________________
૧૧
કૃષ્ણ, શુક્લ, શુક્લકૃષ્ણ અને અશુક્લઅકૃષ્ણ. કૃષ્ણ કર્મો અકુશલ કુશલ કર્યું છે અને અશુક્લાકૃષ્ણે
કર્મો છે, શુક્લ કર્માં સાસ્રવ કર્મા નિરાસ્રવ કુશલ કર્યાં છે. બીજી રીતે કર્મના ત્રણ પ્રકાર છે—માનસ, વાચિક અને કાયિક. આ ત્રણમાં માનસ કર્મ પ્રધાન છે કારણ કે બાકીનાં બધાં કર્મોનું કારણ માનસ કર્મ છે. તેથી ભગવાને કર્મને વસ્તુત: ચેતનામય કહ્યાં છે. કાયિક કે વાચિક કર્મ કુશલ છે કે અકુશલ એ નક્કી કરવાની કસોટી માનસ કર્મ (આશય) છે. દાક્તર તીક્ષ્ણ. ધારવાળા સાધનથી દરદીનું પેટ ચીરી નાખે છે અને એક માણસ પેાતાના દુશ્મનના પેટમાં છરા હુલાવી દે છે. બાહ્ય ષ્ટિએ બન્ને કાયિક કર્મ એકસરખાં છે. પરંતુ કાયિક કર્મોનાં કારણરૂપ આશા (માનસ કર્મી) જુદાં છે. એકનું માનસ કર્મ દરદીને રોગમુક્ત કરવાની ભાવનારૂપ છે અને બીજાનું માનસ કર્મ વૈરભાવના રૂપ છે. તેથી દાક્તરનું કાયિક કર્મ કુશલ છે, જ્યારે પેલા માણસનું કાયિક કર્મ અકુશલ છે. (જુએ બૌદ્ધધર્મદન, આચાય નરેન્દ્રદેવ, પૃ.. ૨૨૪-૨૨૫, ૨૫૬-૨૫૭; ધમ્મપદ ૧.૧)
આપણે જે પ્રવૃત્તિ કરીએ છીએ તે કર્મ કહેવાય છે અને તેને પરિણામે જે સંસ્કાર (વાસના) ચિત્તમાં પડે છે તે પણ ક કહેવાય છે. આ વાસનારૂપ કમ પુનર્જન્મનું કારણ છે.
કના બીજી એક દૃષ્ટિએ એ વગ પાડવામાં આવ્યા છે—કૃત અને ઉપચિત. જે કમ કરાઈ ગયું હેાય તે કમ કૃત કહેવાય છે. જે કૃત કમ ફળ આપવા લાગે તે ઉપચિત ક` કહેવાય છે. બધાં જ કૃત કર્યાં ફળ આપતાં નથી. જે કર્માં ઇરાદા બૅંક સ્વેચ્છાએ કર્યાં. હાય છે તે જ ફળ આપે છે. ઇરાદાપૂર્વક પાપકમ કર્યો. પછી જો અનુતાપ થાય તે કૃત કમ પેાતાનું ફળ આપતાં નથી. પાપની કબૂલાત કરવાથી પાપની માત્રા ઘટે છે યા પાપના ક્ષય થાય છે. પાપવિરતિનું વ્રત લેવાથી, શુમને અભ્યાસ કરવાથી, બુદ્ધ વગેરે સંતાને શરણે જવાથી મૃત પાપકમ` ઉપચિત થતાં નથી.
