________________
૨૨
પ્રાપ્ત કરે છે તેને અનુરૂપ સસ્કારીના ઉદ્બાધક તે જન્મ (જાતિ) છે. આ વસ્તુ આપણે જોઈ ગયા છીએ. જાતિ ઉપરાંત ધર્મ પણ અમુક પ્રકારના સ’સ્કારોના ઉધક છે. પૂર્વજન્મના જાતિવિષયક સસ્કારોના ઉષક ધર્મ છે. અહીં એ નોંધવું રસપ્રદ થશે કે મનુસ્મૃતિમાં મનુ પૂ་જન્મના જાતિવિષયક સ`સ્કારોના ઉદ્બાધક તરીકે વેદાભ્યાસ, શૌચ, તપ અને અહિં'સાને ગણાવે છે. તેથી પૂર્વજન્મના જાતિવિષયક સ`સ્કારનું ઉધક કારણ જે પ્રાપ્ત કરે છે તેને જ પૂર્વજન્મમાં પાતે કાણુ હતા, કેવા હતા, કયાં હતા, વગેરેનું સ્મરણ થાય છે. પૂર્વજન્મમાં પોતે કોણ હતા, કથાં હતા, કેવા હતા, વગેરેના સ્મરણને જાતિસ્મરણ કહેવામાં આવે છે. આવું જાતિસ્મરણુજ્ઞાન છે જ, પરંતુ તે કોઈકને જ થાય છે કારણ કે તેના સંસ્કારના ઉધક ધમ કોઇક જ પામે છે. (ન્યાયભાષ્ય ૩.૨.૪૧).
આત્માના પૂર્વજન્મ સિદ્ધ થતાં તેના પુનર્જન્મ આપેઆપ સિદ્ધ થઈ જાય છે. શરીરની ઉત્પત્તિ સાથે આત્મા ઉત્પન્ન થતા નથી તેમ જ શરીરના નાશ સાથે આત્મા નાશ પામતા નથી. આત્મા તા એક શરીરને છોડી નવું શરીર ધારણ કરે છે. પૂર્વશરીરના ત્યાગ મૃત્યુ છે અને નૂતન શરીરનું ધારણ કરવું એ જન્મ છે. જો શરીરના નાશ સાથે આત્માનો નાશ અને નૂતન શરીરની ઉત્પત્તિ સાથે નૂતન આત્માની ઉત્પત્તિ સ્વીકારવામાં આવે તેા કૃતહાન અને અકૃતાભ્યાગમ દોષો આવે. શરીરના નાશ સાથે આત્માના નાશ થઈ જતા હાય તા તેણે કરેલાં કર્મનું ફળ તેને ભાગવવા નહિ મળે. શરીરની ઉત્પત્તિ સાથે આત્મા પણુ ઉત્પન્ન થતા હોય તે તે જે ભાગવશે તે તેનાં પેાતાનાં કર્મનું ફળ નહિ ગણાય. આમ શરીરના નાશ સાથે આત્માના ઉચ્છેદ્ય અને શરીરની ઉત્પત્તિ. સાથે આત્માની ઉત્પત્તિ માનતાં કર્મસિદ્ધાંત ઠાલે ઠરે અને સાધના ફોગટ કરે. આ દર્શાવે છે કે પૂર્વજન્મ અને પુનર્જન્મે છે જ. (ન્યાયભાષ્ય ૪.૧.૧૦)
