________________
સાથે સંબંધ થતાં સુખાદિનો અનુભવ થતો નથી, ઉદાહરણાર્થ આકાશ. (૩) કર્મ મૂર્ત છે કારણ કે એના સંબંધથી વેદનાને અનુભવ થાય છે, ઉદાહરણાર્થ અગ્નિ. જે અમૂર્ત હોય એના સંબંધથી વેદનાને અનુભવ થતું નથી, ઉદાહરણાર્થે આકાશ. (૪) કર્મ મૂર્ત છે કારણ કે એમાં બાહ્ય પદાર્થો વડે બેલાધાન થાય છે, ઉદાહરણાર્થ ઘટ. જેવી રીતે ઘટ વગેરે મૂર્ત વસ્તુઓ ઉપર તેલ વગેરે બાહ્ય પદાર્થોનું વિલેપન કરવાથી બેલાધાન થાય છે અર્થાત્ સ્નિગ્ધતા આદિની ઉત્પત્તિ થાય છે તેવી રીતે કર્મમાં પણ માલા, ચંદન, વનિતા આદિ બાહ્ય પદાર્થના સંસર્ગથી બલાધાન થાય છે, અર્થાત્ ઉદ્દીપન આદિની ઉત્પત્તિ થાય છે. આ બધાં કારણોને આધારે કર્મ મૂર્ત છે એ પુરવાર થાય છે. (જુઓ વિશેષાવશ્યકભાષ્ય, ગાથા ૧૬૨૫–૧૬ર૭).
કર્મ મૂર્ત છે અને આત્મા અમૂર્ત છે. આવી પરિસ્થિતિમાં કર્મ આત્માની સાથે સંબદ્ધ કેવી રીતે થઈ શકે ? મૂર્ત દ્વારા અમૂર્તને ઉપઘાત કે ઉપકાર કેવી રીતે થઈ શકે? જેમ જ્ઞાન વગેરે અમૂર્ત હોવા છતાં વિષ, મદિરા આદિ મૂર્ત વસ્તુઓ દ્વારા તેમનો ઉપઘાત થાય છે તથા ઘી, દૂધ આદિ પૌષ્ટિક પદાર્થો દ્વારા એમને ઉપકાર થાય છે તેમ આત્મા અમૂર્ત હોવા છતાં મૂર્ત કર્મ દ્વારા તેને ઉપઘાત કે ઉપકાર થાય છે. વળી, સંસારી આત્મા એકાંતપણે અમૂર્ત નથી. જીવ અને કર્મને અનાદિકાલીન સંબંધ હોવાથી જીવ પણ કથંચિત કર્મપરિણામરૂપ છે. માટે એ એ રૂપમાં મૂર્તિ છે. આ પ્રકારે કથંચિત મૂર્ત આત્મા સાથે મૂર્ત કર્મ સંબદ્ધ થઈ શકે છે તથા કર્મ આત્માને ઉપઘાત કે ઉપકાર કરી શકે છે. (જુઓ વિશેષા. વશ્યકભાષ્ય ગાથા ૧૬૩૭–૩૮). - જીવ અને કર્મને સંબંધ અનાદિ છે. જે પુદ્ગલપરમાણુઓ કર્મરૂપે પરિણત થાય છે તેમને કર્મવર્ગણ કહે છે અને જે શરીર રૂપે પરિણત થાય છે તેમને કર્મવર્ગણ કહે છે. લોક આ બને પ્રકારના પરમાણુથી પૂર્ણ છે. જીવ પિતાની મનવચનકાયાની પ્રવૃત્તિથી
