________________
૩૭
લાગવી લેવાથી અને દુઃખની હાલતમાં હિંમતથી મનને શાન્તિમાં રાખી દુઃખને (એ ઉદિત અસાતવેદનીય કર્મને) જોગવી લેવાથી એ ઉદયાગત કર્મ એવી રીતે ક્ષીણ થઈ જાય છે કે જેના અનુસંધાનમાં નવાં અશુભ કર્મો બંધાવા પામતા નથી. કર્મવેગથી ભેગસામગ્રી ઉપસ્થિત થઈ, પણ એમાં મેહવિકારને વશ થવું કે ન થવું એ આત્માની પિતાની સત્તાની વાત છે.” (ન્યાયવિજયજીકૃત જૈનદર્શન પૃ. ૩૪૮).
બધાં જ કર્મોને ય તે મોક્ષ છે. આના માટે પ્રથમ તે આવતાં કર્મોને અટકાવી દેવા જોઈએ (સંવર) અને લાગેલાં કર્મોને ખેરવી નાખવાં જોઈએ (
નિરા). સંવરના ઉપાય તરીકે જૈને વ્રત, ગુપ્તિ, સમિતિ ધર્મ, અનુપ્રેક્ષા, પરીષહજય, ચારિત્ર અને તપ ગણાવે છે. હિંસા, અસત્ય, ચેરી, અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહમાંથી વિરતિ એ વ્રત છે. મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિને સમ્યફ નિગ્રહ એ ગુપ્તિ છે. વિવેકશીલ પ્રવૃત્તિ એ સમિતિ છે. ક્ષમા, મૃદુતા, અજુતા, શૌચ, સંયમ, સત્ય, તપ, ત્યાગ, આકિચન્ય અને બ્રહ્મચર્યરૂપ દશવિધ ધર્મ છે. શાંતભાવે પરીષહેને સહન કરવા એ પરીહજય છે. સમભાવ આદિ ચારિત્ર છે. વસ્તુસ્થિતિનું કલ્યાણપ્રેરક ચિંતન એ અનુપ્રેક્ષા છે. નિજેરાના ઉપાયમાં ઉપર ગણાવેલા ઉપાયે ઉપરાંત તપને સ્વીકાર છે. નિર્જરને ખાસ ઉપાય તપ છે. તપના બે પ્રકાર છે–બાહ્ય તપ અને આંતર તપ. બાહ્ય તપમાં અનશન આદિને સમાવેશ થાય છે. આંતર તપમાં પ્રાયશ્ચિત્ત (દેષશોધનક્રિયા), વિનય, વૈયાવૃત્ય (સેવાભક્તિ), સ્વાધ્યાય, વ્યુત્સર્ગ (મમત્વને–કાગાયિક વિકારોને ત્યાગ) તથા કલ્યાણગામી એકાગ્રતારૂપ ધ્યાન આ છને સમાવેશ થાય છે. તપથી સંવર પણ સધાય છે. પરંતુ નિર્જરા માટે તે મુખ્ય ખાસ ઉપાય તપ જ છે. આવતાં કર્મોને તદ્દન અટકાવી દેતાં અને લાગેલાં કર્મોને સંપૂર્ણ પણે ખેરવી નાખતાં આત્મા સંપૂર્ણપણે કમરહિત બની જાય છે. સંપૂર્ણપણે કર્મથી મુક્તિ એ જ મોક્ષ છે.
