________________
ફળની ઈચ્છાથી રાગદ્વેષપૂર્વક કરવામાં આવતું દુષ્ટ કર્મ વિકમ છે. કમ એ પુણ્યકર્મ છે, વિકર્મ એ પાપકર્મ છે અને અકર્મએ પુણ્યકર્મ પણ નથી કે પાપકર્મ પણ નથી. અકર્મમાં ક્રિયા(કર્મ) કરવામાં આવતી હોવા છતાં કર્તાપણાનું અભિમાન, રાગદ્વેષ, ફલા સક્તિ ન હોવાથી તે અકમ બની જાય છે. તેથી અકર્મ અંધનકારક નથી. કર્મ અને વિકર્મ બને અનુક્રમે સોનાની બેડી અને લેખંડની બેડી સમ છે, બન્ને બંધનકારક છે.
કર્મને નિયમ બીજા કેઈન હસ્તક્ષેપ વિના સ્વાભાવિકપણે જ કાર્ય કરે છે. ઈશ્વર પણ તેમાં કોઈ હસ્તક્ષેપ કરતું નથી. ઈશ્વર કેઈની પાસે બળજબરીથી કર્મ કરાવતું નથી, તે કર્મોને ઉત્પન્ન કરતું નથી, તે કર્મને ફળ સાથે જોડતું નથી કે તે કર્મ. ફળને કર્મ કરનાર સાથે જોડતો નથી. વળી, ઈશ્વર કેઈનું પાપ કે પુણ્ય લેતું નથી. અજ્ઞાનપ્રસૂત મેહને કારણે લોકો તેને તે માને છે. (૫. ૧૪-૧૫). બૌદ્ધ ધર્મદનમાં કર્મ અને પુનર્જન્મ
કર્મસિદ્ધાન્ત ભગવાન બુદ્ધના નૈતિક આદર્શવાદની આધારશિલા છે. પ્રતીત્યસમુત્પાદનું ચક્ર કર્મના નિયમને આધારે જ ચાલે છે. દ્વાદશાંગ ભવચક્રની ધરી કર્મસિદ્ધાન્ત છે. કર્મ અને ફળના પારસ્પરિક સંબંધને લીધે ભવચક્ર ફર્યા કરે છે.
પુનર્જન્મને સ્વીકાર્યા વિના ચાલે નહિ. જે કર્મોનું ફળ આ જન્મમાં નથી મળતું તેમનું ફળ પછીના જન્મમાં મળે છે. બોધિ પ્રાપ્ત કર્યા પછી બુદ્ધને પિતાના પૂર્વ જન્મનું સ્મરણ થયું હતું. વળી, પિતાપિતાનાં કર્મથી પ્રેરિત પ્રાણીઓને વિવિધ એનિઓમાં જતાં-આવતાં તેમણે પ્રત્યક્ષ જોયાં હતાં. અમુક પ્રાણી તેના કર્મ અનુસાર કઈ યોનિમાં જન્મશે એનું જ્ઞાન તેમને હતું. આમ કર્માનુસાર કેને કે પુનર્જન્મ પ્રાપ્ત થશે એનું જ્ઞાન એમને માટે સ્વસંવેદ્ય અનુભવ હતે. (જુઓ મજુઝિમનિકાયનાં તેવિજુજવચ્છગોત્તસુત્ત તથા બધિરાજકુમારસુત્ત, અને અંગુત્તરનિકાયનું રંજક
