________________
૫૦
જૈન દૃષ્ટિએ ક
સામે ઘટ પડઘો હોય તેને જોઈએ તે મતિજ્ઞાનના વિષય છે, પણ તેને 'ઘટ' નામ આપીએ, તેની ઘટ સંજ્ઞા ઠરાવીએ અને તેને ઓળખવા માટે ઘટ શબ્દ વાપરીએ તે શ્રુતજ્ઞાનના વિષય છે. લાંખા જ્ઞાનવ્યાપારમાં પ્રાથમિક અપરિપકવ અંશ હોય તે મતિજ્ઞાન કહેવાય. અને તેના ઉત્તરવતી પરિપકવ અંશ જામે તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. ભાષા એ વિચારનું વાહન છે, ભાષા દ્વારા વિચારો જાને કહી જણાવી શકાય છે. એ આખુ ભાષાશાસ્ત્ર શ્રુતજ્ઞાનના વિષય છે. ભાષા વગર પણ અપરિપકવ વિચાર શકય છે. જ'ગલમાં પશુ વચ્ચે ઉછરેલ તદ્ન જ ગલી જેવું બાળક દેખી ખાઈ સુધી શકે છે. એનું અપરિપકવ જ્ઞાન તે મતિજ્ઞાન છે. જ્યારે ભાષા દ્વારા આ ગાય છે', ‘આ ભેંસ છે', ‘આ પક્ષી છે’ એમ નામનિર્દેશ સાથે પરિપકવ વિચાર, દર્શન કે વાણીવ્યાપાર થાય તે શ્રુતજ્ઞાન છે. આ શ્રુતજ્ઞાન પણ મન કે ઇન્દ્રિયની સહાયતાની અપેક્ષા રાખે છે અને તેથી તેને પણ પરાક્ષજ્ઞાનની કક્ષામાં મૂક વામાં આવે છે. અત્યારના વિજ્ઞાન, અકગણિત, અક્ષરગણિત, ઇજનેરી એ સર્વ શ્રુતજ્ઞાન છે. મોક્ષના માર્ગોમાં એને ઉપયોગ કેટલા છે એ વળી તદ્દન અલગ વિષય છે. પણ એ વાણીવ્યાપાર શ્રુતજ્ઞાનમાં આવે. પ્રસંગ મળતાં સમ્યજ્ઞાન અને અસમ્યજ્ઞાનની ચર્ચા કરતી વખતે તેના સ્વપરભાવના અને લાભાલાભના વિષય પર ચર્ચા થશે. તે જુદી વાત છે, પણ જ્ઞાન તરીકે એની ગણના પંચજ્ઞાનમાં શ્રુતજ્ઞાનની કક્ષામાં આવે. મતિજ્ઞાન વર્તમાનવિષયક છે, જો કે અનુસંધાનની નજરે તેમાં સ્મૃતિ, સંજ્ઞા, ચિંતા અને અભિનિષેધ પણ આવે છે.
મતિજ્ઞાન-શ્રુતજ્ઞાનની તુલના
મતિજ્ઞાન પ્રથમ હાય છે અને શ્રુતજ્ઞાન પછી થાય છે; મતિજ્ઞાનને શ્રુતજ્ઞાન દ્વારા અન્યને જણાવી શકાય છે, એટલે એમ પણ લાગે કે મતિજ્ઞાન કારણ છે અને શ્રુતજ્ઞાન કાય છે. વસ્તુતઃ હકીકત તે એ છે કે મતિજ્ઞાનાવરણ કર્મના નાશથી
