________________
કર્મ કરવાને આદેશ આપે છે (૨.૪૮). કર્મને આરંભ ન કરવાથી મનુષ્ય નિષ્કર્મતા પામતું નથી અને કર્મને ત્યાગમાત્ર કરવાથી તે સિદ્ધિ પામતે નથી (૩.૪). કર્મને અનારંભ કે ત્યાગ નથી કરવાનું પણ આસક્તિને ત્યાગ કરવાનું છે. તે આસક્તિને ત્યાગ જે કરે છે તે નિષ્કર્માતા અને સિદ્ધિ પામે છે. કર્મફળની આસક્તિ ત્યજી મનુષ્ય કર્મમાં પ્રવૃત્ત રહે તે પણ તે કંઈ કર્મ કરતે નથી (૪.૨૦). જે દ્વેષ કરતું નથી કે કંઈ ઈચ્છતે નથી તેને સદા કર્મસંન્યાસી (કર્મત્યાગીજાણ (૫.૩). કૃષ્ણ પિતાને વિશે કહે છે કે, “મને કર્મો લેપતાં નથી કારણ કે મને કર્મફળમાં
હા નથી” (૪.૧૪). વિવેકાનરૂપ અગ્નિ કર્મફળની સ્પૃહાનેઆસક્તિને બાળી નાખે છે એટલે તેને કમને બાળીને ભસ્મ કરનાર ગણે છે (૪.૩૭). કર્મ કરવામાં જ મનુષ્યને અધિકાર છે. અર્થાત્, કર્મ કરવામાં મનુષ્ય સ્વતંત્ર છે. કેવું કર્મ કરવું અને તે કેવી રીતે કરવું તેમાં તે સ્વતંત્ર છે (૨.૪૭). પરંતુ ફળની બાબતમાં તેને અધિકાર નથી અર્થાત્ તે પરતંત્ર છે. કર્મ કર્યું એટલે તેનું મુકરર ફળ મળવાનું જ, એ ભેગવ્યે જ છૂટકે, એમાં તમારું કંઈ ન ચાલે (૨.૪૭). કર્મ કરતી વખતે કર્મના ફળને જ નજરમાં રાખી કર્મ ન કરવું જોઈએ પણ ફળની કામના
–તેની સફળતા-નિષ્ફળતાને વિચાર–કર્યા વિના કર્મને જ કુશળતાથી કરવું જોઈએ (૨૪૭). તદન કર્મ ન કરવામાં–આળસમાં સંગ ન રાખવું જોઈએ. કર્મ પણ નથી કરવું અને ફળ પણ નથી જોઈતું એમ વિચારી આળસમાં અકર્મણ્ય થઈ રહેવું તેના જેવું ભૂંડું બીજું કંઈ નથી (૨.૪૭). તારે ફળ ન જોઈતું હેય તે પણ કર્મ કર. પરાર્થે કર્મ કર, લેકસંગ્રહ માટે કર્મ કર (૩.૧૩, ૩.૨૦). ત્યાં પણ ફળની આસક્તિ ન રાખવી જોઈએ.
ગીતાએ કર્મોના ત્રણ વિભાગ પાડ્યા છે–કર્મ, અકર્મ અને વિકર્મ (૪.૧૭). કર્મ એટલે ફળની ઈચ્છાથી કરવામાં આવતું સત્કર્મ. અકર્મ એટલે ફળની ઈચ્છા વિના કરવામાં આવતું સત્કર્મ.
