________________
ઉપસંહાર
૧૮૯
પ્રાણી તિર્યંચગતિનું આયુષ્ય બાંધે છે. માયા, અજ્ઞાન, તીવ્ર કષાય, દંભ અને સરળતાને અભાવ તિર્યંચ આયુષ્યના બંધમાં અગત્યને ભાગ ભજવે છે. તિર્યંચગતિમાં ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જીવે અને પાંચ ઇન્દ્રિયવાળામાં પાછા જળચર, સ્થળચર અને ખેચરે એ પ્રત્યેકનાં આયુષ્યબંધનાં કારણો અને પ્રસંગો કહી શકાય, તે કલપી લેવાં. મરીને કણ કાગડો થાય અને કોણ ઘૂવડ થાય, કેણ ચિતે થાય અને કોણ ભેંસ થાય, કણ કાબર થાય અને કે માંકડ થાય, કોણ જળ થાય અને કોણ વીંછી થાય એ વિચારવાથી બેસી જાય તેવી હકીકત છે. જીવનની છાયામાં પ્રાણીના ગુણ-અવગુણોની પ્રતિછાયા પડે જ છે, અને તે અનુસાર તેના આયુષ્ય બંધની સંભાવનાની ગણતરી સામાન્ય રીતે કરી શકાય. નરકાયુ કાણુ બાંધે?
મહા આરંભ કરનાર, મેટો પરિગ્રહ એકઠો કરનાર, ભારે ધમાલ, કાપાકાપી અને મારામારી કરનાર–કરાવનાર, અતિભા કરનાર, ચાલુ આરૌદ્ર ધ્યાન કરનાર, અતિ વિષય સેવનાર, જીવવધ વગર સંકેચ કરનાર, મહામિથ્યાત્વમાં રાચનાર, સાધુ સેવક કે કાર્ય કરનારનું ખૂન કરનાર, માંસમદિરાને આહાર તરીકે કે પીણા તરીકે ઉપયોગ કરનાર, ગુણવાન પ્રાણુની નિંદા કરનાર, સાત દુર્લસન સેવનાર, કૃતની, વિશ્વાસઘાતી, કૃષ્ણલેશ્યાને પરિ. ણામી, અવગુણમાં અભિમાન લેનાર પ્રાણી નરકાયું બંધે. એમાં પરિણામની તીવ્રતા, સ્વપરના વિવેકને તદ્દન અભાવ અને મિથ્યાત્વઅંધકારને કે અજ્ઞાનને મોટો ભાગ કામ કરે છે, અને આ રૌદ્ર ધ્યાનની ચાલુ પ્રવૃત્તિ એમાં સવિશેષ કારણભૂત બને છે. આ રીતે ચાર પ્રકારના આયુષ્યના બંધના સામાન્ય પ્રસંગે વિચાર્યા, બાકી એની વિગતેમાં ઘણી ઘણી બાબતે આવે તે ખ્યાલ કરવાથી બેસી જશે.
