________________
૧૦૬
જૈન દષ્ટિએ કર્મ અવધિજ્ઞાન થયું, સેવાનું ફળ મળ્યું, ઈન્દ્રને ઇન્દ્રાણને પગે પડતે જે. આવા મોટા પુરુષ સ્ત્રીને નમતા હશે એમ વિચારી તેમનાથી હસી પડાયું અને આવેલું જ્ઞાન ચાલ્યું ગયું. આવા હઠી જનાર, ખલાસ થઈ જનારા જ્ઞાનને પ્રતિપાતી અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. એક સપાટે ખલાસ થઈ જાય તે પ્રતિપ્રાતી. હીયમાન ધીમે ધીમે જાય ત્યારે પ્રતિપાતી એકસાથે હઠી જાય. - (૬) અપ્રતિપાતી અવધિજ્ઞાન – થયેલ અવધિજ્ઞાન જાય નહિ તે અપ્રતિપાતી. ઘણે ભાગે કેવળજ્ઞાન થયા પહેલાં એક અંતમૂહુર્ત કાળે એ થાય છે, સ્થિર રહે છે અને પછી કેવળજ્ઞાનમાં સમાઈ જાય છે, એને પરમાવધિ પણ કહેવામાં આવે છે. આ અપ્રતિપાતી. અવધિજ્ઞાન સમસ્ત લેકના રૂપી દ્રવ્યને અને અલેકના એક પ્રદેશને છેવટે દેખે – જાણે
રૂપી દ્રવ્યના દર્શનમાં અનેક ભેદ પાડી શકાય એટલે અવધિજ્ઞાનના અસંખ્ય ભેદ પડી શકે. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની નજરે જાઈએ તે અવધિજ્ઞાનના ચાર પ્રકાર થાય. દ્રવ્યની અપેક્ષાએ ઓછામાં ઓછા અનંત રૂપી દ્રવ્યને જાણે – દેખે અને વધારેમાં વધારે સર્વ રૂપી દ્રવ્યને જાણે – દેખે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અવધિજ્ઞાની જઘન્યથી અંગુળના અસંખ્યાતમા ભાગના ક્ષેત્રમાં વિસ્તરે અને ઉત્કૃષ્ટથી લેકના આખા ક્ષેત્રને ઘેરી લઈ શકે અને અસત્કલ્પનાથી અલેકમાં લેકપ્રમાણ અસંખ્ય ખંડને જાણે – દેખે.
કાળથી અવધિજ્ઞાની એક સેકન્ડના લાખમાં ભાગ જેટલા કાળના રૂપી દ્રવ્યને જાણે દેખે અને ઉત્કૃષ્ટથી અતીત અનાગત કાળના સર્વ રૂપી દ્રવ્યને જાણે – દેખે. ભાવથી અવધિજ્ઞાની રૂપી દ્રવ્યના અનંત ભાવેને (પર્યાને જાણે – દેખે. અનંતના અનંત ભેદ હોઈને જઘન્ય તેમ જ ઉત્કૃષ્ટ ભાવ અવધિજ્ઞાનમાં બંને સ્થાને અનંત શબ્દોને ઉપગ સમુચિત છે. સાચી દષ્ટિ વગર અવધિજ્ઞાન થાય તેને મતિઅજ્ઞાન કૃતઅજ્ઞાનની પેઠે અવધિઅજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. એને માટે “વિર્ભાગજ્ઞાન' શબ્દ પણ વપરાય છે. વિલંગ
