________________
૧૩ર
જન દષ્ટિએ કમ આ ચારિત્રહનીયની ૨૫ પ્રકૃતિ સાથે દર્શનમોહનીયની ઉપર વર્ણવેલ ત્રણ પ્રકૃતિ મેળવતાં મેહનીય કર્મની ૨૮ પ્રકૃતિ થઈ. આ મેહનીય કર્મને દારૂ સાથે સરખાવેલ છે. ઉપર જણાવ્યું તેમ, દારૂની અસરથી જેમ પ્રાણી પિતાની જાત પર કાબૂ ગુમાવી બેસે છે તેમ આ કર્મની અસરથી પ્રાણી પિતાની જાત પર કાબૂ ગુમાવી બેસે છે. એ મહા આકરું અને સંસારમાં રખડાવનાર કર્મ હોઈ એને કર્મને રાજા કહેવામાં આવે છે. ચેતનાના સમ્યકત્વ (=દર્શન) અને ચારિત્રગુણને રોકવાને એને સ્વભાવ છે. આ મેહનીય કર્મ ચેતનના દર્શન અને ચારિત્ર જેવા બે મોટા ગુણેને રોકનાર હોવાથી એને ઘણું આકરું કર્મ ગણવામાં આવ્યું છે. અને ચાર ઘાતકર્મમાં એનું સ્થાન ત્રીજું આવે છે. આંતરદષ્ટિએ રાગ અને દ્વેષ એના વિકારે છે અને સ્પર્શન, રસન, ઘાણ, ચહ્યું અને શ્રવણ એ એને બાહ્ય આવિર્ભાવે છે. એને બરાબર ઓળખવા માટે શ્રી ઉપમિતિભવપ્રપંચાકથાને એથે પ્રસ્તાવ વિચારવા યેચું છે. ત્યાં આઠે રાજા(કર્મોમાં એને મહારાજાનું સર્વોચ્ચ સ્થાન આપ્યું છે. રાગદ્વેષને એના પુત્રો બતાવ્યા છે. વિષયાભિલાષને એને મંત્રી બતા
વ્યા છે. સેળ કષાયને એના સિંહાસન પાસે રમતાં, ગેલ કરતાં બાળકે બતાવ્યાં છે. મકરધ્વજને તાબાને નાને રાજા બતાવ્યું. છે. રતિને એની રાણી બનાવી છે. હાસ્ય, ભય અને શોકને મકરધ્વજ સાથે પુરુષ તરીકે બેસાડયા છે. અને અરતિને સ્ત્રી તરીકે બેસાડી છે. તુચ્છતાને હાસ્યની પત્ની તરીકે બતાવી છે. આ આખા અસરકારક રૂપકનું સ્થાન ચિત્તવૃત્તિ અટવીમાં પ્રમત્તતા નદીમાં આવેલા તલિસિત બેટમાં મૂકી, ત્યાં ચિત્તવિક્ષેપ મંડપમાં તૃષ્ણ નામની વેદિકા મૂકી, તે પર વિપર્યાસ સિંહાસન પર મહારાજા મહરાયને બેસાડ્યા છે. વર્ણન અદ્ભુત છે, રૂપક મુદામ છે, મેહરાયને એના ખરેખરા આકારમાં ચિત્રપટ રૂપે હદય સન્મુખ રજૂ કરવાની એમાં ભવ્ય યેજના છે અને વાંચનને બદલો આપે. તેવું તાદશ વર્ણન ત્યાંથી પ્રાપ્ત થાય તેમ છે. •
