________________
૩૧.
આ પરમાણુઓને પિતાના ભણી આકર્ષત રહે છે. મનવચનકાયાની પ્રવૃત્તિ ત્યારે જ થાય થાય છે જ્યારે જીવની સાથે કર્મ સંબદ્ધ હોય, અને જીવની સાથે કર્મ ત્યારે જ સંબદ્ધ થાય છે જ્યારે મનવચનકાયાની પ્રવૃત્તિ હેય. આ પ્રકારે કર્મથી પ્રવૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિથી કર્મની પરંપરા અનાદિ કાળથી છે. કર્મ અને પ્રવૃત્તિના કાર્યકારણભાવને નજર સમક્ષ રાખી પુગલપરમાણુઓના પિંડરૂપ કર્મને દ્રવ્ય કર્મ અને રાગદ્વેષ આરિરૂપ કર્મને ભાવકર્મ કહેવામાં આવે છે. દ્રવ્યકર્મ અને ભાવકર્મને કાર્યકારણભાવ મરઘી અને ઇંડાની માફક અનાદિ છે. જ્યારે રાગદિ ભાવને ક્ષય થાય છે ત્યારે આત્માને કર્મપુદ્ગલ સાથે સંબંધ છૂટી જાય છે. આમ, આત્માને કર્મપુદ્ગલ સાથે સંબંધ અનાદિ હોવા છતાં સાંત છે. (વિશેષાવશ્યકભાષ્ય ગાથા ૧૬૩૯)
આત્મા સ્વાભાવથી અમૂર્ત છે પરંતુ પૌગલિકકર્મ સાથે તેને નીરક્ષીર જે સંબંધ અનાદિ (ઈને સંસારી અવસ્થામાં તેને કથંચિત મૂર્ત માનવામાં આવેલ છે. આત્માના કર્મ સાથેના સંબંધને લઈને આત્માની ચાર પ્રકારની મુખ્ય અવસ્થા થાય છે–ઔપથમિક, સાયિક, લાયોપથમિક અને ઔદયિક કમેના ઉપશમથી ઉત્પન્ન થનાર ઔપશમિક, કર્મના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થનાર ક્ષાયિક, કર્મના ક્ષય અને ઉપશમથી ઉત્પન થનાર ક્ષાપશમિક અને કર્મના ઉદયથી પેદા થનાર ઔદયિક. આ ઉપરાંત પાંચમે ભાવ પારિણામિક છે જે આત્માનું સ્વાભાવિક પરિણમન જ છે. (તત્વાર્થસૂત્ર ૨.૧).
કર્મનું જીવ ભણી આવવાનું (= આસવનું) કારણ છે મન વચનકાયાની પ્રવૃત્તિ. આમ મનવચનકાયાના વ્યાપારે, જેમને જૈને
ગ કહે છે તે, કર્મોને આત્માની સાથે સંબંધ કરાવનાર છે. આત્મા ભણી આકર્ષાયેલાં કર્મોને આત્માના પ્રદેશ સાથે નીરક્ષીર સંબંધ થવે તે બંધ છે. ઉમાસ્વાતિ મહારાજ બંધનાં કારણેમાં મિથ્યાદર્શન, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને વેગ એ પાંચને ગણવે
