________________
૧૧૮
૩. વેદનીય કર્મની ઉત્તરપ્રકૃત્તિઓ
વેદનીય કર્મ ત્રીજું આવે છે. જ્ઞાન અને દશ`નના આવરણને કરનાર કર્મી આત્માના મૂળ ગુણની આડાં આવી ચેતનનાં મૂળ ગુણાને આવરે છે, એટલે એ બન્ને પ્રકારનાં કર્મો અને તેના ઉત્તરભેદે નકારાત્મક (negative) છે, ત્યારે આ વેદનીય કર્મ ઠુકારાત્મક છે. એના એ ભેદ-પ્રકાર છે.
જૈન દૃષ્ટિએ ક
૧. શાતાવેદનીય (૧૫) ૨. અશાતાવેદનીય (૧૬)
શાતાવેદનીયના ઉદયથી પ્રાણી સુખના અનુભવ કરે છે, અશાતાવેદનીયના ઉદયથી જીવ દુઃખના અનુભવ કરે છે. શરીર તંદુરસ્ત રહે, હાલતાં ચાલતાં થાક ન ચડે, ઇન્દ્રિયના વિષયે ભાગવતી વખતે ચિત્ત આનંદના અનુભવ કરે, એ શાતાવેદનીયના ઉદય ગણાય. જેના ઉદયથી પ્રાણી સુખના અનુભવ કરે તે શાતાવેદનીય કર્મ છે. સુખના ખ્યાલ ગતિ, સ્થાન અને સંચાગ પર જુદા જુદા પ્રકારના થાય છે. રાજાને રાજવૈભવ સુખ લાગે, ઝેરના કીડાને ઝેરમાં આનંદ લાગે, વિષ્ટાના કીડાને દુર્ગંધમાં મજા આવે. પાતાના સુખના ખ્યાલ પ્રમાણે સુખ આપે તે શાતાવેદનીય.
અને તાવ, ઉધરસ, ક્ષય, પત વગેરે વ્યાધિઓમાંથી કાઈ વ્યાધિ થાય, માથામાં ચાસકા આવે, પેટના દુઃખાવા થાય, ખારાક પચે નહિં, મગજમાં ઉકળાટ થયા કરે તે અશાતાવેદનીય.
આ વેદનીય કર્મમાં સુખદુઃખના ખ્યાલ દુન્યવી હોય છે, પાર્થિવ હોય છે, પૌગલિક હોય છે, ક્ષણિક હોય છે એ ધ્યાનમાં રાખવું, એમાં સત્ ચિત્ અને આનંદમાં જે આત્મિક સુખ થાય છે તેવા સુખના મુદ્દો નથી, પણ સ્થૂળ સુખની એમાં વાત છે. મધ ચાપડેલી તરવાર કે છરીની ધારને ચાટતાં સુખ લાગે તેવું તે સુખ છે. પાંચે ઇન્દ્રિયના પૌદ્ગલિક સુખા આ શાતાવેદનીયમાં આવે છે. દેવગતિ અને મનુષ્યગતિમાં એને ઠીકઠીક અનુભવ થાય.
