________________
૩૬
(૮) ઉપશમના – કર્મની ઉપશમનાવસ્થામાં, ઉદિત કર્મને ભસ્મચ્છન્ન અગ્નિની જેમ દબાવી શાંત કરી દેવામાં આવે છે.. આ ઉપશમન પણ આત્માના પ્રયત્નવિશેષથી થાય છે. .
(૯) નિધત્તિ – કમની નિધત્તિ અવરામાં, ઉદીરણ અને સંક્રમણની સંભાવનાનો અભાવ હોય છે.
(૧૦) નિકાચના – કર્મની નિકાચન અવસ્થામાં ઉદીરણા અને સંક્રમણ ઉપરાંત ઉદ્વર્તન અને અપવર્તનની સંભાવનાને પણ બિલકુલ અભાવ હોય છે.
ઉદીરણ, સંક્રમણ, ઉદ્વર્તન, અપવર્તન અને ઉપશમના કર્મ ઉપર પુરુષનું આધિપત્ય છે એમ સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે, પુરુષ કર્મને ગુલામ નથી. જેને કર્મસિદ્ધાન્તમાં પુરુષ સ્વાતંત્ર્ય (freedom of will) અને ઉદ્યમને ઘણે અવકાશ છે. મુનિશ્રી ન્યાયવિજ્યજી તેમના જૈનદર્શનમાં (પૃ. ૩૫૩) લખે છે, કર્મશાસ્ત્ર પણ કર્મને. ઉદય થવામાં સમુચિત ઉદ્યમને અવકાશ માને છે, તેમ જ કર્મના ઉદયને દુર્બલ બનાવવામાં પણ ગ્ય ઉદ્યમને આવકારે છે.” ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી ૨૬મી દ્વાર્વિશિકામાં શ્લેક ૨૪માં પુરુષપ્રયતનની અને પુરુષ સ્વાતંત્ર્યની સર્વોપરિતા સ્વીકારે છે અને સ્પષ્ટપણે કહે, છે કે નિકાચિત ગણાતા કર્મને પણ પુરુષ તપ અને સાધનાથી ક્ષીણ કરી શકે છે. કર્મ ઉદયમાં આવે ત્યારે તેના ફળને સમતાથી ભેગવવા કે આસક્તિ-વિહવળતાથી ભેગવવા પુરુષ સ્વતંત્ર છે.
ક” ઉદયમાં આવે ત્યારે તેને સમતાથી – સમભાવથી ભોગવી લેવામાં ડહાપણ છે. એમ ભેગવી લેવાથી એ કર્મ ખતમ થતાં નવાં દુઃખદ કર્મો મુકી જતું નથી. પણ જ્યારે કર્મનાં સુખભેગરૂ૫ ફળ આસક્તિથી અને દુઃખભેગરૂપ ફળ દુર્ગાનથી ભેગવવામાં આવે ત્યારે એ પ્રકારે ભેગવવાના પરિણામે બીજા નવા કર્મબધે જડાઈ જાય છે. અતઃ સુખભેગના ઉદયકાળે સુખભેગમાં નહિ રંગાતાં એટલે કે અનાસક્તપણે સમભાવથી એ ઉદિત કર્મને
