________________
૨૮
જૈન દષ્ટિએ કમ બાદ કષાય અને છેવટે ગ જાય. આ ચારે બંધહેતુ જાય એટલે નવીન કર્મબંધ થતું નથી એ ખાસ લક્ષમાં રાખવા જેવું છે. અને જેટલા હેતુ ઓછા થાય તેટલે કર્મબંધ ઓછો થાય એ પણ લક્ષમાં રાખવા જેવું છે. આવા પ્રકારના હેતુને પ્રાપ્ત કરીને આત્મા (ચેતન, જીવ) પિતે કર્મ કરે છે, કર્મ ભેગવે છે અને એનામાં વીર્ય છે તે ફેરવે તે તેના પર સામ્રાજ્ય પણ એ પિતે જ પ્રાપ્ત કરે છે. એનાં ફળના પ્રકાર, સમય, પદ્ધતિને નિર્ણય કરનાર કે ફેસલે કરનાર કઈ બહારની વ્યક્તિ છે નહિ અને હેઈ શકે પણ નહિ.
આ રીતે કર્મના બંધહેતુ સામાન્ય પ્રકારે વિચાર્યા. એ. હેતુઓ સર્વ કર્મોને લાગુ પડે છે. એ હેતુમાંના એક કે વધારે હોય ત્યારે કર્મબંધ થાય છે. કર્મને પરિચય કર્યા પછી વિશેષ બંધહેતુઓ પ્રત્યેક કર્મના કયા કયા છે તે આગળ ઉપર વિચારશું. કર્મબંધના પ્રકાર પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશ
અતિસૂક્ષ્મ કર્મવર્ગણાને ચેતન આત્મા સાથે સંબંધ તે બંધ. તેના ચાર પ્રકાર બને છે. તે વખતે તેની ચાર બાબતે ધ્યાન પર લેવા જેવી હોય છે. પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશ. કર્મને આત્મા સાથે સંબંધ થાય તે વખતે તેને અંગે ચાર બાબતે મુકરર થાય છે.
પ્રકૃતિ (Nature) એટલે સ્વભાવ, પ્રત્યેક ગ્રહણ કરેલા કર્મને સ્વભાવ કેવા પ્રકારને થવાને તેને નિર્ણય બંધ વખતે થાય છે. કોઈ કર્મને જ્ઞાનને આવરણ કરવાને સ્વભાવ હેય, કોઈ તંદુરસ્તી આપનાર હોય, કોઈ ખ્યાતિ અપાવનાર હોય, વગેરે. કર્મની અસર કેવી થશે તેની રીતભાતનું નામ પ્રકૃતિ કહેવાય.
સ્થિતિ (Duration) એટલે સદર કર્મ કેટલે કાળ રહેશે, કયારે ફળ આપવાનું શરૂ કરશે અને એને ફળને સમય કેટલે રહેશે તે.