________________
કર્મીની આઠ મૂળપ્રકૃતિ
મતિજ્ઞાનમાં પાંચ ઇન્દ્રિય અને છઠ્ઠું મન એ છ પૈકી એક અથવા વધારેની મારફત એ જ્ઞાન થાય છે. મતિજ્ઞાનના વિષય જાણવાને છે, દેખવાના છે, માનવાના છે. અંતે જ્ઞાન તેા આત્માને જ થાય છે. પણ મતિજ્ઞાનમાં વચ્ચે . દરમિયાનગીરી રહે છે. મતિજ્ઞાનના વિષય વર્તમાન હાય છે. એમાં ઇન્દ્રિય અથવા મનની સહાયતા લેવામાં આવે છે. પૂર્વકાળની સ્મૃતિ, ભવિષ્યની ચિંતા અથવા જુદી જુદી નિશાનીએ દ્વારા થતું જ્ઞાન એ સર્વે મતિજ્ઞાનમાં સમાવેશ પામે છે, અને એ સર્વને માટે ‘અભિનિષાધ' શબ્દ યાજવામાં આવ્યા છે. આમાં બુદ્ધિને, વિચારણાના, પૂર્વકાળની યાદગીરી કરવાના અને મન દ્વારા ભવિષ્યના વિચાર, યાજના, ગોઠવણ્ણાના સમાવેશ થાય છે. મતિજ્ઞાનને આવરણ કરનાર કર્મના નાશ થતાં મન અથવા ઇન્દ્રિયની સહાયતાથી જે જ્ઞાન થાય તે મતિજ્ઞાન કહેવાય. આત્માને સીધું જ્ઞાન થાય તે પ્રત્યક્ષ અને મન—ઇન્દ્રિયની સહાયતાથી જે જ્ઞાન થાય તે મતિજ્ઞાન કહેવાય. આત્માને સીધું જ્ઞાન થાય તે પ્રત્યક્ષ અને મન કે ઇન્દ્રિયની સહાયની અપેક્ષા રાખનાર જ્ઞાન તે પરાક્ષ. આ મતિજ્ઞાન કેવી રીતે થાય છે તેના આખા ક્રમ આગળ ઉપર વિચારીશું. આ પ્રથમ પ્રકારનું પરાક્ષજ્ઞાન થયું. હવે પરાક્ષજ્ઞાનના ખીજો પ્રકાર વિચારીએ.
શ્રુતજ્ઞાન
શબ્દમાં ઉતારી શકાય તેવા દીઘ જ્ઞાનવ્યાપાર શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. મતિજ્ઞાનના વિષય પોતાપૂરતી સમજણુના છે, જ્યારે મીજાને સમજાવી શકાય, જણાવી શકાય તે શ્રુતજ્ઞાન છે.. શ્રુતજ્ઞાનમાં ખેલવાના, બીજાને પાતાના ભાવાર્થ જણાવવાના અને અક્ષર પર ચઢાવવાના ભાવ આવે છે. આખું ભાષાશાસ્ત્ર શ્રુતજ્ઞાનના વિષય બને છે. પુસ્તક દ્વારા લેખન થાય, ભાષણ દ્વારા અન્ય પાસે જે રજૂ કરવામાં આવે તે સર્વ શ્રુતજ્ઞાન છે. આપણે
