________________
૦
જૈન દૃષ્ટિએ કર્મ ગાઢતા, તીવ્રતા કેવી રહેશે અર્થાત એને જેસ કેટલે થશે તે રસબંધ મુકરર કરે છે. અને એને પ્રકાર પ્રકૃતિબંધમાં આવે છે, એટલે એના બદલામાં ધન મળશે કે જ્ઞાન મળશે કે રૂપ મળશે તે પ્રકૃતિબંધમાં આવે. આવી રીતે ચાર પ્રકારના બંધ કર્યગ્રહણ વખતે મુકરર થઈ જાય છે.
આ ચાર પ્રકારને પૃથક્કરણ પૂર્વક સમજવા માટે મેદકને દાખલે આપવામાં આવે છે, તે બરાબર બંધબેસતે હોઈ વિચારી જઈએ. લાડે કફને નાશ કરનાર છે, પિત્તને નાશ કરનાર છે કે વાતને સુધારનાર છે એ એની અંદર આવેલા દ્રવ્ય ઉપર આધાર રાખે છે. પીપરીમૂળને લાડવો અમુક અસર કરે, લવિંગની લાડુડી બીજી અસર કરે, ગુંદરવાળે લાડ જુદી અસર કરે અને માત્ર ઘી, ગોળ, ઘઉને લાડુ જુદી અસર કરે. આવી રીતે કર્મના દળિયાં આત્મા પર (જીવ પર) જુદી જુદી અસર કરે તે પ્રકૃતિ. બંધને વિષય થાય છે. અને કર્મબંધ થતી વખતે જ આ પ્રકૃતિબંધને નિર્ણય થઈ જાય છે. જે કર્મ નામના કરાવનાર પ્રકૃતિવાળું હોય તે આબરૂ વધારે, જે મનુષ્યગતિમાં લઈ જનાર હોય તે માણસ તરીકે જન્મ આપે, જે રૂપકાંતિ આપનાર હોય તે સ્વરૂપ અને દેખાવડા બનાવે. આવી અનેક પ્રકારની ચિત્રવિચિત્ર સંસારની ગતિ કરાવનાર અને નવનવા પર્યાને નિર્ણય એ પ્રકૃતિબંધ કહેવાય. એને વિશેષ પરિચય આગળ ઉપર થશે ત્યારે તે બરાઅર ધ્યાનમાં આવશે. કર્મનો અને આત્માને સંબંધ લેહના ગેળા અને અગ્નિ જેવે છે, અને દૂધ અને પાણી જેવો છે. તે એક લાગે છતાં છૂટા છે, છૂટા પડે તેવા છે. તે કર્મપ્રકૃતિ સારું ફળ આપનાર હોય તે વ્યવહારમાં એને પુણ્ય કહેવામાં આવે છે. ન ગમે તેવું ખરાબ ફળ આપનાર હોય તે તેને વ્યવહારમાં પાપ કહેવામાં આવે છે. પાપ હો કે પુણ્ય હો, કર્મ જીવને સંસારમાં રખડાવનાર છે; પાપ લેઢાની બેડી છે તે પુણ્ય સેનાની બેડી છે. મુમુક્ષુ જીવને પ્રયાસ આ સર્વ કર્મોને ક્ષય કરી નવીન કર્મબંધન
