________________
જૈન દષ્ટિએ કમ અર્થાવગ્રહ, (૮) ઈહા, (૯) અપાય અને (૧૦) ધોરણા, ધ્રાણેન્દ્રિયના (૧૧) વ્યંજનાવગ્રહ, (૧૨) અર્થાવગ્રહ, (૧૩) ઈહા, (૧૪) અપાય અને (૧૫) ધારણા. શ્રોત્રેન્દ્રિયના (૧૬) વ્યંજનાવગ્રહ, (૧૭) અર્થી વગ્રહ, (૧૮) ઈહા, (૧૯) અપાય અને (૨૦) ધારણા. ચક્ષુરિન્દ્રિયના (૨૧) અર્થાવગ્રહ, (૨૨) ઈહા, (૨૩) અપાય અને (૨૪) ધારણા. મન(અનિન્દ્રિય)ના (૨૫) અર્થાવગ્રહ, (૨૬) ઈહા, (૨૭) અપાય અને (૨૮) ધારણા. આ સર્વ કૃતનિશ્રિત મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. શ્રતનિશ્રિતમાં અભ્યાસની અપેક્ષા રહે છે. અગાઉ જાણેલ હોય તેના અભ્યાસ અથવા અનુભવ ઉપરથી થતા મતિજ્ઞાનને કૃતનિશ્રિત મતિજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. એમાં શાસ્ત્રાર્થપર્યાલેચન અને પૂર્વઅભ્યાસને પૂરતે અવકાશ છે. કૃતનિશ્ચિત મતિજ્ઞાનના ૩૩૬ પ્રકારે
મતિજ્ઞાનના કૃતનિશ્રાએ ૩૩૬ ભેદ. શક્ય છે, તે અહીં વિચારી જઈએ. પછી અશ્રુતનિશ્રિતના ચાર ભેદ વિચારીશું.. એટલે મતિજ્ઞાનના કુલ ૩૪૦ ભેદ થશે. પ્રથમ કૃતનિશ્ચિત મતિ. જ્ઞાનના ઉપર ૨૮ ભેદ બતાવ્યા તે ધ્યાનમાં રાખી આગળ વધીએ. જ્ઞાનવ્યાપારની પ્રવૃત્તિ વિશેષ તરફ થાય છે. વ્યંજનાવગ્રહમાં વસ્તુસંબંધની જરૂર રહે છે. ત્યારપછી વસ્તુસબંધની અપેક્ષા રહેતી નથી. અવગ્રહના અંત સુધી વસ્તુસંગ રહે, પછી હોય પણ ખરે અને ન પણ હોય. એની પ્રવૃત્તિ વિશેષ તરફ હોવાને કારણે માનસિક અવધાનને પ્રધાનતા હોય છે. આ હકીકત મંદકમ. અને પટકમને અંગે તફાવત પાડે છે, તેથી સ્પષ્ટતા કરવાની જરૂર રહે છે. મંદકમમાં ઇન્દ્રિયની સાથે વસ્તુને સંબંધ (વ્યંજન) થાય છે. પણ ત્યાર પછી ઈહા, અપાય કે ધારણામાં સંયોગ હોય પણ ખશે અને ન પણ હોય. અને વસ્તુને જાણવી એટલે વસ્તુને આકાર, રૂપ, સ્વાદ વગેરે જાણવા. એ સર્વ વસ્તુના પર્યાયે છે અને પર્યાય વસ્તુથી જુદા ન હોવાથી વસ્તુના જ્ઞાનમાં પર્યાયનું જ્ઞાન થાય છે. મતિજ્ઞાન એટલે વસ્તુપર્યાયને સામાન્ય બોધ એમ
