________________
કર્મની પૂર્વભૂમિકા આત્મા જ ન હય, કોઈને લક્ષીને આ ફેરફારો ન હોય, કોઈ સ્થાયી તત્વ ન હોય, તે આખા ફેરફારો અર્થ વગરના થઈ જાય છે. એટલે કર્મને સિદ્ધાંત સમજતી વખતે આત્મા છે એમ સ્વીકારીને આગળ ચાલવું ઘટે.
આંખ, કાન, નાક, જીભ, સ્પર્શન એ ઇદ્રિ દ્વારા જોનાર અંદર કઈ બેઠેલ છે, કેઈ પ્રેરક બળ છે, કેઈ સંગ્રાહક શક્તિ છે જે એ ઈન્દ્રિયને સમતુલાએ રાખી શકે છે. જે એવી શક્તિ અંદર ન હોય તે મૃતદેહમાં સર્વ ઇંદ્રિયે હયાત હોવા છતાં જે સર્વ કામ અટકી જાય છે તે અટકી જવા ન જોઈએ. આ આત્મા ચેતનને ઉદ્દેશીને સર્વ વાત છે. એ સ્થાયી છે, પ્રત્યેક ક્રિયા, આચાર, ઉચ્ચારની અસર તેના પર પોંચી જાય છે અને છેવટની જવાબદારી તેની જ રહે છે. આ આત્મા વ્યક્તિશઃ જુદો છે, સ્થાયી છે અને રખડનાર પણ એ જ છે અને મુક્ત બનનાર પણ એ જ છે અને આ સર્વ પ્રયાસ તેની પ્રગતિને ઉદ્દેશીને છે, એ વાત સમજીને ચાલીએ તે કર્મની વાત સમજાશે. અંશસત્ય-પ્રમાણસ,
કઈ પણ સિદ્ધાંત કે તત્વજ્ઞાન સમજવાના પ્રયત્ન સાથે એક વાત લક્ષમાં લઈ લેવા જેવી છે. જ્યારે એક મુદ્દા પર ધ્યાન આપીએ ત્યારે આપણને અંશજ્ઞાન થાય છે. આત્માના પલટાતા મુદ્દા પર ધ્યાન આપીએ ત્યારે આપણને અંશજ્ઞાન થાય છે. આત્માના પલટાતા અંશ પર નજર રાખીએ ત્યારે આપણને પર્યાયાથિક જ્ઞાન થાય છે. આત્માના સ્થાયી ગુણ પર નજર રાખીએ ત્યારે આપણને દ્રવ્યાર્થિક જ્ઞાન થાય છે. આ અંશજ્ઞાનને સર્વ માન્ય સત્ય (પ્રમાણજ્ઞાન) ગણી લેવાને આગ્રહ થાય ત્યાં ભારે ખેંચતાણ થઈ જાય છે. હાલની એક બાજુ જેનાર એને સેનાની કહેવાને આગ્રહ જ રાખ્યા કરે અને બીજી બાજુ જેવાની તસ્દી લે નહિ, એટલું જ નહિ પણ બીજી બાજુ હશે એટલી શક્યતાની વાત પણ સ્વીકારે નહિ, ત્યાં મતફેર, ઝઘડા, વાદવિવાદ થાય છે.
