________________
૧૦
જૈન દૃષ્ટિએ ક
એક આંધળાને હાથીના પગ હાથમાં આવે એટલે હાથી થાંભલા જેવા છે એમ કહે છે, બીજો અધ હાથીના કાન પકડી તેને સર્વાંગ સૂપડા જેવા માને છે, ત્રીજો એનું પૂછડું પકડીને વાંસડા જેવા માને છે, એમાં અંશસત્ય મળે છે. આ વાત દેખીતી. વિચિત્ર લાગે છે, પણ સૈદ્ધાંતિક કે તાત્ત્વિક વિચારણામાં પ્રાણી અંશસત્યથી દોરવાઈ જાય છે, બીજી આંખ ઉઘાડતા નથી; સર્વાંગ સત્ય શોધવાના પ્રયત્ન કરતા નથી, અને પરિણામે અથડાયા-પછડાયા કરી પેાતાને પ'ડિત માને છે છતાં ધાર અજ્ઞાનમાં સબડચા કરે છે. નયવાઃ–અનેકાંતવાદ
અંશસત્યજ્ઞાનને નયવાદ કહેવામાં આવે છે. એ ખૂબ વિશાળ વાદ છે. એના ઘણા ભેદો-ઉપલેટા છે. એમાં મુદ્દાની વાત એ છે કે અમુક દૃષ્ટિથી તમે કહેા છે તે સત્ય છે, પણ સર્વાંગી સત્ય શોધવાની બુદ્ધિ હાય તે હજુ વધારે ઊંડા ઊતરી, ખરાબર તપાસ કરશે! તા અને સર્વ ષ્ટિકોણા ધ્યાનમાં લેશે તો તમને સત્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત થશે. આ અનેક દૃષ્ટિબિન્દુના સહકારી જ્ઞાનને પ્રમાણજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. નયજ્ઞાનના પૃથક્કરણપૂર્વક અનેક દૃષ્ટિબિંદુને ધ્યાનમાં લઈ સમજણુ કરવામાં આવે ત્યારે સાચું જ્ઞાન થાય છે. દ્વૈતવાદમાં સત્યના અંશા જરૂર છે, અદ્વૈતમાં પણ છે, વિશિષ્ટા દ્વૈતમાં પણ છે, અને ચાર્વાકમાં પણ છે. અંશસત્ય પૂરતા સર્વ સાચા છે, પણ સર્વમાન્ય પ્રમાણજ્ઞાનની વાત આવતાં ખીજી આંખ ઊઘડી શકી નથી અને તેથી ત્યાં વાદવિવાદ અને વિતંડા છે. આ પ્રમાણજ્ઞાન શીખવાની વૃત્તિ રાખવી, સત્યના અંશે મળે ત્યાંથી સમજવા, અને તેટલા પૂરતો ન્યાય આપવા. આનું નામ અનેકાંતવાદ છે. અનેક મુદ્દાઓને સમજવાના પ્રયત્ન, એને જચાવવાની આવડત, એના પૃથક્કરણ અને સમુચ્ચયીકરણની શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે પ્રમાણજ્ઞાન થાય છે, અને ઝઘડા મતફેર કે વિવાદ દૂર થાય છે. આ નય–પ્રમાણજ્ઞાનની દૃષ્ટિ ખરાખર રહે તા જિંદગીની
