે ત્યારે તે અરીસાને અને વ્યક્તિને સંગ થવાની
જરૂર રહેતી નથી. તે પ્રમાણે પટુક્રમમાં મન દ્વારા કે ચક્ષુ ઉપ- કરણ ઇન્દ્રિય દ્વારા જ્ઞાન થવામાં વસ્તુના સંગ (વ્યંજન)ની જરૂર
