Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana DaoN. azoka kumAra siMha li. pAzvanAtha vArANasI | pArzvanAtha vidyApITha vArANasI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhAna sampAdaka pro0sAgaramala jaina pranthamAlA 101 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana (mUla, saMskRta chAyA va hindI anu0 sahita) lekhana, anuvAda evaM sampAdana DaoN0 azoka kumAra siMha variSTha pravaktA, pArzvanAtha vidyApITha vArANasI-5 pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI-5
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArzvanAtha vidyApITha granthamAlA : 101 pustaka prakAzaka dUrabhASa prathama saMskaraNa I.S.B.N. mUlya akSara sajjA mudraka * Title Publisher Telephone First Edition Price Type Setting at dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana pArzvanAtha vidyApITha AI0TI0AI0 roDa, karauMdI, vArANasI-5 : (0542) 316521, 318046 Printed at : : : : Parsvanatha Vidyapeeth Series No. : 101 1: : rupaye 125.00 mAtra : saritA kampyUTarsa, auraMgAbAda, vArANasI- 10 / (phona naM0 359521 ) ratnA priNTiga varksa, kamacchA, vArANasI- 10 / : : 1998 : 81-86715-27-4 : Dasasrutaskandhaniryukti : Eka Adhyayana Parsvanatha Vidyapeeth I.T. I. Road, Karaundi, Varanasi-5. 0542- (316521, 318046) 1998 : Rs. 125.00 only : Sarita Computers, Aurangabad, Varanasi-10. (Phone No. 359521) : Ratna Printing works, Kamaccha, Varanasi-10.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prakAzakIya sampAdana, anuvAda, prakAzana kI dRSTi se jaina Agama granthoM (prakIrNakoM ko chor3akara) para bahuta adhika kArya huA hai| Aja AgamagranthoM ke bahuta se prakAzita saMskaraNa upalabdha haiN| gujarAtI yA hindI, anuvAda ke sAtha vivaraNAtmaka TippaNI Adi dekara eka-eka Agama grantha ke aneka saMskaraNa milate hai| kucha Agama granthoM ke aMgrejI anuvAda bhI prakAzita hue haiN| parantu AgamoM ke prAcIna vyAkhyA sAhityaniyukti, bhASya, cUrNi, tathA vRtti ke anuvAda kI sthiti ThIka isake viparIta haiN| kucha apavAdoM ko chor3akara isa dizA meM nahIM ke barAbara kArya huA hai| Agamika vyAkhyA sAhitya meM pratipAdita tathyoM kI sulabhatA ke lie inakA anuvAda sahita prakAzana bahuta jarurI hai| jaina vidyA ke adhyayana zodha evaM prakAzana ke kSetra meM pichale 60 varSoM se kAryarata kA hi0vi0vi0 dvArA zodha hetu mAnyatA prApta pArzvanAtha vidyApITha ne prAkRta evaM saMskRta ke jaina granthoM kA hindI evaM aMgrejI anuvAda sahita prakAzana Arambha kiyA hai| phalasvarUpa vajjAlaggam, gAthAsaptazatI, paJcAzakaprakaraNam Adi prAkRta granthoM evaM jainameghadUtam, nemidUtam, nalavilAsanATakam, nirbhayabhImavyAyogam Adi saMskRta grantha hindI anuvAda sahita prakAzita hue| isI krama meM chedasUtra dazAzrutaskandha para niyuktikAra bhadrabAhu dvArA nibaddha dazAzrutaskandha niyukti kA hindI anuvAda (adhyayana sahita) prastuta hai| vidyApITha kI samasta gatividhiyoM ke kendra evaM preraNAsrota nidezaka pro0sAgaramala jaina haiM, ata: hama unake AbhArI hai| isa grantha kA anuvAda, sampAdana evaM prUpha-saMzodhana vidyApITha ke pravaktA DaoN0azoka kumAra siMha ne kiyA isalie hama unheM sAdhuvAda dete haiN| prakAzana vyavasthA ke lie vidyApITha ke pravaktA DaoN0 zrIprakAza pANDeya bhI dhanyavAda ke pAtra haiN| utkRSTa kampojiMga ke lie zrI ajaya kumAra cauhAna, saritA kampyUTarsa evaM surucipUrNa mudraNa ke lie ratnA priNTiga varksa, vArANasI ke bhI hama AbhArI hai| bhUpendranAtha jaina mAnada saciva pArzvanAtha vidyApITha . vArANasI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA pR.saM. . i-ix 1-34 35-60 krama saMkhyA prAkkathana . DaoN0 azoka kumAra siMha bhUmikA : niyukti sAhitya : eka punarcintana prophesara sAgaramala jaina prathama adhyAya : chedasUtra aura dazAzrutaskandha Agama grantha 35, Agama praNayana 36, cheda-- zabda-vyutpatti 39, uttamatA 39, nAmakaraNa 39, chedasUtra saMkhyA 40, sAmAnya viSaya-vastu 41, dazAzruta skandha : paricaya - kAlika grantha 41, racanA-prakRti 42, racanAkAla 42, viccheda 42, srota 43, viSaya-vastu 43, viSaya-vastu mahattva 51, dazAoM kA paurvAparya evaM sAmajasya 52, vyAkhyA sAhitya 53, prakAzana 54, kalpasUtra - vyAkhyA sAhitya 55, prakAzana 56| dvitIya adhyAya : niyukti-saMracanA aura dazAzrutaskandhaniyukti niyukti-saMracanA 61, nikSepa siddhAnta aura niyukti sAhitya 62, dazAzrutaskandha niyukti saMracanA 68, pratipAdya 68 tRtIya adhyAya : chanda-dRSTi se dazAzrutaskandha niyukti : pATha nirdhAraNa samAntara gAthAyeM 99 caturtha adhyAya : dazAzrutaskandha niyukti meM iGgita dRSTAnta 1. adhikaraNa sambandhI dviruktaka dRSTAnta 120, 2. campAkumAra nandI yA anaGgasena dRSTAnta 122, 3. bhRtya dramaka vRttAnta 138, 4. krodha kaSAya viSayaka maruka dRSTAnta 140, 5. mAnakaSAya 61-79 80-118 119-148
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra prAkRtamUla-saMskRta chAyA - hindI anuvAda gAthAnukramaNikA : : viSayaka atyahaGkAriNI bhaTTAdRSTAnta 141, 6. mAyA kaSAya viSayaka pANDurAryA dRSTAnta 144, 7. lobha kaSAya viSayaka AryamaGgu dRSTAnta 146 / zabdAnukramaNikAH sandarbhagranthasUcI : 149-152 153-191 192-196 197-209 210-214
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana prAcIna mUla granthoM kI suspaSTatA hetu vyAkhyA sAhitya kI racanA bhAratIya manISiyoM kI prAcIna paramparA rahI hai / grantha meM pratipAdita gUr3ha zabdoM ke samyak artha ko spaSTa karane ke lie grantha kI prAmANika vyAkhyAoM kA adhyayana bahuta upayogI hI nahIM balki anivArya bhI hai| jaina paramparA ke ardhamAgadhI Agama sAhitya para racI gaI vyAkhyAoM - vizeSata: prAkRta bhASA meM nibaddha niyukti, bhASya Adi sAhitya kA adhyayana, AgamoM meM nihita gUDhArtha ko samajhane ke lie Avazyaka hai / inako sugama banAne ke lie inake anuvAda aura samIkSAtmaka adhyayana kI jarUrata hai| jainAgamoM kA sampAdana, anuvAda evaM adhyayana bhAratIya aura videzI donoM vidvAnoM dvArA paryApta saMkhyA meM prakAza meM AyA hai / Agama ke aGga, upAGga, mUlasUtra chedasUtra aura cUlikAsUtra ke aneka saMskaraNa upalabdha haiN| niryuktiyoM bhASyoM, cUrNiyoM tathA TIkAoM ke apane-apane mUla granthoM ke sAtha tathA kucha svatantra saMskaraNa bhI milate haiN| parantu Agamika vyAkhyAoM ke anuvAda kA nagaNya prayAsa huA hai| kisI niyukti kA hindI anuvAda abhI taka prakAza meM nahIM AyA hai| Agamika vyAkhyA sAhitya-niryukti, bhASya, cUrNi kI upekSA kI ora saGketa karate hue sva0bI0ke0khaDabaDI ne saTIka TippaNI kI hai ki- "The state of knowledge of the other three classes was so poor that even scholar like Jacobi at times confounded Bhasya and Curni, and Jarl Charpentier rather conjectured the curni as mertical. The Niryukti, the first type of exegetical literature being long ago ignored by the later Sanskrit Commentators (Tikakara) by dropping them from their works, likewise had received scant attention in our days (Aspects of Jaingy, Vol.III. P.V., p. 27 ). isIlie niyukti sAhitya ke anuvAda kA kArya Arambha kiyaa| isa krama meM chedasUtra dazAzrutaskandha para bhadrabAhu dvArA nibaddha dazAzrutaskandhaniryukti kA hindI anuvAda, saMskRta chAyA evaM adhyayana ke sAtha prathama prayAsa ke rUpa meM prastuta hai / sAmAnya rUpa se niryukti aura vizeSa rUpa se dazAzrutaskandhaniryukti para kiye gaye kAryoM kA pUrvAvalokana karane para jJAta hotA hai ki isa niryukti para svatantra lekha bhI nahIM prApta hote haiN| isake do prakAzita saMskaraNa avazya milate haiN| AdaraNIyA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana sAdhvI samaNI kusumaprajJA, (lADanUM) ne isa niyukti kA sampAdana kiyA hai parantu abhI vaha prakAzita nahIM hai| vyavahArabhASya (lADanUM 1996) meM prApta prayukta granthoM kI sUcI se sUcanA milatI hai ki unhoMne dazavaikAlika, uttarAdhyayana, AcArAja aura sUtrakRtAGganiyukti bhI sampAdita kiyA hai parantu inakA prakAzana nahIM huA hai| niyukti sAhitya para adyAvadhi kiye gaye kucha pramukha kAryoM, zodhalekhoM aura nibandhoM kA vivaraNa isa prakAra hai- prasiddha jarmana vidvAn Ernst Leuman kI enfa Dasvaikalika Sutra und niryukti auf ihren erzahlungsge halt untersucht und herausgegeben, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft 46, 1892, Ueber die Avasyaka Literature'Leide 1895, Die Avasyaka - Erzahlungen"Leipzig 1897, yuvA phreMca viduSI suzrI nalinI balavIra kA Avasyaka Studien; Bd 1, Stuttgart 1993, jarmana vidvAn B. Bolee kA do bhAgoM meM kramaza: 1977 aura 1988 meM Studien Zum Suyagad, Wiesbaden 7791 'Materials for an edition and study of the Pinda and Ogha Nijjutties of the Svetambara tradition' Stuttgart a bhAgoM meM 1991 aura 1994 upalabdha hote hai| niyukti para prApta lekhoM meM e0ema0 ghATage ke aMgrejI meM prakAzita do lekha kramaza: dazavakAlikaniyukti aura sUtrakRtAGganiyukti para 'iNDiyana hisTArikala kvArTaralI ke gyArahaveM (1935) aura bArahaveM (1936) khaNDa meM, muni puNyavijaya jI kA 'chedasUtrakAra ane niyuktikAra', mahAvIra jaina vidyAlaya rajata mahotsava smAraka grantha, bambaI, 1941, B.Bolee kA Khuddaga - Niyantijjam : 'an epitome of the Jaina doctrine' (Uttarajjhaya, 6), Journal of the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona, 1971, Ludwig Alsdorf of 'Jaina Exegetical Literature and the History of Jaina canon, Dr. A.N. Upadhye, Vol. 1977. AcArya devendra muni, jainAgama vyAkhyA sAhitya, jinavANI, varSa 35, aGka 1978, agaracanda nAhaTA, niyuktiyoM ke racanAkAla para punarvicAra Avazyaka, amarabhAratI, varSa 16, aGka 4, 1979, Adi ullekhanIya haiN| pArzvanAtha vidyApITha se prakAzita bI0ke0khaDabaDI, Reflections on the Jaina exegetical literature, Aspects of Jainology, Vol. 3, 1991. aura DaoN0 zrIprakAza pANDeya, niyukti sAhitya : eka paricaya, aispekTsa oNva jainAlAjI khaNDa 5, 1995, aura pro. sAgaramala jaina, niyukti sAhitya : eka punarcintana, indradinnasari abhinandana grantha, vijayAnandasUri sAhitya prakAzana phAuNDezana, pAvAgar3ha, 1996, bhI ullikhita kiye jA sakate hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana niyukti sAhitya para pUrva meM kiye gaye kAryoM kA vivaraNa dene ke pazcAt niyukti-saMkhyA, racanA-kAla, racanA-krama aura kartA para vicAra Avazyaka hai| prophesara sAgaramala jaina dvArA likhita zodhalekha 'niyukti sAhitya : eka punarcintana' isa kRti kI bhUmikA ke rUpa meM diyA gayA hai jisameM unhoMne ukta sabhI binduoM para gambhIratA se vicAra kiyA hai| isa krama meM unhoMne vidvAnoM dvArA prastuta vicAroM aura mantavyoM kI samIkSA prastuta karate hue apanI mAnyatA sthApita kI hai| ata: isa sambandha meM carcA kI AvazyakatA nahIM pratIta hotI hai| ___ ataH niyuktiyoM ke paricaya ke sandarbha meM niyukti zabda ke vyutpatyAtmaka artha, niyuktisaMracanA-svarUpa para jaina granthoM, zabdakozoM evaM jaina vidyA ke manISiyoM ke vivaraNa kI samIkSA prastuta hai - 'zabdaratnamahodadhi' (gujarAtI jaina zabdakoza) meM niyukti zabda kI vyutpatti nir+yuj+ktin pUrvaka batAyI gaI hai| vahA~ isakA artha ayogyapanA, bhinnatA aura bheda prApta hotA hai (pR. 1211) / 'pAiasahamahaNNavo' meM niyukti zabda kA artha vyAkhyA, vivaraNa aura TIkA ullikhita hai (pR. 396) / ardhamAgadhI DikzanarI meM isa zabda ke do artha prApta hote haiM- (1) sUtra ke artha kI vizeSa rUpa se yukti . lagAkara ghaTanA karanA aura (2) sUtra ke artha ko yukti darzAne vAlA vAkya athavA grnth| koza grantha jaina lakSaNAvalI meM bhI Avazyakaniyukti aura mUlAcAra ke AdhAra para niyukti zabda ke do vyutpatyAtmaka artha saGkalita kiye gaye haiM(1) 'ni' kA artha nizcaya yA adhikatA hai tathA 'yukta' kA artha sambaddha hai| tadanusAra jo jIvAjIvAdi tattvasUtra meM nizcaya se yA adhikatA se prathama hI sambaddha haiM, una niryukta tattvoM kI jisake dvArA vyAkhyA kI jAtI hai use niryakti kahA jAtA hai| (2) niyukti meM 'ni' kA artha niravaya yA sampUrNa tathA 'yukta' kA artha sambaddha hai| tadanusAra abhISTa tattva ke upAya ko niyukti jAnanA caahie| AgamaTIkAkAra malayagiri ne isakA artha 'sUtroM kI vyAkhyA' kiyA hai (bhAga 2, pR. 623) / niyukti kI ina vyAkhyAoM se asahamata DaoN0vebara ne sujhAva diyA ki 'nijjutti' ko nirukti kA bigar3A huA rUpa mAnanA cAhie, jisakA saMskRta rUpa nirukti hogA, jo vaidika vAGmaya meM prasiddha hai| lekina e0ema0ghATage ne isa sujhAva ko pUrNatayA asvIkAra kara diyA hai| ApakA abhimata hai ki nijjutti se nirukti ke saMkramaNa kI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI hai tathA yaha sujhAva hai ki niyuktikAra nirukta aura niryakti ko pUrNatayA pRthak rakhanA cAhate the| dazavakAlikaniyukti meM nirukta aura niyukti donoM zabdoM kA ullekha milatA hai| isameM nirukta, niyukti kA eka aMza batAyA gayA hai| (i.hi kvArTaralI, khaNDa 11, pR. 628)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana niyukti kI eka vyutpatti zANTiyara ne bhI sujhAyI hai unake anusAra vartamAna niyukti sAhitya AgamoM kI prathama vyAkhyA nahIM hai, balki gadya meM praNIta vizAlakAya Agamika vyAkhyAoM se gAthA aMza ke rUpa meM uddhRta hai| unakI viSaya-vastu ko saMkSipta karate hue tathA una gadya-nibaddha Agamika vyAkhyAoM ke AdhAra para granthoM kA vAcana karAne vAle upAdhyAyoM kI smRti meM sahAyaka the| isa ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki maulika vRttiyoM se niyuhita hone ke kAraNa inheM nijjutti kahA jA sakatA hai| parantu yaha vyAkhyA bhI santoSajanaka nahIM hai kyoMki ukta gadyAtmaka vyAkhyA granthoM kA astitva pramANita nahIM kiyA jA sktaa| (I.hi.kvArTaralI, khaNDa 11, pR. 628) isa prakAra yaha kahA jA sakatA hai ki niyukti zabda kI sarvasammata vyAkhyA abhI taka prastuta nahIM kI jA sakI hai| parantu itanA nizcita hai ki niyukti vizuddha rUpa se jainoM kI apanI viziSTatA rahI hai aura vyAkhyA paddhati ke kSetra meM jainoM kA viziSTa avadAna hai| ela0alsaDorpha kA abhimata atyanta prAsaGgika hai- no doubt the exclusive invention of the Jaina scholars and their most original contribution to scholastic research" (Aspects of Jainology 3, p. 28).. __jahA~ taka niyukti ke avayavoM yA ghaTakoM kA prazna hai isakA sarvAdhika mahattvapUrNa avayava nikSepa rahA hai| nikSepa siddhAnta ke dvArA vivecya zabdoM kA artha nirdhAraNa isakA mukhya prayojana rahA hai| svayaM niyuktikAra ne isa prayojana ko spaSTa ullikhita kiyA hai- eka zabda ke kaI artha hote haiM, unameM se kauna sA artha kisa prasaGga meM upayukta hai| bhagavAn mahAvIra ke upadezakAla meM kisa zabda se kauna sA artha sambaddha rahA hai, Adi bAtoM ko dRSTi meM rakhakara, samyak artha-nirNaya tathA mUlasUtra ke zabdoM ke sAtha sambaddha sthApita karanA niyukti kA uddezya hai| (A0ni0, 88) ___ mUla grantha ke zIrSaka, isake adhyayanoM ke zIrSaka tathA kucha anya viziSTa zabdoM kI nikSepa paddhati dvArA vyAkhyA kI gaI hai| niyukti meM vivecana ke isa svarUpa ko alsaDorpha ne isa prakAra abhivyakta kiyA hai- Niksepa is applied first to the title of the canonical work to be explained, if this title is a compound one, to each of its constitutents, subsequently to the titles of each chapter and sub sections, lastly, perhaps to a few key words of the sutra text : (Journal, Baroda, XXII, 1973.) niyuktiyoM meM nikSepa ke alAvA kucha viziSTa zabdoM kA ekArtha tathA niruktavyutpattiparaka artha bhI batAyA gayA hai| niyukti meM dRSTAnta kathAoM kI sUcI bhI dI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana gaI hai| ina cAroM ke atirikta kahIM-kahIM cune viSayoM kA pratipAdana bhI kiyA gayA hai| niyukti sAhitya ke varNya-viSaya ke sandarbha meM dazavakAlikaniyukti ke pratipAdya ke sandarbha meM diyA gayA ghATage kA abhimata anya niyuktiyoM ke viSaya meM bhI kAphI hada taka prAsaGgika hai- Therein, it is stated that usually the topics discussed in a Niryukti are : Niksepa or application (2) Nirukt or etymology; (3) Ekartha or synonyms (4) Linga or Characteristics and Pancanvaya or Pagical discussion about the various objects chosen for the purpose of comment. This list can further be supplemented with other topics as the author of the work, the cause of its writing, the people wordhy of having it and the meaning of the sutras. (I.H.Q., 11, p. 630). isa prakAra AgamoM kI vyAkhyA paddhati ke rUpa meM prAkRta gAthA meM nibaddha prAcInatama kRti niyukti jainAcAryoM kI bhAratIya vidyA ko viziSTa avadAna hai| . jaina dharma meM AcAra-zuddhi para atizaya bala diyA gayA hai| chedasUtra zramaNAcAra ke vidhi-niSedha paraka granthoM kA pratinidhitva karate haiN| mukhya rUpa se ina chedasUtroM meM zramaNoM kI vividha AcAra saMhitAoM tathA apavAda mArgoM kA pratipAdana hai| sAmAnyata: Aja inakI saMkhyA cha: mAnI jAtI hai| racanA kI prakRti kI dRSTi se kucha chedasUtra nirvRhita Agama mAne jAte haiN| nirvRhita Agama ve grantha haiM jinake kartA jJAta haiM aura jisa grantha ke AdhAra para ye nirmita haiM arthAt ve srota bhI jJAta haiN| chedasUtra dazAzrutaskandha zrutakevalI caturdaza pUrvadhara AcArya bhadrabAhu (I0pU0prathama zatAbdI) praNIta mAnA jAtA hai| ise dazA, AyAradasA aura dazAzruta nAma se jAnA jAtA hai| yaha navama pratyAkhyAna pUrva se nirvRhita hai| isakA vargIkaraNa 'dasA' meM kiyA gayA hai, jinakI saMkhyA dasa hai| mUlata: gadya meM nibaddha isakA grantha parimANa 1380 granthAna hai, (jai0sA0 bR0i0,bhAga 1, pR034) isameM bIca-bIca meM paJcama aura navama dazA meM kramaza: 17 aura 39 gAthAyeM bhI milatI haiN| (navasuttANi, laaddnuuN)| __ jaina paramparA yaha mAnatI hai ki vartamAna kalpasatra kisI samaya isakI AThavIM dazA rahA hai| isakA grantha-parimANa 1256 hai| isameM bhI adhikAMza gadya hai| yatra-tatra prApta gAthAoM kI saM0 27 ke Asa-pAsa hai| isa dazA taskandha para nibaddha niyukti meM 141 gAthAyeM prApta hotI haiM (lAkhAbAvala sNskrnn)| mUlagrantha ke dazA meM vargIkaraNa se bhinna niyukti kA vargIkaraNa 'adhyayana' zIrSaka meM hai| Aja upalabdha niyuktiyoM meM yaha laghutama hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana AThavA~ paryuSaNAkalpa adhyayana sabase bar3A (67 gAthA) hai jabaki pA~caveM cittasamAdhi meM mAtra eka gAthA hai| chedasUtra dazAzrutaskandha aura dazAzrutaskandhaniyukti Adi ke viSaya meM katipaya jJAtavya tathyoM kA ullekha karane ke pazcAt prastuta kRti dazAzrutaskanthaniyukti : eka adhyayana kA paricaya prastuta hai| isameM do bhAga haiM- prathama bhAga meM cAra adhyAya aura upasaMhAra hai, dUsare bhAga meM mUla prAkRta gAthAyeM, unakI saMskRta chAyA tathA hindI anuvAda hai| prathama adhyAya 'chedasUtrAgama aura dazAzrutaskandha' meM jaina Agama granthoM kI sUcI, chedasUtra ke rUpa meM Agama vargIkaraNa kI aitihAsika pRSThabhUmi, 'cheda' zabda kA vyutpattiparaka artha, chedasUtra kI utkRSTatA, chedasUtra nAmakaraNa kA kAraNa, unakI saMkhyA aura sAmAnya rUpa se chedasUtroM kI viSaya-vastu kA pratipAdana kiyA gayA hai| sAtha hI chedasUtra dazAzruta kA paricaya dete hue isakI racanA-prakRti, racanAkAra, racanAkAla, viccheda tathA pratipAdya ke sambandha meM paricaya dete hue viSaya-vastu ke mahattva tathA dasoM dazAoM ke paurvAparya aura paraspara sAmaJjasya para prakAza DAlA gayA hai| isa adhyAya meM hI dazAzrutaskandha para praNIta vyAkhyA sAhitya, isake prakAzita saMskaraNa tathA aSTama dazA 'paryuSaNAkalpa' athavA kalpasUtra para svatantra rUpa se praNIta vyAkhyA sAhitya evaM svatantra prakAzita saMskaraNoM kA paricaya diyA gayA hai| dvitIya adhyAya 'niyukti saMracanA aura dazAzrutaskandha niyukti' meM niyukti ke cAra pramukha ghaTakoM- nikSepa, ekArtha, nirukta aura dRSTAnta ke svarUpa kA ullekha karate hue isake pramukha ghaTaka nikSepa ke bheda-prabhedoM para prakAza DAlA gayA hai| zvetAmbara paramparA ke anuyogadvAra aura digambara paramparA ke SaTkhaNDAgama meM nikSepa ke bheda-prabhedoM kA sambhavata: sarvAdhika vistAra se ullekha hai| ata: ina donoM granthoM ko AdhAra banAkara tulanAtmaka vargIkaraNa prastuta kiyA gayA hai| ghaTakoM kI dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti kI saMracanA para prakAza DAlane ke pazcAt isake viSaya-vastu kA saMkSipta vivaraNa isake adhyayanoM ke krama se diyA gayA hai| tRtIya adhyAya 'chanda-dRSTi se dazAzrutaskanyaniyukti : pATha-nirdhAraNa' meM isakI gAthA saMkhyA ke sandarbha meM prApta matabhedoM kI samIkSA kI gayI hai| AThaveM paryuSaNAkalpa adhyayana kI 67 gAthAoM ke sthAna para nizIthasUtrabhASya meM 'imA NijjuttI' kahakara uddhRta isa adhyayana kI 72 gAthAoM kI prApti ke sandarbha meM vivecana kiyA gayA hai| pATha-nirdhAraNa ke krama meM isa niyukti kI gAthAoM kA chanda
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana vii kI dRSTi se adhyayana kiyA gayA hai| jo gAthAyeM chanda-dRSTi se zuddha nahIM hai unameM apekSita saMzodhana sujhAye gaye haiN| ina saMzodhanoM ke lie jaina vAGmaya meM anyatra isa niyukti kI jo samAntara gAthAyeM prApta hotI hai unakA saGgraha kiyA gayA hai| sambaddha gAthAoM ke pATha-bhedoM kA tulanAtmaka vivecana kara apekSita pAThoM kA sujhAva diyA gayA hai| caturtha adhyAya 'dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta' hai| dharmakathAoM kA saMkSipta rUpa- mAtra eka-do gAthAoM meM kathA ke mukhya binduoM tathA ghaTanAoM ke saGketa hI niyukti meM prApta hote haiN| usakA pUrNa svarUpa paravartI cUrNi sAhitya meM upalabdha hotA hai| isa adhyAya meM cUrNiyoM- vizeSata: nizIthasUtrabhASyacUrNi aura dazA taskanyacUrNi meM prApta kathA ke mUla pATha diye gaye haiM tathA cUrNipAThoM ke AdhAra para hindI meM sArAMza prastuta kiyA gayA hai| - niyukti meM adhikaraNa arthAt pApa ke duSpariNAma, kSamA kA mAhAtmya aura cAroM kaSAyoM- krodha, mAna, mAyA aura lobha ke duSpariNAmoM ko batAne vAlI kathAoM ko dRSTAnta rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| ina kathAoM kA mantavya zramaNa-zramaNI varga aura zrAvaka-zrAvikA varga ko adhikaraNa, kaSAyAdi se virata rahane, kSamA Adi dharmoM kA pAlana karane kI preraNA denA hai| dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana ke cAroM adhyAyoM kA niSkarSa upaMsahAra ke rUpa meM prastuta hai| pustaka ke anta meM gAthAnukramaNikA, zabdAnukramaNikA aura sandarbhagrantha-sUcI dI gaI hai| apanI isa prathama pustaka prakAzana kI belA meM maiM sarvaprathama apanI mAtA svargIyA zivakumArI devI evaM pitA sva0 haridvAra siMha ko zraddhAJjali arpita karatA hU~ jinakI puNyasmRti hamAre lie pratikSaNa preraNAdAyinI hai| tatpazcAt una vidvAnoM ke prati sAdara bhAva se natamastaka hU~ jinhoMne pUrva meM isase pratyakSa yA apratyakSa rUpa se sambandhita viSayoM para granthoM tathA zodha lekhoM ke mAdhyama se prakAza DAlA hai aura jinake adhyayana aura upayoga kA mujhe avasara prApta huA hai| __ jaina vidyA ke zIrSastha vidvAn paramAdaraNIya padmabhUSaNa paM0 dalasukha bhAI mAlavaNiyA jI kI yaha preraNA ki jaina adhyayana ko vyApaka banAne ke lie 'prAkRta evaM saMskRta meM nibaddha jaina pANDulipiyoM kA sampAdana evaM mUla granthoM kA anuvAda evaM adhyayana
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ viii dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana bahuta Avazyaka hai', niyukti sAhitya kA anuvAda Arambha karane ke mUla meM hai| isa avasara para unako sAdara namana hai| ___maiM paramAdaraNIya pro0sAgaramala jaina, nidezaka, pArzvanAtha vidyApITha kA bahuta AbhArI hU~, jinhoMne isa grantha ke anuvAda kI saharSa svIkRti hI nahIM pradAna kI balki anuvAda ke samaya apane bahumUlya sujhAva diye evaM sahayoga ke lie sadaiva upalabdha rhe| isa grantha kI bhUmikA ke rUpa meM apane uccakoTi ke zodha lekha 'niyukti sAhitya : eka punarcintana' ko prakAzita karane kI saharSa svIkRti dekara unhoMne mujha para mahatI kRpA kI hai aura isa kRti kI garimA meM vRddhi kiyA hai| maiM apane paramapUjya guru prophesara sureza candra pANDe, pUrva adhyakSa, saMskRta vibhAga, ilAhAbAda vizvavidyAlaya evaM prAkRta bhASA evaM sAhitya vibhAga, pArzvanAtha vidyApITha ko namana karatA hU~ jinakA AzIrvAda mere lie satat preraNA kA srota evaM mArgadarzaka rahA hai| niyukti kI sampUrNa gAthAoM kI saMskRta chAyA kA saMzodhana unake dvArA kiyA gayA hai| jaina vidyA ke agraNI vidvAn prophesara ema0e0 DhAkI, DAyarekTara, amerikana iMsTIcyUTa, rAmanagara ke bhI bahumUlya sujhAva AzIrvAda rUpa meM sadaiva prApta hote rahe haiM, ise maiM apanA sadbhAgya mAnatA huuN| ___ prAcIna granthoM kA chanda kI dRSTi se pATha-nirdhAraNa ke lie udayapura saGgoSThI (prakIrNaka sAhitya manana aura mImAMsA) meM prAkRta ke mUrdhanya vidvAn pro0ke0 Ara0candra, pUrva adhyakSa, prAkRta vibhAga, gujarAta vizvavidyAlaya, ahamadAbAda dvArA prastuta zodha lekha 'chanda kI dRSTi se prakIrNakoM kA pATha nirdhAraNa' se preraNA milI isake lie maiM unakA sadaiva AbhArI rhuuNgaa| ___isI krama meM maiM mAnya bhAI DaoN.jitendra bI0 zAha, nidezaka zAradAbena cImana bhAI ejUkezanala risarca senTara, ahamadAbAda ke prati bhI hArdika AbhAra vyakta karatA huuN| DaoN0 zAha ne dazAzrutaskandhaniyukti ke samAntara gAthAoM kI seNTara meM upalabdha sUcI bhejI jisase samAntara gAthAoM ke saGkalana meM bar3I suvidhA milii| vahA~ isa sUcI ko kampyUTara se taiyAra karane meM DaoN0 zrIprakAza pANDeya, pravaktA, pArzvanAtha vidyApITha (tatkAlIna zodhAdhikArI, zAradAbena) kI ahama bhUmikA rahI, ata: unheM bhI dhanyavAda detA huuN| isa niyukti 'mUla' kI zabdAnukramaNikA banAne meM merI bar3I beTI aditi ne bhI sahayoga kiyA ata: maiM use AzIrvAda detA huuN|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ix prAkkathana maiM pArzvanAtha vidyApITha kI prabandha samiti ke mAnada saciva mAnanIya zrI bhUpendra nAtha jaina aura saMyukta saciva AdaraNIya zrI indrabhUti barar3a kA bhI kRtajJa hU~ jinhoMne isa kRti ke prakAzana kI svIkRti dekara ise prakAza meM lAne kA mArga prazasta kiyaa| maiM pArzvanAtha vidyApITha ke apane sahayogiyoM pravaktAgaNa DaoN0 zivaprasAda, DaoN0 zrIprakAza pANDeya, DaoN0 vijaya kumAra, DaoN0 sudhA jaina aura DaoN0 asIma kumAra mizra (zodha adhyetA ) se samaya-samaya para prApta sahayoga ke lie dhanyavAda jJApita karatA huuN| DaoN0 zrIprakAza pANDeya ne grantha prakAzana kI samucita vyavasthA kA dAyitva vahana kiyA ata: unheM punaH dhanyavAda detA huuN| grantha-lekhana ke Arambha se hI vidyApITha pustakAlaya ke prabhArI zrI oma prakAza siMha ne samaya-asamaya pustakoM ko upalabdha karAkara jo sahayoga kiyA usake lie unheM dhanyavAda detA huuN| maiM zrI rAkeza kumAra siMha ke prApta sahayoga kA bhI smaraNa karanA cAhU~gA jinhoMne Avazyaka chAyA prati Adi tatparatA se upalabdha kraayaa| isa grantha kI akSara-sajjA zrI ajaya kumAra cauhAna, 'saritA kampyUTarsa', auraMgAbAda, vArANasI ne kI aura mudraNa kArya 'ratnA priNTiga varksa' kamacchA, vArANasI ne kiyA hai etadartha hama una donoM logoM ke prati AbhArI haiN| DaoN0 azoka kumAra siMha
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA niyukti sAhitya : eka punarcintana pro0 sAgaramala jaina jisaprakAra veda ke zabdoM kI vyAkhyA ke rUpa meM sarvaprathama nirukta likhe gaye usI prakAra sambhavata: jaina paramparA meM AgamoM kI vyAkhyA ke lie sarvaprathama niyuktiyoM kI racanA huii| niyukti jainAgamoM kI prAcInatama vyAkhyA hai| isake pazcAt bhASya, cUrNi, saMskRta TIkA aura TabbA arthAt prAcIna maru-gurjara meM nibaddha Agamika zabdoM ke artha kA krama AtA hai| yahI nahIM Adhunika kAla meM bhI hindI, gujarAtI evaM aMgrejI bhASA meM AgamoM para vyAkhyA sAhitya likhA jAtA rahA hai| suprasiddha jarmana vidvAn zANTiyara 'uttarAdhyayanasUtra' (upazAlA, pR.50) kI bhUmikA meM niyukti ko paribhASita karate hue likhate haiM 'niyuktiyA~ mukhya rUpa se kevala sambandhita grantha kI viSayasUcI kA kAma karatI haiM aura ve sabhI vistArayukta kathAoM ko saMkSepa meM ullikhita karatI haiN| 'anuyogadvArasUtra' meM niyuktiyoM ke tIna vibhAga kiye gaye haiM 1. nikSepa-niyukti- isameM nikSepoM ke AdhAra para pAribhASika zabdoM kA artha spaSTa kiyA jAtA hai| 2. upodghAta-niyukti- isameM Agama meM varNita viSaya kA pUrvabhUmikA ke rUpa meM spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai| 3. sUtrasparzika-niyukti- isameM Agama kI viSaya-vastu kA ullekha kiyA jAtA hai| pro.ghATage ne (iNDiyana hisTArikala kvArTaralI, khaNDa 12, pRSTha 270) niyuktiyoM ko nimna tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA hai 1. zuddha-niyuktiyA~- jinameM kAla ke prabhAva se kucha bhI mizraNa na huA ho, jaise AcArAGga aura sUtrakRtAGga kI niyuktiyaaN| 2. mizrita kintu vyavacchedya niyuktiyA~- jinameM mUlabhASyoM kA sammizraNa ho gayA hai, tathApi ve vyavacchedya haiM, jaise dazavakAlika aura AvazyakasUtra kI niyuktiyaaN|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana 3. bhASya mizrita-niyuktiyA~-ve niyuktiyA~ jo Ajakala bhASya yA bRhadbhASya meM hI samAhita ho gayI haiM aura una donoM ko pRthak kara pAnA kaThina hai, jaise nizItha Adi kI niyuktiyaaN| __ niyuktiyoM meM vastuta: Agama ke pAribhASika zabdoM evaM viSayoM ke artha ko sunizcita karane kA prayatna huA hai| ye ati saMkSipta haiM, inameM mAtra Agamika zabdoM evaM viSayoM ke artha-saGketa haiN| bhASya aura TIkAoM ke mAdhyama se hI ina zabdoM evaM viSayoM ko samyak prakAra se samajhA jA sakatA hai| jaina AgamoM para praNIta niyuktiyA~ prAkRta gAthAoM meM haiN| Avazyakaniyukti meM niyukti zabda kA artha aura niyuktiyoM kA prayojana batAte hue kahA gayA hai- "eka zabda ke aneka artha hote haiM, ata: kauna sA artha kisa prasaGga meM upayukta hai, yaha nirNaya Avazyaka hotA hai| mahAvIra ke upadeza ke AdhAra para likhita Agamika granthoM meM kisa zabda kA kyA artha hai, ise spaSTa karanA hI niyukti kA prayojana hai|'' dUsare zabdoM meM niyukti jaina paramparA ke pAribhASika zabdoM kA spaSTIkaraNa hai| jaina paramparA meM aneka zabda vyutpattiparaka artha meM gRhIta na hokara pAribhASika artha meM gRhIta haiM, jaise astikAyoM ke prasaGga meM dharma evaM adharma zabda, karma siddhAnta ke sandarbha meM karma zabda evaM syAdvAda meM prayukta syAt shbd| AcArAGga meM 'daMsaNa' (darzana) zabda kA jo artha hai, uttarAdhyayana meM usakA vahI artha nahIM hai| darzanAvaraNa meM darzana zabda kA jo artha hai vahI artha darzanamoha ke sandarbha meM nahIM hai| ata: Agama granthoM meM prasaGgAnusAra zabda kA artha kA nirdhAraNa karane meM niyuktiyoM kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai| niyuktiyoM kI vyAkhyA zailI kA AdhAra mukhya rUpa se jaina paramparA meM pracalita nikSepa paddhati rahI hai| jaina paramparA meM vAkyArtha kA nizcaya nayoM ke AdhAra para evaM zabdArtha kA nizcaya nikSepoM ke AdhAra para hotA hai| nikSepa cAra haiM- nAma, sthApanA, dravya aura bhaav| ina cAra nikSepoM ke AdhAra para eka hI zabda ke cAra bhinna artha ho sakate haiN| nikSepa paddhati meM zabda ke vividha sambhAvita arthoM kA ullekha kara unameM se aprastuta artha kA niSedha kara prastuta artha kA grahaNa kiyA jAtA hai| udAharaNa ke rUpa meM Avazyakaniyukti ke prArambha meM abhinibodha jJAna ke cAra bhedoM ke ullekha ke pazcAt unake arthoM ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki arthoM (padArthoM) kA grahaNa avagraha hai evaM unake sambandha meM cintana IhA hai| isIprakAra niyuktiyoM meM kisI zabda ke paryAyavAcI- ekArthaka zabdoM kA bhI saGkalana kiyA gayA hai, jaiseAbhinibodhika zabda ke paryAya-IhA, apoha, vimarza, mArgaNA, gaveSaNA, saMjJA, smRti, mati evaM prjnyaa|' niyuktiyA~ AgamoM ke mahattvapUrNa pAribhASika zabdoM ke arthoM
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA ko spaSTa karatI haiM evaM AgamoM ke vibhinna adhyayanoM aura uddezakoM kA saMkSipta vivaraNa bhI detI haiN| yadyapi isaprakAra kI pravRtti sabhI niyuktiyoM meM nahIM hai, phira bhI unameM AgamoM ke pAribhASika zabdoM ke artha tathA unakI viSaya-vastu kA ati saMkSipta paricaya prApta ho jAtA hai| pramukha niyuktiyA~ ___ Avazyakaniyukti meM niyuktikAra ne nimna dasa niyuktiyoM ke likhane kI pratijJA kI thI 1. Avazyakaniyukti 2. dazavaikAlikaniyukti 3. uttarAdhyayananiyukti 4. AcArAGganiyukti * 5. sUtrakRtAGganiyukti 6. dazAzrutaskandhaniyukti 7. bRhatkalpaniyukti 8. vyavahAraniyukti 9. sUryaprajJaptiniyukti 10. RSibhASitaniyukti vartamAna meM ATha niryaktiyA~ hI upalabdha haiM, antima do anupalabdha haiN| Aja yaha nizcaya kara pAnA ati kaThina hai ki ye antima do niyuktiyA~ likhI bhI gayIM yA nhiiN| aisA koI nirdeza upalabdha nahIM hotA, jisake AdhAra para yaha kahA jA sake ki kisI kAla meM ye niyuktiyA~ rahIM aura bAda meM vilupta ho gyiiN| yadyapi maine apanI RSibhASita kI bhUmikA meM yaha sambhAvanA vyakta kI hai ki vartamAna 'isImaNDalatyu' sambhavataH RSibhASitaniyukti kA parivartita rUpa ho, kintu isa sambandha meM nirNayAtmaka rUpa se kucha bhI kahanA kaThina hai| ina donoM niyuktiyoM ke astitva-anAstitva ke sandarbha meM hamAre sAmane nimna vikalpa ho sakate haiM 1. yadi ina dasoM niyuktiyoM ke kartA eka hI vyakti haiM aura unhoMne ina niyuktiyoM kI racanA Avazyakaniyukti meM ullikhita krama meM kI hai to sambhava hai ki ve apane jIvanakAla meM ATha niyuktiyoM kI hI racanA kara pAyeM hoM, antima do kI racanA nahIM kara pAyeM hoN| 2. dUsare, granthoM ke mahattva ke kAraNa ina dasoM Agama granthoM para niyukti likhane kI pratijJA niyuktikAra ne kara lI ho kintu sUryaprajJapti meM jaina-AcAra maryAdAoM ke pratikUla kucha ullekha aura RSibhASita meM nArada, maGkhaligozAla Adi evaM jaina paramparA ke lie vivAdAspada vyaktiyoM ke ullekha dekhakara usane ina para niyukti likhane kA vicAra sthagita kara diyA ho| .
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana 3. yaha bhI ho sakatA hai ki ina donoM granthoM para niyuktiyA~ likhI gayI hoM kintu vivAdita viSayoM kA ullekha hone se ina niyuktiyoM ko paThana-pAThana se bAhara rakhA gayA ho aura phalataH upekSA ke kAraNa kAlakrama meM ve vilupta ho gayI hoM / yadyapi yahA~ eka zaGkA yaha ho sakatI hai ki yadi jaina AcAryoM ne vivAdita hote hue bhI ina donoM granthoM ko saMrakSita rakhA to unhoMne inakI niyuktiyoM ko saMrakSita karake kyoM nahIM rakhA? 4 4. eka anya vikalpa yaha bhI ho sakatA hai ki darzanaprabhAvaka grantha ke rUpa meM mAnya govindaniryukti jisa prakAra vilupta ho gaI hai, usI prakAra ye niryaktiyA~ bhI vilupta ho gaI hoM / niyukti sAhitya meM uparokta dasa niryuktiyoM ke atirikta piNDaniryukti, oghaniyukti evaM ArAdhanAniryukti ko bhI samAviSTa kiyA jAtA hai| piNDaniryukti aura oghaniyukti koI svatantra grantha nahIM haiM / piNDaniryukti dazavaikAlika niyukti kA aura oghaniyukti Avazyakaniryukti kA eka aMza hai| ataH ina donoM ko svatantra niryukti grantha nahIM kahA jA sakatA hai| vartamAna meM ye donoM niyuktiyA~ apane mUla grantha se alaga hokara svatantra rUpa meM hI upalabdha hotI haiN| AcArya malayagiri ne piNDaniryukti ko dazavaikAlikaniryukti kA hI eka vibhAga mAnA hai, unake anusAra dazavaikAlika ke 'piNDeSaNA' nAmaka pA~caveM adhyayana kI niyukti ke vizada hone se usako vahA~ se pRthak kara piNDaniryukti nAma se eka svatantra grantha banA diyA gyaa| malayagiri spaSTa rUpa se kahate haiM ki jahA~ dazavaikAlikaniryukti ko granthakAra namaskArapUrvaka prArambha kiyA, vahIM piNDanuiryakti meM aisA nahIM hai, ataH piNDaniryukti svatantra grantha nahIM hai| dazavaikAlikaniryukti tathA Avazyakanuiryakti se inheM bahuta pahale hI alaga kara diyA gayA thaa| jahA~ taka ArAdhanAniryukti kA prazna hai, zvetAmbara sAhitya meM isake ullekha kA abhAva hai| pro0e0ena0 upAdhye ne bRhatkathAkoza kI apanI prastAvanA' (pR0 31) meM mUlAcAra kI eka gAthA para vasunandI kI TIkA ke AdhAra para isa niyukti kA ullekha kiyA hai, kintu ArAdhanAniryukti kI unakI yaha kalpanA yathArtha nahIM pratIta hotI hai| mUlAcAra ke TIkAkAra vasunandI evaM pro0e0ena0 upAdhye mUlAcAra kI ukta gAthA ke artha ko samyak prakAra se samajha nahIM pAye haiN| vaha gAthA nimna hai ArAhaNa Nijjutti maraNavibhattI ya saMgahatyudio / paccakkhANAvasaya dhammakahAo ya erisao / / (mUlAcAra, paJcAcArAdhikAra, 279 )
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA arthAt ArAdhanA, niyukti, maraNavibhakti, saGgrahaNIsUtra, stuti (vIrastuti), pratyAkhyAna (mahApratyAkhyAna, AturapratyAkhyAna), AvazyakasUtra, dharmakathA tathA aise anya granthoM kA adhyayana asvAdhyAya kAla meM kiyA jA sakatA hai| vastuta: mUlAcAra kI isa gAthA ke anusAra ArAdhanA evaM niyukti ye alaga-alaga svatantra grantha haiN| yahA~ ArAdhanA se tAtparya ArAdhanA nAmaka prakIrNaka athavA bhagavatI-ArAdhanA se tathA niyukti se tAtparya Avazyaka Adi sabhI niyuktiyoM se hai| ata: ArAdhanAniyukti kI kalpanA ayathArtha hai| ina dasa niyuktiyoM ke atirikta Arya govinda kI govindaniyukti kA bhI ullekha milatA hai, kintu yaha niyukti bhI vartamAna meM anupalabdha hai| isakA ullekha nandIsUtra, vyavahArabhASya, AvazyakacUrNideg evaM nizIthacUrNi11 meM milatA hai| isa niyukti kI viSaya-vastu kA uddezya mukhya rUpa se ekendriya arthAt pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspati Adi meM jIvana siddha karanA thaa| govinda nAmaka kartA AcArya ke AdhAra para hI isakA nAmakaraNa huA hai| kathAnakoM ke anusAra ye bauddha paramparA se jaina paramparA meM dIkSita hue the| merI dRSTi meM yaha niyukti AcArAGga ke prathama adhyayana aura dazavaikAlika ke caturtha SaDjIvanikAya adhyayana se sambandhita rahI hogii| isakA uddezya bauddhoM kI mAnyatA ke viruddha pRthvI, pAnI Adi meM jIvana kI siddhi karanA rahA hogaa| isI kAraNa isakI gaNanA darzana prabhAvaka grantha meM kI gayI hai| saMjJI zruta ke sandarbha meM isakA ullekha bhI yahI batAtA hai| 12 isIprakAra saMsaktaniyukti13 nAmaka eka aura niyukti kA ullekha milatA hai| isameM 84 AgamoM ke sambandha meM ullekha hai| isameM mAtra 94 gAthAe~ haiN| 84 AgamoM kA ullekha hone se vidvAnoM ne ise paryApta paravartI evaM visaGgata racanA mAnA hai| ata: ise prAcIna niyukti sAhitya meM parigaNita nahIM kiyA jA sakatA hai| isaprakAra vartamAna niyuktiyA~ dasa niyuktiyoM meM samAhita ho jAtI haiN| inake atirikta anya kisI niyukti nAmaka grantha kI jAnakArI hameM nahIM hai| dasa niyuktiyoM kA racanAkrama dasoM niyuktiyoM ke kartA ne inakI racanA eka krama meM kI hogii| nimna pramANoM ke AdhAra para yaha nizcita hotA hai ki Avazyakaniyukti meM ullikhita krama se hI inakI racanA huI thI 1. Avazyakaniyukti kI sarvaprathama racanA svata: siddha hai kyoMki isameM hI dasa niyuktiyoM kI racanA kI pratijJA kI gayI hai aura Avazyaka kA nAmollekha sarvaprathama huA hai|5 puna: Avazyakaniyukti kI nihnavavAda se sambandhita sabhI gAthAe~ (gAthA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana 778 se 784)16 uttarAdhyayananiyukti meM (gAthA 164 se 178) 17 prApta honA bhI yahI siddha karatA hai ki Avazyakaniyukti ke bAda hI uttarAdhyayananiyukti Adi anya niryuktiyoM kI racanA huI hai| Avazyakaniyukti ke bAda dazavaikAlikaniryukti kI racanA huI hai aura isake bAda pratijJAgAthA ke kramAnusAra anya niyuktiyoM kI racanA kI gii| isa kathana kI puSTi uttarAdhyayananiyukti ke sandarbhoM se hotI hai| 6 2. uttarAdhyayananiryukti gAthA 29 ke 'viNao puvvuddiTThA' arthAt vinaya ke sambandha meM hama pahale kaha cuke haiN|" isa ullekha kA tAtparya yaha hai ki isase pUrva racita niyukti meM vinaya sambandhI vivecana thA / dazavaikAlikaniryukti meM vinaya samAdhi nAmaka naveM adhyayana kI niyukti (gAthA 309 se 326 ) meM 'vinaya' zabda kI vyAkhyA se yaha tathya spaSTa ho jAtA hai / 19 isIprakAra uttarAdhyayananiyukti (gAthA 207) meM 'kAmApuvvuddiTThA'20 se sUcita vivecana bhI hameM dazavaikAlikaniryukti kI gAthA 161 se 163 meM prApta ho jAtA hai / 21 uparyukta donoM sUcanAyeM siddha karatI haiM ki uttarAdhyayananiyukti dazavaikAlikaniyukti ke bAda hI likhI gayI thI / 3. Avazyakaniryukti ke bAda dazavaikAlikaniryukti aura phira uttarAdhyayananiyukti kI racanA to pUrva carcA se siddha ho cukI hai / inake pazcAt AcArAGganiryukti kI racanA huI hai, kyoMki AcArAGganiryukti kI gAthA pA~ca meM kahA gayA hai-- 'AyAre aMgammi ya puvvuddiTThA caukkayaM nikkhevo' AcAra aura aGga ke nikSepoM kA vivecana pahale ho cukA hai| 22 dazavaikAlikaniyukti meM 'kSullakAcAra' adhyayana kI niryukti (gAthA 79-88) meM 'AcAra' zabda ke artha kA vivecana tathA uttarAdhyayananiyukti meM 'caturaGga' adhyayana kI niyukti karate hue gAthA 143 - 144 meM 'aGga' zabda kA vivecana kiyA gayA hai / 23 ataH yaha siddha ho jAtA hai ki Avazyaka, dazavaikAlika evaM uttarAdhyayana ke pazcAt hI AcArAGganiryukti kA racanAkrama hai| - isIprakAra AcArAGga kI caturtha 'vimukticUlikA' kI niyukti meM 'vimukti' zabda kI niyukti ke krama meM gAthA 131 meM likhA hai ki 'mokSa' zabda kI niyukti ke anusAra hI 'vimukti' zabda kI bhI niyukti samajheM / 24 uttarAdhyayana ke aTThAisaveM adhyayana kI niryukti (gAthA 497-98) meM mokSa zabda kI niyukti hone se 25 yahI siddha huA ki AcArAGganiryukti kA krama uttarAdhyayana ke pazcAt hai| Avazyakaniryukti, dazavaikAlikaniryukti, uttarAdhyayananiyukti evaM AcArAGganiryukti ke pazcAt sUtrakRtAGganiryukti kA krama hai| yaha sUtrakRtAGganiyukti kI gAthA 99 meM ullikhita 'dharma' zabda ke nikSepoM kA vivecana pUrva meM ho cukA hai (dhammo puvvuddiTTho) isa ullekha se jJAta hotA hai| 26 dazavaikAlikaniryukti meM dazavaikAlikasUtra kI prathama gAthA kA vivecana karate
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA samaya dharma zabda ke nikSepoM kA vivecana huA hai| 27 isase yaha siddha hotA hai ki sUtrakRtAGganiryukti, dazavaikAlikaniryukti ke bAda nirmita huI hai| isI prakAra sUtrakRtAGganiryukti kI gAthA 127 meM kahA gayA hai, 'gaMthopuvvuddiTTho' / 28 hama dekhate haiM ki uttarAdhyayananuiryakti (gAthA 267 - 268) meM 'grantha' zabda ke nikSepoM kA bhI kathana huA hai|29 isase sUtrakRtAGganiryukti bhI dazavaikAlikaniryukti evaM uttarAdhyayananiyukti se paravartI hI siddha hotI hai| |30 4. uparyukta pA~ca niyuktiyoM ke yathAkrama se nirmita hone ke pazcAt hI tIna cheda sUtroM yathA -- dazAzrutaskandha, bRhatkalpa evaM vyavahAra para niyuktiyA~ bhI unake ullekha krama se hI likhI gayIM haiN| dazAzrutaskandhaniryukti ke prArambha meM hI prAcInagotrIya sakala zruta ke jJAtA aura dazAzrutaskandha, bRhatkalpa evaM vyavahAra ke racayitA bhadrabAhu ko namaskAra kiyA gayA hai| inameM bhI ina tInoM granthoM kA ullekha usI krama se hai jisa krama se niryukti-lekhana kI pratijJA meM hai / 3deg uparyukta ATha niryuktiyoM kI racanA ke pazcAt hI sUryaprajJapti evaM isibhAsiyAiM kI niyukti kI racanA honI thii| ina donoM granthoM para niyuktiyA~ likhI bhI gayIM yA nahIM, Aja yaha nirNaya karanA atyanta kaThina hai| pUrvokta pratijJA gAthA ke atirikta hameM ina niyuktiyoM ke sandarbha meM kahI bhI, koI bhI sUcanA nahIM milatI hai / ataH ina niyuktiyoM kI racanA honA saMdigdha hI hai| yA to ina niyuktiyoM ke lekhana kA krama Ane se pUrva hI niyuktikAra kA svargavAsa ho cukA hogA yA phira jaisA ki hama Upara kaha cuke haiM ina donoM granthoM meM kucha vivAdita prasaGgoM kA ullekha hone se niyuktikAra ne inakI racanA karane kA nirNaya hI sthagita kara diyA hogaa| ata: sambhAvanA yahI hai ki ye donoM niryuktiyA~ likhI hI nahIM giiN| isake kAraNa bhale hI kucha bhI rahe hoM / pratijJAgAthA ke atirikta sUtrakRtAGganiryukti gAthA 189 meM RSibhASita kA nAma avazya AyA hai / 31 vahA~ yaha kahA gayA hai ki jisa-jisa siddhAnta yA mata meM jisa kisI artha kA nizcaya karanA hotA hai usameM pUrva kahA gayA artha hI mAnya hotA hai, jaise ki - RSibhASita meN| kintu yaha ullekha RSibhASita mUla grantha ke sambandha meM hI sUcanA detA hai na ki usakI niyukti ke sambandha meN| niyuktikAra aura racanA- kAla niyuktiyoM ke kartA kauna haiM? unakA racanA kAla kyA hai? ye donoM prazna eka-dUsare se jur3e hue haiN| ataH hama una para alaga-alaga vicAra na karake eka sAtha hI vicAra kreNge| -
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana ___ paramparAgata rUpa se antima zrutakevalI, caturdazapUrvadhara tathA chedasUtroM ke racayitA Arya bhadrabAhu prathama ko hI niyuktiyoM kA kartA mAnA jAtA hai| muni zrI puNyavijaya jI ne atyanta parizrama dvArA zrutakevalI bhadrabAhu ko niyuktiyoM ke kartA ke rUpa meM svIkAra karane vAle nimna pA~ca sAkSyoM ko saGkalita karake prastuta kiyA hai, jinheM hama yahA~ avikala rUpa se de rahe haiM32 - 1. anuyogadAyinaH- sudharmasvAmiprabhRtayaH yAvadasya bhagavato niyuktikArasya bhadrabAhusvAminazcaturdazapUrvadharasyAcAryo'tastAn srvaaniti|| - AcArAGgasUtra, zIlAGkAcAryakRta TIkA-patra 4 / 2. na ca keSAMcidihodAharaNAnAM niyuktikAlAdarvAkkAlAbhAvitA ityanyoktatvamAzaGkanIyam, sa hi bhagavA~zcaturdazapUrvavit zrutakevalI kAlatrayaviSayaM vastu pazyatyeveti kathamanyakRtatvAzaGkA? iti|--uttraadhyynsuutr zAntisUrikRtA TIkA-patra 139 / 3. "guNAdhikasya vandanaM karttavyaM na tvadhamasya, yata uktam -" guNAhie vNdnnyN"| bhadrabAhusvAminazcaturdazapUrvadharatvAd dazapUrvadharAdInAM ca nyUnatvAt kiM teSAM namaskAramasau karoti? iti| atrocyate- guNAdhikA eva te, avyavacchitti guNAdhikyAt, ato na doSa iti|" - oghaniyukti dronnaacaarykRtshttiikaa-ptr3| 4. "iha caraNakaraNakriyAkalApatarumUlakalpaM sAmAyikAdiSaDadhyayanAtmakazrutaskandharUpa mAvazyakaM tAvadarthatastIrthaMkaraiH sUtratastu gnndhrairvircitm| asya cAtIva gambhIrArthatAM sakalasAdhu-zrAvakavargasya nityopayogitAM ca vijJAya caturdazapUrvadhareNa zrImadbhadrabAhunai- tadvyAkhyAnarUpA" AbhiNibohiyanANaM0" ityAdiprasiddhagrantharUpA niyuktiH kRtaa|" vizeSAvazyaka maladhArihemacandrasUrikRta TIkA-patra 1 / 5. "sAdhUnAmanugrahAya caturdazapUrvadhareNa bhagavatA bhadrabAhusvAminA kalpasUtraM vyavahArasUtraM cAkAri, ubhayorapi ca suutrsprshikaaniyuktiH|" bRhatkalpapIThikA malayagirikRtaM TIkA-patra 2 / 6. "ihazrImadAvazyakAdisiddhAntapratibaddhaniyuktizAstrasaMsUtraNasUtradhAraH...zrIbhadra bAhusvAmI... kalpanAmadheyamadhyayanaM niyuktiyuktaM niyuuNddhvaan|" bRhatkalpapIThikA zrIkSemakIrti- sUrianusandhitA TIkA-patra 177 / ina samasta sandarbho se spaSTa hotA hai ki zrutakevalI caturdaza pUrvadhara bhadrabAhu prathama ko niyuktiyoM kA kartA mAnane vAlA prAcInatama sandarbha AryazIlAGka kA hai| AryazIlAGka kA samaya vikrama saMvat kI 9vIM-10vIM sadI ke lagabhaga mAnA jAtA hai| jina anya AcAryoM ne niyuktikAra ke rUpa meM bhadrabAhu prathama ko mAnA hai, unameM
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA AryadroNa, maladhArI hemacandra, malayagiri, zAntisUri tathA kSemakIrtisari ke nAma pramukha haiM kintu ye sabhI AcArya vikrama kI dasavIM sadI ke pazcAt hue haiN| ata: inakA kathana bahuta adhika prAmANika nahIM ho sakatA hai| unhoMne mAtra anuzrutiyoM ke AdhAra para likhA hai| durbhAgya se 8vIM-9vIM sadI ke pazcAt caturdaza pUrvadhara zrutakevalI bhadrabAhu aura vArAhamihira ke bhAI naimittika bhadrabAhu ke kathAnaka, nAmasAmya ke kAraNa eka-dUsare se ghula-mila gaye aura dUsare bhadrabAhu kI racanAyeM bhI prathama ke nAma se car3hA dI giiN| yahI kAraNa rahA ki naimittika bhadrabAhu ko bhI prAcInagotrIya zrutakevalI caturdaza pUrvadhara ke sAtha jor3a diyA gayA hai aura donoM ke jIvana kI ghaTanAoM ke isa ghAla-mela se aneka anuzrutiyA~ pracalita ho giiN| inhIM anuzrutiyoM ke pariNAmasvarUpa niyukti ke kartA ke rUpa meM caturdaza pUrvadhara bhadrabAhu kI anuzruti pracalita ho gyii| yadyapi muni zrI puNyavijaya jI ne bRhatkalpasUtra (niyukti, laghubhASya-vRtyupetam) ke SaSTha vibhAga ke Amukha meM yaha likhA hai ki niyuktikAra sthavira Arya bhadrabAhu haiM, isa mAnyatA ko puSTa karane vAlA eka pramANa jinabhadragaNi kSamAzramaNa ke vizeSAvazyakabhASya kI svopajJa TIkA meM bhI milatA hai|33 yadyapi unhoMne vahA~ usa pramANa kA sandarbha sahita ullekha nahIM kiyA hai| maiM isa sandarbha ko khojane kA prayatna kara rahA huuN| usake mila jAne para bhI hama kevala itanA hI kaha sakegeM ki vikrama kI lagabhaga sAtavIM zatI se niyuktikAra prAcInagotrIya catudarza pUrvadhara bhadrabAhu haiM, aisI anuzruti pracalita ho gayI thii| ___ niyuktikAra, prAcInagotrIya caturdaza pUrvadhara bhadrabAhu haiM athavA naimittika (vArAhamihira ke bhAI) bhadrabAhu haiM, yaha prazna vivAdAspada hai| jaisA ki hamane saGketa kiyA hai niyuktiyoM ko prAcInagotrIya caturdaza pUrvadhara bhadrabAhu kRta mAnane kI paramparA AryazIlAGka se yA usake pUrva jinabhadragaNi kSamAzramaNa se prArambha huI hai| kintu unake isa ullekha meM kitanI prAmANikatA hai yaha vicAraNIya hai, kyoMki niyuktiyoM meM hI aise aneka pramANa upasthita haiM, jinase niyuktikAra pUrvadhara bhadrabAhu haiM, isa mAnyatA meM bAdhA utpanna hotI hai| isa sambandha meM munizrI puNyavijayajI ne atyanta parizrama dvArA ve saba sandarbha prastuta kiye haiM, jo niyuktikAra pUrvadhara bhadrabAhu haiM, isa mAnyatA ke virodha meM jAte haiN| hama unakI sthApanAoM ke hArda ko hI hindI bhASA meM rUpAntarita kara nimna paMktiyoM meM prastuta kara rahe haiM 1. Avazyakaniyukti (gAthA 764-776) meM vajrasvAmI ke vidyAguru AyasiMhagiri, AryavajrasvAmI, toSaliputra, AryarakSita, Arya phalgumitra, sthavira bhadragupta jaise AcAryoM kA spaSTa ullekha hai|34 ye sabhI AcArya caturdaza pUrvadhara bhadrabAhu se paravartI haiN| toSaliputra ke atirikta sabhI kalpasUtra sthavirAvalI meM ullikhita haiN| yadi
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana niyuktiyA~ caturdaza pUrvadhara AryabhadrabAhu kI kRti hotI to unameM ina nAmoM ke ullekha sambhava nahIM the| 2. isIprakAra piNDaniyukti (gAthA 498) meM pAdaliptAcArya evaM gAthA 503 se 505 meM vajrasvAmI ke mAmA samitasUri36 ke sAtha brahmadIpakazAkhA37 kA bhI ullekha hai, ye ullekha yahI siddha karate haiM ki piNDaniyukti bhI caturdaza pUrvadhara prAcInagotrIya bhadrabAhu kI kRti nahIM hai, kyoMki pAdaliptasUri, samitasUri tathA brahmadIpakazAkhA kI utpatti prAcInagotrIya bhadrabAhu se paravartI hai| 3. uttarAdhyayananiyukti (gAthA 120) meM kAlakAcArya kI kathA kA saGketa hai| kAlakAcArya bhI prAcInagotrIya pUrvadhara bhadrabAhu se lagabhaga tIna sau varSa pazcAt hue haiN| 4. oghaniyukti kI prathama gAthA meM caturdaza pUrvadhara, daza pUrvadhara evaM ekAdaza aGgoM ke jJAtAoM ko sAmAnya rUpa se namaskAra kiyA gayA hai,39 aisA droNAcArya ne apanI TIkA meM sUcita kiyA hai| yadyapi muni zrI puNyavijaya jI sAmAnya kathana kI dRSTi se ise asambhava nahIM mAnate haiM, kyoMki Aja bhI AcArya, upAdhyAya evaM muni namaskAramantra meM apane choTe pada aura vyaktiyoM ko namaskAra karate haiN| kintu merI dRSTi meM koI bhI caturdaza pUrvadhara dasapUrvadhara ko namaskAra kare, yaha ucita nahIM lgtaa| puna: Avazyakaniyukti (gAthA 769) meM dasa pUrvadhara vajrasvAmI ko nAma lekara jo vandana kiyA gayA hai, vaha kadApi ucita nahIM mAnA jA sakatA hai| 5. puna: Avazyakaniyukti (gAthA 763-774) meM nirdiSTa hai ki ziSyoM kI smaraNa zakti kA hrAsa dekhakara Arya rakSita ne, vajrasvAmI ke kAla taka jo Agama anuyogoM meM vibhAjita nahIM the, unheM anuyogoM meM vibhAjita kiyaa|42 paravartI ghaTanA sUcaka yaha kathana bhI pramANita karatA hai ki niyuktiyoM ke kartA caturdazapUrvadhara prAcInagotrIya bhadrabAhu nahIM haiM, apitu AryarakSita ke pazcAt hone vAle koI bhadrabAhu haiN| 6. dazavaikAlikaniyukti43 (gAthA 4) evaM oghaniyukti (gAthA 2) meM caraNakaraNAnuyoga kI niyukti kahU~gA isa ullekha se spaSTa hai ki niyukti kI racanA anuyogoM ke vibhAjana ke bAda arthAt AryarakSita ke pazcAt huI hai| 7. Avazyakanuiryakti5 (gAthA 778-783) meM tathA uttarAdhyayananiyukti (gAthA 164-178) meM sAta nihnava aura AThaveM boTika mata kI utpatti kA ullekha huA hai| antima sAtaveM nihnava tathA boTika mata kI utpatti kramaza: vIranirvANa saMvat 584 evaM 609 meM huii| ye ghaTanAe~ caturdazapUrvadhara prAcInagotrIya bhadrabAhu ke
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA lagabhaga cAra sau varSa pazcAt huI haiN| ata: unake dvArA racita niyukti meM inakA ullekha honA sambhava nahIM hai| vaise merI dRSTi meM boTika mata kI utpatti kA kathana niyuktikAra kA nahIM hai- niyukti meM sAta nihnavoM kA hI ullekha hai| nihnavoM ke kAla evaM sthAna sambandhI gAthAe~ bhASya kI gAthAe~ haiM- jo bAda meM niyukti meM mila gaI haiN| kintu niyuktiyoM meM sAta nihnavoM kA ullekha honA bhI isa bAta kA pramANa hai ki niyuktiyA~ prAcInagotrIya pUrvadhara bhadrabAhu kI kRtiyA~ nahIM haiN| 8. sUtrakRtAGganiyukti (gAthA 146) meM dravya-nikSepa ke sambandha meM ekabhavika, baddhAyuSya aura abhimukhita nAma-gotra- aise tIna AdezoM kA ullekha huA hai|47 ye vibhinna mAnyatAe~ bhadrabAhu ke kAphI pazcAt Arya suhasti, Arya maMkSu Adi paravartI AcAryoM ke kAla meM nirmita huI haiN| ata: ina mAnyatAoM ke ullekha se bhI niyuktiyoM ke kartA caturdaza pUrvadhara prAcInagotrIya bhadrabAhu haiM, yaha mAnane meM bAdhA AtI hai| munizrI puNyavijaya jI ne uttarAdhyayana ke TIkAkAra zAntyAcArya, jo niyuktikAra ke rUpa meM caturdaza pUrvadhara bhadrabAhu ko mAnate haiM, kI isa mAnyatA kA bhI ullekha kiyA hai ki niyuktikAra trikAlajJAnI haiN| ata: unake dvArA paravartI ghaTanAoM kA ullekha honA asambhava nahIM hai|48 muni puNyavijaya jI kahate haiM ki hama zAntyAcArya kI yaha bAta svIkAra kara bhI leM, to bhI niyuktiyoM meM vajrasvAmI ko nAmapUrvaka namaskAra Adi, kisI bhI dRSTi se yuktisaGgata nahIM kahA jA sktaa| ve likhate haiM ki yadi uparyukta ghaTanAe~ ghaTita hone ke pUrva hI niyuktiyoM meM ullikhita kara dI gayIM hoM to bhI amuka mAnyatA amuka puruSa dvArA sthApita huI yaha kaise kahA jA sakatA hai|49 puna: jina dasa Agama granthoM para niyukti likhane kA ullekha Avazyaka niyukti meM hai, usase yaha spaSTa hai ki bhadrabAhu ke samaya AcArAGga, sUtrakRtAGga Adi ativistRta evaM paripUrNa the| aisI sthiti meM una AgamoM para likhI gayI niyukti bhI ativizAla evaM cAroM anuyogamaya honI caahie| isa sambandha meM bhadrabAhu ko niyuktikAra mAnane vAle vidvAnoM kA tarka hai ki niyuktikAra bhadrabAhu hI the aura unake dvArA racita niyuktiyA~ bhI racanA ke samaya ativizAla thiiN| kAlAntara meM sthavira AryarakSita ne apane ziSya puSyamitra kI vismRti evaM bhaviSya meM hone vAle ziSyoM kI manda buddhi ko dhyAna meM rakhakara AgamoM ke anuyogoM kI bhA~ti niyuktiyoM ko bhI vyavasthita evaM saMkSipta kiyaa| isake pratyuttara meM muni zrI puNyavijayajI ne do tarka prastuta kiye haiM- prathama, AryarakSita dvArA anuyogoM ko pRthak karanA ullikhita hai, kintu niyuktiyoM ko vyavasthita karane kA eka bhI ullekha nahIM hai| skandila
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana Adi ne vibhinna vAcanAoM meM 'AgamoM' ko hI vyavasthita kiyA, niyuktiyoM ko nhiiN|50 __dUsare, upalabdha niyuktiyA~ bhadrabAhu prathama ke yuga meM vidyamAna vizAla aGga-AgamoM para nahIM haiN| paramparAgata mAnyatA hai ki AryarakSita ke yuga meM bhI AcArAGga evaM sUtrakRtAGga AkAra meM utane hI vizAla the, jitane bhadrabAhu ke kAla meN| aisI sthiti meM cAhe eka hI anuyoga kA anusaraNa karake niyuktiyA~ likhI gayI hoM, unakI viSaya-vastu to vizAla honI cAhie thii| jabaki Aja upalabdha niyuktiyA~ mAthurIvAcanA dvArA yA valabhI vAcanA dvArA nirdhArita pATha vAle AgamoM kA hI anusAraNa kara rahI haiN| yadi yaha kahA jAya ki anuyogoM kA pRthakkaraNa karate samaya AryarakSita ne niyuktiyoM ko bhI puna: vyavasthita kiyA aura unameM aneka gAthAyeM prakSipta bhI kI to prazna uThatA hai ki unameM goSThAmAhila aura boTika mata kI utpatti sambandhI vivaraNa kaise Aye, kyoMki ina donoM kI utpatti AryarakSita ke svargavAsa ke pazcAt huI hai| merI dRSTi meM sapta nihnavoM kA ullekha karane vAlI gAthAe~ to mUla gAthAe~ haiM, kintu boTika mata ke utpatti sthala (rathavIrapura) evaM utpattikAla (vIra ni0saM0609) kA ullekha karane vAlI gAthAyeM prakSipta gAthAyeM haiN| ve gAthAe~ niyukti kI na hokara bhASya kI haiM, kyoMki nihnavoM evaM unake matoM kA jahA~ bhI ullekha hai vahA~ sAta kA hI nAma AyA hai| unake utpattisthala evaM kAla ko sUcita karane vAlI ina do gAthAoM meM ye saMkhyA ATha ho gyii|51 Azcarya yaha hai ki Avazyakaniyukti meM boTikoM kI utpatti kI koI carcA nahIM hai aura yadi boTikamata ke prastotA evaM unake mantavya kA ullekha mUla Avazyakaniyukti meM nahIM hai, to phira unake utpatti sthala evaM utpattikAla kA ullekha niyukti meM kaise ho sakatA hai? vastuta: bhASya kI aneka gAthAyeM niyuktiyoM meM mila gaI haiN| ata: ye nagara evaM kAla sUcaka gAthAe~ bhASya kI honI caahiye| uttarAdhyayananiyukti (tRtIya adhyayana) kI niyukti ke anta meM ukta sapta nihnavoM kA ullekha hone ke bAda eka gAthA meM rathavIrapura nagara ke dIpaka udyAna meM zivabhUti kA AryakRSNa se vivAda hone kA ullekha haiN|52 ullekhanIya hai ki isameM vivAda ke svarUpa aura anya kisI bAta kI carcA nahIM hai jabaki yahA~ pratyeka nihnava ke mantavya kA Avazyakaniyukti kI apekSA vistRta vivaraNa diyA gayA hai| ata: merI dRSTi meM yaha gAthA bhI prakSipta hai| yaha gAthA Avazyaka mUlabhASya meM prApta gAthA kI anukRti hai| yaha gAthA bahuta adhika prAsaGgika bhI nahIM kahI jA sktii| nizcita rUpa se uttarAdhyayananiyukti meM bhI nihnavoM kI carcA ke bAda hI yaha gAthA prakSipta kI gayI hai|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 13 yaha bhI tarkasaGgata nahIM pratIta hotA ki caturdaza pUrvadhara bhadrabAhu ke kAla meM racita niyuktiyoM ko AryarakSita ke kAla meM sarvaprathama vyavasthita kiyA gayA aura paravartI AcAryoM ne apane yuga kI Agamika vAcanA ke anusAra punaH unheM vyavasthita kiyaa| Azcarya taba aura adhika bar3ha jAtA hai jaba isa parivartana ke viruddha koI bhI svara ubharane kI kahIM koI sUcanA prApta nahIM hotI hai| isake viparIta AgamoM meM kucha parivartana karane kA jaba bhI prayatna kiyA gayA to usake viruddha svara ubhare aura unheM ullikhita bhI kiyA gyaa| uttarAdhyayananiryukti ('akAmamaraNIya' adhyayana) meM nimna gAthA prApta hotI hai savve ee dArA maraNAvibhattIe vaNNiA kamaso / sagalaNiuNe payatthe jiNa caudasa puvvi bhAsaMti / / 232 / / ( jJAtavya hai ki munipuNyavijaya jI ne ise gAthA 233 likhA hai kintu 'niryuktisaGgraha' meM isa gAthA kA krama 232 hI hai) / isake anusAra "maraNavibhakti meM ina sabhI dvAroM kA anukrama se varNana kiyA gayA hai, padArthoM ko sampUrNa rUpa se to jina athavA caturdazapUrvadhara hI jAna sakate hai|" yadi niyuktikAra caturdazapUrvadhara hote to ve isa prakAra nahIM likhate / zAntyAcArya ne ise do AdhAroM para vyAkhyAyita kiyA hai| prathama, caturdaza pUrvadharoM meM paraspara arthajJAna kI apekSA se kamI-adhikatA hotI hai, isI dRSTi se yaha kahA gayA ho ki padArthoM kA sampUrNa svarUpa to caturdazapUrvI hI batA sakate haiM athavA dvAra gAthA se lekara Age kI ye sabhI gAthAe~ bhASya gAthAe~ hoM / 53 muni puNyavijaya jI inheM bhASya gAthAe~ svIkAra nahIM karate haiN| bhale hI ye gAthAe~ bhASya gAthA hoM yA na hoM kintu zAntyAcArya ne niyuktiyoM meM bhASya gAthA milI hone kI jo kalpanA kI hai, vaha pUrNatayA asaGgata nahIM hai| punaH jaisA pUrva meM sUcita kiyA jA cukA hai, sUtrakRtAGganiryukti (puNDarIka adhyayana) meM 'puNDarIka' zabda kI niyukti karate samaya dravya nikSepa se ekabhavika, baddhAyuSya aura abhimukhita nAma - gotra aise tIna AdezoM kA niyuktikAra ne svayaM hI saGgraha kiyA hai / 54 bRhatkalpasUtrabhASya (prathamavibhAga, pRSTha 44-45) meM ye tInoM Adeza Aryasuhasti, Arya maGga evaM Aryasamudra kI mAnyatAoM ke rUpa meM ullikhita haiM / 55 ina tInoM AcAryoM ke pUrvadhara prAcInagotrIya bhadrabAhu (prathama) se paravartI hone se unake matoM kA saGgraha pUrvadhara bhadrabAhu dvArA sambhava nahIM hai| dazAzrutaskandhaniryukti ke prArambha meM nimna gAthA prApta hotI hai
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana vaMdAmi bhahabAhuM pAINaM carimasayalasuyanANiM / suttassa kAragamisiM dasAsu kappe ya vavahAre / / isameM sakalazrutajJAnI prAcInagotrIya bhadrabAhu kA vandana karate hue unheM dazAzrutaskandha, kalpa evaM vyavahAra kA racayitA bhI kahA gayA hai| yadi niyuktiyoM ke karttA pUrvadhara zrutakevalI bhadrabAha hote to, ve svayaM apane ko kaise namaskAra krte| isa gAthA ko hama prakSipta yA bhASya gAthA bhI nahIM kaha skte| grantha kI prArambhika maGgala gAthA hone se cUrNikAra ne bhI svayaM isako niyuktigAthA ke rUpa meM mAnya kiyA hai| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki niyuktikAra caturdaza pUrvadhara prAcInagotrIya bhadrabAhu nahIM ho skte| isa samasta carcA ke AdhAra para muni jI isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki paramparAgata dRSTi se dazAzrutaskandha, kalpasUtra, vyavahArasUtra evaM nizItha ye cAra chedasUtra, Avazyakaniyukti Adi dasa niyuktiyA~, uvasaggahara (upasargahara) evaM bhadrabAhusaMhitA- ye sabhI kRtiyA~ caturdaza pUvardhara prAcInagotrIya bhadrabAhu svAmI kI mAnI jAtI haiM, kintu inameM se cAra chedasUtroM ke racayitA hI caturdaza pUrvadhara Arya bhadrabAhu haiN| zeSa dasa niyuktiyoM, uvasaggahara evaM bhadrabAhu saMhitA ke racayitA anya koI bhadrabAhu hone cAhie aura sambhavata: ye anya koI nahIM, apitu vArAhasaMhitA ke racayitA vArAhamihira ke sahodara mantravidyApAragAmI naimittika bhadrabAhu hI hone caahie|55 ___ munizrI puNyavijayajI ne niyuktiyoM ke kartA ke rUpa meM naimittika bhadrabAhu ke hone ke pakSa meM nimna tarka prastuta kiye 1. Avazyakaniryakti (gAthA 1252 se 1270) meM prApta gandharva nAgadatta ke kathAnaka meM nAgadatta ke dvArA sarpa ke viSa utArane kI kriyA kA varNana hai|57 uvasaggahara meM bhI sarpa ke viSa utArane kI carcA hai| ata: donoM ke kartA eka hI haiM aura ve donoM tantra-mantra meM AsthA rakhate the| 2. puna: naimittika bhadrabAhu ke niryaktiyoM ke kartA hone ke pakSa meM eka pramANa unake dvArA apanI pratijJAgAthA meM sUryaprajJapti para niyukti likhane kI pratijJA8 bhI hai| aisA sAhasa koI jyotiSa kA vidvAn hI kara sakatA thaa| AcArAGganiyukti meM bhI spaSTa rUpa se nimitta vidyA kA nirdeza huA hai| 59 naimittika bhadrabAhu ko niyuktikAra svIkAra karane para hameM niyuktiyA~ ko vikrama kI chaThI sadI kI racanAe~ mAnanA hogA kyoMki vArAhamihira ne svayaM apane samaya (zaka saMvat 427 arthAt vikrama saMvat 566) kA ullekha kiyA hai|60 naimittika
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA bhadrabAhu, vArAhamihira ke bhAI hone se unake samakAlIna haiM ata: isa sthiti meM niyuktiyoM kA racanAkAla bhI vikrama kI chaThI zatAbdI kA uttarArddha svata: siddha hai| parantu niyuktiyoM ko vikrama kI chaThIM sadI meM utpanna hue naimittika bhadrabAhu kI kRti mAnane para hamAre sAmane kucha prazna upasthita hote haiM 1. nandIsUtra evaM pAkSikasUtra meM niyuktiyoM ke astitva kA spaSTa ullekha haisaMkhejjAo nijjuttIo saMkhejjA saMgahaNIo (nandIsUtra, sUtra saM0 46) sa sutte satye sanijjutie sasaMgahaNie (pAkSikasUtra, pR. 80) nizcita rUpa se nandIsUtra aura pAkSikasUtra ye donoM grantha vikrama kI chaThIM sadI ke pUrva nirmita ho cuke the| ata: ina granthoM meM chaThIM sadI ke uttarArddha meM racita niyuktiyoM kA ullekha kaise sambhava hai? isa sambandha meM munizrI puNyavijaya jI kA tarka hai ki nandIsUtra meM niyuktiyoM kA ullekha govindaniyukti Adi ko dhyAna meM rakhakara kiyA gayA hogaa|61 yaha satya hai ki govindaniyukti eka prAcIna racanA hai kyoMki nizIthacUrNi meM govindaniryakti ke ullekha ke sAtha-sAtha govindaniyukti kI utpatti kI kathA bhI dI gaI hai|62 govindaniyukti ke racayitA, nandIsUtra meM anuyogadvAra ke jJAtA ke rUpa meM ullakhita, Aryagovinda hI hone caahie| sthavirAvalI ke anusAra ye Arya skandila kI cauthI pIr3hI meM haiN|63 ata: inakA kAla vikrama kI pA~cavIM sadI nizcita hotA hai| isI AdhAra para munizrI puNyavijaya jI kA abhimata hai ki nandIsUtra evaM pAkSikasUtra meM niyukti kA ullekha Aryagovinda kI niyukti ko lakSya meM rakhakara kiyA gayA hai aura dasoM niyuktiyoM ke racayitA naimittika bhadrabAhu haiN| munizrI puNyavijayajI kI isa mAnyatA ko pUrNata: svIkAra nahIM kiyA jA sakatA kyoMki uparokta dasa niyuktiyoM kI racanA se pUrva bhale hI Aryagovinda kI niyukti astitva meM ho, kintu nandIsUtra evaM pAkSikasUtra kA niyukti sambandhI ullekha AcArAGga Adi Agama granthoM kI niyukti ke sambandha meM hI hai| govindaniyukti kisI Agama grantha para niyukti nahIM hai, nizIthacUrNi Adi meM prApta sabhI ullekha ise darzanaprabhAvaka grantha aura ekendriya meM jIva kI siddhi karane vAlA grantha batAte haiN|64 ata: unakI yaha mAnyatA ki nandIsUtra aura pAkSikasUtra meM govindaniyukti ke sandarbha meM ullekha hai, samucita nahIM hai| ata: yaha mAnanA hogA ki nandI evaM pAkSikasUtra kI racanA ke pUrva arthAt pA~cavIM zatI ke pUrva AgamoM para niyukti likhI jA cukI thii|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana 2. dUsare, ina dasa niyuktiyoM meM kaI aise tathya haiM jo inheM vArAhamihira ke bhAI evaM naimittika bhadrabAhu (vikrama saMvat 566) kI racanA mAnane meM bAdhaka haiN| Avazyakaniyukti (sAmAyika adhyayana) meM nihnavoM ke utpatti sthala evaM utpattikAla sambandhI gAthA evaM uttarAdhyayananiryakti (tIsare adhyayana kI niyukti) meM zivabhUti kA ullekha karane vAlI gAthAyeM prakSipta haiN| isakA pramANa yaha hai ki uttarAdhyayanacUrNi, isa niyukti kI prAmANika vyAkhyA- meM 167 gAthA taka kI hI cUrNi dI gayI haiN| nihnavoM ke sandarbha meM antima cUrNi 'jeThA sudaMsaNa' nAmaka 167 vI gAthA kI hai| usake Age nihnavoM ke vaktavya ko sAmAyikaniyukti (Avazyakaniyukti) ke AdhAra para jAna lenA cAhie' aisA nirdeza hai|65 jJAtavya hai ki sAmAyikaniyukti meM boTikoM kA koI ullekha nahIM hai| usa niyukti meM jo boTika mata ke utpattikAla evaM sthala kA ullekha hai, vaha prakSipta hai evaM ve bhASya gAthAe~ haiM- yaha hama pahale hI spaSTa kara cuke haiN| uttarAdhyayanacUrNi meM nihnavoM kI kAlasUcaka gAthAoM ko niyuktigAthAe~ na kahakara AkhyAnaka saGgrahaNI kI gAthA kahA jAnA bhI,66-- Avazyakaniyukti meM nihnavoM ke utpattinagara evaM utpattikAla sUcaka gAthAe~ mUlata: niyukti kI gAthAe~ nahIM haiM, apitu saGgrahaNI athavA bhASya se usameM prakSipta kI gayI haiM- merI isa mAnyatA kI puSTi karatA hai| kyoMki ina gAthAoM meM unake utpatti nagaroM evaM utpatti-samaya donoM kI saMkhyA ATha-ATha hai| isa prakAra inameM boTikoM ke utpattinagara aura samaya kA bhI ullekha hai| Azcarya yaha hai ki ye gAthAe~ sapta nihravoM kI carcA ke bAda dI gaIM- jabaki boTikoM kI utpatti kA ullekha to isake bhI bAda meM hai aura mAtra eka gAthA meM hai| ata: ye gAthAe~ kisI bhI sthiti meM niyukti kI gAthAyeM nahIM mAnI jA sakatI haiN| yadi boTika nihnava sambandhI gAthAoM ko niyukti gAthAe~ mAna bhI leM to bhI niyukti ke racanAkAla kI apara sImA ko vIranirvANa saMvat 610 arthAt vikrama kI tIsarI zatI ke pUrvArdha se Age nahIM le jAyA jA sakatA hai kyoMki isake bAda kA koI ullekha hameM niyuktiyoM meM nahIM milaa| yadi niyuktiyA~ naimittika bhadrabAhu (vikrama kI chaThIM sadI uttarArddha) kI racanAe~ hotI to unameM vikrama kI tIsarI sadI se lekara chaThIM sadI ke bIca ke kisI na kisI AcArya evaM ghaTanA kA ullekha bhI, cAhe saGketa rUpa meM hI kyoM na ho, avazya hotaa| anya kucha bhI nahIM to mAthurI evaM valabhI vAcanA ke ullekha avazya hote, kyoMki naimittika bhadrabAhu unake bAda hI hue haiN| ve valabhI vAcanA ke Ayojaka devarddhigaNi ke to kaniSTha samakAlika haiM, ata: yadi ve niyuktikartA hote to valabhI vAcanA kA ullekha niyuktiyoM meM avazya krte|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 3. naimittika bhadrabAha (chaThIM sadI uttarArddha) kRta niyuktiyoM meM guNasthAna kI dhAraNA avazya hI pAI jAtI kyoMki chaThIM sadI ke uttarArddha taka guNasthAna kA ullekha milatA hai kintu jahA~ taka mujhe jJAta hai niyuktiyoM meM guNasthAna sambandhI avadhAraNA kA kahIM bhI ullekha nahIM hai| Avazyakaniyukti kI jina do gAthAoM meM caudaha guNasthAnoM ke nAmoM kA ullekha milatA hai,67 ve mUlata: niyukti gAthAe~ nahIM haiN| Avazyaka mUla pATha meM caudaha bhUtagrAmoM (jIva-jAtiyoM) kA hI ullekha hai, guNasthAnoM kA nahIM, ata: niyukti to caudaha bhUtagrAmoM kI hI likhI gyii| bhUtagrAmoM ke vivaraNa ke bAda do gAthAoM meM caudaha guNasthAnoM ke nAma diye gaye haiM yadyapi yahA~ guNasthAna zabda kA prayoga nahIM hai| ye donoM gAthAe~ prakSipta haiM, kyoMki haribhadra (AThavIM sadI) ne Avazyakaniyukti kI TIkA meM "adhunAmumaiva guNasthAnadvAreNa darzayatrAha saMgrahaNikAraH" kahakara ina donoM gAthAoM ko saGgrahaNI gAthA ke rUpa meM uddhRta kiyA hai|68 ata: guNasthAna siddhAnta ke sthira hone ke pazcAt ye saGgrahaNI gAthAe~ niyukti meM milA dI gaI haiN| niyuktiyoM meM guNasthAna avadhAraNA kI anupasthiti isa tathya kA pramANa hai ki unakI racanA tIsarI-cauthI sadI ke pUrva huI thii| isakA tAtparya yaha hai ki niyuktiyA~ naimittika bhadrabAhu kI racanA nahIM haiN| 4. sAtha hI AcArAGganiyukti meM AdhyAtmika vikAsa kI unhIM dasa avasthAoM kA vivecana hai69 jo sattvArthasUtra meM prApta haiM aura Age calakara jinase guNasthAna kI avadhAraNA vikasita huI hai| tattvArthasUtra tathA AcArAGganiyukti donoM vikasita guNasthAna siddhAnta ke sambandha meM sarvathA mauna haiM, jisase yaha phalita hotA hai ki niyuktiyoM kA racanAkAla tattvArthasUtra ke sama-sAmayika (arthAt vikrama kI tIsarI-cauthI sadI) hai| isa prakAra niyukti chaThI zatI se uttarArddha meM hone vAle naimittika bhadrabAhu kI racanA to kisI sthiti meM nahIM ho sktii| 5. niyukti gAthAoM kA niyukti gAthA ke rUpa meM mUlAcAra meM ullekha tathA asvAdhyAya kAla meM bhI unake adhyayana kA nirdeza yahI siddha karatA hai ki niyuktiyoM kA astitva mUlAcAra kI racanA aura yApanIya sampradAya ke astitva meM Ane ke pUrva kA thaa| nizcita rUpa se 5vIM sadI ke anta taka yApanIya sampradAya ke astitva meM A jAne se niyuktiyA~ 5vIM sadI se pUrva kI racanAyeM honI cAhieaisI sthiti meM bhI ve naimittika bhadrabAhu (vi. chaThIM sadI uttarArddha) kI kRti nahIM mAnI jA sakatI haiN| AcArya kundakunda ne bhI Avazyaka zabda kI niyukti karate hue niyamasAra gAthA 142 meM niyukti kA ullekha kiyA hai|72 Azcarya yaha hai ki yaha gAthA mUlAcAra ke
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana SaDAvazyaka nAmaka adhikAra meM yathAvat milatI hai| isase bhI yaha phalita hotA hai ki niyuktiyA~ kama se kama niyamasAra aura mUlAcAra kI racanA ke pUrva arthAt chaThI zatI ke pUrva astitva meM A gaI thiiN| 6. niyuktiyoM ke kartA naimittika bhadrabAhu nahIM ho sakate, kyoMki AcArya mallavAdI (lagabhaga cauthI-pA~cavIM zatI) ne apane grantha 'nayacakra' meM niyuktigAthA kA yaha uddharaNa diyA hai- niyukti - "vatthUNaM saMkamaNaM hoti avatthUNaye samabhirUDhe' jo iGgita karatA hai ki valabhI vAcanA ke pUrva niyuktiyoM kI racanA ho cukI thii| 7. puna: valabhI vAcanA ke AgamoM ke gadyabhAga meM niyuktiyoM aura saGgrahaNI kI aneka gAthAe~ milatI haiM, jaise jJAtAdharmakathA (mallI adhyayana) meM tIrthaGkara nAma-karma-bandha sambandhI 20 boloM kI gAthA mUlata: Avazyakaniyukti (179-181) kI gAthA hai| isa prakAra valabhI vAcanA ke samaya niyuktiyoM aura saGgrahaNIsUtroM se aneka gAthAyeM AgamoM meM DAlI gaI haiN| ata: niyuktiyA~ aura saGgrahaNiyA~ valabhI vAcanA kI pUrvavartI haiN| 8. niyuktiyoM kI sattA valabhI vAcanA ke pUrva thI, tabhI to nandIsUtra meM AgamoM kI niyuktiyoM kA ullekha hai| agastyasiMha kI dazavaikAlikacUrNi ke upalabdha evaM prakAzita ho jAne para bhI yaha bAta puSTa ho jAtI hai ki Agamika vyAkhyA ke rUpa meM niyuktiyA~ valabhI vAcanA ke pUrva likhI jAne lagI thiiN| isa cUrNi meM prathama adhyayana kI dazavaikAlikaniyukti kI 54 gAthAoM kI bhI cUrNi kI gaI hai| yaha cUrNi vikrama kI tIsarI-cauthI zatI meM racI gaI thii| isase yaha tathya siddha ho jAtA hai ki niyuktiyA~ bhI lagabhaga tIsarI-cauthI zatI kI racanA haiN| jJAtavya hai ki niyuktiyoM meM bhI paravartI kAla meM paryApta rUpa se prakSepa huA hai, kyoMki agastyasiMhacUrNi meM dazavaikAlika ke prathama adhyayana kI cUrNi meM mAtra 54 niyukti gAthAoM kI cUrNi huI hai, jabaki vartamAna meM dazavaikAlikaniyukti meM prathama adhyayana kI niyukti meM 151 gAthAe~ haiN| isa sambandha meM eka Apatti yaha uThAI jA sakatI hai ki niyuktiyA~ valabhI vAcanA ke AgamapAThoM ke anurUpa kyoM haiM? isakA prathama uttara to yaha hai ki niyuktiyoM kA Agama pAThoM se utanA sambandha nahIM hai, jitanA unakI viSaya-vastu se hai aura yaha satya hai ki vibhinna vAcanAoM meM cAhe kucha pATha-bheda rahe hoM, kintu viSaya-vastu meM ekarUpatA rahI hai aura niyuktiyA~ mAtra viSaya-vastu kA vivaraNa detI haiN| punaH niyuktiyA~ mAtra prAcIna stara ke aura bahuta kucha aparivartita rahe AgamoM para hI haiM sabhI Agama granthoM para nhiiN| ina prAcIna stara ke AgamoM kA svarUpa-nirdhAraNa
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA to pahale hI ho cukA thaa| mAthurIvAcanA yA valabhI vAcanA meM unameM bahuta adhika parivartana nahIM huA hai| Aja jo niyuktiyA~ haiM ve mAtra AcArAGga, sUtrakRtAGga, Avazyaka, uttarAdhyayana, dazavaikAlika, dazAzrutaskandha, vyavahAra aura bRhatkalpa para haiN| ye sabhI grantha vidvAnoM kI dRSTi meM prAcIna stara ke haiM aura inake svarUpa meM bahuta adhika parivartana nahIM huA hai| ata: valabhIvAcanA se samarUpatA ke AdhAra para niyuktiyoM ko usase paravartI mAnanA ucita nahIM hai| uparyukta samagra carcA se yaha phalita hotA hai ki niyuktiyoM ke kartA na to caturdaza pUrvadhara Arya bhadrabAhu haiM aura na varAhamihira ke bhAI naimittika bhdrbaahu| yaha bhI sunizcita hai ki niyuktiyoM kI racanA chedasUtroM kI racanA ke pazcAt huI hai| sAtha hI yaha bhI satya hai ki niyuktiyoM kA astitva AgamoM kI devarddhi vAcanA ke pUrva thaa| nandIsUtra evaM pAkSikasUtra kI racanA ke pUrva Agamika niyuktiyA~ avazya thiiN| ata: yaha avadhAraNA bhI bhrAnta hai ki niyuktiyA~ vikrama kI chaThI sadI ke uttarArddha meM nirmita huI haiN| yadi niyuktiyoM ke kartA zratakevalI caturdaza pUrvadhara prAcInagotrIya bhadrabAhu tathA vArAhamihira ke bhAI naimittika bhadrabAhu donoM hI nahIM the, to phira ve kauna se bhadrabAhu haiM jinakA nAma niyukti ke kartA ke rUpa meM mAnA jAtA hai| niyuktikartA ke rUpa meM bhadrabAhu kI anuzruti jur3I hone se niyuktiyoM kA sambandha kisI 'bhadra' nAma vyakti se avazya honA cAhie aura unakA astitva vikrama kI lagabhaga tIsarI-cauthI sadI ke Asa-pAsa honA caahie| niyamasAra meM Avazyaka kI niyukti, mUlAcAra meM niyuktiyoM ke asvAdhyAya kAla meM bhI par3hane kA nirdeza tathA usameM aura bhagavatI ArAdhanA meM niyuktiyoM kI aneka gAthAoM kI niyukti-gAthA ke rUpa meM ullekhapUrvaka upasthiti yahI siddha karatI hai ki niyukti ke kartA usa avibhakta paramparA ke hone cAhie jisase zvetAmbara evaM yApanIya sampradAyoM kA vikAsa huA hai| kalpasUtra sthavirAvalI meM prApta AcArya paramparA meM mahAvIra paramparA meM prAcInagotrIya zrutakevalI bhadrabAhu ke atirikta do anya bhadra nAmaka AcAryoM kA ullekha prApta hotA hai- 1. Arya zivabhUti ke ziSya kAzyapagotrIya Aryabhadra, 2. aura Arya kAlaka ke ziSya gautamagotrIya aarybhdr| saMkSepa meM kalpasUtra kI AcArya paramparA isa prakAra hai___ mahAvIra, gautama, sudharmA, jambU, prabhava, zayyambhava, yazobhadra, sambhUtivijaya, bhadrabAhu (caturdazapUrvadhara), sthUlibhadra (jJAtavya hai ki bhadrabAhu evaM sthUlibhadra donoM hI sambhUtivijaya ke ziSya the|), Arya suhasti, susthita, indradinna, Aryadina, AyasiMhagiri, Aryavraja, Arya vajrasena, Aryaratha, AryapuSpagiri, Arya phalgumitra, Arya dhanagiri, AyazivabhUti, Aryabhadra (kAyazpagotrIya), AryakRSNa, AryanakSatra, AryarakSita, AryanAga,
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana Arya jyeSThila, AryaviSNu, AryakAlaka, AryasampAlita, Aryabhadra (gautamagotrIya), AryavRddha, Arya saGghapAlita, AryahastI, Aryadharma, AryasiMha, Aryadharma, pANDilya (sambhavataH skandila, jo mAthurI vAcanA ke vAcanA pramukha the) aadi| gAthAbaddha sthavirAvalI meM isake bAda jambU, nandila, duSyagaNi, sthiragupta, kumAradharma evaM devarddhikSapakazramaNa ke pA~ca nAma aura haiN|73 jJAtavya hai ki naimittika bhadrabAhu (vikrama kI chaThI zatI ke uttarArddha meM utpanna) kA nAma isa sUcI meM sammilita nahIM ho sakatA hai kyoMki yaha sUcI vIra nirvANa saM. 980 arthAt saM. 510 meM apanA antima rUpa le cukI thii| ___ isa sthavirAvalI se jaina paramparA meM vikrama kI chaThI zatI ke pUrvArdha taka hone vAle bhadra nAmaka tIna AcAryoM ke nAma milate haiM- prathama, prAcInagotrIya Arya bhadrabAhu, dUsare Arya zivabhUti ke ziSya kAzyapagotrIya Arya bhadragupta, tIsare Arya viSNu ke praziSya aura AryakAlaka ke ziSya gautamagotrIya aarybhdr| varAhamihira ke bhrAtA naimittika bhadrabAhu ko lekara yaha saMkhyA cAra ho jAtI hai| isa niSkarSa para hama pahu~ca cuke haiM ki inameM se prathama evaM antima ko to niyuktikartA ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA jA sakatA hai| aba zivabhUti ke ziSya Arya bhadragupta aura AryakAlaka ke ziSya Aryabhadra zeSa bacate haiN| inameM pahale hama Arya dhanagiri ke praziSya evaM AryazivabhUti ke ziSya Aryabhadragupta ke niyuktikAra hone kI sambhAvanA para vicAra karate haiMkyA Aryabhadragupta niyuktiyoM ke kartA hai? niyuktiyoM ko zivabhUti ke ziSya kAzyapagotrIya bhadragupta kI racanA mAnane ke pakSa meM nimna tarka diye jA sakate haiM 1. niyuktiyA~ uttara bhArata ke nirgrantha saGgha se vikasita zvetAmbara evaM yApanIya donoM sampradAyoM meM mAnya rahI haiN| yApanIya grantha mUlAcAra meM zatAdhika niyukti gAthAe~ uddhRta hone aura usameM asvAdhyAya kAla meM niyuktiyoM ke adhyayana karane kA nirdeza hone se phalita hotA hai ki niyuktiyoM kI racanA mUlAcAra se pUrva ho cukI thii| mUlAcAra ko chaThIM sadI kI racanA bhI mAneM to usake pUrva niyuktiyA~ mUlarUpa se avibhakta dhArA meM nirmita huI thiiN| cU~ki yApanIya sampradAya ke rUpa meM paramparA bheda to zivabhUti ke pazcAt unake ziSyoM kauDinya aura koTTavIra se huA hai ata: niyuktiyA~ zivabhUti ke ziSya bhadragupta kI racanA mAnI jA sakatI haiM, kyoMki ve na kevala avibhakta dhArA meM hue, apitu lagabhaga usI kAla meM arthAt vikrama kI tIsarI zatI meM hue haiM, jo ki niyukti kA racanAkAla hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA . . 21 2. AcArya bhadragupta ko uttara bhArata kI acela paramparA kA pUrvapuruSa do nimna AdhAroM para mAnA jA sakatA hai| prathama, kalpasUtra kI paTTAvalI ke anusAra Aryabhadragupta AryazivabhUti ke ziSya haiN| isI zivabhUti kA AryakRSNa se muni kI upadhi (vastra-pAtra) ke prazna para vivAda huA thA aura inhoMne acelatA kA pakSa liyA thaa| kalpasUtra sthavirAvalI meM AryakRSNa aura Aryabhadra donoM ko Arya zivabhUti kA ziSya kahA gayA haiN| Aryabhadra ko Aryavajra evaM AryarakSita ke zikSaka ke rUpa meM meM zvetAmbaroM aura zivabhUti ke ziSya ke rUpa meM yApanIya paramparA meM mAnyatA milI hai| AryazivabhUti ke ziSya hone ke kAraNa Aryabhadra bhI acelatA ke pakSadhara hogeM aura isalie unakI kRtiyA~ yApanIya paramparA meM mAnya rahIM hogii| 3. vidizA se prApta eka abhilekha meM bhadrAnvaya evaM Aryakula kA ullekha haizamadamavAna cIkarat (II) AcArya - bhadrAvanyabhUSaNasya ziSyo hyasAvAryakulodgatasya (1) AcArya - goza (jai0zi0saM0, 2, pR. 57) sambhAvanA yahI hai ki bhadrAnvaya evaM Aryakula kA vikAsa inhIM Aryabhadra se huA ho| yahA~ ke anya abhilekhoM meM muni kA 'pANitalabhojI' yaha vizeSaNa iGgita karatA hai ki kendra acela dhArA kA thaa| pUrvaja AcArya bhadra kI kRti hone ke kAraNa niyuktiyA~ yApanIyoM meM bhI mAnya rahI hogii| paravartI evaM vikasita oghaniyukti yA piNDaniyukti meM bhI do cAra prasaGgoM ke atirikta kahIM bhI vastra-pAtra kA vizeSa ullekha nahIM milatA hai| yaha isa tathya kA bhI sUcaka hai ki niyuktiyoM ke kAla taka vastra-pAtra Adi kA samarthana usa rUpa meM nahIM kiyA jAtA thA, jisa rUpa meM paravartI zvetAmbara sampradAya meM huaa| vastra-pAtra ke sambandha meM niyukti kI mAnyatA bhagavatIArAdhanA evaM mUlAcAra se adhika dUra nahIM hai| AcArAGganiyukti meM AcArAGga 'vastraiSaNA' adhyayana kI niyukti kevala eka gAthA meM hai aura 'pAtraiSaNA' para koI niyukti gAthA hI nahIM hai| ata: vastra-pAtra ke sambandha meM niyuktiyoM ke kartA Aryabhadra kI sthiti bhI mathurA ke sAdhu-sAdhviyoM ke aGkana se adhika bhinna nahIM hai| ata: niyuktikAra ke rUpa meM Arya bhadragupta ko svIkAra karane meM niyuktiyoM meM vana-pAtra ke ullekha adhika bAdhaka nahIM haiN| 4. Aryabhadra ke niryApaka (samAdhimaraNa karAne vAle) ArakSita mAne jAte haiN|. niyukti aura cUrNi donoM ke anusAra AryarakSita acelatA ke pakSadhara the| unhoMne prArambha meM acela dIkSA grahaNa karanA nahIM cAhane vAle apane pitA ko yojanApUrvaka
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana acela banA diyA thaa| cUrNi meM prApta kaTipaTTaka kI bAta zvetAmbara pakSa kI puSTi hetu sammilita kI gayI pratIta hotI hai| 22 bhadragupta ko niyukti kA karttA mAnane ke sambandha meM nimna kaThinAiyA~ haiM * 1. Avazyakaniryukti evaM AvazyakacUrNi ke ullekhoM ke anusAra AryarakSita bhadragupta ke niryApaka mAne gye| Avazyakaniryukti AryarakSita kI vistAra se carcA karatI hai aura AdarapUrvaka smaraNa karatI hai / bhadragupta AryarakSita se dIkSA meM jyeSTha haiM, aisI sthiti meM unake dvArA racita niyuktiyoM meM AryarakSita kA ullekha itane vistAra se evaM itane AdarapUrvaka nahIM AnA cAhie / yadyapi paravartI ullekha ekamata se yaha mAnate haiM ki Aryabhadragupta kI niryApanA AryarakSita ne karavAyI, kintu mUla gAthA ko dekhane para isa mAnyatA ke bAre meM kisI ko sandeha bhI ho sakatA hai, mUla gAthA nimnAnusAra hai nijjavaNa bhaddagutte vIsuM paDhaNaM ca tassa puvvagayaM / pavvAvio ya bhAyA rakkhiakhamaNehiM jaNao a / / - Avazyakaniryukti, 776 / yahA~ "nijjavaNa bhaddagutte" meM yadi " bhaddagutte" ko ArSa prayoga mAnakara koI prathamAvibhakti meM samajhe to isa gAthA ke prathama do caraNoM kA artha isa prakAra bhI ho sakatA hai -- bhadragupta ne AryarakSita kI niryApanA kI aura unase samasta pUrvagata sAhitya kA adhyayana kiyA / gAthA ke uparokta artha ko svIkAra karane para niyuktiyoM meM AryarakSita bahumAna pUrvaka ullekha aprAsaGgika nahIM hai, kyoMki jisa vyakti ne AryarakSita kI niryApanA karavAyI ho aura jinase pUrvoM kA adhyayana kiyA vaha unakA apanI kRti meM sammAnapUrvaka ullekha karegA hii| kintu gAthA kA isa dRSTi se kiyA gayA artha cUrNi meM prApta kathAnakoM ke sAtha evaM niyukti gAthAoM ke pUrvApara prasaGga ko dekhate hue, kisI bhI prakAra saGgata nahIM mAnA jA sakatA hai| cUrNi meM to yahI kahA gayA hai ki AryarakSita ne bhadragupta kI niryApanA karavAyI aura Aryavajra se pUrvasAhitya kA adhyayana kiyA / yahA~ dUsare caraNa meM prayukta " tassa" zabda kA sambandha Aryavajra se hai, jinakA ullekha pUrva gAthAoM meM kiyA gayA hai| sAtha hI yahA~ 'bhaddagutte' meM saptamI kA prayoga hai, jo eka kArya ko samApta kara dUsarA kArya prArambha karane kI sthiti meM kiyA jAtA hai| yahA~ sampUrNa gAthA kA artha isa prakAra hogA - AryarakSita ne bhadragupta kI niryApanA (samAdhimaraNa) karavAne ke pazcAt ( Aryavajra se) samasta pUrvo kA adhyayana kiyA hai aura apane bhAI aura pitA ko dIkSita kiyaa| yadi AryarakSita bhadragupta ke niryApaka haiM aura ve hI niyuktiyoM ke karttA bhI haiM, to phira niyuktiyoM meM
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA AryarakSita dvArA unakA niryApana karavAne ke bAda kiye gaye kAryoM kA ullekha nahIM honA thaa| kintu aisA ullekha hai, ata: niyuktiyA~ kAzyapagotrIya bhadragupta kI kRti nahIM ho sakatI haiN| ____2. eka dUsarI kaThinAI yaha bhI hai ki kalpasUtra sthavirAvalI ke anusAra Aryavajra ke pazcAt AThavIM pIr3hI meM AryarakSita hue haiN| ata: yaha sambhava nahIM hai ki apane se ATha pIr3hI pUrva utpanna Aryavajra se pUrvo kA adhyayana kiyA gayA ho| isase kalpasUtra sthavirAvalI meM diye gaye krama meM sandeha hotA hai, hAlA~ki kalpasUtra sthavirAvalI evaM anya srotoM se itanA to nizcita hotA hai ki Aryabhadra AryarakSita se pUrva meM hue haiN| usake anusAra AryarakSita Aryabhadragupta ke praziSya haiN| kathAnakoM meM AryarakSita ko toSaliputra kA ziSya kahA gayA hai| ho sakatA hai ki toSaliputra Aryabhadragupta ke ziSya rahe hoN| sthavirAvalI meM ullikhita hai ki Aryabhadra ke ziSya AryarakSita the| isaprakAra itanA nizcita hai ki Aryabhadra AryarakSita ke pUrvavartI yA jyeSTha samakAlika haiN| aisI sthiti meM yadi niyuktiyA~ Aryabhadragupta ke samAdhimaraNa ke pazcAt kI AryarakSita ke jIvana kI ghaTanAoM kA vivaraNa detI haiM, to unheM zivabhUti ke ziSya kAzyapagotrIya Aryabhadragupta kI kRti nahIM mAnA jA sktaa| Aryabhadra ko niyukti ke kartA ke rUpa meM svIkAra karane para AryarakSita, antima nihnava evaM boTikoM kA ullekha karane vAlI niyukti gAthAoM ko prakSipta mAnanA aparihArya ho jaaygaa| AryarakSita ko Aryabhadragupta kA niryApaka svIkAra kareM to Aryabhadra kA svargavAsa vIra nirvANa saM0 560 ke Asa-pAsa mAnanA hogaa| isake do AdhAra haiN| prathama to AryarakSita ne bhadragupta kI niryApanA apane yuvAvasthA meM hI karavAyI thI aura dUsare taba vIra nirvANa saM0 584 (vikrama kI dvitIya zatAbdI) meM svargavAsI hone vAle Aryavajra jIvita the| aisI sthiti meM niyuktiyoM meM antima nihnava kA kathana bhI sambhava nahIM pratIta hotA kyoMki abaddhika nAmaka sAtavA~ nihnava vIranirvANa ke 584 varSa pazcAt huA hai| ata: AryarakSita sambandhI hI nahIM apitu antima nihnava evaM boTikoM sambandhI vivaraNa bhI niyuktiyoM meM prakSipta mAnanA hogaa| aisA na mAnane para kAzyapagotrIya Aryabhadragupta niyuktiyoM ke kartA bhI nahIM ho sakate haiN| niSkarSata: anya kisI bhadra nAmaka AcArya kI khoja karanI hogii| kyA gautamagotrIya Aryabhadra niyuktiyoM ke kartA haiM? kAzyapagotrIya bhadragupta ke pazcAt kalpasUtra paTTAvali meM gautamagotrIya AryakAlaka ke ziSya aura Arya sampAlita ke gurubhAI Aryabhadra kA bhI ullekha milatA hai| Aryabhadra AryaviSNu ke praziSya evaM AryakAlaka ke ziSya haiN| inake ziSya ke rUpa
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 . dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana meM Arya vRddha kA ullekha hai| yadi AryavRddha ko vRddhavAdI se samIkRta kareM to Aryabhadra siddhasena ke dAdA guru siddha hote haiN| vicAraNIya hai kyA Aryabhadra bhI spaSTa saGgha-bheda arthAt zvetAmbara, yApanIya aura digambara sampradAyoM ke nAmakaraNa ke pUrva hue haiN| niyuktiyA~ yApanIya aura zvetAmbara donoM meM mAnya hone se yaha sunizcita hai ki sampradAya-bheda ke pazcAt kA koI bhI AcArya niyuktiyoM kA kartA nahIM ho sktaa| yadi ve kisI sampradAya vizeSa kI kRti hotI to anya sampradAya use mAnya nahIM krtaa| yadi Arya viSNu ko digambara paTTAvalI meM ullikhita Arya viSNu se samIkRta kareM to inakI nikaTatA acela paramparA se sthApita kI jA sakatI hai| dUsare, vidizA ke abhilekha meM ullekhita bhadrAnvaya evaM Aryakula kA sambandha ina gautamagotrIya Aryabhadra se bhI mAnA jA sakatA hai kyoMki isakA kAla bhI spaSTa sampradAya-bheda evaM usa abhilekha ke pUrva hai| durbhAgya se inake sandarbha meM Agamika vyAkhyA sAhitya meM kahIM koI vivaraNa nahIM milatA, kevala nAma-sAmya ke AdhAra para inake niyuktikAra hone kI sambhAvanA vyakta kara sakate haiN| inakI vidvattA evaM yogyatA ke sambandha meM bhI Agamika ullekhoM kA abhAva hai, kintu vRddhavAdI jaise ziSya aura siddhasena jaise praziSya ke guru vidvAn avazya rahe hoMge, isameM zaGkA nahIM kI jA sktii| inake praziSya siddhasena kA AdarapUrvaka ullekha digambara aura yApanIya AcArya bhI karate haiM, ata: inakI kRtiyoM ko uttara bhArata kI acela paramparA meM mAnyatA milI ho aisA mAnA jA sakatA hai| ye AryarakSita se pA~cavIM pIr3hI meM mAne gaye haiN| ata: inakA kAla inake sau-Der3ha sau varSa pazcAt hI hogA arthAt ye bhI vikrama kI tIsarI sadI ke uttarArddha yA cauthI ke pUrvArddha meM kabhI hue hoNge| lagabhaga yahI kAla mAthurIvAcanA kA bhI hai| cUMki mAthurIvAcanA yApanIyoM ko bhI svIkRta rahI hai, isalie ina kAlaka ke ziSya gautamagotrIya Aryabhadra ko niyuktiyoM kA kartA mAnane meM kAla evaM paramparA kI dRSTi se kaThinAI nahIM hai| yApanIya aura zvetAmbara donoM sampradAyoM meM niyuktiyoM kI mAnyatA para bhI isase koI bAdhA nahIM AtI, kyoMki ye Aryabhadra, Arya nakSatra evaM Arya viSNu ke hI paramparA ziSya haiN| sambhava hai ki digambara paramparA ke AryanakSatra aura AryaviSNu kI paramparA meM udbhUta jisa bhadrabAhu ke dakSiNa meM jAne kA ullekha milatA hai aura jinase acela dhArA meM bhadrAnvaya aura Aryakula kA AvirbhAva huA ho ve yahI Aryabhadra hoN| inheM niyuktiyoM kA kartA mAnane para nandIsUtra evaM pAkSikasUtra meM niyuktiyoM kA ullekha honA bhI yuktisaGgata siddha ho jAtA hai|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA ata: hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki niyuktiyoM ke kartA Arya nakSatra kI paramparA meM hue Arya viSNu ke praziSya evaM Arya sampAlita ke gurubhrAtA gautamagotrIya Aryabhadra hI haiN| yadyapi maiM isa niSkarSa ko antima na mAnakara itanA avazya kahU~gA ki ina Aryabhadra ko niyukti kA kartA svIkAra karane para prAcInagotrIya pUrvadhara bhadrabAhu, kAzyapagotrIya Aryabhadragupta aura vArAhamihira ke bhrAtA naimittika bhadrabAhu ko niyuktiyoM kA kartA mAnane para Ane vAlI aneka vipratipattiyoM se baca sakate haiN| durbhAgya yaha hai ki aceladhArA meM niyuktiyA~ saMrakSita nahIM raha sakI, mAtra bhagavatI ArAdhanA, mUlAcAra aura kundakunda ke granthoM meM unakI kucha gAthAyeM hI avaziSTa haiN| inameM bhI mAtra mUlAcAra hI lagabhaga sau niyukti gAthAoM kA niyukti gAthA ke rUpa meM ullekha karatA hai| dUsarI ora sacela dhArA meM upalabdha niyuktiyoM meM aneka bhASyagAthAe~ mizrita ho gaI haiN| isakAraNa upalabdha niyuktiyoM meM bhASya gAthAoM evaM prakSipta gAthAoM ko alaga karanA eka kaThina kArya ho gayA hai, kintu yadi eka bAra niyuktiyoM ke racanAkAla, usake kartA tathA unakI paramparA kA nirdhAraNa ho jAya, to yaha kArya sarala ho sakatA hai| ___ AzA hai jaina vidyA ke niSpakSa vidvAnoM kI agalI pIr3hI isa dizA meM aura bhI anveSaNa kara niyukti sAhitya sambandhI vibhinna samasyAoM kA samAdhAna prastuta kregii| prastuta lekhana meM muni zrI puNyavijayajI kA Alekha merA upajIvya rahA hai| AcArya hastImala jI ne 'jainadharma ke maulika itihAsa' ke lekhana meM bhI usI kA anusaraNa kiyA hai| maiM ukta donoM manISiyoM ke niSkarSoM se sahamata nahIM ho skaa| yApanIya sampradAya para grantha-lekhana ke samaya kucha naI samasyAyeM aura samAdhAna dRSTigata hue| inhIM ke prakAza meM maineM kucha navIna sthApanAyeM prastuta kI haiM, ye satya ke kitanI nikaTa haiM, yaha vicAra karanA vidvAnoM kA kArya hai| maiM apane niSkarSoM ko antima satya nahIM mAnatA hU~, ata: sadaiva unake vicAroM evaM samIkSAoM se lAbhAnvita hone kA prayAsa kruuNgaa| sandarbha : 1 a. nijjuttA te atthA, jaM baddhA teNa hoi NijjuttI / - Avazyakaniyukti (lAkhAbAvala), gAthA 88 / ba. sUtrArthayoH parasparaniyojanaM sambandhanaM niyuktiH - AvazyakaniyuktiTIkA haribhadra, gAthA 83 kI ttiikaa| .
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana atthANaM uggahaNaM avaggahaM taha viAlaNaM ihaM / Avazyakaniryukti (lAkhAbAvala ) 3 / IhA apoha vImaMsA, maggaNA ya gavesaNA / saNa saI maI paNNA savvaM AbhinibohiyaM / / Avassagassa dasakAliassa taha uttarajjhamAyAre / sUyagaDe nijjuttiM vucchAmi tahA dasANaM ca / / kappassa ya nijjutiM vavahArasseva paramaNi Nassa / sUri apaNNattIe vucchaM isibhAsiyANaM ca / / Avazyakaniyukti, vahI 84-85 / isibhAsiyAI, bhUmikA, pro0 sAgaramala jaina, (prAkRta bhAratI, jayapura), pR093| bRhatkathAkoza (siMghI jaina granthamAlA), prastAvanA, e. ena. upAdhye, . Avazyakaniryukti, vahI, 12 / - - pR0 31 / mUlAcAra, paJcAcArAdhikAra, - ArAdhanA....tasyA niryuktirAdhanAniryuktiH / gA0 279 kI TIkA (bhAratIya jJAnapITha, 1984) / goviMdANaM pi namo aNuoge viuladhAraNidANaM / nandIsUtra sthavirAvalI, gA0 41 / vyavahArabhASya, bhAga 6, gA0 267-268 / so ya heugovaeso goviMdanijjuttimAdito... / darisaNappabhAvagANi satyANi jahA goviMdanijjuttimAdI / AvazyakacUrNi bhAga 1, pR0 353, bhAga 2, pR0 201, 322 / 11. goviMdo.... pacchAteNa egiMdiya jIva sAhaNaM goviMda nijjutikayA / nizIthabhASya gAthA 3656, nizIthacUrNi bhAga 3, pR0 260 / , 12. nandIsUtra, (byAvara ) sthavirAvalI gAthA 41 / ba. pR. 6 / 13a. prAkRtasAhitya kA itihAsa, DaoN. jagadIza candra jaina, pR0 190 / jainasAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 3, DaoN. mohanalAla mehatA, 14. Avazyakaniryukti (lAkhAbAvala), gAthA 84-85 / 15. vahI, gAthA 84 / 16. bahuraya paesa avvattasamucchAdugatiga abaddhiyA ceva / sattee NiNhagA khalu tityaMmi u vaddhamANassa / /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 bhUmikA bahura jamAlipabhavA jIvapaesA ye tIsaguttAo / avvattA''sADhAo sAmuccheyA''samittAo / / gaMgAo dokiriyA chalugA tarAsiyANa uppattI / therAya goTThamAhila puTThamabaddhaM parUviti / / sAvatthI usamapura seyaviyA mihila ullugAtIraM / purimaMtaraMji dasapura-rahavIrapuraM ca nagarAI / / coddasa solasa vAsA coddasavIsuttarA ya doNNi syaa| aTThAvIsA ya duve paMceva sayA u coyAlA / / paMca sayA culasIyA chacceva sayA NavottarA hoti / NANupattIya duve uppaNNA Nivvue sesA / / evaM ee kahiyA osappiNIe u niNhavA satta / vIravarassa pavayaNe sesANaM pavvayaNe Natthi / / . - AvazyakaniyuktigAthA 778-784 / 17. bahuraya jamAlipabhavA jIvapaesA ya tIsaguttAo / avvattA''sADhAo sAmuccheyA''samittAo / / . gaMgAe dokiriyA chalugA terAsiANa uppattI / therA . ya guTThamAhila puTThabaddhaM parUviMti / / jiTThA sudaMsaNa jamAli aNujja sAvatthi tiMdugujjANe / paMca sayA ya sahassaM DhakeNa jamAli muttUNaM / / rAyagihe guNasilae vasu caudasapubvi tIsaguttAo / AmalakappA nayari mittasirI kUrapiMDAdi / / siyaviyapolAsADhe joge taddivasahiyayasUle ya / sohammi naliNagumme rAyagihe puriya balabhadde / / mihilAe lacchighare mahagiri koDinna Asamitto / NeuNamaNuppavAe rAyagihe khaMDarakkhA ya / / naikheDajaNava ullaga mahagiri dhaNagutta ajjagaMge ya / kiriyA do rAyagihe mahAtavo tIramaNinAe / / purimaMtaraMji bhayuguha balasiri siriguta rohagutte ya / parivAya puTThasAle ghosaNa paDisehaNA vAe / /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana vicchya sappe mUsaga migI varAhI ya kAgi poyAI / eyAhiM vijjAhiM so u parivvAyago kusalo / / moriya nauli birAlI vagghI sIhI ya ulugi ovaai| eyAo vijjAo giNha parivvAyamahaNIo / / dasapuranagarucchughare ajjarakkhiya pusamittattiyagaM ca / guTThAmahila nava aTTha sesapucchA ya viMjhassa / / puTTho jahA abaddho kaMcuiNaM kaMcuo samannei / evaM puTThamabaddhaM jIvaM kammaM samanei / / paccakkhANaM seyaM aparimANeNa hoi kAyavvaM / jesiM tu parImANaM taM duDhe hoi AsaMsA / / rahavIrapuraM nayaraM dIvagamujjANa ajjakaNhe a / sivabhUissuvahimi pucchA therANa kahaNA ya / / ___-uttarAdhyayananiyukti, 165-178 / 18. ,uttarAdhyayananiyukti, gAthA 29 / 19. dazavaikAlikaniyukti, gAthA 309-326 / 20. uttarAdhyayananiyukti, gAthA 207 / 21. dazavaikAlikaniyukti, gAthA 161-163 / 22. AcArAGganiyukti, gAthA 5 / 23a. dazavaikAlikaniyukti, gAthA 79-88 / ba. uttarAdhyayananiryakti, gAthA 143-144 / 24. jo ceva hoi mukkho sA u vimutti pagayaM tu bhAveNaM / desavimukkA sAhU savvavimukkA bhave siddhA / / - AcArAGganiyukti, 331 / 25. uttarAdhyayananiyukti, gAthA 487-92 / 26. sUtrakRtAGganiyukti, gAthA 99 / 27. dazavaikAlikaniyukti, gAthA 3 / 28. sUtrakRtAGganiyukti, gAthA 127 / 29. uttarAdhyayananiyukti, gAthA 267-268 /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA . 29 30. dazAzrutaskandhaniyukti, gAthA 1 / 31. tahavi ya koI attho uppajati taMmi taMmi samayaMmi / / puvvabhaNio aNumato a hoi isibhAsiesu jahA / / - sUtrakRtAGganiyukti, gAthA 189 / 32ka. bRhatkalpasUtram, SaSTha vibhAga, AtmAnanda jaina sabhA bhAvanagara, prastAvanA, pR.4,5| 33. vahI, Amukha, pR. 2 / / 34ka. mUDhaNaiyaM suyaM kAliyaM tu Na NaMyA samoyaraMti ihaM / apuhutte samoyAro, nattha puhutte samoyAro / / jAvaMti ajjavairA, apuhuttaM kAliyANuoge ya / teNA''reNa puhuttaM, kAliyasuya diTThivAe ya / / - Avazyakaniyukti, gAthA 762-763 / kha. tuMbavaNasatrivesAo, niggayaM piusagAsamallINaM / chammAsiyaM chasu jayaM, mAUya samanniyaM vaMde / / jo gujjhaehiM bAlo, nimaMtio bhoyaNeNa vAsaMte / Necchai viNIyaviNao, taM vairarisiM NamaMsAmi / / ujjeNIe jo jaMbhagehiM ANakkhiUNa thuyamahio / akkhINamahANasiyaM sIhagiripasaMsiyaM vaMde / / . jassa aNuNNAe vAyagattaNe dasapurammi Nayaramma / devehiM kayA mahimA, payANusAriM NamaMsAmi / / jo kanAi dhaNeNa ya, NimaMtio juvvaNammi gihvinnaa| nayarammi kusumanAme, taM bairarisiM NamaMsAmi / / jaNuddhAraA vijjA, AgAsagamA mahAriNNAo / vaMdAmi ajjavairaM, apacchimo jo suyaharANaM / / -vahI, gAthA 764-769 / ga. apuhutte aNuogo, cattAri duvAra bhAsaI ego / puhutANuogakaraNe, te attha tao u vocchinnA / / deviMdavaMdiehiM, mahANubhAgehiM rakkhiajjehiM / jugumAsajja vibhatto, aNuogo to kao cauhA / /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana mAyA ya ruddasomA, piyA ya nAmeNa somadeva tti / bhAyA ya phaggurakkhiya, tosaliputtA ya AyariA / / NijjavaNabhadgutte, vIsaM paDhaNaM ca tassa puvvagayaM / pavvavio ya bhAyA, rakkhiakhamaNehiM jaNao ya / / - vahI, gAthA 773-776 / 35. jaha jaha paesiNI jANugammi pAlittao bhamADei / taha taha sIse viyaNA, paNassai muruMDarAyassa / / - piNDaniyukti, gAthA 498 / 36. nai kaNha-vina dIve, paMcasayA tAvasANa kiMvasaMti / pavvadivasesu kulavai, pAlevuttAra sakkAre / / jaNa sAvagANa khiMsaNa, samiyakkhaNa mAiThANa leveNa / sAvaya payattakaraNaM, aviNaya loe calaNa dhoe / paDilAbhiya vaccaMtA, nivvuDa naikUlamilaNa samiyAo / vimhiya paMca sayA tAvasANa pavvajja sAhA ya / / - - piNDaniyukti, gAthA 503-505 37a. vahI, gAthA 505 / ba. nandIsUtra sthavirAvalI, gAthA 36 / sa. mathurA ke abhilekhoM meM isa zAkhA kA ullekha brahmadAsika zAkhA ke rUpa meM milatA hai| 38. ujjeNI kAlakhamaNA sAgarakhamaNA suvaNNabhUmIe / iMdo AuyaseyaM, pucchai sAdivvakaraNaM ca / / - uttarAdhyayananiyukti, gAthA 119 39. arahaMte vaMdittA caudasapuvvI taheva dasapuvI / ekkArasaMgasuttatyadhArae savvasAhU . ya / / - oghaniyukti, gAthA 1 40.. oghaniyukti sampA0 vijayasUrIzvara, jaina granthamAlA, gopIpurA, sUrata, pRSTha 3-4 / 41. jeNuddhariyA vijjA AgAsagamA mahAparinAo / vaMdAmi ajjavairaM apacchimo jo suaharANaM / / - AvazyakaniyuktigAthA, 769 /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 31 42. Avazyakaniyukti, gAthA 763-774 / 43. apuhutta huttAI niddisiuM ettha hoi ahigaaro| caraNakaraNANuogeNa tassa dArA ime huMti / / - dazavaikAlika niyukti, gAthA 4 44. oheNa u nijjuttiM vucchaM crnnkrnnaannuogaao| appakkharaM mahatthaM aNuggahatthaM suvihiyANaM / / - oghaniyukti, gAthA 2 / 45. Avazyakaniyukti, gAthA 778-783 / 46. uttarAdhyayananiyukti, gAthA 164-178 / 47. egabhavie ya baddhAue ya abhimuhiyanAmagoe ya / ete titriva desA davvaMmi ya poMDarIyassa / / - sUtrakRtAGganiyukti,gAthA 146 / 48. uttarAdhyayana TIkA zAntyAcArya, uddhRta bRhatkalpasUtram bhASya, SaSTha vibhAga prastAvanA, pR. 12 / vahI, pR. 9 / bRhatkalpasUtra bhASya, SaSThavibhAga, AtmAnanda jaina sabhA, bhAvanagara, pR.11| 51. sAvatthI usabharapura seyareviyA mihila ullagAtIra / pudimaMta raji dasa puraM rahavIra pura ca nagarAI / / coddasa sola'sa vAsA coddasavIsuttirA doNNi syaa| aTThAvIso yA duve paMceva sayAu coyAlA / / - Avazyakaniyukti, gAthA 81-82 52. rahavIrapuraM nayaraM dIvagamujjANa ajjakaNhe a / sivabhUissuvahimi pucchA thorANa kahaNA ya / / - uttarAdhyayananiyukti, gAthA 178 / 53. svayaM caturdazapUrvitve'pi yaccaturdazapUrbhupAdAnaM tat teSAmapi SaTsthAnapatitatvena zeSamAhAtmyasthApanaparamaduSTameva, bhASyagAthA vA dvAragAthAdvayAdArabhya lakSyanta iti preryAnavakAza eveti|| - uttarAdhyayanaTIkA, zAntyAcArya,gAthA 233 / 54. egabhavie ya baddhAue ya abhimuhiyanAmagoe ya / ete tinnivi desA davvaMmi ya poMDarIyassa / / - sUtrakRtAGganiyukti, gAthA146 49. 50.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana 55. ye cAdezAH yathA - * AryamaGgurAcAryastrividhaM zaGkhamicchati- ekabhavikaM baddhAyuSkamabhimukhanAmagotraM ca, Aryasamudro dvividham - baddhAyuSkamabhimukha - nAmagotraM ca, AryasuhastI ekam - abhimukhanAma gotramitiH / bRhatkalpasUtram, bhASya bhAga- 1, gAthA 144 / 56. vahI, SaSThavibhAga, pR0 15-17 / 57. Avazyakaniryukti, gaathaa_1252-1260| 58. vahI, gAthA 85 / 59. jattha ya jo paNNavao kassavi sAhai disAsu ya NimittaM / jattomuho ya DhAI sA puvvA pacchavo avarA / / AcArAGganiryukti, gAthA5 1 / 60. saptAzvivedasaMkhya, zakakAlamapAsya caitrazuklAdau / ardhAstamite bhAnau, yavanapure saumyadivasAdye || ba. -- -------- paJcasiddhAntikA, uddhRta bRhatkalpasUtram, bhASya, SaSThavibhAga, prastAvanA pR0 17 / 61. bRhatkalpasUtram, SaSThavibhAga, prastAvanA, pRSTha 18 / 62. goviMdo nAma bhikkhU... - -- pacchA teNa egiMdiyajIvasAhaNaM goviMdanijjuttI kayA / / esa nANateNo / / nizIthacUrNi bhAga 3, uddezaka 11, sanmati jJAnapITha, AgarA, pR. 260 / 63 a. goviMdANaM pi namo, aNuoge viuladhAraNidANaM / khaMtidayANaM parUvaNe NiccaM Arya skandila | Arya himavaMta Arya nAgArjuna | Arya govinda - dubhiMdANaM / / - nandIsUtra, gAthA 81 / dekheM, nandIsUtra sthavirAvalI, gAthA 36-41 /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 67. 69. 64. pacchA teNa egidiyajIvasAhaNaM goviMdaNijjuttI kyaa| esa NANA tenno| eva dasaNapabhAvagasatthaTThA / - nizIthacUrNi, pR. 260 / 65. niNhayANa vattavvayA bhANiyavvA jahA sAmAiyanijjuttIe / - uttarAdhyayanacUrNi, jinadAsagaNimahattara, vi0saM0, 1989, pR. 95 / 66. idANiM etesiM kAlo bhaNNati 'cauddasa solasa vIsA' gAhAu do, idANiM bhaNNati- 'coddasa vAsA taiyA' gAthA akkhaannysNghnnii| - vahI, pR.95 / micchaddiTThIsAsAyaNe ya taha sammamicchadiTThI ya / avirayasammaddiTThI virayAvirae pamatte ya / / tatto ya appamatto niyaTThi aniyaTTi bAyare suhume / uvasaMta khINamohe hoi sajogI ajogI ya / / - Avazyakaniyukti, (niyuktisaGgraha, pR. 140) / 68. Avazyakaniyukti (haribhadra) bhAga 2, bherUlAla kanhaiyA lAla koThArI dhArmika TrasTa, mumbaI, vIra saM0 2508, pR. 106-107 / sammattupattI sAvae ya virae aNaMtakammase / daMsaNamohakkhavae uvasAmaMte ya uvasate / / khavae ya khINamohe jiNe a seDhI bhave asaMkhijjA / tavvivarIo kAlo saMkhajjuguNAi seDhIe / / - AcArAGganiyukti, gAthA 222-223 / 70. samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntAmehakSapakakSINa mohajinAH kramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH / / - tattvArthasUtra (umAsvAti) sukhalAla saMghavI, 9/47 / 71a. NijjuttI NijjuttI esA kahidA mae samAseNa / aha vitthAra paMsago'Niyogado hodi NAdavyo / / AvAsagaNijjuttI evaM kadhidA samAsao vihiNA / No uvajUMjadi NiccaM so siddhiM, jAdi visuddhappA / / - mUlAcAra (bhAratIya jJAnapITha) 691-692 ...eso aNNe gaMtho kappadi paDhiduM asajjhAe / ArAhaNA Nijjutti maraNavibhattI ya sNghtthudio| paccakkhANAvasaya dhammakahAo erisa o|| -mUlAcAra, 278-279 / ..
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ba. 72. dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana Na vaso avaso avasassakammAvassayati bodhavvA / jutti tti uvAaMti Na Niravayavo hodi NijjutI / / Na vaso avaso avasassa kamma vAvassayaM ti bodhavvA / jutti tti uvAaMti ya Niravayavo hodi NijuttI / / - vahIM, 515 / niyamasAra, gAthA 142, lakhanaU, 1931. 73. dekheM-- kalpasUtra, sthavirAvalI vibhAga / 74. dekheM- mUlAcAra, SaDAvazyaka-adhikAra / 75. therassa NaM ajja vinhussa mADharassaguttassa ajjakAlae there aMtevAsI goyamasagutte therassaNaM ajjakAlassa goyamasaguttassa ime duve therA aMtevAsI goyamasagutte ajja saMpalie there ajjabhadde, eesi dunhavi goyamasaguttANaM ajja buDDhe there| kalpasUtra (muni pyAracandajI, ratalAma) sthavirAvalI, pR0 233 /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhyAya chedasUtrAgama aura dazAzrutaskandha vartamAna samaya meM upalabdha jaina Agama sAhitya aGga, upAGga, mUlasUtra, chedasUtra, prakIrNaka aura cUlikA sUtra meM vargIkRta hai| isa vargIkaraNa ke anusAra gyAraha aGga, bAraha upAGga, cAra mUlasUtra, chaH chedasUtra, dasa prakIrNaka aura do cUlikA sUtra haiN| paiMtAlIsa AgamoM kI yaha mAnyatA zvetAmbaroM ke mUrtipUjaka sampradAya se sambaddha hai| digambara paramparA AgamoM kA sarvathA viccheda mAnatI hai| dhavalA' ke anusAra digambaroM meM kisI samaya bAraha aGga aura caudaha aGgabAhya arthAta 26 AgamoM kI mAnyatA thii|' paiMtAlIsa AgamoM ke nAma isaprakAra haiM aGga ..1.. AyAro (AcArAGga), 2H sUyagaDa (sUtrakRtAGga), 3. ThANa (sthAnAGga), 4. samavAya (samavAyAGga), 5. viyAhapannatti (vyAkhyAprajJapti yA bhagavatI), 6. nAyAdhammakahAo (jJAtAdharmakathA:), 7. uvAsagadasAo (upAsakadazA:), 8. aMtarADadasAo (antakRddazA:), 9. anuttarokvAiyadasAo (anuttaraupapAtikadazA:), 10. paNhAvAgaraNAiM (praznavyAkaraNAni), 11. vivAgasuyaM (vipAkazrutam) 12. aura diTThivAya (dRSTivAda), jo vicchinna mAnA jAtA hai| upAGga 1. uvavAiyaM (aupapAtika), 2. rAyapaseNaija (rAjaprasenajitkaM), athavA rAyapaseNiyaM (rAjapraznIyaM), 3. jIvAjIvAbhigama, 4. paNNavaNA (prajJApanA), 5.sUrapaNNatti (sUryaprajJapti), 6. jambuddIvapaNNatti (jambUdvIpaprajJapti), 7. caMdapaNNatti (candraprajJapti), 8-12 nirayAvaliyAsuyakkhaMdha (nirayAvalikAzrutaskandha), 8. nirayAvaliyAo (nisyAvalikAH), 9. kappavaDiMsiyAo (kalpAvataMsikAH), 10. puphiyAo (puSpikAH), 11. puSphacUlAo (puSpacUlA:), 12. aura vaNhidasAo (vRssnnidshaa:)| mUlasUtra .. 1. uttarAdhyayana, 2. dazavaikAlika, 3. Avazyaka, 4. aura piNDaniyuktiye cAra mUlasUtra mAne gaye haiN|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana chedasUtra chedasUtroM ke antargata vartamAna meM- 1. AyAradasA (dazAzrutaskandha), 2. kappa (kalpa), 3. vavahAra (vyavahAra), 4. nisIha (nizItha), 5. mahAnisIha (mahAnizItha), 6. aura jIyakappa (jItakalpa) - ye cha: gantha mAne jAte haiN| prakIrNaka isake antargata nimna dasa grantha mAne jAte haiM 1. causaraNa (catuHzaraNa), 2. AurapaccakkhANa (AturapratyAkhyAna), 3. bhattaparitrA (bhaktaparijJA), 4. saMthAraya (saMstAraka), 5. taMDulaveyAliya (tandulavaicArika), 6. caMdavejjhaya (candravedhyaka), 7. deviMdatthaya (devendrastava), 8. gaNivijjA (gaNividyA), 9. mahApaccakkhANa (mahApratyAkhyAna) 10. aura vIratthaya (viirstv)| cUlikAsUtra cUlikAsUtra ke antargata nandIsUtra aura anuyogadvAra-ye do grantha mAne jAte haiN| zvetAmbara sampradAya kI sthAnakavAsI evaM terApanthI paramparA 45 meM se dasa prakIrNakoM ke atirikta jItakalpa, mahAnizItha aura piNDaniyukti ko chor3akara kevala 32 granthoM ko mAnatI hai| kucha loga AgamoM kI saMkhyA 84 mAnate haiN| unakI dRSTi meM prakIrNakoM kI saMkhyA dasa ke sthAna para 30 hai| ve 45 granthoM ke sAtha niyuktiyoM tathA yatijItakalpa, zrAddhajItakalpa, pAkSikasUtra, kSamApanAsUtra, vandittusUtra, tithiprakaraNa, kavacaprakaraNa, saMzaktaniyukti aura vizeSAvazyakabhASya ko bhI AgamoM meM sammilita karate haiN| Agama-praNayana paramparAgata rUpa se Agama jinavANI haiM aura vartamAna Agama mahAvIra ke upadeza haiN| kahA jAtA hai ki mahAvIra ne jo upadeza diyA use gaNadharoM ne sUtrabaddha kiyA hai| isIlie arthopadezaka yA artharUpa zAstra ke kartA mahAvIra mAne jAte haiM aura zabdarUpa zAstra ke kartA gaNadhara haiN| parantu vAstava meM yaha tathya kevala aGgoM ke viSaya meM hI prAsaGgika hai| aGgoM ke atirikta Agama kI kramazaH huI saMkhyA vRddhi ke sambandha meM padmabhUSaNa paM.dalasukha bhAI mAlavaNiyAre kA abhimata ullekhanIya hai| unake anusAra "gaNadharoM ke alAvA anya pratyekabuddha mahApuruSoM ne jo upadeza diyA thA use bhI pratyekabuddha ke kevalI hone se Agama meM sanniviSTa karane meM koI Apatti nahIM ho sakatI thii| isI prakAra gaNipiTaka ke hI AdhAra para mandabuddhi ziSyoM ke hitArtha zrutakevalI AcAryoM ne jo grantha banAye the unakA samAveza bhI Agama ke sAtha unakA avirodha
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ chedasUtrAgama aura dazAzrutaskandha hone se aura AgamArtha kI hI puSTi karane vAle hone se AgamoM meM kara liyA gyaa| anta meM sampUrNa dazapUrva ke jJAtA dvArA grathita grantha bhI Agama meM samAviSTa isalie kiye gaye ki ve bhI Agama ko puSTa karane vAle the aura unakA Agama se virodha isalie bhI nahIM ho sakatA thA ki ve nizcita rUpa se samyagdRSTi hote the|" mUlAcAra kI nimna gAthA se isI bAta kI sUcanA milatI hai sataM gaNaharakathidaM taheva patteyabuddha kathidaM ca / sudakevaliNA kathidaM abhiNNadasapuvakathidaM ca / / 5,80 / / dazapUrvadharoM ke abhAva ke pazcAt bhI AgamoM kI saMkhyA meM vRddhi rukI nahIM apitu Agama rUpa se mAnya kucha prakIrNaka apanI nirdoSatA aura vairAgya bhAva kI vRddhi meM apane vizeSa upayoga athavA kartA AcArya kI vizeSa pratiSThA ke kAraNa Agama meM sammilita kara liye gye| jainAgamoM kI saMkhyA bar3hane kI pariNati ina Agama granthoM ke aGga, upAGga, cheda Adi rUpa meM vargIkaraNa meM huii| jaina sAhityika sAkSyoM se jJAta hotA hai ki AgamoM kA vartamAna vargIkaraNa bahuta prAcIna nahIM hai| yahA~ para AgamoM ke sabhI vargIkaraNoM kI pRSThabhUmi para vicAra na kara chedasUtra ke rUpa meM Agama ke vargIkaraNa sambandhI sAhityika sAkSyoM kA vivecana prastuta hai| jaina paramparA (zvetAmbara jainoM ke vibhinna sampradAya) meM chedasUtroM kI saMkhyA ke viSaya meM matabheda hai| cha: chedasUtra granthoM meM se mahAnizItha aura jItakalpa ina donoM ko sthAnakavAsI aura terApanthI nahIM mAnate, ve kevala cAra ko svIkAra karate haiN| zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya chaH chedasUtroM ko mAnatA hai| cheda saMjJA kaba se pracalita huI.aura cheda meM prArambha meM kauna-kauna se Agama grantha sammilita the, yaha bhI nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sktaa| parantu abhI taka jo sAhityika sAkSya upalabdha hue haiM unake anusAra A.ni. 4 meM sarvaprathama chedasUtra kA ullekha milA hai| isase prAcIna ullekha abhI taka prApta nahIM huA hai| ata: itanA to kahA hI jA sakatA hai ki prA.ni. ke samaya taka chedasUtra kA varga pRthak ho gayA thaa| AcArya devendramuni ke vaktavya se bhI ukta mata kI puSTi hotI hai, "chedasUtra kA sabase prathama prayoga Avazyakaniyukti meM huA hai| usake pazcAt vizeSAvazyakabhASya, nizIthabhASya Adi meM bhI yaha zabda vyavahRta huA hai| tAtparya yaha hai ki hama Avazyakaniyukti ko yadi jyotirvid varAhamihira ke bhrAtA dvitIya bhadrabAhu kI bhI kRti mAnate haiM to vikrama kI chaThI zatAbdI meM unhoMne isakA prayoga kiyA hai aisA kahA jA sakatA hai| yadyapi niyukti sAhitya ko dvitIya bhadrabAhu kI racanA svIkAra karane ke viSaya meM mataikya nahIM hai tathApi isase chedasUtroM ke prathama ullekha kI UparI samaya sImA nirdhArita kI jA sakatI hai|"
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana Agama-vargIkaraNa ke rUpa meM chedasUtra saMjJA kA astitva Ane ke pahale hI chedasUtra varga meM samAviSTa kucha granthoM yA sabhI chaH granthoM kA ullekha prApta hotA hai| chedasUtra granthoM meM se AcAradazA (dazAzrutaskandha) kA ullekha sthAnAGga meM prApta hotA haiN| samavAyAGga meM dazA- kalpa- vyavahAra ina tIna ke uddezanakAla kI carcA hai| ke sAtha upAGga zabda kA 38 AcArya umAsvAti ne tattvArthAdhigamabhASya' meM nirdeza kiyA hai| upAGga zabda se unakA tAtparya aGga granthoM se hai| AcArya umAsvAti dvArA aGga bAhya kI sUcI meM dazA Adi cheda granthoM kA eka sAtha nirdeza unake vargIkaraNa kI pUrva sUcanA detA hai| digambara paramparA meM Agama mAnya SaTkhaNDAgama kI prakhyAta dhavalATIkA meM aGga bAhya AgamoM kI carcA ke prasaGga meM kappa, vavahAra, kappAkappiya, mahAkappiya, puMDarIya, mahApuMDarIya aura nisIha kA nirdeza hai| paNDita mAlavaNiyA ke anusAra chedasUtroM ke madhya puNDarIka aura mahApuNDarIka ke ullekha ko yadi chor3a diyA jAya to dhavalA bhI cheda ke vargIkaraNa kI sUcanA de rahI hai| 0 zrIcandra AcArya (I0 1112 se prArambha) ne sukhabodhA sAmAcArI' kI racanA kI hai| unhoMne Agama ke svAdhyAya kI tapovidhi kA varNana kiyA hai| usameM ullekha hai ki prathama cAra AcArAGga se samavAyAGga taka par3hane ke bAda nizItha, jItakalpa, paJcakalpa, kalpa, vyavahAra aura dazA par3he jAte the| nizItha Adi kI chedasaMjJA kA yahA~ ullekha nahIM hai kintu ina sabako eka krama meM rakhA gayA hai yaha unakI eka varga se sambaddhatA sUcita karatA hai / jinaprabhakRta siddhAntAgamastotra" meM bhI AgamoM ke nAmapUrvaka stavana ke krama meM nizItha, dazAzruta, kalpa, vyavahAra, paJcakalpa, jItakalpa aura mahAnizItha kA eka sAtha ullekha hai| isase spaSTa hai ki bhale hI jinaprabha ne vargoM ke nAma nahIM diye kintu usa samaya taka kauna grantha kisake sAtha ullikhita honA cAhie, aisA krama to bana hI gayA hogA / AcArya jinaprabha ne vidhimArgaprapA 1 (1306 I0) meM bhI AgamoM ke svAdhyAya kI tapovidhi kA varNana karate hue 51 granthoM kA ullekha kiyA hai| isameM kramasaMkhyA 8- nizItha, 9-11 dazA- kalpa-vyavahAra, 12 paJcakalpa aura 13 - jItakalpa kA eka krama meM ullekha hai| jinaprabha ne jogavihANa " zIrSaka prAkRta gAthA prakaraNa kA bhI ullekha apane grantha meM kiyA hai| isameM samavAyAGga ke pazcAt dasA kappa-vavahAra- nisIha kA ullekha karake inakI hI chedasUtra aisI saMjJA bhI pradAna kI hai| (gAthA 22, pR0 59)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ chedasUtrAgama aura dazAzrutaskandha 39 'cheda' zabda kI vyutpatti 'cheda' zabda chid dhAtu se (kATane yA bhedane artha meM) bhAva artha meM ghaJ pratyaya hokara niSpanna huA hai| cheda kA zAbdika artha hotA hai14- kATanA, girAmA, tor3a DAlanA, khaNDa-khaNDa karanA, nirAkaraNa karanA, haTAnA, chinna-bhinna karanA, sApha karanA, nAza, virAma, avasAna, samApti, lopa honA, Tukar3A, grAsa, kaTautI, khaNDa, anubhAva, aadi| - jaina parampasa meM cheda zabda sAmAnyata: jaina AcAryoM dvArA prAyazcitta ke eka bheda ke rUpa meM hI grahaNa kiyA gayA hai| AcArya kundakunda5 meM cheda kA abhiprAya spaSTa karate hue kahA hai "sonA, baiThanA, calanA Adi kriyAoM meM jo sadA sAdhu kI prayatna ke binA pravRtti hotI hai- unheM asAvadhAnI se sampanna kiyA jAtA hai| yaha pravRtti hiMsArUpa mAnI gaI hai| zuddhopayoga rUpa munidharma ke cheda (vinAza) kA kAraNa hone se use cheda (azuddha upayoga rUpa) kahA gayA hai|" pUjyapAda ne 'sarvArthasiddhi meM ise paribhASita karate hue kahA hai- "kAna, nAka Adi zarIra ke avayavoM ke kATane kA nAma cheda hai| yaha ahiMsANuvrata ke pA~ca aticAroM ke antargata hai| dina, pakSa athavA mAsa Adi ke vibhAga se aparAdhI sAdhu ke dIkSAkAla ko kama karanA cheda kahA jAtA hai| yaha nau prakAra ke prAyazcittoM meM se eka hai|" tattvArthabhAvya siddhasevavRtti meM cheda kA artha apavartana aura apahAra batAyA gayA hai| cheda, mahAvrata-AropaNa ke dina se lekara dIkSA-paryAya kA kiyA jAtA hai| jisa sAdhu ke mahAvrata ko svIkAra kiye dasa varSa hue haiM usake aparAdha ke anusAra kadAcit pA~ca dina kA aura kadAcit dasa dina isa prakAra cha: mAsa pramANa taka dIkSAparyAya kA cheda kiyA jA sakatA hai| isaprakAra cheda se dIkSA kA kAla utanA kama ho jAtA hai| chedasUtra kI uttamatA - chedasUtroM ko uttamazruta mAnA gayA hai| nizIthabhASya meM bhI isakI uttamatA kA ullekha haiN| cUrNikAra jinadAsa mahattara" yaha prazna upasthita karate haiM ki chedasUtra uttama kyoM hai? punaH svayaM usakA samAdhAna prastuta karate hue kahate haiM ki chedasUtra meM prAyazcitta vidhi kA nirUpaNa hai, usase cAritra kI vizuddhi hotI hai, etadartha yaha zrutaM uttama mAnA gayA hai| chedasUtra nAmakaraNa dazAzrutaskandha Adi Agama granthoM ko chedasUtra saMjJA pradAna kiye jAne ke AdhAra ke viSaya meM bhI jaina vidvAnoM ne vicAra kiyA hai|20 zubriga ke anusAra chedasUtra aura mUlasUtra jaina paramparA meM vidyamAna do prAyazcittoM-cheda aura mUla se liye gaye haiN|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana pro0eca0Ara0kApaDiyA21 ke anusAra cheda kA artha chedana aura chedasUtra kA abhiprAya usa zAstra se liyA jA sakatA hai jisameM una niyamoM kA nirUpaNa hai jo zramaNoM dvArA niyamoM kA atikramaNa karane para unakI variSThatA (dIkSAparyAya) kA chedana karate haiN| kApaDiyA ke mata meM isa viSaya meM dUsarA aura adhika tarkasaGgata AdhAra paJcakalpabhAsa kI isa gAthA ke Aloka meM prastuta kiyA jA sakatA hai- pariNAma apariNAmA aipariNAmA ya tivihA purisA tu| NAtUNaM chedasuttaM pariNAmaNe hoti daayvyN|| isa gAthA se yaha niSkarSa nikalatA hai ki zAstroM kA vaha samUha jisakI zikSA kevala pariNata (grahaNa sAmarthya vAle) ziSyoM ko hI dI jA sakatI hai, apariNata aura atipariNata ko nahIM vaha chedasUtra kahA jAtA hai| chedasUtroM ke nAmakaraNa ke sambandha meM AcArya devendra muni23 ne bhI tarka prastuta kiye haiN| unhoMne pahale prazna kiyA ki amuka AgamoM ko chedasUtra yaha abhidhA kyoM dI gayI? punaH uttara dete hue kahA isa prazna kA uttara prAcIna granthoM meM sIdhA aura spaSTa prApta nahIM hai| hA~ yaha spaSTa hai ki jina sUtroM ko 'chedasUtra' kahA gayA hai ve prAyazcittasUtra haiN| AcArya devendramuni kA abhimata hai ki zramaNoM ke pA~ca cAritroM- 1. sAmAyika, 2. chedopasthApanIya, 3. parihAravizuddhi, 4. sUkSmasamparAya 5. aura yathAkhyAtameM se antima tIna cAritra vartamAna meM vicchinna ho gaye haiN| sAmAyika cAritra svalpakAlIna hotA hai, chedopasthApaniya cAritra hI jIvanaparyanta rahatA hai| prAyazcitta kA sambandha bhI isI cAritra se hai| sambhavata: isI cAritra ko lakSya meM rakhakara prAyazcitta sUtroM ko chedasUtra kI saMjJA dI gaI ho| AcArya ne dUsarI sambhAvanA prastuta karate hue kahA ki A.vR. (malayagiri) meM chedasUtroM ke lie pada-vibhAga, samAcArI zabda kA prayoga huA hai| pada-vibhAga aura cheda- ye donoM zabda samAna artha ko abhivyakta karate haiN| sambhavata: isI dRSTi se chedasUtra nAma rakhA gayA ho kyoMki chedasUtroM meM eka sUtra kA dUsare sUtra se sambandha nahIM hai, sabhI sUtra svatantra haiN| unakI vyAkhyA bhI cheda dRSTi se yA vibhAga-dRSTi se kI jAtI hai| ___ unake mata meM tIsarI sambhAvanA yaha ho sakatI hai ki dazAbhutaskandha, bRhatkalpa aura vyavahAra nauveM pratyAkhyAna pUrva se uddhRta kiye gaye haiM, usase chinna arthAt pRthak karane se unheM chedasUtra kI saMjJA dI gaI ho| chedasUtroM kI saMkhyA paJcakalpa ke vilupta hone ke pazcAt jItakalpa chaThe chedasUtra ke rUpa meM samAviSTa kara liyA gyaa| kApaDiyA24 kA abhimata hai ki yadyapi ve paJcakalpa ke svatantra grantha
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ chedasUtrAgama aura dazAzrutaskandha ke rUpa meM parigaNita kiye jAne kI athavA isake vilupta hone kI vAstavika tithi batAne kI sthiti meM nahIM haiN| parantu jaina granthAvalI se jJAta hotA hai ki saMvat 1612 taka isakI pANDulipi upalabdha thii| pro0viNTaranitja25 ke anusAra cha: chedasUtroM kI saMkhyA isaprakAra hai- kalpa, vyavahAra, nizItha, piNDaniyukti, oghaniyukti aura mhaanishiith| kAlikasUtra ke rUpa meM ullikhita dazA, kalpa, vyavahAra, nizItha aura mahAnizItha ina pA~ca chedasUtroM kI sUcI yaha iGgita karatI hai ki Arambha meM chedasUtroM kI saMkhyA pA~ca hI thii| chedasUtroM kI sAmAnya viSaya-vastu chedasUtroM kA sAmAnya varNyaviSaya hai, sAdhaka ke sAdhanAmaya jIvana meM utpanna hone vAle doSoM ko jAnakara unase dUra rahanA aura doSa utpanna hone para usakA parimArjana krnaa| isa dRSTi se chedasUtroM ke viSaya ko cAra vibhAgoM meM vargIkRta kiyA gayA hai1. utsarga mArga, 2. apavAda mArga, 3. doSa-sevana, 4. aura prAyazcitta vidhaan| prathama, sAdhu samAcArI ke aise niyama jinheM binA kisI hInAdhika ke yA parivartana ke, prAmANikatA se pAlana karanA zramaNa ke lie anivArya hai unheM utsarga mArga kahA jAtA hai| nirdoSa cAritra kI ArAdhanA isa mArga kI vizeSatA hai| dvitIya, apavAda mArga se yahA~ abhiprAya hai, vizeSa vidhi| yaha do prakAra kI hotI hai-nirdoSa vizeSa vidhi aura sadoSa vizeSa vidhi| ApavAdika vidhi sakAraNa hotI hai| jisa kriyA yA pravRtti se AjJA kA atikramaNa meM hotA ho, vaha nirdoSa hai| parantu prabalatA ke kAraNa mana na hote hue bhI vivaza hokara doSa kA sevana karanA par3e yA kiyA jAye, vaha sadoSa apavAda hai| prAyazcitta se usakI zuddhi ho jAtI hai| tatIya, doSa-sevana kA artha hai- utsarga aura apavAda mArga kA ullngghn| caturtha, prAyazcitta kA artha hai- doSa-sevana ke zuddhikaraNa ke lie kI jAne vAlI vidhi| dazAzrutaskanya : paricaya kAlika anya nandIsatra meM pahale jaina Agama sAhitya ko aGgapraviSTa aura aGgabAhya meM vargIkRta kiyA gayA hai| punaH aGgabAhya Agama ko Avazyaka, Avazyakavyatirikta, kAlika aura utkAlika rUpa meM vargIkRta kiyA gayA hai| 31 kAlika granthoM meM uttarAdhyayana ke pazcAt dazAzrutaskandha, kalpa, vyavahAra, nizItha aura mahAnizItha ina chedasUtroM kA ullekha hai| kAlika granthoM kA svAdhyAya kkiAla ko chor3akara kiyA jAtA thaa|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana racanA-prakRti jaina AgamoM kI racanAyeM do prakAra se huI haiM27- 1. kRta, 2. niyuuhit| jina AgamoM kA nirmANa svatantra rUpa se huA hai ve Agama 'kRta' kahalAte haiN| jaise gaNadharoM dvArA racita dvAdazAGgI aura bhinna-bhinna sthaviroM dvArA nirmita upAGga sAhitya 'kRta Agama haiN| nirvRhita Agama ve haiM jinake artha ke prarUpaka tIrthaGkara haiN| sUtra ke racayitA gaNadhara haiM aura saMkSepa meM upalabdha vartamAna rUpa ke racayitA bhI jJAta haiM jaise dazavaikAlika ke zayyambhava tathA kalpa, vyavahAra aura dazAzrutaskandha ke racayitA bhadrabAhu haiN| da.ni.28 se bhI yaha tathya spaSTa hotA hai| paJcakalpacUrNi se bhI isa tathya kI puSTi hotI haiteNa bhagavatA AyArakappa-dasA-kappa-vavahArA ya navamapuvvanIsaMdabhUtA nijjuuddhaa| racanAkAla - sAmAnya rUpa se AgamoM ke racanAkAla kI avadhi I0pU0 pA~cavoM se IsA kI pA~cavIM zatAbdI ke madhya arthAt lagabhaga eka hajAra varSa mAnI jAtI hai| isa avadhi meM hI chedasUtra bhI likhe gaye haiN| paramparAgata rUpa se cha: chedasUtroM meM dazAzruta, bRhatkalpa aura vyavahArasUtra kI racanA bhadrabAhu prathama dvArA mAnI jAtI hai| bhadrabAhu kA kAla I0pU0 357 ke Asa-pAsa nizcita hai| ata: inake dvArA racita dazAzruta Adi kA samaya bhI vahI honaa.caahie| prasiddha jarmana vidvAn DaoN0jaikobI30 aura zubiMga ke anusAra prAcIna chedasUtroM kA samaya I0 pUrva cauthI kA anta aura tIsarI kA prArambha mAnA jA saMkatA hai| zubiMga ke zabdoM meM- "....... theold Cheyasuttas.... Significant are old grammatical forms....,A metrical investigation made by Jacobi, as was said before, resulted in surmising the origin of the most'ancient texts of about the end of the 4th and the beginning of the third century B.C." tityogAlI prakIrNaka meM vibhinna Agama granthoM kA viccheda kAla ullikhita hai| isake anusAra vIra nirvANa saMvat 1500 I0 (san 973) meM dazAzruta kA viccheda huA hai| viccheda kA tAtparya sampUrNa grantha kA lopa mAnanA ucita nahIM hogaa| isa sambandha meM pro0sAgaramala jaina kA kathana atyanta prAsaGgika hai, "viccheda kA artha yaha nahIM hai ki usa grantha kA sampUrNa lopa ho gayA hai| merI dRSTi meM viccheda kA tAtparya usake kucha aMzoM kA viccheda hI mAnanA hogaa| yadi hama niSpakSa dRSTi se vicAra kareM to jJAta hotA hai ki zvetAmbara paramparA meM bhI jo aGga sAhitya Aja avaziSTa haiM ve usa rUpa meM to nahIM haiM jisa rUpa meM unakI viSaya-vastu kA ullekha sthAnAGga, samavAyAga, nandIsUtra Adi meM huA hai|" titthogAlI ke atirikta anyatra kahIM
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ chedasUtrAgama aura dazAzrutaskandha ' 43 dazAzrutaskandha sUtra ke viccheda kA ullekha na honA isa tathya kA pramANa hai ki isa chedasUtra kA viccheda nahIM huA hai| srota da.cU.4 ke anusAra dazAzruta, vyavahAra aura bRhatkalpasUtra- ye navama pratyAkhyAnapUrva se uddhRta kiye gaye haiN| isaprakAra isakA srota navama pUrva hai| viSaya-vastu ___ sthAnAGgasUtra meM ullikhita dazAzrutaskandha ke dasoM dazAoM ke zIrSaka vartamAna dazAzrutaskandha se sAmya rakhate haiN| ye dazAyeM isaprakAra haiM- 1. asamAdhisthAna, 2. zavaladoSa, 3. AzAtanA, 4. gaNisampadA, 5. cittasamAdhi, 6. upAsakapratimA, 7. bhikSupratimA, 8. paryuSaNAkalpa, 9. mohanIyasthAna 10. aura Ayati sthaan| . __prathama dazA meM 20 asamAdhisthAna haiN| dUsarI dazA meM 21 zabaladoSa haiN| tIsarI dazA meM 33 AzAtanAyeM haiN| cauthI dazA meM AcArya kI ATha sampadA aura cAra kartavya kahe gae haiM tathA cAra karttavya ziSya ke kahe gae haiN| pA~cavIM dazA meM citta kI samAdhi hone ke 10 bola kahe haiN| chaThI dazA meM zrAvaka kI 11 pratimAe~ haiN| sAtavIM dazA meM bhikSa kI 12 pratimAe~ haiN| AThavIM dazA kA sahI svarUpa vyavacchinna ho gayA yA vikRta ho gayA hai| isameM sAdhuoM kI samAcArI kA varNana thA isa dazA kA uddhRta rUpa vartamAna kalpasUtra mAnA jAtA hai| nauvIM dazA meM 30 mahAmohanIya karmabandha ke kAraNa haiN| dasavI dazA meM 9 nidAnoM kA niSedha evaM varNana hai tathA unase hone vAle ahita kA kathana hai| dazA-krama se isa chedasUtra kI saMkSipta viSaya-vastu nimna prakAra haiprathamadazA sAdhvAcAra (saMyama) ke sAmAnya doSoM yA aticAroM ko asamAdhisthAna kahA gayA hai| inake sevana se saMyama niraticAra nahIM rahatA hai| bIsa asamAdhisthAna nimna haiM1. zIghratA se calanA, 2. andhakAra meM calate samaya pramArjana na karanA, 3. samyak rUpa se pramArjana na karanA, 4. anAvazyaka pATa Adi grahaNa yA rakhanA, 5. gurujanoM ke sammukha bolanA, 6. vRddhoM ko asamAdhi pahu~cAnA, 30...
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana 7. pA~ca sthAvara kAyoM kI sadA yatanA nahIM karanA arthAt unakI virAdhanA karanA, karavAnA, krodha se jalanA arthAt mana meM krodha rakhanA, 9. krodha karanA arthAt vacana yA vyavahAra dvArA krodha ko prakaTa karanA, 10. pITha pIche nindA karanA, 11. kaSAya yA aviveka se nizcayakArI bhASA bolanA, 12. nayA kalaha karanA, 13. upazAnta kalaha ko punaH ubhAranA, 14. akAla (cauMtIsa prakAra ke asvAdhyAyoM) meM sUtroccAraNa karanA, 15. sacitta raja yA acitta raja se yukta hAtha-pA~va kA pramArjana na karanA arthAt pramArjana kie binA baiTha jAnA yA anya kArya meM laga jAnA, 16. anAvazyaka bolanA, vAkyuddha karanA evaM ucca svara se Aveza yukta bolanA, 17. saGgha yA saGgaThana meM athavA prema sambandha meM bheda utpanna ho aisA bhASaNa karanA, 18. kalaha karanA, tucchatApUrNa vyavahAra karanA, 19. maryAdita samaya ke atirikta bhI AhAra grahaNa karanA, 20. aneSaNIya AhAra-pAnI Adi grahaNa karanA arthAt eSaNA ke choTe doSoM kI upekSA krnaa| dvitIyadazA zabala, prabala, Thosa, bhArI, vizeSa balavAna Adi lagabhaga ekArthaka zabda haiN| saMyama ke zabala doSoM kA artha hai- sAmAnya doSoM kI apekSA bar3e doSa yA vizeSa doss| ye doSa saMyama ke anAcAra rUpa hote haiN| inakA prAyazcitta bhI gurutara hotA hai tathA ye saMyama meM vizeSa asamAdhi utpanna karane vAle haiN| zabala doSa saMyama meM bar3e aparAdha haiM aura asamAdhisthAna saMyama meM choTe aparAdha haiN| dUsarI dazA meM pratipAdita ikkIsa zabala doSa nimaprakAra haiM 1. hastakarma, 2. maithuna sevana, 3. rAtribhojana, 4. sAdhu ke nimitta bane AdhAkarmI AhAra-pAnI Adi kA grahaNa, 5. rAja prAsAda meM gocarI, 6. sAmAnya sAdhu-sAdhviyoM ke nimitta bane uddezaka AhAra Adi lenA yA sAdhu ke lie krayAdi kriyA uddezaka AhAra Adi lenA yA sAdhu ke lie krayAdi kriyA ho aise AhArAdi padArtha lenA, 7. bAra-bAra tapa-tyAga Adi kA bhaGga karanA, 8. bAra-bAra gaNa kA tyAga aura svIkAra,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ chedasUtrAgama aura dazAzrutaskandha 9., 19. ghuTane (jAnu) paryanta jala meM eka mAsa meM tIna bAra yA varSa meM 10 bAra calanA arthAt ATha mahIne ke ATha aura eka adhika kula 9 bAra utarane para zabala doSa nahIM hai| 10., 20. eka mAsa meM tIna bAra aura varSa meM 10 bAra ( upAzraya ke lie) mAyA kapaTa karanA / 11. zayyAtara piNDa grahaNa karanA, 12-14. jAnakara saGkalpapUrvaka hiMsA karanA, jhUTha bolanA, adattagrahaNa karanA / 15 - 17. trasa sthAvara jIva yukta athavA sacitta sthAna para yA usake atyadhika nikaTa baiThanA, sonA, khar3e rahanA / 18. jAnakara sacitta harI vanaspati (1. mUla, 2. kanda, 3. skandha, 4. chAla, 5. koMpala, 6. patra, 7. puSpa, 8. phala, 9. bIja aura 10. harI vanaspati khAnA, 21. jAnakara sacitta jala ke lepa yukta hAtha yA bartana se gocarI lenA / 45 yadyapi aticAra - anAcAra anya aneka ho sakate haiM, phira bhI yahA~ apekSA se 20 asamAdhisthAna aura 21 zabala doSa kahe gae haiN| anya doSoM ko yathAyogya viveka se inhIM meM antarbhAvita kara lenA caahie| tRtIyadazA AzAtanA kI paribhASA isaprakAra hai- deva guru kI vinaya-bhakti na karanA, avinaya- abhakti karanA, unakI AjJA bhaGga karanA yA nindA karanA, dharma siddhAntoM kI avahelanA karanA yA viparIta prarUpaNA karanA aura kisI bhI prANI ke prati apriya vyavahAra karanA, usakI nindA, tiraskAra karanA 'AzAtanA' hai| ina sabhI apekSAoM se AvazyakasUtra meM 33 AzAtanAe~ kahI gayI haiN| prastuta dazA meM kevala guru- ratnAdhika (zreSTha) kI AzAtanA ke viSayoM kA hI kathana kiyA gayA hai| zreSTha janoM ke sAtha calane, baiThane, khar3e rahane, AhAra, vihAra, nihAra sambandhI samAcArI ke karttavyoM meM, bolane, ziSTAcAra, bhAva aura AjJApAlana meM aviveka-abhakti se pravartana karanA 'AzAtanA' hai| caturthadazA sAdhu-sAdhviyoM ke samudAya kI samucita vyavasthA ke lie AcArya kA honA nitAnta Avazyaka hai| prastuta dazA meM AcArya ke ATha mukhya guNa varNita haiM, jaise 1. AcArasampanna - sampUrNa saMyama sambandhI jinAjJA kA pAlana karane vAlA, krodha, mAnAdi kaSAyoM se rahita, zAnta svabhAva vAlA / 2. zrutasampadA - Agamokta krama se zAstroM ko kaNThastha karane vAlA evaM unake artha- paramArtha ko dhAraNa karane vAlA / 3. zarIrasampadA - samucita saMhanana saMsthAna vAlA evaM sazakta aura svastha zarIra vAlA /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana 4. vacanasampadA- Adeya, madhura aura rAga-dveSa rahita evaM bhASA sambandhI doSoM se rahita vacana bolane vaalaa| . / 5. vAcanAsampadA- sUtroM ke pAThoM kA uccAraNa karane-karAne, artha-paramArtha ko samajhAne tathA ziSya kI kSamatA-yogyatA kA nirNaya karake zAstra jJAna dene meM nipunn| yogya ziSyoM ko rAga-dveSa yA kaSAya rahita hokara adhyayana karAne vaalaa| 6. matisampadA- smaraNazakti evaM cAroM prakAra kI buddhi se yukt-buddhimaan| . 7..prayogamatisampadA- vAda-vivAda (zAstrArtha), praznoM (jijJAsAoM) ke samAdhAna karane meM pariSad kA vicAra kara yogya viSaya kA vizleSaNa karane evaM sevA-vyavasthA meM samaya para ucita buddhi kI sphuraNA, samaya para sahI (lAbhadAyaka) nirNaya evaM pravartana kA kssmtaa| ............ . . . . . . . 8. saGgrahaparijJAsampadA- sAdhu-sAdhviyoM kI vyavasthA evaM sevA ke dvArA tathA zrAvaka-zrAvikAoM kI vicaraNa tathA dharma prabhAvanA ke dvArA bhakti, niSThA, jJAna aura viveka kI vRddhi karane vAlA jisase ki saMyama ke anukUla vicaraNa kSetra, Avazyaka upadhi, AhAra kI pracura upalabdhi hotI rahe evaM sabhI nirAbAdha saMyama-ArAdhanA karate rheN| ziSyoM ke prati AcArya ke kartavya .5 1. saMyama sambandhI aura tyAga-tapa sambandhI samAcArI kA jJAna karAnA evaM usake pAlana meM abhyasta krnaa| samUha meM yA akele rahane evaM Atma-samAdhi kI vidhiyoM kA jJAna evaM abhyAsa kraanaa| 2. AmamoM kA krama se adhyayana karavAnA, arthajJAna karavAkara usase kisa taraha hitAhita hotA hai, yaha samajhAnA evaM usase pUrNa Atma-kalyANa sAdhane kA bodha dete hue paripUrNa vAcanA denaa| 3. ziSyoM kI zraddhA ko pUrNa rUpa meM dRr3ha banAnA aura jJAna evaM anya guNoM meM apane samAna banAne kA prayatna krnaa| 4. ziSyoM meM utpanna doSa, kaSAya, kalaha, AkAMkSAoM kA ucita upAyoM dvArA zamana krnaa| aisA karate hue bhI apane saMyama guNoM evaM AtmasamAdhi kI pUrNarUpeNa surakSA evaM vRddhi krnaa| gaNa evaM AcArya ke prati ziSyoM kA kartavya 1... Avazyaka upakaraNoM kI prApti, surakSA evaM vibhAjana meM kuzala honaa| 2. AcArya va gurujanoM ke anukUla sadA pravartana krnaa|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. 4. chedasUtrAgama aura dazAzrutaskandha gaNa ke yaza kI vRddhi, apayaza kA nivAraNa evaM ratnAdhika ko yathocita AdarabhAva denA aura sevA karane meM siddhahasta honA / 47 ziSya- vRddhi, unake saMrakSaNa, zikSaNa meM sahayogI honA / rogI sAdhuoM kI yathocita sevA-suzrUSA karanA evaM madhyastha bhAva se sAdhuoM meM saumanasya banAe rakhane meM nipuNa honA / paJcamadazA sAMsArika AtmA ko dhana-vaibhava Adi bhautika sAmagrI prApta hone para jisa prakAra Ananda kA anubhava hotA hai, usI prakAra AtmaguNoM kI nimnalikhita anupama upalabdhiyoM se AtmArthI mumukSuoM ko anupama AnandarUpa cittasamAdhi kI prApti hotI hai - 3. 1. anupama dharmabhAvoM kI prApti yA vRddhi, 2. jAtismaraNajJAna, 3. atyanta zubha svapna-darzana, 4. deva-darzana, 5. avadhijJAna, 6. avadhidarzana, 7. manaH paryavajJAna, 8. kevaladarzana, 9. kevalajJAna utpatti, 10. aura karmoM se mukti / SaSThadazA zrAvaka kA prathama manoratha Arambha - parigraha kI nivRttimaya sAdhanA hai / nivRtti sAdhanA ke samaya vaha viziSTa sAdhanA ke lie zrAvaka pratimAoM arthAt viziSTa pratijJAoM ko dhAraNa karatA hai| anivRtti sAdhanA ke samaya bhI zrAvaka samakita kI pratijJA sahita sAmAyika, pauSadha Adi bAraha vratoM kA ArAdhana karatA hai kintu usa samaya vaha aneka paristhitiyoM evaM jimmedAriyoM ke kAraNa aneka zrAvakoM ke sAtha una vratoM ko dhAraNa karatA hai / nivRtti kI avasthA meM AgAroM se rahita upAsaka pratimAoM kA pAlana dRr3hatA ke sAtha kara sakatA hai| pratimAe~ 1. * AgArarahita niraticAra samyaktva kI pratimA kA paaln| isameM pUrva meM dhAraNa kie aneka niyama evaM bAraha vratoM kA pAlana kiyA jAtA hai, una niyamoM kA tyAga nahIM kiyA jaataa| aneka choTe-bar3e niyama- pratyAkhyAna aticArarahita pAlana karane kI pratijJA karanA aura yathAvata pAlana karanA / prAtaH, madhyAhna, sAyaM niyata samaya para hI niraticAra zuddha sAmAyika karanA evaM 14 niyama bhI niyamita pUrNa zuddha rUpa se AgArarahita dhAraNa karake yathAvata pAlana karanA /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana upavAsa yukta chaH pauSadha (do aSTamI, do caturdazI, amAvasyA evaM pUrNimA ke dina) AgAra rahita niraticAra pAlana krnaa| pauSadha ke dina pUrNa rAtri yA niyata samaya taka kAyotsarga krnaa| pratipUrNa brahmacarya kA AgAra rahita pAlana krnaa| sAtha hI ye niyama rakhanA1. snAna-tyAga, 2. rAtribhojana-tyAga, 3. aura dhotI kI eka lAMga khulI 6. rkhnaa| AgArarahita sacitta vastu khAne kA tyaag| AgArarahita svayaM hiMsA karane kA tyaag| dUsaroM se sAvadha kArya karAne kA tyAga arthAt dharmakArya kI preraNA ke atirikta kisI kArya kI preraNA yA Adeza nahIM krnaa| 10. sAvadha kArya ke anumodana kA bhI tyAga arthAt apane lie banAe gae AhArAdi kisI bhI padArtha ko na lenaa| 11. zramaNa ke samAna veza evaM caryA dhAraNa krnaa| ___ loca karanA, vihAra karanA, sAmudAyika gocarI karanA yA AjIvana saMyamacaryA . dhAraNa karanA ityAdi kA isameM pratibandha nahIM hai| ata: vaha bhikSA Adi ke samaya svayaM ko pratimAdhArI zrAvaka hI kahatA hai aura jJAtijanoM ke gharoM meM gocarI hetu jAtA hai| Age-Age kI pratimAoM meM pahale-pahale kI pratimAoM kA pAlana karanA Avazyaka hotA hai| saptamadazA bhikSu kA dUsarA manoratha hai "maiM ekalavihArapratimA dhAraNa kara vicaraNa kruuN|" bhikSupratimA bhI ATha mAsa kI ekalavihArapratimA yukta hotI hai| viziSTa sAdhanA ke lie evaM karmoM kI atyadhika nirjarA ke lie Avazyaka yogyatA se sampanna gItArtha (bahuzruta) bhikSu ina bAraha pratimAoM ko dhAraNa karatA hai| pratimAghArI ke viziSTa niyama 1. dAtA kA eka paira dehalI ke andara aura eka paira bAhara ho| strI garbhavatI Adi na ho, eka vyakti kA hI bhojana ho, usameM se hI viveka ke sAtha lenaa| 2. dina ke tIna bhAga kalpita kara kisI eka bhAga meM gocarI lAnA aura AhAra grahaNa krnaa| 3. cha: prakAra kI bhramaNa vidhi ke abhigraha se gocarI lene jaanaa|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ chedasUtrAgama aura dazAzrutaskandha 49 4. ajJAta kSetra meM do dina aura jJAta--paricita kSetroM meM eka dina se adhika nahIM tthhrnaa| 5. cAra kAraNoM ke atirikta mauna hI rahanA, dharmopadeza bhI nahIM denaa| 6-7. tIna prakAra kI zayyA aura tIna prakAra ke saMstAraka kA hI upayoga krnaa| 8-9. sAdhu ke Thaharane ke bAda usa sthAna para koI strI-puruSa AyeM, ThahareM yA agni laga jAye to bhI bAhara nahIM niklnaa| 10-11. paira se kA~TA yA A~kha se raja Adi nahIM nikaalnaa| 12. sUryAsta ke bAda eka kadama bhI nahIM clnaa| rAtri meM mala-mUtra kI bAdhA hone para jAne kA vidhAna hai| 13. hAtha-paira meM sacitta raja laga jAe to pramArjana nahIM karanA aura svata: acitta na ho jAe taba taka gocarI Adi bhI nahIM jaanaa| 14. acitta jala se bhI sukha-zAnti ke lie hAtha-paira prkssaaln-nissedh| 15. unmatta pazu bhI calate samaya sAmane A jAe to mArga nahIM chodd'naa| 16. dhUpa se chAyA meM aura chAyA se dhUpa meM nahIM jAnA / prathama sAta pratimAe~ eka-eka mahIne kI haiN| unameM datti kI saMkhyA 1 se 7 taka vRddhi hotI hai| AThavIM, navIM, dasavI pratimAe~ sAta-sAta dina kI ekAntara tapa yukta kI jAtI haiN| sUtrokta tIna-tIna Asana meM se rAtri bhara koI bhI eka Asana kiyA jAtA hai| ___ gyArahavIM pratimA meM cha? ke tapa ke sAtha eka ahorAtra kA kAyotsarga kiyA jAtA hai| bArahavIM bhikSupratimA meM aTThama tapa ke sAtha zmazAna Adi meM eka rAtri kA kAyotsarga kiyA jAtA hai| aSTamadazA isa dazA kA nAma paryuSaNAkalpa hai| isameM bhikSuoM ke cAturmAsa evaM paryuSaNA, sambandhI samAcArI ke viSayoM kA kathana hai| vartamAna kalpasUtra AThavIM dazA se uddhRta mAnA jAtA hai| navamadazA ATha karmoM meM mohanIya karma prabala hai, mahAmohanIya karma usase bhI tIvra hotA hai| usake bandha sambandhI 30 kAraNa yahA~ varNita haiM
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana tIsa mahAmoha ke sthAna 1-3. trasa jIvoM ko jala meM DubAkara, zvAsa saMdhakara, dhuA~ kara, mAranA, 4-5. zastra prahAra se sira phor3akara, sira para gIlA kapar3A bA~dhakara mAranA, 6. dhokhA dekara bhAlA Adi mArakara ha~sanA, 7. mAyAcAra kara use chipAnA, zAstrArtha chipAnA, 8. mithyA AkSepa lagAnA, 9. bharI sabhA meM mizra bhASA kA prayoga kara kalaha karanA, 10-12. brahmacArI yA bAlabrahmacArI na hote hue bhI svayaM ko vaisA prasiddha karanA, 13-14. upakArI para apakAra karanA, 15. rakSaka hokara bhakSaka kA kArya karanA, 16-17. aneka ke rakSaka, netA yA svAmI Adi ko mAranA, 18. dIkSArthI yA dIkSita ko saMyama se cyuta karanA, 19. tIrthaGkaroM kI nindA karanA, 20. mokSamArga kI dveSapUrvaka nindA kara bhavya jIvoM kA mArga bhraSTa karanA, 21-22. upakArI AcArya, upAdhyAya kI avahelanA karanA, unakA Adara, sevA evaM bhakti na karanA / 23-24. bahuzruta yA tapasvI na hote hue bhI svayaM ko bahuzruta yA tapasvI kahanA, 25. kaluSita bhAvoM ke kAraNa samartha hote hue bhI sevA nahIM karanA, 26. saGgha meM bheda utpanna karanA, 27. jAdU-TonA Adi karanA, 28. kAmabhogoM meM atyadhika Asakti evaM abhilASA rakhanA, 29. devoM kI zakti kA apalApa karanA, unakI nindA karanA, 30. devI-devatA ke nAma se jhUThA DhoMga karanA / adhyavasAyoM kI tIvratA yA krUratA ke hone se ina pravRttiyoM dvArA mahAmohanIya karma kA bandha hotA hai| dazamadazA saMyama-tapa kI sAdhanA rUpa sampatti ko bhautika lAlasAoM kI utkaTatA ke kAraNa
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ chedasUtrAgama aura dazAzrutaskandha AgAmI bhava meM aicchika sukha yA avasthA prApta karane ke lie dA~va para lagA denA 'nidAna' kahA jAtA hai| aisA karane se yadi saMyama-tapa kI pU~jI adhika ho to nidAna karanA phalIbhUta ho jAtA hai kintu usakA pariNAma hAnikara hotA hai| dUsare zabdoM meM rAga-dveSAtmaka nidAnoM ke kAraNa nidAna phala ke sAtha mithyAtva, narakAdi durgati kI prApti hotI hai aura dharmabhAva ke nidAnoM se mokSaprApti meM bAdhA hotI hai| ata: nidAna karma tyAjya hai| vastuta: dazama adhyayana kA nAma Ayati sthAna hai| isameM vibhinna nidAnoM kA varNana hai| nidAna kA artha hai- moha ke prabhAva se kAmAdi icchAoM kI utpatti ke kAraNa hone vAlA icchApUrtimUlaka sngklp| yaha saGkalpa-vizeSa hI nidAna hai| Ayati kA artha janma yA jAti hai| nidAna, janma kA kAraNa hone se Ayati sthAna mAnA gayA hai| Ayati arthAt Aya+ti, Aya kA artha lAbha hai| ata: jisa nidAna se janma-maraNa kA lAbha hotA hai usakA nAma Ayati hai| dazAzruta meM varNita nidAna isaprakAra haiM1. nirgrantha dvArA puruSa-bhogoM kA nidaan| 2. nirgranthI dvArA strI-bhogoM kA nidaan| 3. nirgrantha dvArA strI-bhogoM kA nidaan| 4. nimranthI dvArA puruSa-bhogoM kA nidaan| 5-6-7. saGkalpAnusAra daivika sukha kA nidaan| 8. zrAvaka-avasthA prApti kA nidaan| 9. zramaNa jIvana prApti kA nidaan| ____ ina nidAnoM kA duSphala jAnakara nidAna rahita saMyama tapa kI ArAdhanA karanI caahie| viSaya-vastu kA mahattva __ dazAzrutaskandha kI viSaya-vastu para vicAra karate hue AcArya devendramuni5 ne kahA hai ki asamAdhi sthAna, cittasamAdhi sthAna, mohanIya sthAna aura AyatisthAna meM jina tattvoM kA saGkalana kiyA gayA hai, ve vastutaH yogavidyA se sambaddha haiN| yoga kI dRSTi se citta ko ekAgra tathA samAhita karane ke lie ye adhyayana atyanta mahattvapUrNa haiN| upAsaka pratimA aura bhikSu pratimA, zrAvaka va zramaNa kI kaThoratama sAdhanA ke uccatama niyamoM kA parijJAna karAte haiN| zabaladoSa aura AzAtanA ina do dazAoM meM sAdhu jIvana ke dainika niyamoM kA vivecana kiyA gayA hai aura kahA gayA hai ki ina niyamoM kA paripAlana honA hI caahie| caturtha dazA gaNi sampadA meM AcArya pada para virAjita vyakti
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana ke vyaktitva ke prabhAva tathA zArIrika prabhAva kA atyanta upayogI varNana kiyA gayA hai| ____ AcArya ne dazAzrutaskandha ke pratipAdya para jJeyAcAra, upAdeyAcAra aura heyAcAra kI dRSTi se bhI vicAra kiyA hai- asamAdhisthAna, zabaladoSa, AzAtanA, mohanIyasthAna aura AyatisthAna meM sAdhaka ke heyAcAra kA pratipAdana hai| gaNi sampadA meM agItArtha anagAra ke jJeyAcAra kA aura gItArtha anagAra ke lie upAdeyAcAra kA kathana hai| cittasamAdhi sthAna meM upAdeyAcAra kA kathana hai| upAsaka pratimA meM anagAra ke lie jJeyAcAra aura sAgAra zramaNopAsaka ke lie upAdeyAcAra kA kathana hai| bhikSu pratimA meM anagAra ke lie upAdeyAcAra aura sAgAra ke lie jJeyAcAra kA kathana hai| aSTama dazA paryuSaNAkalpa meM anagAra ke lie jJeyAcAra, kucha heyAcAra anAgAra aura sAgAra donoM ke lie upayogI hai| dazAoM kA paurvAparya evaM paraspara sAmaJjasya dazAzrutaskandha meM pratipAdita adhyayanoM ke paurvAparya kA aucitya siddha karane se pUrva isa tathya para vicAra karanA Avazyaka hai ki AcArya ne samAdhisthAna kA varNana na kara sarvaprathama asamAdhi sthAnoM kA hI varNana kyoM kiyA? isake uttara meM AcArya AtmArAma ke zabdoM meM yaha kahA jA sakatA hai ki asamAdhi yahA~ naJ tatpuruSa samAsAnta pada hai| yadi naJ samAsa na kiyA jAye to yahI bIsa samAdhi sthAna bana jAte haiM arthAta akAra ko haTA dene se yahI bIsa bhAva samAdhi ke sthAna haiN| isaprakAra isI adhyayana se jijJAsu samAdhi aura asamAdhi donoM ke svarUpa ko bhalIbhA~ti jAna sakate haiN| ___ adhyayanoM ke paurvAparya aura paraspara sAmaJjasya kI dRSTi se vicAra karane para jJAta hotA hai ki asamAdhi sthAnoM ke Asevana se zabaladoSa kI prApti hotI hai| ata: pahalI dazA se sambandha rakhate hue sUtrakAra dUsarI dazA meM zabaladoSa kA varNana karate haiN|28 jisaprakAra duSkarmoM se cAritra zabaladoSayukta hotA hai, ThIka usItaraha ratnatraya ke ArAdhaka AcArya yA guru kI AzAtanA karane se bhI cAritra zabala doSayukta hotA hai| ata: pahalI aura dUsarI dazA se sambandha rakhate hue tIsarI dazA meM taiMtIsa AzAtanAoM kA varNana hai| AzatanAoM kA parihAra karane se samAdhi-mArga niSkaNTaka ho jAtA hai| prArambhika tInoM dazAoM meM asamAdhi sthAnoM, zabaladoSoM aura AzAtanAoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| unakA parityAga karane se zramaNa gaNi pada ke yogya ho jAtA hai| ata: ukta tInoM dazAoM ke krama meM caturtha dazA meM gaNisampadA kA varNana hai| gaNi-sampadA se paripUrNa gaNi samAdhi-sampanna ho jAtA hai kintu jaba taka usako citta
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ chedasUtrAgama aura dazAzrutaskandha samAdhi kA bhalI bhA~ti jJAna nahIM hogA, taba taka vaha ucita rIti se samAdhi meM praviSTa nahIM ho sakatA, ata: pUrvokta dazAoM ke anukrama meM hI pA~cavIM dazA meM 'cittasamAdhi' kA varNana hai| ___ sAMsArI jIvoM ke lie samAdhi prApta karanA Avazyaka hai| sabhI manuSya sAdhuvRtti grahaNa nahIM kara sakate, ata: zrAvakavRtti se bhI samAdhi prApta karanA apekSita hai| isI lakSya ko dhyAna meM rakhate hue zrAvakoM kI gyAraha pratimAoM-upAsaka pratimAoM kA chaThI dazA meM pratipAdana hai| yahI aNuvratI sarvavirati rUpa cAritra kI ora pravRtta honA cAhe to use zramaNa vrata dhAraNa karanA par3atA hai| ata: sAtavIM dazA meM bhikSupratimA kA varNana hai| pratimA samApta karane ke anantara muni ko varSA Rtu meM nivAsa ke yogya kSetra kI gaveSaNA kara arthAt ucita sthAna prApta kara varSA Rtu vahIM vyatIta karanI par3atI hai| isa AThavI dazA meM varSAvAsa ke niyamoM kA pratipAdana hai| pratyeka zramaNa ko paryuSaNA kA ArAdhana ucita rIti se karanA cAhie, jo aisA nahIM karatA vaha mohanIya karmoM kA upArjana karatA hai| ata: navI dazA meM jina-jina kAraNoM se mohanIya karmabandha hotA hai unakA varNana kiyA gayA hai| zramaNa ko una kAraNoM kA svarUpa jAnakara unase sadA pRthak rahane kA prayatna karanA caahie| yaha sabase pradhAna karma hai| ata: pratyeka ko isase bacane kA prayatna karanA caahie| isake parihAra hetu mohadazA kI racanA kI gaI hai| navama dazA meM mahAmohanIya sthAnoM kA varNana kiyA gayA hai| kabhI-kabhI sAdhu unake vazavartI hokara tapa karate hue nidAna kara baiThatA hai| moha ke prabhAva se kAmabhogoM kI icchA usake citta meM jAga uThatI hai aura usa icchA kI pUrti kI AzA se vaha nidAna karma kara letA hai| pariNAmata: usakI vaha icchA "Ayati" arthAt AgAmI kAla taka banI rahatI hai, jisase vaha phira janma-maraNa ke bandhana meM pha~sA rahatA hai| ata: isa dazA meM nidAna karma kA hI varNana karate haiN| yahI navamI dazA se isakA sambandha hai| dazavI dazA kA nAma Ayati dazA hai| Ayati zabda kA artha janma yA jAti jAnanA caahie| jo vyakti nidAna ke karma se ba~dhegA usako phala bhogane ke lie avazya hI nayA janma grahaNa karanA pdd'egaa| isaprakAra kahA jA sakatA hai ki dazAzrutaskandha AcAra kA pratipAdana karane vAlA mahattvapUrNa grantha hai aura isakI viSaya-vastu tArkika DhaGga se saMyojita hai| vyAkhyA sAhitya ___ dazAzrutaskandha para vyAkhyA sAhitya ke rUpa meM bhadrabAhu kRta niyukti, ajJAtakartRka cUrNi, brahmarSi yA brahmamuni kRta jinahitAvRtti, eka ajJAtakartRka TIkA, pRthvIcandra ,
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana kRta TippaNaka evaM eka ajJAtakartRka paryAya upalabdha hai| isameM se niyukti aura cUrNi kA prakAzana huA hai| parantu zeSa vyAkhyA sAhitya ke prakAzita hone kI sUcanA upalabdha nahIM hai| vibhinna srotoM ke AdhAra para inakA grantha-parimANa niyukti 141 gAthA, cUrNi 2225 yA 2161 zloka-parimANa brahmamuni kRta TIkA 5152 zloka-parimANa hai| dazAzruta skandha ke prakAzita saMskaraNoM kA ullekha kiyA gayA hai| prakAzana 1. dazAzrutaskandhasUtra- hindI anu0 sahita, anu0 muni amolaka RSi, rAjA bahAdura lAlA sukhadeva sahAya, jvAlAprasAda jauharI, haidarAbAda 1920, pR0 148, prtaakaar| dazAzrutaskandhasUtram- saMskRta chAyA, padArthAnvaya, artha, hindI TIkA, sUtrAnukramaNikA evaM zabdArthakoza sahita, anu0 vyAkhyA0 AtmArAma mahArAja, jaina zAstramAlA-1, jainazAstramAlA kAryAlaya, lAhaura 1936, pR0 42, 496, 41, Dabala ddimaaii| 3. dazAzrutaskandha, niyukti evaM cUrNi sahita, maNivijaya gaNivara granthamAlA saM0 14, bhAvanagara 1955, pR0 42, 184, prtaakaar| dazAzrutaskanyasUtram- saMskRta chAyA, TIkA, hi0evaM guja0 anu0 sahita, muni ghAsIlAla jI, a0bhA0zve0sthA jaina zAstroddhAra samiti, rAjakoTa, dvi0saM0 1960, pR0 44, 450, Dabala ddimaaii| AyAradasA, (mUla) saM0 muni zrI kanhaiyAlAla 'kamala', Agama anuyoga prakAzana puSpa 12, Agama anuyoga prakAzana, bAMkalIvAla, 1917, pR0 138, pAkeTa buka aakaar| 6. dazAzrutaskandhasUtrama, (mUla) saM0 vijayajinendrasUri, harSapuSpAmRta jaina granthamAlA saM0 76, Agama sudhA sindhu khaNDa 9, lAkhAbAvala, pR0 245-288, rAyala aaktto| dazAzrutaskandhasUtrama, (mUla) saM0 ratanalAla DozI, a0bhA0sthA0 jaina saMskRti rakSaka saMgha, sailAnA 1980 / dazAzrutaskandhasUtram , (mUla) AnandasAgara sUri, Agama ratna mnyjuussaa| dasAo, (mUla), navasuttANi-5, vAcanApramukha gaNAdhipati tulasI, saM0 AcArya mahAprajJa, jaina vizvabhAratI, lADanUM 1987, pR0 425-491, Dabala ddimaaii|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ chedasUtrAgama aura dazAzrutaskandha 10. dazAzrutaskandhaM, 'trINi chedasUtrANi' (hi0 anu0, vivecana, TippaNa sahita), saM0 muni kanhaiyA lAla 'kamala', jinAgama graM0mA0 saM0 32, Agama prakAzana samiti, byAvara 1992, pR0 3 124, Dabala DimAI / 55 AThavIM dazA paryuSaNAkalpa athavA kalpasUtra jaisA ki suvikhyAta hai ki dazAzrutaskandha kI AThavIM dazA ko hI uddhRta kara prArambha meM jinacarita aura anta meM sthavirAvalI jor3akara kalpasUtra nAma pradAna kiyA gayA hai / paryuSaNa parva ke avasara para isakA pATha karane se isakI mahattA evaM pracAra donoM meM AzAtIta vRddhi huI hai| phalataH kalpasUtra para vyAkhyA sAhitya bhI pracura mAtrA meM upalabdha hotA hai| isa para lagabhaga 60 vyAkhyAoM ke likhe jAne kI sUcanA upalabdha hotI hai| niryukti, cUrNi aura TippaNaka, jo prAcIna haiM aura sampUrNa chedasUtra kI vyAkhyA karate haiM, ke atirikta caudahavIM aura aThArahavIM zatAbdI ke madhya jyAdAtara vyAkhyA granthoM kI racanA huI hai| inakI sUcI eca0 DI0 velaNakara dvArA saGkalita jinaratnakoza ( pR0 75-79 para) meM dI gaI hai, jo nimna haiM - durgapadanirukta (1268 ) - vinayacandra, sandehaviSauSadhi (1307 ) - jinaprabha, kharataragacchIya, paJjikA- jinasUri, avacUri (1386) - jinasAgarasUri, sukhAvabodhavivaraNa- jayasAgarasUri, kiraNAvalI (1571) - dharmasAgaragaNi, avacUri (1987) - amarakIrti, kalpalatA (1614 ) - zubhavijaya, pradIpikA (1657) - saMghavijayagaNi, dIpikA (1620 ) - jayavijayagaNi, maJjarI (1618) - sahajakIrtigaNi evaM zrIsAra, dIpikA zizubodhinI (1641) - ajitadeva sUri, kalpalatA (1642) - samayasundara, kharataragacchIya, subodhikA (1639) - vinayavijaya, kaumudI (1650 ) - zAntisAgara, tapAgacchIya, bAlAvabodha (1650) - budhavijaya, dAnadIpikA (1665 ) - dAnavijaya, dAnadIpikA (1693)-dAnavijayagaNi, tapAgaccha, kalpabodhinI (1731) - nyAyasAgara, tapAgaccha, kalpadrumakalikA (lagabhaga 1835) - lakSmIvallabhagaNi, kharataragaccha, sUtrArthaprabodhinI (1897)-vijayarAjendrasUri, tristutigaccha, kalpalatA, guNavijayagaNi, tapAgaccha, dIpikA- buddhavijaya, avacUri udayasAgara, aJcalagaccha, avacUri - mahImeru, kalpodyota-nyAyavijaya, antarvAcanA (1400) - guNaratnasUri, antarvAcanA - kulamaNDana sUri, antarvAcanA - ratnazekhara, antarvAcanA- jinahaMsa, antarvAcya - bhaktilAbha, antarvAcya - jayasundasUri antarvAcya - somasundasUri, stabaka pArzvacandrasUri, rAmacandrasUri, maDAhaDagaccha, stabaka (1582)-somavimalasUri, tapAgaccha, bAlAvabodha- kSamAvijaya, bAlAvabodha (1650 ) - meruvijaya, stabaka (1972)vidyAvilAsagaNi, kharataragaccha, bAlAvabodha (1676 ) - sukhasAgara aura mAGgalikamAlA (1706) / stabaka
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 kalpasUtra prakAzana 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. dazAzrutaMskandhaniryukti : eka adhyayana kalpasUtra, anu0 sTIvensana, 1848 / aMgre0anu0, bhUmikA sahita, harmana jaikobI, lijjiMga, aMgre0 anu0, harmana jaikobI, sai0bu0 IsTa sirIja, khaNDa 22, klaireNDana presa, AksphorDa 1884, pR0 324, AkAra DimAI / vRtti (sukhabodhikA - vinaya vijaya ) sahita hIrAlAla haMsarAja, 1908, pR0 609 / jAmanagara vRtti (sukhabodhikA) sahita, saM0 AnandasAgara, de0lA0pu0 phaNDa (krama 7) punarmu0kra0 16, sUrata 1911, 1923 (punarmu0 ) / guja0 anu0 (sukhabodhikA) bhImazI mANeka, bambaI 1915, pR0 143 | hi0 anu0 sahita, anu0 mANika muni, pUnamacanda buddhicanda DhaDDhA, hindI jaina gra0mAlA saM0 1, saubhAgyamala harakAvata, ajamera 1917, pR0 226 / vRtti (kalpadrumakalikA-lakSmIvallabhagaNi) belajI zivajI mANDavI, bambaI 1918, pR0 286 / hi0 anu0 vRtti (kalpadrumakalikA), hIrAlAla kezarI caMda, nAgapura 1918, pR0230 / 10. vRtti (kalpadrumakalikA) sahita, jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara 1918 / 11. vRtti ( kiraNAvalI - dharmasAgaragaNi) sahita jaina AtmAnanda sabhA grantha ratnamAlA 71, bhAvanagara 1922, pR0 12, 408, pratAkAra / 12. vRtti (sukhabodhikA), jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara 1988 / 13. vRtti (sandehaviSauSadhi, jinaprabhasUri) sahita hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara 1923 / 14. vRtti (sukhabodhikA) sahita, megharAja jaina bukaselara, bambaI, 1925, pR0452 / 15. hindI bhAvArtha ( kalpadrumakalikAnusAra) sumati jainAgama prakAzaka kAryAlaya, koTA 1933, pR0 422, pratAkAra / 16. vRtti ( pradIpikA, saGghavijayagaNi) sahita, vADIlAla cakUbhAI devIzAha pADA, ahamadAbAda 1935 /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ chedasUtrAgama aura dazAzrutaskandha 17. vRtti ( kalpapradIpikA) sahita, mukti vimala jaina granthamAlA saM0 9, ahamadAbAda 1935, pR0 22, 342, pratAkAra / 18. vRtti (kalpa - kaumudI - zAntisAgara) sahita, RSabhadeva kezarImala saMsthA, ratalAma 1936, pR0 240, pratAkAra / 57 19. vRtti (kalpalatA-samayasundaragaNi) sahita, jinadattasUri prAcIna pustakoddhAra phaNDa granthamAlA-42, sUrata 1939, pR0 34, 586, pratAkAra / 20. vRtti (sukhabodhikA - vinaya vijaya ) sahita hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara 1939, pR0 400, pratAkAra / 21. hi0 anu0sahita, anu0 AnandasAgara, sumati jainAgama prakAzaka kAryAlaya, koTA 1940, pR0 428 / 22. vRtti (kalpArthabodhinI, kezaramuni) sahita, manamohana yazaHsmAraka granthamAlA, jinadattasUribhaNDAra, bambaI 1942, pR0 211 | 23. hi0anu0vRtti (kalpaprabodhinI) anu0 rAjendra sUri, rAjendra pravacana kAryAlaya, khuDAlA (phAlanA) 1944, pR0 252 / 24. hi0 anu0 vRtti (sukhabodhikA - vinayavijaya ) AtmAnanda jaina svargavAsa arddhazatAbdI saM0 2, AtmAnanda jaina mahAsabhA, jAlandhara 1948, pR0 320, pratAkAra | 25. hi0 anu0sahita, anu0 pyAracanda jI, jainodaya pustaka prakAzana samiti, ratalAma 1949, pR0 278, pratAkAra / 26. mU0 ni0, cUrNi, TIkA aura guja0 anu0sahita, saM0 muni puNyavijaya jI, sArAbhAI maNilAla navAba, ahamadAbAda 1952 / 27. guja0 anu0sahita, anu0 buddhisAgara, manamohana yaza: mAlA, jinadAsasUri bhaNDAra, bambaI 1962, pR0 391 / 28. guja0 anu0 buddhimuni TIkA, manamohana yaza: mAlA, jinadattasUri bhaNDAra, bambaI 1962, pR0 264 / 29. hi0 artha, vivecana va TippaNa sahita, AcArya devendra muni, amarajaina Agama zodha saMsthAna, sivAnA 1968, pR0 466 / 30. hi0 evaM aMgre0 anu0 sahita, hi0 anu0 evaM saM0 ma0ma0 vinayasAgara, prAkRta jaina bhAratI akAdamI, jayapura (sacitra) 1977, pR0 34, 403 pratAkAra /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana 31. aMgre0anu0 sahita, anu0 ke0sI0 lalavAnI, motIlAla banArasIdAsa, dillI 1979, pR0 16, 208, ddimaaii| 32. mUlamAtra, saM0 jinendragaNi, harSapuSpAmRta jaina granthamAlA, lAkhAbAvala 1976, pR0 134, rAyala aaktto| 33. hi vive0sahita, saM0 evaM vive0 AcArya devendra muni, tArakaguru jaina granthAlaya udayapura, caturtha saM0 1985, pR0 48, 360, 72, rAyala aaktto| 34. hi0guja0anu0 evaM vRtti (kalpamaJjarI-muni kanhaiyAlAla) sahita do bhAga, anu0muni ghAsIlAla, a0bhA0zve0sthA0jaina zAstroddhAra samiti, rAjakoTa 1985, pR0 580 evaM 490, rAyala aaktto| 35. kalpasUtram (bArasAsUtram) mUla (sacitra) kharataragacchAcArya jinaraGgasUri mahArAja poSAla TrasTa, granthAGka-1, kalakattA 1994, pR0 45, 182, prtaakaar| 36. pajjosavaNAkappo- navasuttANi khaNDa 5, vAcanApramukha AcArya tulasI, saM0 AcArya mahAprajJa, jaina vizvabhAratI, lADanUM 1987, pR0 492-560 / sandarbha : 1. SaTkhaNDAgama (dhavalA sahita) pustaka-1, saM0 DaoN0 hIrAlAla jaina evaM e0ena0 upAdhye, la0jai0sA0si0 gra0mAlA-1, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura 1973, pR0 97 / 2. pro0 sAgaramala jaina, "ardhamAgadhI Agama sAhitya : ekavimarza', jainavidyA ke AyAma, khaNDa 5, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI 1994, pR0 5-8 / paM0dalasukha mAlavaNiyA, prastA0 jaina sAhitya kA bahad itihAsa, bhAga-1, pArzvanAtha vidyApITha, gra0mAlA saM0 7, vArANasI dvi0saM0 1989,pR0 21 / 4. jaM ca mahAkappasuaM jANi a sesANi cheyasuttANi / caraNakaraNANuogo tti kAliatthe uvagayANi / / 777 / / Avazyakaniyukti, niyuktisaGgraha, saM0 vijayajinendrasUri, harSapuSpAmRta jaina gra0mA0saM0 189, lAkhAbAvala 1989 / AcArya devendramuni, "chedasUtra : samIkSAtmaka vivecana", trINichedasUtrANi, saM0 muni kanhaiyAlAla, jinAgama granthamAlA 32, Agama prakAzana.samiti.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. 7. 8. chedasUtrAgama aura dazAzrutaskandha 59 dasa dasAo paNNattAo, taM jahA.... AyAradasAo, sthAna 10 / sUtra 110 / sthAnAGgasUtra, saM0 madhukara muni, jinAgama granthamAlA 7, Agama prakAzana samiti, byAvara 1981 / samavAyAGgasUtra, samavAya 37, saM0 madhukara muni, jinAgama granthamAlA 8, Agama prakAzana samiti, byAvara 1982 / tasya ca mahAviSayatvAttAMstAnarthAnadhikRtya prkrnnsmaaptypekssmnggopaanggnaanaatvm|| tattvArthAdhigamasUtrabhASya, a0 1 / sU0 20, umAsvAti, rAyacandra jainazAstramAlA, paramazrutaprabhAvaka jainamaNDala, bambaI 1932 / paM0 mAlavaNiyA, bRhad itihAsa, pArzvanAtha 1989, pR. 26 / 9. 10. vahI, pR0 24 / 19. vahI, pR0 25 / 12. vahI, pR. 27 / 13. vahI, pR0 28 / 14. vI0esa0ApTe, saMskRta-hindI koza, motIlAla banArasIdAsa pablizarsa limiTeDa, dillI 1993, pR. 392 / 15. pravacanasAra, 3 / 16, AcArya kundakunda, paramazrutaprabhAvakamaNDala, ba 1912 / 16. sarvArthasiddhi, 7/25, pUjyapAda, bhAratIya jJAnapITha, kAzI 1955 / 17. tattvArthabhASyavRtti, 9/22, siddhasenagaNi, de0lA0pu0 phaNDa, bambaI 1929 / * 18. cheyasuyamuttamasuyaM nizIthabhASyacUrNi bhAga 4, 6 / 48, sampA03 * amaramuni, gra0mA0 6, bhAratIya vidyA prakAzana, dillI evaM sanmati jJAnapITha, vIrAyatana, rAjagRha / 19. cheyasuyaM kamhA uttamasutaM ? bhaNNAmi - jamhA etthaM sapAyacchitto vidhI bhaNNati, jamhA eteNaccaraNa vizuddhaM kareti, tamhA taM uttamasutaM / ni0 bhA0cU0 bhASyagAthA, 6/84 kI cUrNi / 20. pro0eca0 Ara0 kApaDiyA, da kainAnikala liTarecara oNva da jainAz2a, lekhaka, sUrata 1941, pR0 36, pAdaTippaNI saM0 3 / 29. vahI, pR0 36 /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana 22. vahI, pR. 36 / . 23. AcArya devendra muni, jaina Agama sAhitya, tAraka guru jaina gra0mA0saM0 71, tArakaguru jaina granthAlaya, udayapura 1977, pR. 23-24 / 24. kApaDiyA, kainAnikala, sUrata 1941, pR. 37 / 25. vahI, pR. 39 / 26. pro0jaina, "ardhamAgadhI Agama' jaina AyAma-5, pArzvanAtha, 1994, pR. 9 / 27. devendramuni, "chedasUtra', trINichedasUtrANi, byAvara 1982, pR. 41 / 28. vahI, pR. 42 / 29. paJcakalpacUrNi, patra 1 (likhita), draSTavya-vahI, pR. 42 / 30. paM0mAlavaNiyA, bRhad itihAsa-eka, pArzvanAtha, 1989, pR. 41 / 31. DablyU0, zubiMga, da DAkTrina oNva da jainAz2a, aMgre0 anu0 vulauMga byUleMna, motIlAla banArasIdAsa, dillI 1962, pR. 81 / 32. bhaNido dasANa chedo panarasasaehiM hoi varisANaM / samaNammi phaggumitte goyamagotte mahAsatte / / 817 / / titthogAlI painnayaM - 'paiNNayasuttAI' - (2), saM0 munipuNyavijaya, jaina Agama granthamAlA 17, mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI 1984, pR. 483 / 33. pro0jaina, "ardhamAgadhI Agama", jaina AyAma, pArzvanAtha 1994, pR. 33 / 34. kataraM suttaM? dasAukappo vavahAro yA katarAto udhRtaM ? ucyate packkhANa puvaao| -da0cU0, jinadAsagaNi, 'maNivijaya gaNi granthamAlA saM0 14, bhAvanagara 1954, pR. 2 / 35. devendramuni, "chedasUtra" trINichedasUtrANi, byAvara 1982, pR. 12-13 / 36. vahI, pR. 13 / 37. dazAbhutaskandhasUtra, anu0AtmArAma, jaina zAstramAlA saM0 1, jaina zAstramAlA kAryAlaya, lAhaura, 1936, pR. 10 / 38. vahI, pR. 33-34, 64-65, 98-99, 139-140, 172, 255, 313, 318 evaM 363 / .
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya niyukti-saMracanA aura dazAzrutaskandhaniyukti jaina Agama sAhitya ke eka vargIkaraNa ke rUpa meM cheda sUtroM kI saMkhyA, nAmakaraNa, sAmAnya viSaya-vastu, dazAzrutaskandha kI viSaya-vastu, prakAzita saMskaraNa tathA anya jJAtavya tathyoM kA saMkSipta vivaraNa prastuta karane ke pazcAt da0ni0 ke pratipAdya ke viSaya meM carcA karane se pUrva niyukti sAhitya kI saMracanA aura usake pramukha avayava nikSepa siddhAnta kA vivecana aprAsaGgika nahIM hogaa| AgamoM kI vyAkhyA niyukti ke svarUpa ko prakAzita karane vAlI daza0 niyukti kI nimna gAthAyeM nikkhevegaTTha niruttavihI pavittI ya keNa vA kassa / tahAra bheyalakkhaNa tayariha parisA ya suttatho / / 5 / / evaM bhikkhussa ya nikkhevo niruttaegaDiANi liMgANi / aguNAhio na bhikkhU avayavA paMca dArAI / / 322 / / niyukti sAhitya kI saMracanA para yA niyukti ke avayavoM yA ghaTakoM para kucha sImA taka prakAza DAlatI haiN| lekina niyukti sAhitya kI saMracanA ko samagra rUpa se abhivyakta karane vAlA koI prAcIna ullekha abhI taka upalabdha nahIM ho sakA hai| pro0 kApaDiyA ne bhI isI tathya ko iGgita karate hue kahA hai- "In order that its nature may completely realised, it is necessary to tap another source wherein there is a specific mention of atleast its constituents." for at hama ukta gAthAoM ke Aloka meM kaha sakate haiM ki nikSepa, ekArtha evaM nirukta niyukti sAhitya ke ghaTaka ke rUpa meM prAcIna sAhitya meM bhI varNita haiN| sAtha hI dRSTAnta kathAoM kA saGketa bhI paryApta mAtrA meM niyuktiyoM meM dRSTigocara hotA hai| niyukti sAhitya kI saMracanA meM cAroM ghaTakoM- nikSepa, ekArtha, nirukta aura dRSTAnta kI mahattA evaM svarUpa ke sambandha meM Adhunika bhAratIya evaM videzI vidvAnoM ne bhI mantavya prastuta kiyA hai| niryakti sAhitya ke pramukha ghaTaka ke rUpa meM nikSepa kI mahattA batAte hue ela0elsaDorpha kA abhimata hai
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana "This courious system of subjecting key-words to an investigation by applying a scheme of fixed view-points may be less fruitful philosophically, but it occupies almost a key position in early scholastic literature, particularly the Nijjuttis. Itis of prime importance forunderstanding of these difficult and hitherto rather imperfectly explored texts." niyukti sAhitya meM ekArthaka kA mahattva pratipAdita karate hue kApaDiyA ne kahA hai "Egattha is one of the features of Nijjutti and it should be so, for, otherwise a commentary is not worth the name. A thing or a point gets correctly understood when synonyms are suggested." avayava ke rUpa meM niyukti meM nirukta kI upasthiti batAte hue kApaDiyA ne nirukta ko bhAratIya sAhitya ko jainoM kA yogadAna kahA hai| unakA abhimata hai "All the extant Nijjuttis more or less indulge in the discussion of Niruttas. This is another instance how the Indian literature gets enriched by Jaina contributions." niyukti sAhitya meM paryApta saMkhyA meM dRSTAnta kathAoM kA nirdezamAtra upalabdha hotA hai| isa tathya ko dhyAna meM rakhate hue je0zANTiyara ne ucita hI kahA hai "For the most important aim of the Niryukti is apparently to give a sort of register of the legends and tales which are used to illustrate the religious sentences and moral or disciplinary rules given in the cononical text." nikSepa siddhAnta aura niyukti sAhitya niyukti sAhitya meM nikSepa siddhAnta kA prAdhAnya hai| yaha nir yA ni pUrvaka kSip dhAtu se bhAva artha meM ghaJpratyaya hokara niSpanna huA hai| nikSepa kA pramukha paryAya "nyAsa" hai- nikSepo nyAsa: samarpaNam / vizeSAvazyakabhASya TIkA meM "nikSepa: mocanaM racanaM nyAsa iti" inheM ekArthaka kahA gayA hai| jaina vAGmaya meM nikSepa kI aneka paribhASAyeM yA lakSaNa diye gaye haiM jinameM nyAsa-rakhane ke abhiprAya kI pradhAnatA hai| sarvArthasiddhi ke anusAra 'nikSipyata iti nikSepaH sthApanA' arthAt jise rakhA jAtA hai use nikSepa kahA jAtA hai| rAjavArtika' meM 'nyasanaM nyasyata nipa iti vA nyAso nikSepa ityartha' arthAt sauMpanA yA dharohara rakhanA nikSepa kahalAtA hai| nAmAdikoM meM vastu ko rakhanA nikSepa hai| tattvArthAdhigamabhASya lakSaNa se isake bhedoM para bhI prakAza par3atA hai| isameM kahA gayA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti-saMracanA aura dazAzrutaskandhaniyukti hai ki lakSaNa aura vidhAnapUrvaka vistAra se jIvAdi tattvoM ko jAnane ke lie jo nyAsanAma, sthApanAdi ke bheda se viracanA yA nikSepa kiyA jAtA hai use nikSepa kahate haiN| nikSepa siddhAnta kA prayojana isa prakAra nirdiSTa hai| aprakRta viSaya kA nivAraNa karane ke lie, prakRta viSaya kA prarUpaNa karane ke lie, saMzaya kA vinAza karane ke lie aura tattvArtha kA nizcaya karane ke lie nikSepoM kA kathana karanA caahie| dhavalA ke anusAra nikSepoM ko chor3akara varNana kiyA gayA siddhAnta sambhava hai ki vaktA aura zrotA donoM ko kumArga meM le jAye isalie bhI nikSepoM kA kathana karanA caahie| isa prasaGga meM pro0sAgaramala jaina kA kathana atyanta prAsaGgika hai ki niyukti jaina paramparA ke pAribhASika zabdoM kA spaSTIkaraNa hai| isameM nikSepa paddhati se zabda ke sambhAvita vividha arthoM kA ullekha kara unameM se aprastuta artha kA niSedha karake prastuta artha kA grahaNa kiyA jAtA hai| nikSepa ke pramukha rUpa se nAma, sthApanA, dravya aura bhAva tathA nAma, sthApanA, dravya kSetra, kAla aura bhAva kramaza: ye cAra aura cha: bheda mAne jAte haiN| parantu jaina nikSepa ananta mAne jAte haiM aura una ananta nikSepoM kA saMkSepa rUpa se cAra meM hI antarbhAva ho jAtA hai| niyukti sAhitya meM nikSepa siddhAnta ke bhedoM aura avAntara bhedoM ke dvArA abhISTa zabdoM kA nikSepa kiyA gayA hai| ata: nikSepa siddhAnta ko bheda-prabhedoM sahita bhalIbhA~ti jAne binA niyukti ko samajhanA atyanta durUha hai| niyukti sAhitya ke lie nikSepoM kI anivAryatA ko dekhate hue bhI nikSepa siddhAnta kI vivecanA kA abhI taka santoSajanaka prayAsa nahIM huA hai| isa sambandha meM elsaDorpha13 ke isa abhimata se asahamati nahIM ho sakatI ki- nikSepoM kA pUrNa vivaraNa prastuta karane kA prayAsa nahIM huA hai ve likhate haiM "Yet I have not seen a full description which would explain the details of the Niksepa technique and make clear its general significance and practical use. This is why it is hoped that the following exposition will not be deemed superfluous." Alsdorf a sta-- Niksepa 'A Jaina Contribution To Scholastic Methodology ke viSaya meM yaha ullekha karanA Avazyaka hai ki unhoMne anuyogadvArasUtra ke tIna sUtroM ke AdhAra para nikSepa siddhAnta ko prastuta kiyA hai| yadyapi ina tInoM sUtroM meM mahattvapUrNa sUcanAe~ nirdiSTa haiM lekina niyukti sAhitya ke pariprekSya meM nikSepa ke bhedaprabhedoM kI dRSTi se anuyogadvArasUtra kA vivaraNa paryApta nahIM hai| isI uddezya se jaina AgamoM aura dArzanika granthoM kA adhyayana karane para yaha tathya sAmane AyA ki digambara paramparA ke grantha pakhaNDAgama aura usakI TIkA dhavalA meM nikSepa siddhAnta sambhavata: sarvAdhika vistAra se nirupita hai| Age donoM granthoM meM prApta tathyoM kA tulanAtmaka vivaraNa prastuta hai
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 nAma nikSepa sthApanA dravya bhAva nAma nikSepa anuyoga dvAra jIva ajIva aneka jIva aneka ajIva jIva-ajIva tadubhaya jIva aneka ajIva aneka jIva ajIva aneka jIva aneka ajIva tadubhaya tadubhaya tadubhaya nAma nikSepa SaTkhaNDAgama jAti nAma dravya nAma guNa nAma kriyA nAma samavAya saMyoga ekajIva aneka jIva eka ajIva aneka ajIva eka jIva eka ajIva eka jIva aneka ajIva aneka ajIva eka jIva aneka jIva aneka ajIva sthApanA nikSepa anuyogadvAra dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana sadbhAva asadbhAva : akSa vArATaka kASTha karma citra karma lepya karma granthima veSTima pUrima saMghAtima sthApanA nikSepa SaTkhaNDAgama sadbhAva kASTha citra pota lepya layana zaila gRha bhitti danta bheMDa asadbhAva akSa vArATaka
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyoga dvAra dravya nikSepa no Agama Agama sthita jita mita pratipUrNa . pratipUrNaghoSa parijita nAmasama kaNThoSThavipramukta ghoSasama ahInAkSara antya-akSara avyAviddha askhalita amilita avyAtAmeDita guruvAcanopagata ___ jJAyaka zarIra bhavya zarIra brA0za0bhavya za0 vyatirikta vyapagata cyuta cyAvita tyakta ____ laukika kuprAvacanika lokottarika rAjAdikazRGgAra kutIrthikoM kI dravya pUjA aprazasta zithilAcAra dravya nikSepa pakhaNDAgama, dhavalA . vyapagata tyakta niyukti-saMracanA aura dazAzrutaskandhaniyukti Agama no Agama sthita jita paricita vAcanopagata sUtrasama arthasama granthasama nAmasama ghoSasama jJAyaka zarIra bhAvI zarIra tadvyatirikta vartamAna bhAvI karma nokarma cyuta cyAvita lokottara tyakta - prAyopagamana bhaktapratyAkhyAna sacitta acitta mizra laukika' sacitta acitta mizra tavyatirikta ke anya bheda saMghAtima ahodima Nikkhedima obelima varNa 65 granthima vAima vedima pUrima cUrNa gandha- vilepana
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana bhAva nikSepa anuyogadvAra Agama no Agama laukika kuprAvacanika lokottarika bhAvanikSepa SaTkhaNDAgama Agama no Agama sthita jita parijita vAcanopagata satrasama arthasama granthasama nAmasama chandasama ___ upayukta tatpariNata __ anuyogadvAra aura paTkhaNDAgama meM prApta nikSepa siddhAnta ke sAmyAsAmya kA digdarzana karAne hetu prastuta sAriNI ke avalokana se prApta mukhya tathyoM ko isa rUpa meM prastuta kara sakate haiN| jahA~ taka nAma nikSepa kA prazna hai donoM granthoM meM vivaraNa samAna hai| antara itanA hai ki anuyogadvAra meM nAma nikSepa ke ATha avAntara bheda batA diye gaye haiM jabaki SaTkhaNDAgama meM nAma nikSepa ke jAti, dravya, guNa aura kriyA bheda kiye gaye haiM tatpazcAt ukta dravya nikSepa ke ATha avAntara bheda batAye gaye haiN| sthApanA-nikSepa ke vivecana-krama meM hama pAte haiM ki donoM granthoM meM isako sadbhAva aura asadbhAva meM samAna rUpa se vargIkRta kiyA gayA hai| isakA dUsarA bheda-asadbhAva nikSepa akSa, vArATaka Adi meM sthApanA donoM meM samarUpa hai| parantu sadbhAva sthApanA nikSepa ke avAntara bhedoM meM antara hai| anuyogadvAra evaM paTkhaNDAgama meM kASThakarma, citrakarma, lepyakarma ubhayaniSTha haiN| parantu anuyogadvAra meM prApta granthima, veSTima, pUrima, saMghAtima kA SaTkhaNDAgama meM dravya nikSepa ke noAgama dravya ke prabheda ke rUpa meM ullekha hai| sAtha hI SaTkhaNDAgama meM prApta sadbhAva sthApanA ke layana karma, zailakarma, gRhakarma, bhitti karma, dantakarma aura bheMDakarma anuyogadvAra meM anupalabdha haiN| __dravya nikSepa ke, jisakA sarvAdhika vistRta rUpa niyukti sAhitya meM prApta hotA hai, vivaraNa meM bhI donoM granthoM meM paryApta bhinnatA haiN| dravya nikSepa ke mukhyata: do bheda haiM- Agama aura no aagm| Agama dravya nikSepa ke prabheda-sthita, jita, parijita, vAcanopagata, nAmasama aura ghoSasama, ye donoM meM samAna hai parantu anuyogadvAra meM ullikhita mita, ahInAkSara, antyAkSara, avyAviddhAkSara, askhalita, amilita, avyAtAmeDita, pratipUrNa, pratipUrNa ghoSa aura kaNThoSThavipramukta kA SaDkhaNDAgama meM koI sUcanA nahIM hai| pakhaNDAgama meM prApta sUtrasama, arthasama aura granthasama
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti-saMracanA aura dazAzrutaskandhaniyukti anayogadvAra meM anupasthita hai| no Agama dravya nikSepa ke avAntara bheda-jJAyaka, bhavya aura vyatirikta donoM meM samAna haiN| parantu jahA~ anuyogadvAra meM jJAyaka zarIra ke cAra upabheda vyapagata, cyuta, cyAvita aura tyakta milate haiM, vahIM SaTkhaNDAgama meM antima tIna bheda cyuta, cyAvita aura tyakta hI prApta hote haiN| parantu ye SaTkhaNDAgama meM pratyakSa rUpa se jJAyaka zarIra ke upabheda nahIM haiM balki isake tIna bhedoM bhUta, vartamAna, bhAvI meM se eka bhUta jJAyaka zarIra ke bheda haiN| tyakta bhUta jJAyaka zarIra ke tIna prabheda bhaktapratyAkhyAna, iGginI, prAyopagamana haiM, jabaki anayogadvAra meM jJAyaka zarIra ke cAroM bheda vyapagata Adi hI batAye gaye haiN| unake anya prabhedoM kA koI ullekha nahIM hai| niyukti sAhitya meM bhI bhaktapratyAkhyAna evaM iGginI kA nikSepa krama meM ullekha hai| no Agama dravya nikSepa ke bheda vyatirikta zarIra ke anuyogadvAra meM laukika, kuprAvacinaka aura lokottarika tIna bheda hI milate haiM jabaki SaTkhaNDAgama meM ise pahale karma aura nokarma meM vargIkRta kiyA gayA hai| tatpazcAt nokarma ko laukika aura lokottara meM, phira donoM ko sacitta, acitta aura mizra meM vargIkRta kiyA gayA hai| yahA~ ullekha karanA Avazyaka hai ki niyukti sAhitya meM sacitta, acitta, mizra ke bhI nau-nau bheda kiye gaye haiN| anuyogadvAra meM sadbhAva sthApanA nikSepa ke krama meM varNita pranthima, veSTima, pUrima aura saMghAtima kA SadkhaNDAgama meM dravyanikSepa ke vivaraNa krama meM tadvyatirikta zarIra ke bheda ke rUpa meM ullekha hai| yahA~ ina cAroM ke atirakti vAdima, ahodima, Nikkhedima, udvelima, varNa, cUrNa, gandha aura vilepana bhI varNita hai| ___ bhAva nikSepa ke bheda-prabhedoM meM donoM paramparAoM ke granthoM meM paryApta antara hai| donoM meM isake Agama aura noAgama bheda to samAna haiM kintu anayogadvAra meM noAgama ko laukika, kuprAvacanika aura lokottarika meM vargIkRta kiyA gayA hai jabaki SaTkhaNDAgama meM yaha uparyukta aura tatpariNata meM vargIkRta kiyA gayA hai| anuyogadvAra meM Agama bhAva nikSepa ke avAntara bhedoM kA abhAva hai jabaki padkhaNDAgama meM sthita, jita Adi isake avAntara bheda batAye gaye hai| isaprakAra donoM granthoM ke vivaraNa ke AdhAra para nikSepa siddhAnta ke bheda-prabhedoM kI dRSTi se unameM sAmyAsAmya prastuta karane kA prayAsa kiyA gayA hai| niyukti sAhitya ke adhyayana se isa para atirikta prakAza par3ane kI prabala sambhAvanA hai| niyukti sAhitya meM zabdoM ke nikSepa meM nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina catuSka nikSepoM kI pradhAnatA hai| sAtha hI isameM dasa vidha, ekAdaza vidha aura satraha vidha nikSepa se zabdoM kI vyAkhyA kI gaI hai| udAharaNa svarUpa uttara zabda kI vyAkhyA satraha nikSepoM ke AdhAra para kI gaI hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana nikSepa siddhAnta ke bheda-prabhedoM se niyukti kI vyAkhyA meM atyadhika sahAyatA milatI hai| eka-eka zabda kA nikSepa 30-30 gAthAoM taka meM huA hai| jo gAthA, nikSepa siddhAnta ke bheda-prabhedoM ke jJAna ke abhAva meM atyanta duruha pratIta hotI hai vahI bheda-prabhedoM ke Aloka meM apekSAkRta sarala pratIta hone lagatI hai| vartamAna meM upalabdha niryaktiyoM meM nikSipta zabdoM kA sarasarI taura para nikSepa ke bheda-prabhedoM kI dRSTi se sarvekSaNa karane se jJAta hotA hai ki yadi ukta dRSTi se niyukti-sAmagrI kA vargIkRta kara adhyayana kiyA jAya to niyukti kI vyAkhyA meM bahuta sahAyatA milegI aura niyukti hI nahIM balki niyukti-AdhArita bhASya aura cUrNi kI vyAkhyA kA mArga bhI sugama ho jaaygaa| dazAzrutaskandhaniyukti-saraMcanA -- anya niyuktiyoM kI hI bhA~ti dazAzrutaskandhaniyukti meM bhI nikSepa, ekArtha, nirukta aura dRSTAnta kathAyeM isake ghaTaka ke rUpa meM vidyamAna haiN| isa niyukti meM AzAtanA, gaNisampadA, zarIrasampadA, saGgrahaparijJA, bhikSu, sthApanA, moha, jAti aura bandha zabdoM ke nikSepa kiye gaye haiN| isIprakAra jJAta, paryuSaNA aura moha zabdoM ke ekArthaka isameM prApta hote haiN| nirukta kI dRSTi se vaha sthala uddhRta kiyA jA sakatA hai jahA~ zrAvaka hI upAsaka hai, zramaNa nahIM, isa tathya kA nirUpaNa karate hue kahA gayA hai- jisake dvArA sampUrNa rUpa se kArya kiyA jAtA hai, vahI kartA kahA jAtA hai| jahA~ taka dazAzrutaskandha niyukti meM saGketita dRSTAnta kathAoM kA prazna hai isameM kSamApanA meM kumbhakAra, udAyana caNDapradyota aura ceTa dramaka kA dRSTAnta, cAroM kaSAyoM meM krodha meM maruka, mAna meM atyahaGkAriNI bhaTTA, mAyA meM sAdhvI pANDurAryA aura lobha meM AryamaGga kA dRSTAnta nirdiSTa hai| isa sambandha meM vistAra se vivecana pustaka meM yathAsthAna AyA huA hai| dazAzvataskanyaniyukti-pratipAdya ___ dazAzrutaskandhaniryakti meM Adi maGgalAcaraNa ke rUpa meM sampUrNa zrutoM ke jJAtA, 'dazAzruta, kalpa aura vyavahAra ina chedasUtroM ke kartA prAcInagotrIya bhadrabAhu kI vandanA kI gaI hai| viSaya-nirupaNa kA prArambha dazA ke nikSepa se kiyA gayA hai| dravya-nikSepa kI dRSTi se dazA vastu kI avasthA hai to bhAva-nikSepa kI dRSTi se jIvana kI avsthaa| jIvana avasthA yA Ayu-vipAka ke sandarbha meM sau varSa kI Ayu ko dasa-dasa varSa kI dasa dazAoM-avasthAoM meM vargIkRta kiyA gayA hai| ye dasa avasthAyeM haiM- bAlA (eka se dasa varSa), mandA (gyAraha se bIsa varSa), krIr3A (21-30 varSa), balA (31-40
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti-saMracanA aura dazAzrutaskandhaniyukti varSa), prajJA (41-50 varSa), hAyanI (51-60 varSa), prapaJcA (61-70 varSa), prAgbhArA (71-80 varSa), manmukhI (81-90. varSa) aura zAyanI (91-100 vrss)| adhyayana se tAtparya zAstra-vibhAga se hai aura prastuta grantha meM dazAzrutaskandha ke dasa adhyayanoMasamAdhi, zabala, AzAtanA, gaNiguNa, mana:samAdhi, zrAvakapratimA, bhikSupratimA, paryuSaNAkalpa, moha aura nidAna kI kramaza: niyukti kI gaI hai| isake ukta adhyayana dRSTivAda Adi pUrvo se uddhRta haiN| AcAra kA jJAtAdharma Adi cha: aGgoM meM vistRta tathA dazAzrutaskandha ke ina adhyayanoM meM saMkSipta nirUpaNa upalabdha hotA hai| niyukti kI prastAvanA rUpa ATha gAthAoM ke pazcAt asamAdhi (gAthA 9-11), zabala (12-14), AzAtanA (15-24), gaNiguNa yA gaNisampadA (25-31), mana: samAdhi (32), zrAvakapratimA (33-43), bhikSaputimA (44-51), paryuSaNAkalpa(52118), moha (119-126) aura nidAna adhyayana (127-141) kI niyukti hai| prathama 'asamAdhi' adhyayana meM samAdhi kA dravya aura bhAva kI dRSTi se tathA isake 20 atizayoM yA sthAnoM kA nirdeza hai| samAdhi-prApti meM sahAyaka dravya yA vastu-vizeSa dravyasamAdhi ora prazasta yoga dvArA prApta hone vAlI jIva kI susamAhita avasthA bhAva samAdhi hai| samAdhi kI viparIta avasthA asamAdhi hai| dvitIya 'zabala adhyayana' meM zabala aura zabalatA arthAt cAritra ko dUSita karane vAle zithilAcAroM kA nirdeza hai| cAritra kA dUSita honA yA cAritra para dAga, dhabbA yA kalaGka laga jAnA jaise ki citakabarA baila Adi yaha dravya zabala hai| zabalatva meM cAritra sarvathA dRrSita nahIM hotA balki aMza rUpa meM bhraSTa hotA hai| jisa prakAra kama yA adhika khaNDita ghar3A, khaNDita hI kahA jAyagA usIprakAra cAritra kI aMzata: virAdhanA, cAhe jisa bhI mAtrA meM ho, vaha zabala virAdhanA kahI jAtI hai| tRtIya adhyayana 'AzAtanA' meM isake mithyApratipAdana aura mithyApratipattilAbha do bheda batAye gaye haiN| punaH ina donoM kA cha: nikSepoM- nAma, sthApanA, dravya, kAla, kSetra aura bhAva se pratipAdana hai| mithyApratipAdana aura mithyApratipattilAbha AzAtanAoM kA dravya,kSetra, kAla aura bhAva nikSepa kI dRSTi se iSTa aura aniSTa rUpa meM nirUpaNa hai| udAharaNasvarUpa coroM dvArA hRta upadhi kI sAdhu dvArA punargrahaNa aniSTa dravyAzAtanA tathA udgama, utpAdana Adi doSa se yukta upadhi kA sAdhu ko prApti iSTa dravyAzAtanA hai| sacitta Adi dravyoM kA araNya Adi meM prApta honA aniSTa kSetra aura prAmAdi meM prApta honA iSTa kSetra mithyApratipAdana AzAtanA hai| dravyAdi kI durbhikSa meM prApti aniSTa kAla aura subhikSa meM prApti iSTa kAla mithyApratipAdana AzAtanA hai| jo saMyama aura tapa meM tatpara hoM unake viSaya meM vaha nahIM karatA hai, azakya hai yA kama karatA hai, isaprakAra apanI utkRSTatA kA kathana bhAvadRSTi se mithyApratipAdana AzAtanA hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana isIprakAra iSTa aura aniSTa mithyA pratipatti AzAtanA kA bhI dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI dRSTi se nirUpaNa hai| prApta dravya kA parimANa ucita hone para iSTa, kama yA adhika hone para aniSTa dravya mithyApratipatti AzAtanA hotI hai| samyakrUpa se diyA gayA dravya iSTa aura asamyak rUpa se dravya anisstt| dravya kI prApti aura pradAna sukSetra meM ho to iSTa aura vikSetra meM ho to aniSTa, mithyApratipatti AzAtanA hai| audayika Adi cha: prakAra ke bhAvoM ke kAraNa bhI mithyApratipatti AzAtanA cha: prakAra kI hotI hai| upasargoM se bhI akasmAt AzAtanA hotI hai| chedasUtra dazAzrutaskandha meM varNita guru sambandhI AzAtanA ke nimittoM kA yadi akAraNa AcaraNa kiyA jAya to usase gambhIra karmoM kA bandha hotA hai| kAraNa upasthita hone para ina AzAtanAoM kA AcaraNa karane vAlA gambhIra karma kA bandha nahIM karatA hai| zramaNa ko guru kI AzAtanA se bacanA caahie| isa adhyayana kI viSaya-vastu ko saralatA se spaSTa karane ke lie sAriNI dvArA prastuta kiyA gayA hai| (pR0saM0 71) catartha adhyayana 'gaNisampadA' meM gaNi ko dravya aura bhAva rUpa se do prakAra kA nirdiSTa kiyA gayA hai| dravyagaNi arthAt gaNi kA saMsArI zarIra aura bhAvagaNi se tAtparya gaNi kA AcArasampadA Adi guNoM se yukta honA hai| gaNi kA mukhya guNa saGgraha aura upakAra karanA tathA dharmajJa honA hai| gaNi dvArA gaNa-saGgraha dravya aura bhAva do dRSTiyoM se hotA hai| dravya apekSA se ziSyoM ke lie vastrAdi saGgraha aura bhAva apekSA se ziSyoM ke lie jJAnAdi kA sNgrh| isI prakAra gaNi gaNopakAraka bhI dravya aura bhAva donoM apekSA se hotA hai| dravyopagraha se abhiprAya AhArAdi dvArA kRpA aura bhAvopagraha kA artha rugNa, vRddhAdi kA saMrakSaNa rUpa hai| gaNidharma arthAt gaNisvabhAva ko jAnane vAlA gaNi kahA jAtA hai| dravyagaNa arthAt gaccha aura bhAvagaNa arthAt jJAnAdi ko dhAraNa karane meM samartha ko gaNi kahA jAtA hai| sampadA nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva nikSepa se cha: prakAra kI hotI hai| dravya dRSTi se gaNi kI sampadA zarIra hai| audayikAdi cha: prakAra ke bhAva bhAva-sampadA haiN| AThavIM gaNi sampadA saGgrahaparijJA bhI nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva rUpa se chaH prakAra kI hotI hai| parvata, kandarA, zilAkhaNDoM Adi viSama sthAnoM para apane zarIra para uge hue dA~toM ko binA khinna hue vahana karane vAle gaja kI bhA~ti gaNi bhI jinabhakta, sAdharmika tathA asamarthoM ko viSama kSetra aura duSkAla meM saralatApUrvaka vahana karatA hai| paJcama adhyayana 'mana:samAdhi' kI niyukti mAtra eka gAthA meM hai| isa adhyayana ko zreNi-adhyayana bhI kahA jAtA hai| isameM upAsaka ke cAra bheda-dravya, tadartha, moha aura bhAva nirdiSTa haiN|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ AzAtanA mithyA pratipAdana mithyA pratipratti (dravya prApti-pradAna) nAma sthApanA dravya kAla bhAva iSTa aniSTa iSTa . aniSTa iSTa aniSTa tathya kA asaMtya pratipAdana udgamAdi doSa hRta upakaraNa, grAmAdi meM * araNyAdi meM . sukAla meM vikAla meM yukta upakaraNa kI punaH prApta sacitta prApta sacitta dravya-prApti dravya-prApti kI prApti prApti dravya dravya niyukti-saMracanA aura dazAzrutaskandhaniyukti nAma sthApanA dravya kSetra kAla bhAva iSTa aniSTa iSTa . aniSTa iSTa aniSTa ucita mAtrA nyUnAdhika mAtrA sukSetra vikSetra sukAla vikAla aupazamika kSAyika kSAyopazamika audayika pAriNAmika sAnnipAtika
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana chaThaveM 'upAsakapratimA' adhyayana meM upAsaka- zrAvaka ke uparyukta cAroM bhedoM kA lakSaNa batAkara zrAvaka hI upAsaka hai, zramaNa nahIM, isakA yuktipUrvaka pratipAdana kiyA gayA hai| dravya aura bhAva nikSepa kI apekSA se pratimA kA svarUpa batAyA gayA hai| dravyopAsaka- saMsArI zarIra dhAraNa karane vAlA, tadarthopAsaka-odanAdi padArthoM kI icchA vAlA, mohopAsaka-kupravacana aura kudharma kI upAsanA karane vAlA aura bhAvopAsaka-zramaNoM kA ArAdhaka samyagdRSTi zrAvaka hai| kisI kArya ko jo samagra rUpa se sampAdita karatA hai usI ke dvArA kArya kRta kahA jAtA hai| kevalajJAna prApta kara lene ke pazcAt zramaNa bhakti yA upAsanA nahIM karate haiM ata: ve upAsaka nahIM kahe jA sakate haiN| pariNAmasvarUpa gRhI athavA zrAvaka hI sacce arthoM meM upAsaka kahe jAte haiN| saMnyAsa cAhane vAle gRhastha kA dravyaliGga saMyamapratimA hai| pratimA-vizeSa meM pratimA ke apekSita guNoM kA zrAvaka meM vidyamAna honA bhAva pratimA hai| saptama 'bhikSupratimA adhyayana meM bhAva nikSepa kI apekSA se bhikSapratimA kA ..pAdana hai| bhAva nikSepa kI dRSTi se bhikSu pratimAyeM- samAdhi, upadhAna, viveka, pratisaMlInatA aura ekalavihAra, pA~ca haiN| samAdhi pratimA ke zruta samAdhi aura cAritra samAdhi do bheda haiN| zruta samAdhi ke 66 bheda nirdiSTa haiN| AcArAGga meM varNita 42, sthAnAGga ke 16, vyavahArasUtra meM cAra, moka pratimA do tathA candrapratimA do (42+16+4+2+2) ko milAkara 66 pratimAyeM hotI haiN| sAmAyika Adi (sAmAyika, chedopasthApana, parihAravizuddhi, sUkSmasamparAya aura yathAkhyAta) pA~ca cAritra sambandhI pratimAyeM haiN| upadhAna pratimA zramaNoM kI bAraha aura zrAvakoM kI gyAraha hotI haiN| viveka pratimA abhyantara aura bAhya do prakAra kI hai| abhyantara viveka pratimA kaSAyarUpa hai tathA bAhya viveka pratimA gaNa (zarIra aura bhakta-pAna) hai| pratisaMlInatA pratimA indriya aura noindriya do prakAra kI hotI hai| indriyapratisaMlInatA zrotrendriya Adi pA~ca prakAra kI hotI hai| AcAra sampadA Adi ATha guNoM se yukta bhikSu kI ekalavihAra pratimA hotI hai| ukta guNoM se yukta bhikSu samyaktva aura cAritra meM dRr3ha, bahuzruta, acala, arati, rati, bhaya aura bhairava (akasmAt bhaya) ko sahana karane vAle hote haiN| __ AThaveM adhyayana 'paryuSaNAkalpa' ke prArambha meM paryuSaNA ke ATha paryAyavAcI zabda ullikhita haiN| paryAyavAcI sthApanA (ThavaNA) ke cha: dvAroM se nikSepa ke dvArA anya sabhI sAta ekArthaka zabdoM kA bhI nikSepa kiyA gayA hai| sthApanA kA nikSepa nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se kiyA gayA hai| kAlasthApanA kA prarUpaNa karate hue kahA gayA hai ki Rtuba (grISma aura zItakAla ke) kSetra se varSARtu meM niSkramaNa aura zaradakAla meM praveza kA niyama hai| RtubaddhakAla meM pratimAdhArI zramaNoM ko ekadina, yathAlandiyoM ko pA~ca dina, jinakalpI ko eka mAsa, sthavirakalpI ko
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti - saMracanA aura dazAzrutaskandhaniryukti sAmAnyataH eka mAsa taka tathA vizeSa paristhiti hone para eka mAsa se kama yA adhika samaya eka kSetra meM vAsa karane kA niyama hai| cAturmAsa kSetra grahaNa karane kI svIkArokti karane aura na karane ke sambandha meM bhI kAlasthApanA ke antargata vicAra kiyA gayA hai / cAturmAsa Arambha karane se adhika pahale, cAturmAsa kSetra grahaNa kI bAta svIkAra karane kI sthiti meM kisI prAkRtika yA mAnavIya kAraNoM se ukta kSetra - vizeSa se sAdhu ke vihAra karane para zrAvakoM meM usakI garimA kI kSati kI sambhAvanA hai| 73 varSAvAsa kI avadhi 70 dina, 80 dina, tIna mahIne, cAra mahIne, pA~ca mahIne aura adhikatama chaH mahIne batAyI gayI hai| rAjA ke duSTa hone, sarpabhaya, zramaNa ke rugNa ho jAne aura sthaNDila bhUmi aprApya hone para cAturmAsa kAla ke madhya meM hI zramaNa dvArA vihAra kalpya hai| isIprakAra akalyANakArI paristhiti, UnodarI vrata dhAraNa karane, rAjA ke duSTa hone, varSA na rukane, mArga durgama yA kIcar3a yukta hone para, cAturmAsa samApta ho jAne ke bAda bhI zramaNa dvArA vilamba se vihAra kiyA jA sakatA hai| sAmAnyataH cAturmAsa sthala ke cAroM dizAoM meM DhAI kosa (8 ki0mI0) taka isa prakAra donoM tarapha milAkara 16 ki0mI0 taka kSetra maryAdA hotI hai| kAraNavaza isakA apavAda ho sakatA hai| parvatAdi para sthita cAturmAsa sthala ke sandarbha meM kSetra kI pA~ca aura cha: dizAyeM bhI ho sakatI haiN| gA~va yadi upavana Adi ke kinAre ho to eka, do aura tIna dizAoM meM hI kSetra ho sakatA hai / AhAra, vikRti, saMstAraka, pAtra, loca, sacitta aura acitta ke tyAga, grahaNa aura dhAraNa kI dRSTi se dravyasthApanA nirUpita hai| Rtubaddha kAla kI apekSA cAturmAsa meM AhAra kI mAtrA kramazaH yathAsambhava kama kara denI cAhie / vikRti prazasta aura aprazasta do prakAra kI hotI hai| prazasta vikRti sAmAnyataH, jabaki aprazasta vikRti kAraNa pUrvaka grahaNa kI jAnI caahie| varSAvAsa hetu nayA saMstAraka grahaNa karanA caahie| guru dUsaroM ko bhI saMstAraka pradAna karate haiM, ataH tIna saMstAraka grahaNa kara sakate haiN| uccAra, prasravaNa aura zleSma (kapha) hetu sAdhuoM ko tIna-tIna pAtra grahaNa karane kA vidhAna hai| varSAvAsa kAla meM jinakalpiyoM ko niyamita loca karanA Avazyaka hai, jabaki sthavirakalpiyoM ke lie kevala eka baar| sacitta-tyAga ke pariprekSya meM nirdiSTa hai ki pUrvadIkSita aura zraddhAvAn ke atirikta anya ko dIkSita karanA varjita hai / pA~ca samitiyoM ke pAlana, guNa aura doSoM kI AlocanA, pApa na karane aura pUrva meM kiye gaye pApoM kA prAyazcitta karane kA upadeza hai| kSamApanA meM kumbhakAra, udAyana-caNDapradyota aura ceTa-dramaka kA dRSTAnta, cAroM kaSAyoM ke bheda-prabhedoM kA upamA sahita nirdeza, krodha meM maruka (maruta), mAna meM atyahaGkAriNI bhaTTajha, mAyA meM pANDurAryA, krodha meM bhRtya dramaka aura lobha meM AryamaGgu kA dRSTAnta nirdiSTa hai | zramaNoM ko saMyama meM AtmA yojita karane kA upadeza hai / isa adhyayana
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma sthApanA sthApanA kSetra kA grahaNa AhAra 1 yathAzakya mAtrA kama karanA isa adhyayana meM prarUpita sAmagrI ko sAriNI dvArA nimna rUpa meM vyakta kara sakate haiM sthApanA (paryuSaNA) kA nikSepa T vikRti -prazasta I grahaNa dravya saMstAraka navIna saMstAraka aprazasta | kAraNa hone sAmAnya guru para grahaNa zramaNa eka tIna 1 pAtra uccAra prasravaNa zleSma sthavirakalpI cAturmAsa meM eka bAra loca grahaNa sacitta pUrva dIkSita evaM zraddhAvAna acitta tyAga koI | vivaraNa nahIM anya jinakalpI pratidina T kSetra kAla 7 bhAva dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ dizA sAmAnya vizeSa sAmAnya vizaSa cAra dizA adhika pA~ca, chaH (parvatAdi para) eka se tIna Rtubaddha vihAra sAmAnya upavana, chinnamaNDaba vizeSa paryuSaNA sthApanA (cAturmAsa kAla) sAmAnya vizeSa niyukti-saMracanA aura dazAzrutaskandhaniyukti ATha mAsa nyUna atirikta cAra mAha nyUna atirikta 6 mAha, sAta mAha 70, 80, 90,110 pA~ca mAha, chaH mAha 9 mAha bIsa dina 1 mAha dasa dina 1 mAha samiti pAlana gupti pAlana Alocana 15
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana ke anta meM upadeza diyA gayA hai ki jJAnArthI, tapasvI tathA asahanazIla ko, anavarata barasAta hone para bhI, yatanApUrvaka gocarI grahaNa karanI caahie| navama 'mohanIya' adhyayana meM moha kA nAma, sthApanA, dravya aura bhAva nikSepoM meM se dravya aura bhAva nikSepa dvArA kathana karane kA nirdeza hai| dravya nikSepa se moha sacitta aura acitta do prakAra kA hai| sacitta moha dhAtu, go, anAdi aura acita moha gRha, dhana Adi hai| bhAva moha saGghAta yA sAmAnya aura vibhAga rUpa do prakAra kA hotA hai| bhAva moha saGghAta dRSTi se eka prakRti aura vibhAga dRSTi se aneka prakRti hotA hai| ise nimna sAriNI dvArA isa prakAra vyakta kara sakate haiM - moha nAma sthApanA dravya bhAva sacittAdi acittAdi dhAtu, go anAdi gRha, dhanAdi sAta yA sAmAnya vibhAga eka prakRti aneka prakRti karmapravAda meM varNita aSTavidhakarma hI saMkSepa meM moha kahA gayA hai| usake aneka ekArthaka haiN| tIrthaGkaroM ke anusAra sAdhu, guru, mitra, bAndhava, zreSThi aura senApati ke vadha meM gurubandha yA mahAbandha hai| sAdhu ko guru kI AzAtanA aura jinavacanoM kA vilopana, hanana yA vyAghAta nahIM karanA caahie| dazama 'nidAna' adhyayana ke Arambha meM nAma, sthApanA, dravya aura bhAva nikSepoM meM se bhAva-nikSepa dvArA Ayati kA kathana karane kA nirdeza hai| dravya-nikSepa se, jAti yA utpatti, utpanna dravya kA svabhAva hai jabaki bhAvanikSepa se yaha utpatti rUpa anubhavana hai| nidAnakRta karmaphala kA bhoga-ogha yA sAmAnya aura vibhAga-do prakAra kA batAyA gayA hai| ogha anubhavana se abhiprAya sAMsArika jIvoM kI utpatti aura maraNa hai| vibhAga anubhavana audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, pAriNAmika aura sAnnipAtika cha: bhAva rUpa hai| isI krama meM utpatti ke tIna bheda batAye gaye haiM- jAti, AjAti aura prtyaajaati| sAMsArikoM kI narakAdi gatiyoM meM utpatti jAti hai| saMmUrcha, agarbha, upapAta Adi anya prakAra se janma AjAti hai| jisa bhava se jIva cyuta huA hai, usI bhava meM usakA punarjanma pratyAjAti hai aura yaha kevala manuSya aura tiryaJca kI hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti-saMracanA aura dazAzrutaskandhaniyukti 77 . isa adhyayana meM bandha kA dravya kSetra, kAla aura bhAva nikSepa se varNana hai| dravya bandha do prakAra kA hotA hai- prayogabandha aura visrsaabndh| prayoga bandha mUla aura uttara do prakAra kA hotA hai| mUlabandha ke do bheda hote haiM- zArIrika aura ashaariirik| nUpura yA veNI uttarabandha hai| visrasAbandha sAdika aura anAdika do prakAra kA hai| nikSepa kI dRSTi se bhAva bandha jIva aura ajIva do prakAra kA hotA hai| ye donoM bhAva tIna-tIna prakAra ke hote haiM- vipAka se bandha, avipAka se bandha aura tadubhaya bndh| kSetra aura kAla kA nikSepa-dRSTi se vicAra karate hue kahA gayA hai- jisa kSetra meM bandha ho vaha kSetra bandha aura jisa kAla meM bandha ho vaha kAla bandha hai| bhAvanikSepa se nidAna meM kaSAya bandha adhikAra aneka vidhiyoM aura arthoM meM hotA hai| bhAva nidAna ihalaukika aura pAralaukika do prakAra kA hotA hai| prastuta adhyayana meM pAralaukika bandha kA kathana hai| nidAna-doSa ke kAraNa zramaNa kA bhava-bhramaNa avazyambhAvIM batAyA gayA hai| zramaNa janma-maraNa se mukta kaise hotA hai? aura bhava-bhramaNa kyoM karatA hai? isa pariprekSya meM nirdiSTa hai ki adUSita mUla aura uttaraguNa vAlA, sadA saMsAra meM anAsakta, bhakta (AhAra), upadhi aura zayyAsana meM sadA zuddhatA aura ekAnta kA sevana karane vAlA tathA sadA apramatta mokSagAmI hotA hai| tIthaGkara, guru aura sAdhu meM bhakti yukta indriyajayI prAya: siddha hotA hai| tadviparIta, viSayAbhilASI aura asaMyata ko mokSa nahIM hotA, nidAna karane vAle nizcit rUpa se isa saMsAra meM Ate haiN| nidAna doSa ke kAraNa saMyama mArga para prayatnazIla bhI zramaNa nizcita rUpa se utpatti yA janma pAtA hai yA saMsAra prApta karatA hai| ata: anidAna zreyaskara hai| suvidhA ke lie bandha aura Ayati ko nimna sAriNI dvArA vyakta kara sakate haiM bandha dravya bhAva prayoga prayAga visrasA uttara sAdika anAdika zArIrika azArIrika nUpura Adi jIva ajIva vipAka avipAka tadubhaya vipAka avipAka tadubhaya
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 sAMsArikoM kI narakAdi gatiyoM meM sandarbha : jAti 2. 3. 4. dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana Ayati nAma sthApanA AjAti saMmUrccha agarbha upapAta cyuta bhava meM punarjanma jAti dravya bhAva ogha sAMsArika jIva kA maraNa evaM utpatti audayika aupazamika kSAyika kSAyopazamika pAriNAmika sannipAtika isaprakAra saMkSepa meM dazAzrutaskandhaniryukti kI viSaya-vastu aura tatsambaddha anya vivaraNa prastuta hai| pratyAjAti vibhAga dazavaikAlikaniryukti - 'niryuktisaMgraha' harSapuSpAmRta, lAkhAbAvala 1989, pR. 328 evaM 361 / pro0 kApaDiyA, 'kainAnikala', sUrata 1941, pR0 185 / ela0 elsaDorpha, "nikSepa - e jaina kAnTrIbyUzana TU skAlasTika methaDAlAjI, 'jarnala Ava da orieNTala iMsTIcyUTa', orieNTala iMsTIcyUTa bar3audA, khaNDa - 22, aGka 4, jUna 1973, pR0 455 / kApaDiyA, 'kainAnikala', sUrata 1989, pR0 210 / 5. vahI, pR. 211 / 6. je0, zArpeNTiyara, uttarAdhyayana sUtra, upazAlA 1922, bhUmikA, pR. 50 / 7. vizeSAvazyaka bhASya, 2/1 jinabhadragaNi kSamAzramaNa, RSabhadeva kezarImala zvetAmbara jaina saMsthA, ratalAma 1936, pR0 228 /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryukti-saMracanA aura dazAzrutaskandhaniryukti sarvArthasiddhi, 6/9, pUjyapAda, bhAratIya jJAnapITha kAzI 1955 / tattvArthavArtika, (2/2), adhyAya 1/57, akalaGkadeva, bhAratIya jJAnapITha kAzI 1953 / 10. tattvArthAdhigamabhASya, svopajJa umAsvAti, 1/5, de0lA0pu0 phaNDa, bambaI 1925 / 11. SaTkhaNDAgama (dhavalA sahita, 3 / 1,2), saM0jaina evaM upAdhye, solApura 1973 / 8. 9. 79 12. pro0 sAgaramala jaina, 'jaina bhASA darzana', bI0 ela0 iMsTIcyUTa oNva iNDolAjI, dillI 1986, pR. 77 / 13. ela0; alsaDorpha, pUrvokta, pR0 455 / 14. anuyogadvArasUtra, 14- 17, saM0 madhukaramuni, jinAgama granthamAlA, Agama prakAzana samiti, byAvara 1987 / saM028, 15. SaTkhaNDAgama (dhavalA), draSTavya- jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, saM0 jinendravarNI, jJAnapITha mUrti devI jaina gra0mA0 : saMskRta graM0 40, bhAratIya jJAnapITha, dillI (tR0saM0) 1992, pR0 589-601 /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti : pATha-nirdhAraNa chanda kI dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti ke adhyayana se pUrva isakI gAthA saMkhyA para vicAra kara lenA Avazyaka hai| isa niyukti ke prakAzita saMskaraNoM evaM jaina vidyA ke vidvAnoM dvArA pradatta isakI gAthA saMkhyA meM antara hai| isake do prakAzita saMskaraNa upalabdha haiM- mUla aura cUrNi sahita maNivijayagaNi granthamAlA, bhAvanagara 1954 saMskaraNa' aura 'niyuktisaGgraha' zIrSaka ke antargata sabhI upalabdha niyuktiyoM ke sAtha vijayajinendrasUri dvArA sampAdita lAkhAbAvala 1989 sNskrnn| bhAvanagara saMskaraNa meM gAthAoM kI saMkhyA 141 aura lAkhAbAvala saMskaraNa meM 142 hai| jabaki vAstava meM lAkhAbAvala saMskaraNa meM bhI 141 gAthAyeM hI haiN| prakAzana-truTi ke kAraNa kramAGka 111 chUTa jAne se gAthA kramAGka 110 ke bAda 112 mudrita hai| phalata: gAthAoM kI saMkhyA 141 ke badale 142 ho gaI hai, jo galata hai| adhika sambhAvanA yahI hai ki lAkhAbAvala saMskaraNa kA pATha, bhAvanagara saMskaraNa se hI liyA gayA hai| isalie bhI gAthA saMkhyA samAna honA svAbhAvika hai| 'Government Collections of Manuscripts'3 meM eca0Ara0kApaDiyA ne isakI gAthA saMkhyA 154 batAI hai| 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga-1 meM bhI isakI gAthA saM0 154 hai| 'jinaralakoza' meM yaha saMkhyA 144 hai| kApaDiyA dvArA apanI pustaka 'A History of the Jaina Cononical literature of the Jainas'' meM isa niyukti kI gAthA saMkhyA ke viSaya meM pradatta vivaraNa atyanta bhrAmaka hai| vahA~ dI gaI alaga-alaga adhyayanoM kI gAthAoM kA yoga 99 hI hotA hai| vastuta: 'Government Collections' meM prApta alaga-alaga adhyayanoM kI gAthAoM kA yoga 144 hI hai, 154 kA ullekha mudraNa-doSa ke kAraNa hai| 'gavarnameNTa kalekzana' kA vivaraNa draSTavya hai - ".......this work ends on fol. 5; 154 gathas in all; Verses of the different sections of this nijjutti corresponding to the ten sections of Dasasrutaskandha are separately numbered as under : ..
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti : pATha-nirdhAraNa asamAhiTThANanijjutti 11 Verses sabaladosanijjutti 3 Verses AsAyaNanijjutti 10 Verses gaNisaMpayAnijjutti .7Verses cittasamAhiTThANanijjutti 4 Verses uvAsagapaDimAnijjutti 11 Verses bhikkhupaDimAnijjutti < Verses pajjosavaNAkappanijjutti 67 Verses mohaNijjaTThANanijjutti < Verses AyatiTThANanijjutti 15 Verses ... AcAradasANaM nijjuttI ||ch||gaathaa 154 / / (yoga 144) jaina sAhitya kA bRhada itihAsa, bhAga 1 kA vivaraNa bhI sambhavata: isI srota para AdhArita hai| isalie 154 gathAoM kA ullekha sahI arthoM meM 144 gAthAoM kA hI mAnA jAnA caahie| kApaDiyA kA uttaravartI (Canonical Literature) vivaraNa nizcita rUpa se apane pUrvavartI vivaraNa para hI AdhArita hogaa| parantu mudraNa-doSa ne vivaraNa ko pUrI taraha asaGgata banA diyA hai| unake vivaraNa se prathama dRSTi meM isa niyukti meM 12 adhyayana hone kA bhrama ho jAtA hai-9,11,3,10,7,4,11,8,6,7,8 aura 15 / sAtha hI ina gAthAoM kA yoga bhI 99 hI hotA hai jabaki dhyAna se dekhane para patA cala jAtA hai ki yaha visaGgati nizcita rUpa se mudraNa-doSa se utpanna huI hai| isameM zuru kA 9 aura nauveM, dasaveM krama para ullikhita 6, 7 ke madhya kA virAma, anapekSita hai| isa 9 ko gaNanA se alaga kara dene aura 6, 7 ke sthAna para 67 pATha ho jAne para adhyayana saMkhyA 10 aura gAthA saMkhyA 144 ho jAtI hai aura kApaDiyA ke ukta donoM vivaraNa eka samAna ho jAte haiN| uparyukta vivecana se spaSTa hai ki isa niyukti kI gAthA-saMkhyA 144 aura 141 ullikhita hai| yaha saMkhyA-bheda pA~caveM adhyayana meM kramaza: cAra (144) aura eka (141) gAthA prApta hone ke kAraNa hai| da0ni0 kI gAthA saM0 nirdhArita karane ke krama meM ni0bhA0cU0.kA vivaraNa bhI bahuta mahattvapUrNa hai| prastuta niyukti ke AThaveM 'paryuSaNAkalpa adhyayana kI sabhI gAthAyeM ni0bhA0 ke dasaveM uddezaka meM usI krama se 'iMmA NijjuttI' kahakara uddhRta haiN| niyukti ke AThaveM adhyayana meM 67 gAthAyeM aura ni0bhA0 ke dasaveM uddezaka ke sambaddha aMza meM 72 gAthAyeM haiN| isaprakAra niyukti gAthAoM ke rUpa meM uddhRta pA~ca
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana gAthAyeM atirikta haiN| ni0bhA0 meM inakA kramAGka 3155, 3170, 3175, 3192 aura 3209 hai| ina atirikta gAthAoM kA krama da0ni0 meM gAthA saM0 kramaza: 68, 82, 86,101 evaM 109 ke bAda AtA hai| ni0mA0 meM ullikhita atirikta gAthAyeM nimna haiM - paNNAsA pADijjati, cauNha mAsANa mAo / tato u sattarI hoi, jahaNNo vAsuvaggaho / / 3155 / / vigatIe gahaNammi vi, garahitavigatiggaho va kajjammi / garahA lAbhapamANe, paccayapAvappaDIghAto / / 3170 / / DagalacchAre leve, chANa gahaNe taheva dharaNe y| puMchaNa-gilANa-mattaga, bhAyaNa bhaMgAti hetU se||3175|| causu katAlesa gatI, naraya tiriya mANuse ya devagatI / uvasamaha NiccakAlaM, soggaimaggaM viyANaMtA / / 3192 / / asive omoyarie, rAyaduDhe bhae va gelnnnne| addhANa rohae vA, dosu vi suttesu appabahuM / / 3209 / / isa sambandha meM mahattvapUrNa tathya yaha hai ki da00 (bhAvanagara) meM Upara ullikhita gAthA saM068 evaM 86 kI cUrNi ke rUpa meM prApta vivaraNa meM ni0bhA0cU0 ke samAna hI gAthA saMkhyA 3155 aura 3175 kI cUrNi bhI prApta hotI hai| gAthA saM0 82 ke aMza ni0bhA0 kI 3169 aura 3170 donoM gAthAoM meM prApta hote haiN| 82 kI cUrNi bhI ni0bhA050 kI ina donoM gAthAoM kI samanvita cUrNiyoM ke samAna hai| jabaki gAthA saM0 101 kI cUrNi ke sAtha ni0bhA0 3192 kI cUrNi aura 118 kI cUrNi ke sAtha 3209 kI cUrNi da0cU0 meM prApta nahIM hotI hai| tathya ko spaSTa karane ke lie donoM cUrNiyoM ke sambaddha aMza ko yahA~ uddhRta kiyA jA rahA hai___ "kahaM puNa sattarI? cauNhaM mAsANaM savIsaM divasasataM bhavati, tato savIsatirAtomAsopaNNAsaMdivasA sodhitA sesA sttriNdivsaa|je mahavayabAhulassa dasamIe pajosaveti tesiM asIti divasAjeTThoggaho, je sAvaNapunimAe pajosarviti tesiMNaMNautti divasA majhiMjeDoggaho, je sAvaNabahuladasamIe ThitA tesiM dasuttaraM divasasataMjeToggaho, evamAdIhiMpagArehiM varisArattaMegakhete acchittA kattiyacAummAsie nnigNtvvN| atha vAso na oramati to maggasire mAse jahivasaM pakkamaTTiyaM jAtaM tadivasaMcevaNiggaMtavyaM, ukkoseNa tinni dasarAyA na niggcchenaa| maggasirapunimA ettiyaM bhaNiyaM hoi maggasirapunimAe pareNa jai viplavaMtehiM tahavi nnigNtvvN| aba na niggacchati tA culhugaa| evaM paMcamAsio jeddddoggho| -da000
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti : pATha-nirdhAraNa 83 kahaM sattarI? ucyate - cauNhaM mAsANaM vIsuttaraM divasasayaM bhavati - savIsatimAso paNNAsaM divasA, te vIsuttarasayamajjhAo sohiyA, sesA sattarI / je bhaddavayabahuladasamIe pajjosaveMti tesi asItidivasA majjhimo vAsakAloggaho bhavati / je sAvaNapuNNimAe pajjosaviMti tesiM NautiM ceva divasA majjhimo ceva vAsakAloggaho bhavati / je sAvaNa bahuladasamIe pajjosaveMti tesiM dasuttaraM divasasayaM majjhimo ceva vAsakAloggaho bhavati / je AsADhapuNNmiAe pajjosaviMti tesiM bIsuttaraM divasasayaM jeTTho vAsuggaho bhvti| sesaMtaresu divasapamANaM vttvvN| evamAdipagArehiM varisArataM egakhette acchitA kattiyacAummAsiyapaDivayAe avassaM NiggaMtavvaM / aha maggasiramAse vAsati cikkhallajalAulA paMthA to avavAteNa ekkaM ukkoseNaM tiNNi vA- dasarAyA jAva tammi khette acchaMti, mArgasirapaurNamAsIyAvadityarthaH / maggasirapuNNimAe jaM parato jati vi sacikhallA paMthA vAsaM vA gADhaM aNuvarayaM vAsati jati viplavatehiM tahAvi avassaM nniggNtvvN| aha Na NiggacchaMti to cugurugaa| evaM paMcamAsito jeTThoggaho jaato||3155|| - ni0 bhA0cU01 tAhe jAo asaMcaIAu ravIradahItogAhimagANiya tAo asaMcajhyAto gheppaMti saMcajhyAtoNa gheppaMti ghttilgulnnvnniitaadiinni| pacchA tesiMkhate jAte jatAkajhaM bhavati tadA Na lanmati teNa tAo Na gheppNti| aha saTTA NibaMdheNa nimaMteti tAhe bhnnnnti| jadA kajjaM bhavissati, tdaagennhiihaamo| bAlAdi-bAlagilANavAsehANa ya bahUNi kajANi uppajaMti, mahaMto ya kAlo acchati, tAhe saTTA taM bhaNaMti-jAva tumme samudisagha tAva, atyi cattAri vi maasaa| tAhe nAUNa geNhaMti jataNAe, saMcaiyaMpi tAhe gheppatti, jaghA tesiM savANaM saTTA vaTuMti avocchinne bhAve ceva bhaNaMti hotu alAhiM pnyjtNti| sA ya gahiyA therabAladubbalANaM dinati, baliyataruNANaM na dikSati, tesiM pi kAraNe diti, evaM pstyvigtigghnnN| appasatyA Na ghettvvaa| sAvi garahitA vigatI koNaM dhippti| imeNaM 'vAsAvAsaM paJjosavitANaM atyegatiyANaM evaM vuttapuvvaM bhavati, atyo bhaMte gilANassa, tassa ya gilANassa viyaDeNaM poggaleNa vA kajhaM se ya pucchitavve, kevatieNaM me aTojaM se pamANaM vadati evatieNaM mama kajaM tappamANato ghettvvN| etaMmi ko veJjasaMdiseNa vA, aNatya vA kAraNe AgADhe jassa sA atthi sovi na vicati taM ca se kAraNaM diiviti| evaM jAiti sa mANe labhejA jAdhe ya taM pamANaM pattaM bhavati jaM teNa gilANeNa bhaNitaM
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana tAhe bhaNNati-hou alAhitti vattavvaM siyA, tAhe tasyApi pratyayo bhavati, suvvaMtaM ete gilANaTThayAe maggaMti, na ete appaNo aTThAe mggNti| jati puNa appaNo aTThAte maggaMtA to dijaMtaM paDicchaMtA jAvatiyaM diJjati, jevi ya pAvA tesiM paDiyAto kato bhvti| tevi jANaMti, jayA tinni dattIu geNhaMti savvaMttaM gilANavAe seNaM evaM vadaMtaM aNNAhi paDiggahehiM bhaMte tumaMpi bhokkhasi vA pAhise vA, evaM se kappati paDiggAhittae no se kappati gilANa NIssAe paDiggAhittae, evaM vigatiDavaNA gtaa|| -da0cU012 pasatthavigatIto khIraM dahiM NavaNIyaM ghayaM gulo tella ogAhirA ca, appasatthAo mhu-mjj-mNsaa| Ayariya-bAla-vuDDAiyANaM kajjesu pasatthA asaMcaiyAo khIrAiyA gheppaMti, saMcatiyAo ghayAiyA Na gheppaMti, tAsu khINAsu jayA kajjaM tayA Na labbhati, teNa tAto Na gheppNti| .. aha saDDA NibbaMdheNa bhaNejja tAhe te vattavvA - "jayA gilANAti kajjaM bhavissati tayA ghecchAmo, bAla-vuDDa-sehANa ya bahUNi kajjANi uppajjaMti, mahatto ya kAlo Acchayavvo, tammi uppaNNe kajje ghecchAmo" tti| ___ maha-majja-maMsA garahiyavigatINaM gahaNaM AgADhe gilANakajjaM "garahAlAbhapamANe" tti garahaMto geNhatti, aho! akajjamiNaM kiM kuNimo, aNNahA gilANo Na paNNappai, garahiyavigatilAbhe ya pamANapattaM geNhaMti, No aparimitamityarthaH, jAvatitA gilANassa uvauva iti taMmattAe gheppamANIe dAtArassa paccayo bhavati, pAvaM NaTThA gehaMti Na jIhalolayAe tti||3170|| - ni0bhaa0cuu0|| idANiM accittANaM gahaNaM-chAraDagalayamallayAdINaM udubaddhe gahitANaM vAsAsa vosiraNaM, vAsAsudharaNaMchArAdINAM, jati Na giNahati mAsalahUM, jo ya tehiM viNA virAdhaNA gilANAdINa bhvissti| bhAyaNavirAdhaNA lepeNa viNA tamhA ghettavyANi, chAro ekkekoNe puMjo ghaNo kiirti| taliyAvi kiM vijjati jadA NavikiMci tAo tadA chArapuMje Nihammati mA paNaijjissaMti, ubhato kAle paDilehijjaMti, tAo chAro yi jatAavagAso bhUmIe natyi, chArassa tadA kuMDagA bharijhaMti, levo samANeUNa bhANassa heTThA kIrati, chAreNa ugguMDijati, saca bhAyaNeNa samaM pddilehiati| atha acchaMtayaM bhAyaNaM Natthi tAhe mallayaM leveuNaM bharijati paDihatyaM paDilehijjati y| -da004
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti : pATha-nirdhAraNa 85 chAra-Dagala-mallamAtINaM gahaNaM, vAsA uDubaddhagahiyANa vosiraNaM, vatthAtiyANa dharaNaM, chArAiyANa vA dharaNaM, jati Na geNhaMti to mAsalahuM, jA ya tehiM viNA gilANAtiyANa virAhaNA, bhAyaNe vi virAdhite leveNa vinnaa| tamhA ghettvvaanni| chAro gahito ekakoNe ghaNo kjjti| jati Na kajjaM taliyAhiM to vigiNcijjNti| aha kajjaM tAhi to chArapuMjassa majjhe tthvijjti| paNayamAdi-saMsajjaNabhayA ubhayaM kAlaM taliyADagalAdiyaM ca savvaM pddilehNti| levaM saMjoettA appaDibhujjamANabhAyaNaheTThA puSphage kIrati, chAreNa ya ugguMThijjati, saha bhAyaNeNa paDilehijjati, aha apaDibhujjamANaM bhAyaNaM Natthi tAhe bhallagaM liMpiUNa paDihatthaM bhrijjti| evaM kANai gahaNaM kANai vosiraNaM kANai gahaNagharaNaM / / 3175 / / -ni0bhA0cU015 ni0bhA0cU0 meM upalabdha kintu da0ni0 meM anupalabdha ina gAthAoM kA viSaya-pratipAdana kI dRSTi se bhI mahattva hai| ni0bhA0 saM0 3154 va da0ni0 gAthA 68 meM zramaNoM ke sAmAnya cAturmAsa (120 dina) ke atirikta nyUnAdhika cAturmAsa kI avadhi kA varNana hai| usameM 70 dina ke jaghanya varSAvAsa kA ullekha hai| 3155vIM gAthA meM 70 dina kA varSAvAsa kina sthitiyoM meM hotA hai yaha batAyA gayA hai jo ki viSaya pratipAdana kI dRSTi se bilkula prAsaGgika aura Avazyaka hai| gAthA saM0 3169 aura 3170 meM zramaNoM dvArA AhAra grahaNa ke prasaGga meM vikRti grahaNa kA niyama varNita hai| ullekhanIya hai ki da0ni0 kI 82vIM gAthA ke cAroM caraNa ukta donoM gAthAoM ke kramaza: prathama caraNa (3169) aura dvitIya, tRtIya aura caturtha caraNa (3170) ke samAna haiN| ina donoM gAthAoM kA aMza niyukti meM eka hI gAthA meM kaise milatA hai? yaha vicAraNIya hai| vikRti ke hI prasaGga meM acitta vikRti kA prarUpaNa karane vAlI 3175vIM gAthA bhI prAsaGgika hai kyoMki da0ni0 meM sacitta vikRti kA pratipAdana hai parantu acitta vikRti ke pratipAdana kA abhAva hai jo asaGgata hai| ata: yaha gAthA bhI da0ni0 kA aGga rahI hogii| yahI sthiti zeSa donoM gAthAoM 3192 aura 3209 kI bhI hai| isaprakAra cUrNi meM ina gAthAoM kA vivecana aura viSaya-pratipAdana meM sAkAGkSatA da0ni0 se ina gAthAoM ke sambandha para mahattvapUrNa samasyA upasthita karatI haiN| da0ni0 kI gAthA saMkhyA para vicAra karane ke pazcAt gAthAoM meM prayukta chandoM kA vivecana prastuta kiyA jA rahA hai-da0ni0, prAkRta ke mAtrika chanda 'gAthA' meM nibaddha hai| 'gAthA sAmAnya ke rUpa meM jAnI jAne vAlI yaha saMskRta chanda AryA ke samAna hai| 'chando'nuzAsana' kI vRtti meM ullikhita bhI hai- 'Aryaiva saMskRtetara bhASAsu gAthA saMjJeti gAthA lakSaNAni' arthAt saMskRta kA AryA chanda hI dUsarI bhASAoM
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana meM gAthA ke rUpa meM jAnA jAtA hai| donoM - gAthA sAmAnya aura AryA meM kula milAkara 57 mAtrAyeM hotI haiN| gAthA meM caraNoM meM mAtrAyeM kramaza: isaprakAra haiM- 12, 18, 12 aura 15 / arthAt pUrvAddha ke donoM caraNoM meM mAtrAoM kA yoga 30 aura uttarArddha ke donoM caraNoM kA yoga 27 hai| 'AryA' aura 'gAthA sAmAnya' meM antara yaha hai ki AryA meM anivArya rUpa se 57 mAtrAyeM hI hotI haiM, isameM koI apavAda nahIM hotA, jabaki gAthA meM 57 se adhika-kama mAtrA bhI ho sakatI hai, jaise 54 mAtrAoM kI gAhU, 60 mAtrAoM kI udgAthA aura 62 mAtrAoM kI gAhinI bhI pAyI jAtI hai| mAtrAvRttoM kI pramukha vizeSatA yaha hai ki isake caraNoM meM laghu yA guru varNa kA krama aura unakI saMkhyA niyata nahIM hai| pratyeka gAthA meM guru aura laghu kI saMkhyA nyUnAdhika hone ke kAraNa 'gAthA sAmAnya ke bahuta se upabheda ho jAte haiN| da0ni0 meM 'gAthA sAmAnya ke prayoga kA bAhulya hai| kucha gAthAyeM gAhU, udgAthA aura gAhinI meM bhI nibaddha haiN| sAmAnya lakSaNa vAlI gAthAoM (57 mAtrA) meM buddhi, lajjA, vidyA, kSamA, dehI, gaurI, dhAtrI, cUrNA, chAyA, kAnti aura mahAmAyA kA prayoga huA hai| gAthA sAmAnya ke upabhedoM kI dRSTi se alaga-alaga gAthAvRttoM meM nibaddha zlokoM kI saMkhyA isaprakAra hai- buddhi-1, lajjA-4, vidyA-11, kSamA-9, dehI-28, gaurI-22, dhAtrI-23, cUrNA-15, chAyA-8, kAnti-3, mahAmAyA-3, udgAthA-9 aura any-4| yaha batAnA Avazyaka hai ki sabhI gAthAoM meM chanda lakSaNa ghaTita nahIM hote haiN| dUsare zabdoM meM, sabhI gAthAyeM chanda kI dRSTi se zuddha haiM yA nidoSa haiM, aisI bAta nahIM hai kucha gAthAyeM azuddha bhI haiN| __niyukti gAthAoM meM gAthA-lakSaNa ghaTita karane ke krama meM jo tathya sAmane Ate haiM ve isaprakAra haiM isa niyukti meM 141 meM se 47 gAthAyeM gAthA lakSaNa kI dRSTi se nirdoSa haiM arthAt ina 47 gAthAoM meM gAthA lakSaNa yathAvat ghaTita ho jAte hai| inakA vivaraNa nimna sAriNI meM diyA gayA hai krama saM. gAthA saM.. 1. 1 guru 10 laghu 10 mAtrA 57 gAthA nAma dhAtrI pra.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti : pATha-nirdhAraNa 22 11 57. wvv 9 w9 M23 1922 1928 1949 .
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 47 48 52 53 56 61 62 72 77 87 88 91 93 dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana 67 9 11 10 12 9 13 8 10 8 10 11 12 11 13 8 10 9 11 11 12 11 10 11 11 9 9 7 8 7 9 6 12 10 11 10 6 - 4 11 10 8 5 6 5 12 11 10 8 9 23 12 23 60 57 = "" * "" "" The udgAthA cUrNA dehI vidyA dehI dhAtrI kSamA vidyA chAyA th gaurI kAnti
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniryukti : pATha-nirdhAraNa 94 95 99 100 105 107 109 112 115 119 120 121 123 124 134 7 8 7 10 8 7 8 10 9 10 12 10 10 9 13 11 11 10 11 9 11 10 11 10 11 12 13 14 13 10 14 13 14 7 12 9 10 7 10 4 7 9 8 4 8 7 8 "" "" "" 2 2 "" 54 57 84 89 mahAmAyA dhAtrI mahAmAyA cUrNA "" dhAtrI kSamA dhAtrI lajjA dehI gaurI gAhU dehI gaurI
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana 132 132 ra 12 57 chAyA chAyA 141.. 118 " gaurI dasa gAthAoM meM caraNa-vizeSa ke antimapada ke guruvarNa kI hrasva ke rUpa meM gaNanA karane se gAthA-lakSaNa ghaTita ho jAte haiM to solaha gAthAoM meM caraNa-vizeSa ke antimapada ke laghu varNa kI guru ke rUpa meM gaNanA karane se chanda lakSaNa ghaTita ho jAtA hai| kavi paramparA ke anusAra chanda-pUrti ke lie prayojanAnurUpa caraNa ke antima varNa ke guru kA hrasva aura hrasva kA guru uccAraNa yA gaNanA karane kA vidhAna hai|8 ina gAthAoM kI sUcI isaprakAra hai antima guru kI laghugaNanA karane mAtra se chanda kI dRSTi se zuddha hone vAlI gAthAyeM kra0saM0 gAthA saM0 caraNa gAthA dhAtrI kSamA vidyA or my 5 w gva 34 41 42 125 laghu kI guru gaNanA karane mAtra se chanda kI dRSTi se zuddha ho jAne vAlI gAthAyeMkra0saM0 gAthA saM0 caraNa gAthA gaurI dehI udgAthA udgAthA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti : pATha-nirdhAraNa dehI vidyA kSamA 35 36 38 or 55 or OM or yeongmyeong 9myeong yeong yeong yeong yeong yeong yeong yeong yeong yeong yeong yeong myeong SEE 90 13. 14. 96 15 dhAtrI kSamA 16. 17. 116 135 or 19. 137 vidyA isaprakAra da0ni0 (141) kI AdhI se adhika gAthAyeM (47+10+19=76) chanda kI dRSTi se yathAsthiti meM hI zuddha haiN| aba 65 gAthAyeM aisI zeSa rahatI haiM jinakA pATha chanda kI dRSTi se nyUnAdhika rUpa meM azuddha kahA jA sakatA hai| inameM 14 gAthAyeM aisI haiM jinameM prAkRta vyAkaraNa ke zabda athavA dhAtu rUpoM ke niyamAnusAra gAthA-vizeSa ke eka yA do zabdoM para anusvAra kI vRddhi kara dene para gAthA-lakSaNa ghaTita ho jAtA hai aisI gAthAoM kI sUcI isaprakAra hai prAkRta zabda athavA dhAtu rUpoM ke anurUpa anusvAra kA hrAsa evaM vRddhi kara dene mAtra se chanda kI dRSTi se zuddha hone vAlI gAthAyeMkrama saM0 gAthA saM0 zabda-saMzodhana gAthA 24 caraNesu > caraNesuM 31 duggesu > duggesuM mahAmAyA bhikkhUNa > bhikkhUNaM gaurI teNa > teNaM dhAtrI mottUNa > mottUNaM gaurI iyaresu > iyaresuM chAyA | dehI 40 65 - 3 75 76
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana >> 86 102 106 gaurI kAnti vAsAsu > vAsAsuM mottu > mottuM vatthesu > vatthesuM gahaNa > gahaNaM kahaNa > kahaNaM NAu > NAuM ThANeNaM > ThANeNa aNubhavaNa > aNubhavaNaM doseNu > doseNaM 127 . chAyA lajjA dhAtrI dhAtrI 128 140 :. da0ni0 meM gyAraha gAthAyeM aisI haiM jinameM prAkRta vyAkaraNa ke zabda athavA dhAtu rUpoM ke niyamAnurUpa zabda-vizeSa meM kisI hrasva mAtrA ko dIrgha kara dene para aura kisI dIrgha mAtrA ko hrasva kara dene para chanda lakSaNa ghaTita ho jAtA hai| ye gAthAyeM nimnalikhita haiM upayukta prAkRta zabda-dhAtu rUpoM ke anurUpa svara ko hrasva yA dIrgha kara dene aura svara meM vRddhi yA hrAsa karane se chanda kI dRSTi se zuddha hone vAlI gAthAyeMkrama saM0 gAthA saM0 zabda-saMzodhana gAthA aNitassA > aNitassa cUrNA ArovaNa > ArovaNA vidyA kAIya > kAiya vidyA u> toM 103 No > Na 114 NANaTThI > NANaTThi 118 NANaTThI > NANaTThi 126 to > tu cUrNA maNussa > maNusse dehI asaMjayassA > asaMjayassa dehI tItthaMkara > titthaMkara gAthinI E-Go >> 7 ; 97 1 : 933 isa niyukti meM 18 gAthAyeM aisI haiM jinameM chanda-lakSaNa ghaTita karane ke lie pAdapUraka nipAtoM - tu, to, khu, hi, va, vA, ca, ityAdi aura ina nipAtoM ke vibhinna
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti : pATha-nirdhAraNa 93 prAkRta rUpoM ko samAviSTa karanA par3atA hai| ina gAthAoM kI sUcI isa prakAra hai - pAdapUraka nipAtoM kI vRddhi karane se chanda kI dRSTi se zuddha gAthAyeM krama saM0 gAthA saM0 zabda-saMzodhana gAthA u0 'u' vRddhi u0 'hi' vRddhi vidyA cArthaka 'a' vRddhi udgAthA EC >> >> chAyA pra0 lajjA u0 gaurI dhAtrI udgAthA u0 u0 cUrNA naeng yeong myeong yeong myeong yeong neng myeong yeong yeong yeong yeong yeong yeong nyeong yeong yeong yeong u0 be che . ba ba be be be be va ta va ba ba udgAthA kSamA dehI chAyA : 'u' vRddhi dehI 15. 16. 'tu' vRddhi 85 122 129 138 'ya' vRddhi 'u' vRddhi vidyA udgagAthA cUrNA 18. u0 'a' vRddhi kI isaprakAra 43 (14,11,18) gAthAoM meM chanda kI dRSTi se pATha-zuddhi ke lie laghu saMzodhanoM kI AvazyakatA hai aura isa taraha 119 (76,23) gAthAyeM chanda kI dRSTi se zuddha ho jAtI haiN| lagabhaga 26 gAthAoM meM gAthA lakSaNa (ghaTita karane ke uddezya se) pAThAntaroM kA meM adhyayana karane hetu da0ni0 kI samAntara gAthAoM kA saGkalana kiyA gayA hai, jo pRSTha 99-118 para dI gaI haiN| prApta samAnAntara gAthAoM ke Aloka meM hI ukta gAthAoM ko chanda kI dRSTi se zuddha kiyA gayA hai|9- zuddha kI jAne vAlI gAthAoM kA kramAGka, sthAnApanna saMzodhanoM kA vivaraNa nIce sAriNI meM diyA gayA hai
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 kra.saM. gAthA caraNa 5. 41 30 1. 10 pU0 u0 2. 12 3-4 32-33 u0 OM OM OM OM OM OM OM OM 35 5. 41 6. 54 58 7. 8. 59 9. 60 10. 63 11. 64 66 12. 13. 68 14. 69 30 16. 78 17. 80 30 30 pU0 30 30 pU0 pU0 pU0 30 pU0 30 15. 70 30 30 pU0 dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana saMzodhana tava > tavammi ovaraI > ovarai Na kA grahaNa 30 vaikkama > vaikkame cArthaka akI vRddhi davva > davve uyaNAIsu > oyaNAIsuM tava > tavammi 'kAle' kI vRddhi uNAiritta > UNAtiritta cikkhala > cikkhalla apaDikkamiuM > appaDikkamituM gatavvaM > ThAyavvaM bAhiM tattati > bAhiTThiyA 'Na' chUTa gayA hai prakAzanadoSa miggasire > maggasire ThiyANa'tIemaggasIre > ThiyANa'tItamaggasire hoti > bhaNito gatavvaM > NiggamaNaM aNitassA ArovaNa > aNitANaM ArovaNa jaMghaddhe kovi> jaMghadvekkovi puvvAhArosavaNa > puvvAhArosavaNaM sattiuggahaNaM > sattio gahaNaM saMcaya > saMcaie pasatthA u > pasatyAo AdhAragrantha gAthA ni0bhA0 da0cU0 da0cU0 da0cU0 da0ni0 lajjA cUrNA dhAtrI dehI ni0bhA0 lajjA da0cU0 lajjA ni0bhA0 vidyA ni0bhA0 vidyA ni0bhA0 dehI ni0bhA0 | dehI ni0bhA0 kSamA ni0bhA0 gaurI ni0bhA0 cUrNA ni0bhA0 dehI ni0 bhA0 ni0bhA0 bR0ka0 bhA0vidyA ni0bhA0 dhAtrI ni0bhA0 dhAtrI kramazaH
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra.saM. gAthA 18. 83 19. 89 20. 92 21. 98 22. 101 chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniryukti : pATha-nirdhAraNa caraNa pU0 pU0 pU0 30 30 23. 104 30 24. 108 30 25. 113pU0 26. 130 30 saMzodhana kAraNao > kAraNe saMpAimavaho : > saMpAtivaho nehacheo > * Nehachedu duruttagga > durutaggo khiMsaNA ya> khiMsaNAhiM avalehaNIyA kimirAga kaddama kusuMbhaya haliddA> avalehaNi kimi kaddama kusuMbharAge haliddA ya aNuttIha> aNuyattIhiM pucchati ya paDikkamaNe puvvabhAsA utthammi> pucchA tipaDikkamaNe, puvvabbhAsA cautthaMpi maMgallaM > tu maMgalaM > masse AdhAragrantha gAthA dehI dhAtrI 95 ni0bhA0 ni0bhA0 ni0bhA0 ni0bhA0 dehI ni0bhA0 cUrNA ni0bhA0 dhAtrI ni0bhA0 ni0bhA0 ni0bhA0 da0cU0 dhAtrI gaurI chAyA dehI ukta vivaraNa se spaSTa hai ki kucha gAthAoM ko, unameM prApta zabda- vizeSa ko samAnAntara gAthAoM ke pariprekSya meM vyAkaraNa kI dRSTi se saMzodhita kara zuddha kara sakate haiM jaise gAthA saM0 12, 47, 63, 83, 92, 98, 104 aura 130 / gAthA saM0 59, 69, 78, 80, 89, 113 aura 141 samAnAntara gAthAoM ke pAThoM ke Aloka meM aura sAtha hI sAtha prAkRta bhASA ke vyAkaraNAnusAra vartanI saMzodhita kara dene para chanda kI dRSTi se zuddha ho jAtI haiN| gAthA saM0 63 aura 69 samAnAntara gAthAoM ke anurUpa eka yA do zabdoM kA sthAnApanna samAviSTa kara dene se chanda kI dRSTi se nirdoSa ho jAtI haiN| . gAthA saM0 54 aura 58 meM kramazaH 'kAle' aura 'mAse' ko chanda-zuddhi kI dRSTi se jor3anA Avazyaka hai| ukta donoM zabda ina gAthAoM ke sabhI samAnAntara pAThoM meM upalabdha haiN| gAthA saM0 10 aura 66 meM 'Na' kI vRddhi Avazyaka hai| ina zabdoM ko samAviSTa karanA viSaya-pratipAdana ko yuktisaGgata banAne kI dRSTi se bhI Avazyaka hai| sambhava hai ukta gAthAoM meM 'kAleM', 'mAse' aura 'Na' kA abhAva mudraNa yA pANDulipi - lekhaka kI bhUla ho sakatI hai| gAthA saM0 101 aura 108 samAnAntara
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana . gAthAoM ke Aloka meM sampUrNa uttarArddha ko badalane para chanda kI dRSTi se zuddha hotI haiN| isa niyukti kI gAthAoM se, gAthAoM ke samAnAntara pAThAlocana ke krama meM kucha anya ullekhanIya tathya bhI hamAre samakSa Ate haiN| jaisA ki ullekha kiyA jA cukA hai gAthA saM0 82 ke cAroM caraNa, ni0mA0 kI do gAthAoM 3169 aura 3170 meM prApta hote haiN| ___ isIprakAra gAthA saM086 meM prApta 'saMvigga' aura 'niddao bhavissaI' ke sthAna para ni0mA0 kI gAthA 3174 meM kramaza: 'sacitta' aura hohiMtiNidhammo' prApta hotA hai| ina donoM gAthAoM meM zabdoM kA antara hone para bhI mAtrAoM kA samAyojana isa prakAra hai ki chanda-racanA kI dRSTi se koI antara nahIM par3atA hai| da0ni0 meM dRSTAntakathAoM ko, eka yA do gAthAoM meM unake pramukha pAtroM tathA ghaTanAoM ko sUcita karane vAle zabdoM ke mAdhyama se varNita kiyA gayA hai| iGgita nAmAdi bhI samAnAntara gAthAoM meM bhinna-bhinna rUpa meM prApta hote haiN| para inameM bhI mAtrAoM kA samAyojana isaprakAra hai ki chanda-yojanA aprabhAvita rahatI hai| campAkumAranandI (gAthA 93) ke sthAna para ni0bhA0 3182 meM caMpA aNaMgaseno aura vaNidhUyA'ccakAriya (104) ke sthAna para dhaNadhUyA'ccaMkAriya (ni0bhA0 3194) prApta hotA hai| jo gAthAyeM chanda kI dRSTi se zuddha bhI haiM unakI samAnAntara gAthAoM meM bhI chanda-bheda aura pATha-bheda prApta hote haiN| niyukti kI gAthA saM0 3 'bAlA maMdA' sthAnAGga, dazavakAlikaniyukti, tandulavaicArika, ni0mA0 aura sthAnAna-abhayadevavRtti meM pAyI jAtI hai| ina granthoM meM yaha gAthA cAra bhinna-bhinna gAthA chandoM meM nibaddha hai aura sabhI chanda kI dRSTi se zuddha hai| da0ni0 meM yaha gAthA 60 mAtrA vAlI udgAthA, sthAnAGga, da0ni0 aura sthAnAvRtti meM yaha gAthA 57 mAtrA vAlI gaurI gAthA meM va prakIrNaka tandulavaicArika meM kSamA gAthA meM to ni0bhA0 meM 52 mAtrAvAlI gAhU gAthA meM nibaddha hai| isase yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki pAThAntara kevala truTiyoM kA hI sUcaka nahIM hai apitu granthakAra yA racanAkAra kI yojanA ke kAraNa bhI gAthAoM meM pATha-bheda ho sakatA hai| uparyukta vivecana ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki yadyapi kisI prAcIna grantha kA pATha-nirdhAraNa eka kaThina aura bahuAyAmI samasyA hai phira bhI gAthAoM kA chanda kI dRSTi se adhyayana bahuta mahattvapUrNa hai| chanda-dRSTi se adhyayana karane para samAnAntara gAthAoM ke Aloka meM gAthA-saMzodhana ke alAvA viSaya-pratipAdana ko bhI saGgata banAne meM sahAyatA hai|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti : pATha-nirdhAraNa 97 ela0elsaDorphara ke isa abhimata ko ki prAcIna jainAcAryoM ne gAthAoM kI racanA meM chandoM aura prAkRta bhASA ke niyamoM kI upekSA kI pUrNatayA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA hai| isa dRSTi se adhyayana karane para yaha dhAraNA banatI hai ki ukta azuddhiyA~ pANDulipiyoM ke lekhaka, sampAdaka aura kiJcit aMzoM meM mudraNa-doSa ke kAraNa bhI niyuktiyoM meM A gaI haiN| hA~, kucha aMzoM meM niyuktikAra kA chanda aura vyAkaraNa ke prati upekSAtmaka dRSTikoNa bhI uttaradAyI ho sakatA hai| sandarbha: dazA taskandha-mUla-niyukti-cUrNi, maNivijayagaNi granthamAlA, saM014, bhAvanagara 1954 / "dazAzrutaskandhaniyukti", "niyuktisaGgraha' saM0 jinendrasUri, harSapuSpAmRta jaina gra0mA0, 189, lAkhAbAvala 1989, pR0 476-496 / 3. H.R.Kapadia, 'Government Collection of Manuscripts', bhANDArakara orieNTala risarca iMsTIcyUTa, khaNDa 17, bhAga-2, pUnA 1936,pR.67| jainasAhitya kA vahaitihAsa, bhAga 1, pA0vi0pra0mA0saM06, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI, dvi0saM01989, pR0 34 / saMgrA.hadA0 velaNakara, jinaralakoza, khaNDa eka, gavarnameNTa orieNTala sirIja, bhANDArakara orieNTala risarca iMsTIcyUTa, pUnA 1944,pR.172| H.R. Kapadia, 'A History of the cononical Literature of Jainas' lekhaka, sUrata 1941, pR0 182 / __ kApaDiyA, 'Government Collection', orieNTala, pUnA 1936,pR067| kApaDiyA, 'Canonical', sUrata 1944, pR0 182 / nizIthasUtram (bhASya evaM cUrNi sahita), saM0 AcArya amaramuni, gra0mA0saM05, bhAratIya vidyA prakAzana, dillI aura sanmati jJAnapITha, rAjagRha, uddezaka 10, gAthA 3138-3209, (bhAga 3) / da00, maNivijaya gra0mA0 14, bhAvanagara 1954, pR0 55 / ni0bhA0cU0, 3, amaramuni, gra.mA. saM0 5, dillI, rAjagRha, pR.132| 12. da.cU0, bhAvanagara 1954, pR0 57 / 13. ni0mA0pU0, dillI, rAjagRha, pR0 135-136 /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 14. 15. 16. 6. 17.1. buddhi (1) gAthA saM0 96 / 2. lajjA (4) gAthA saM08, 54, 119, 127 / 3. vidyA (11) 6, 14, 19, 29, 58, 59, 61, 71, 77, 122, 137 / 7. 8. dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana 10. 11. 12. 13. 18. da0cU0, bhAvanagara 1954, pR0 58 / ni0 bhA0cu0, dillI, rAjagRha, pR0 137 / saM0 pro0 ha0 dA0 velaNakara, chando'nuzAsana ( hemacandra), bhAratIya vidyA bhavana, bambaI 1961, pR0 128 / 5. 4. kSamA ( 9 ) 9, 15, 23, 35, 64, 72, 97, 112, 116 / dehI (28) 4, 11, 16, 18, 24, 26, 27, 32, 47, 48, 55, 56, 60, 62, 63, 69, 79, 83, 84, 85, 86, 88, 92, 103, 120, 124, 130, 135 / 19. 20. gaurI (22) 5, 20, 34, 36, 38, 40, 41, 44,57,66,75,91, 102,108, 114, 121, 125, 131, 134, 136, 139,141 / dhAtrI (22) 1,12,13, 21, 22,37,39,43,65,67,78,80, 89,101, 104, 109, 110, 115, 117, 118, 128, 140 / cUrNA (15) 10, 25, 28, 49, 51, 53, 68, 70, 82, 90, 98, 105, 107, 126, 138| chAyA (8) 7, 50, 76, 81, 87, 111, 113, 132 / kAnti (3) 93, 94, 106 / mahAmAyA (3) 31, 95, 100 / udgAthA (8) 2, 3, 17, 23, 46, 52, 73, 128 / anya (3) hrasvAnAmapi gurutvam iti abhiprAyo vA; chandomaJjarI - kartrA gaGgAdAsa, vyAkhyAkAra DaoN0 brahmAnanda tripAThI, caukhambA surabhAratI, granthamAlA 36, caukhambA surabhAratI prakAzana, vArANasI 1978, pR0 9 / dekhie, samAnAntara gAthAoM kA vivaraNa, pR0 99-118 / W.B. Bolee, 'The Nijjutties on the seniors of the Svetambara Siddhanta' phraiMja sTenara varlAga, sTuarTa 1995, prastA0, pR0 6 /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti gAthA samAnAntara gAthA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana dazAzrutaskanthaniyuktiH gAthA vaMdAmi bhahabAhuM pAINaM crimsylsuynaanniN| suttassa kAragamisiM dasAsu kappe ya vavahAre / / 1 / / bAlA maMdA kiDA balA ya paNNA ya haaynnipvNcaa| panmAramummuhI sayaNI nAmehi ya lakkhaNehiM dasA / / 3 / / davvaM jeNa va daveNa sAyaNI AhiyaM ca jaM davvaM / bhAvo susamAhitayA jIvassa pasatyajogehiM / / 9 / / nAma ThavaNA davie khettaddhA na ovaraI vshii| saMjamapaggahajohe acalagaNaNasaMdhaNAbhAve // 10 // micchA parivattIe je bhAvA jatya hoti sanmUA / tesiM tu vitaha paDivajjaNAe AsAvaNA tamhA / / 19 / / AyAraMmi ahIe jaM nAo hoi samaNadhammo u| tamhA AyAragharo bhaNNA paDhamaM gaNiTThANaM / / 27 / /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti : pATha-nirdhAraNa 101 samAnAntara gAthAyeM vaMdAmi bhahabAhuM pAINaM crimsglsuynaannii| sa-tatya (ssa) kAragarmisiM dasANakappe ya vavahAre / / 6 / / paJca.bhA. 3. 1- bAlA kiDA ya maMdA ya balA ya paNNA ya hAyaNI / paMvacA panmArA ya mummahI sAyaNI tathA / / 10 / / -154- sthA. 2- bAlA kiDA maMdA balA ya pannA ya hAyaNi pavaMcA / panmAra mammuhI sAyaNI ya dasamA 3 kAladasA / / 10 / / daza.ni. 3- bAlA' kiDA maMdA' balA' ya pannA ya hAyaNi' pavaMcA / panmArA' mummuhI' sAyaNI yA dasamA ya kAladasA // 45 // ta.vai. 4- bAlA maMdA kiDA balA paNNA ya hAyaNI / pavaMcA pagamArA ya mummuhI sAyaNI tahA / / 3545 / / ni.bhA. 4 9. davvaM jeNa va daveNa samAhI AhiaM ca jaM davvaM / bhAva samAhi caubdhiha dasaNanANe tava cAritte / / 327 / / daza.ni. 10.1- NAmaM ThavaNA davie khittadvA uvaraI vasahI / saMjama paggaha johe ayala gaNaNa saMghaNA bhAve / / 175 / / AcA.ni. 2- nAmaM ThavaNA davie khette'ddhA a uvaratI vshii| saMjama paggaha johe acalagaNaNa saMghaNA bhAve / / 167 / / sUtra.ni. 3- nAmaM ThavaNAdavie khittaddhA a uvaraI vshii| saMjama paggahajohe ayalagaNaNa saMghaNA bhAve / / 522 / / ni.bhA., 1 4- nAma ThavaNA davie khettaddhA o virati vshii| saMjama paggaha joho, acala gaNaNa saMghaNA bhAve / / 6296 ||ni0bhaa0,4 19. micchApaDivattIe je bhAvA jattha hoti sanmUyA / tesU vitahaM paDivajjaNA ya AsAyaNA tamhA / / 2648 / / ni0mA02 AyArammi ahIe jaM nAo hoi samaNadhammo u| tamhA AyAragharo bhaNNai paDhamaM gnnivaannN||10|| AcA.ni. 27.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana daMsaNavayasAmAiyaposahapaDimA AraMbhapesauddvijjae samaNabhUe abaMbhasaccitte / a / / 43 / / pajjosamaNAe akkharAiM hoMti u imAiM goNNAI / pariyAyavavatthavaNA pajjosamaNA ya pAgaiyA / / 52 / parivasaNA pajjusaNA pajjosamaNA ya vAsavAso vA / paDhamasamosaraNaM ti ya ThavaNA jaTToggahegaThThA / / 53 / / ThavaNAe nikkhevo chakko davvaM ca davvanikkhevo / khettaM tu jammi khette kAlo jahiM jo u / / 54 / / odaiyAIyANaM bhAvANaM jA jahiM bhave ThavaNA / bhAveNa jeNa ya puNo, Thavijjae bhAvaThavaNA u / / 55 / / sAmitte karaNammi ya, ahigaraNe ceva hoMti chanbheyA / gatapuhatehiM, davve khettadabhAve ya / / 56 / / kAlo samayAdIo, pagayaM samayammi taM parUvessaM / nikkhamaNe ya pavese, pAusasarae ya vocchAmi / / 57 / / uNAiritta mAse aDDa vihariUNa gimhahemaMte / egAhaM paMcAhaM, mAsaM ca jahA samAhIe / / 58 / /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ chanda - dRSTi se dazAzrutaskandhaniryukti : pATha-nirdhAraNa 43.1 - daMsaNavayasAmAiya posaha paDimA abaMbha saccitte / / Arambhapesa uddiTTha vajjae samaNabhUe ya / / 4 / / Ava0ni0 2- daMsaNa vaya sAmAiya posaha sacitta rAyabhatte ya / baMdhAraMbhapariggaha aNumaNa uddiTTha desavirado ya / / 22 / / cA0 prA0 3- daMsaNavayasAmAiya posahasaccittarAyabhatte ya / bamhAraMbhapariggaha aNumaNamuddiTTha desaviradede / / 69 / / ra0 sa0 4- daMsaNavayasAmAiya, posahasaccirAyabhatte ya / baMbhAraMbhapariggaha, aNumaNamuddiThThe dasaviraMdede / / 477 / / go0 sA0 5- daMsaNavayasAmAiya posahasacittarAyabhatte ya / 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. baMbhAraMbha pariggaha aNumaNuddiTTha desaviradede ya / / 66 / / aGga0pa0 6- daMsaNa' vaya sAmAiya' posaha paDimA ' abaMbha' sacitte" / 103 AraMbha' pesa uddiTTha" vajjae samaNabhUe" ya / / 980 / / pra. sA0 pajjosavaNAe akkharAi hoMti u imAI goNNAI / pariyAyavatyavaNA, pajjosavaNA ya pAgar3atA / / 3138 / / ni0 bhA0, 3 parivasaNA pajjusaNA, pajjosavaNA ya vAsavAso ya / paDhamasamosaraNaM ti ya, ThavaNA jeDoggahegaThThA / / 3139 / / ni0 bhA0, 3 ThavaNAe nikkhevo, chakko davvaM ca davvaNikkheve / khettaM tu jammi khette, kAle kAlo jahiM jo u / / 3140 / / ni0 bhA0, 3 odaiyAdIyANaM, bhAvANaM jo jahiM bhave ThavaNA / bhAveNa jeNa ya puNo, Thavejja te bhAvaThavaNA tu / / 3141 / / ni0 bhA0, 3 sAmitte karaNammiya, ahikaraNe ceva hoMti chanmeyA / egata- puhuttehiM, davve khette ya bhAve ya / / 3142 / / ni0 bhA0, 3 kAlo samayAdIyo, pagayaM kAlammi taM parUvessaM / nikkhamaNe ya pavese, pAusa - sarae ya vocchAmi / / 3143 / / ni. bhA0, 3 UNAtirittamAse, aThThavihariUNa gimha- hemaMte / egAI paMcAhaM, mAsaM ca jahA samAhIe / / 3144 / / ni0 bhA0, 3
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana kAUNa mAsakappaM, tatyeva uvAgayANa UNA te / cikkhala vAsa roheNa vA vi teNa TThiyA UNA / / 59 / / vAsAkhettAlaMbhe, addhANAdIsu. pattamahigAto / sAhagavAghAeNa va apaDikkamiDaM jA vayaMti / / 6 / / paDimApaDivannANaM egAhaM paMca hota'hAlaMde / jiNasuddhANaM mAso nikkAraNao ya therANaM / / 11 / / UNAiritta mAsA evaM therANa aTTha NAyavvA / iyare aTTha vihariuM NiyamA cattAri acchaMti / / 6 / / AsADhapuNNimAe, vAsAvAsaMtu hoti gatavvaM / maggasirabahuladasamIu jAva ekkammi khettammi / / 63 / / bAhiM Thittati vasabhehiM khetaM gAhettu vAsapAoggaM / kappaM kahettu ThavaNA, sAvaNa suddhassa paMcAhe / / 64 / / etya tu aNabhiggahiyaM vIsatirAyaM savIsatImAsaM / teNa paramabhiggahi gihiNAtaM kattio jAva / / 65 / / asivAikAraNehiM ahavA vAsaM Na suTTha Aracha / ahivahipammi vIsA iyaresu savIsaI mAso / / 66 / /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 60. 61. chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti : pATha-nirdhAraNa 105 59. kAUNa mAsakappaM, tatyeva uvAgayANa UNA u / cikkhallavAsaroheNa vA bitIe ThitA nnuunn||3145|| ni0mA0,3 vAsAkhettAlaMbhe, akhANAdIsu pattamahigA tu / sAdhaga-vAghAteNa va, appaDikamituMjati vNyti||3146|| ni0bhA0,3 paDimApaDivaNNANaM, egAho paMca hota'hAlaMde / jiNa-suddhANaM mAso, nikkAraNato ya theraannN||3147|| ni.bhA0,3 62. UNAtirittamAsA, evaM therANa aTTha NAyavvA / iyaresu ahariyituM, NiyamA cattAri acchaMti ||3148||ni0bhaa0,3 63.1- AsADhapuNNimAe, vAsAvAsAsu hoi ThAyavvaM / maggasirabahuladasamI to jAva ekkammi khettmmi||3149||ni.bhaa0,3 2- AsADhapuNNimAe, vAsAvAsAsa hoti atigamaNaM / maggasirabahuladasamI, ujAvae / mmi khettammi / / 4280 / / ba.ka.,5 64.1- bAhiTThiyA vasabhehi, khettaM gAhettu vAsapAuggaM / kappaM kahettu ThavaNA, sAvaNabahulassa pNcaahe||3150|| ni0bhA0,3 2- bAhi ThiyA vasabhehi, khetaM gAhettu vAsapAuggaM / kapyaM karttu ThavaNA, sAvaNabahulassa paMcAhe / / 4281 / / ba.ka., 5 65.1- etya u aNabhiggahiyaM, vIsati rAI savIsatiM mAsaM / teNa paramabhiggahiyaM, gihiNAtaM kattio jaav||3151|| ni0mA0,3 2- etya ya aNabhiggahiyaM, vIsatirAyaM savIsagaM mAsaM / teNa paramabhiggahiyaM gihiNAyaM, kattio jAva / / 4282 / / ba.ka.,5 3- etya ya abhiggahiyaM vIsaharAI savIsayaM mAsaM / teNa paramabhiggahiyaM gihinAyaM kattiyaM jAva // 5-2 // sthA0pa0 66.1- asivAikAraNehiM, ahava na vAsaM na saMDa AraddhaM / ahivaDiyammi vIsA, iyaresu sviistiimaaso||3152|| ni.mA.,3 2- asivAikAraNehi, ahavaNa vAsaM Na saha ArachaM / abhivar3iyammi vIsA, iyaresa savIsatI mAse ||4283||b.k., 4
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana etya tu paNagaM paNagaM kAraNiyaM jA savIsatImAso / suddhadasamITThiyANa va AsADhIpuNNimosaraNaM / / 67 / / iya sattarI jahaNNA asIti NautI dasuttarasayaM c| jai vAsati miggasire dasarAyA tiNi ukkosaa||68|| kAUNa mAsakappaM tatyeva ThiyANa'tIe maggasIre / sAlambaNANa chammAsito tu jaTThoggaho hoti / / 69 / / jai atyi payavihAro caupaDivayammi hoi gaMtavvaM / ahavAvi aNitassA ArovaNapuSvanidiSThA / / 7 / / kAIyabhUmI saMthArae ya saMsatta dullahe bhikkhe / eehiM kAraNehiM . apatte hoi niggamaNaM // 71 // rAyA sappe kuMthU agaNi gilANe ya thaMDilassa'sati / eehiM kAraNehiM. * apatte hoi niggamaNaM // 72 / /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniryukti : pATha-nirdhAraNa 67.1 - ettha u paNagaM paNagaM, kAraNiyaM jAva savIsatImAso / sukhadasamIThiyANa va AsADhI puNNimosavaNA / / 3153 / / ni0 bhA0, 3 2- etya u paNagaM paNagaM, kAraNigaM jA savIsatI mAso / suddha dasamI ThiyANa va AsADhI puNAimosaraNaM / / 4284 / / bR0 ka0, 4 68.1 - iya sattarI jahaNNA, asati nautI dasuttarasayaM ca / jati vAsati maggasire, dasarAyaM tini ukkosA / / 3154 / / ni0sU0, 3 2- iya sattarI jahaNNA, asitI NauI dasuttara sayaM ca / jati vAsati maggasire, dasarAyA tiNNi ukkosA / / 4285 / / bR0 ka0 4 3- ia sattarI jahannA asii nauI vIsuttarasayava / jar3a vAse maggasire dasarAyA tinni ukkosA / / 5- 2 / / sthA0vR0 69.1 - kAuNa mAsakappaM, tattheva ThiyANa'tIta maggasire / sAlaMbaNANa chammAsio u jeDoggaho bhaNito / / 3156 / / ni0 bhA0, 3 2- kAUNa mAsakappaM tatyeva ThiyANa'tIta maggasire / sAlaMbaNANa chammAsio u jeTThoggaho hoi / / 5-2 / / sthA0vR0 5-2 3- kAUNaM mAsakappaM tatyeva ThiyANa tIsa maggasire / sAlaMbaNANa jiTToggaho ya chammAsio hoI / / 775 / / pra. sA0 70.1 - jai atthi paryAvihAro, caupaDivayammi hoi NiggamaNaM / ahavA vi aNitassa, ArovaNA puvvanihiThThA / / 3157 / / ni0 bhA0, 3 2- aha atthi padaviyAro, caupADivayammi hoti niggamaNaM / ahavA vi aNiMtANaM, ArovaNa puvvaniddiThThA / / 4287 / / bR0 ka0, 4 3- aha atthi payaviyAro caupADivayami hoi niggamaNaM / ahavA vi aniMtassA ArovaNa suttaniddivaM / / 776 / / pra. so0 kAiyabhUmI saMthArae ya saMsattaM dullabhe bhikkhe | eehiM kAraNehiM, appatte hoti NiggamaNaM / / 3159 / / ni0 bhA0, 3 yA kuMthU sappe, agaNigilANe ya thaMDilassa' satI / eehiM kAraNehiM, apatte hoi NiggamaNaM / / 3158 / / ni0 bhA0, 3 71. 107 72.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana vAsaM va na AremaI paMthA vA duggamA sacikkhallA / eehiM kAraNehiM Aikate hoi niggamaNaM / / 73 / / asive omoyarie rAyA duDhe bhae va gelaNNe / eehiM kAraNehiM aikate hoti niggamaNaM / / 74 / /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ chanda-dRSTi se dazAMzrutaskandhaniyukti : pATha-nirdhAraNa 109 73. vAsaM na uvaramatI, paMthA vA duggamA sacikkhilA / eehiM kAraNehiM aikkaMte hoi NiggamaNaM / / 3160 / / 74.1- asive omoyarie, rAyaTho bhaye va gelnne| eehi kAraNehiM, ahavA vi kule gaNe saMghe / / 2002 / / ba.ka., 2 2- asive omoyarie, rAyaduDhe bhae va gelnnnne| eehiM kAraNehiM, ahavA vi kula gaNe saMghe / / 3104 / / ni0bhA0, 3 3- asive omoyarie, rAyaThe bhae va gelaNNe / etehiM kAraNehi, aikkate hoya'niggamaNaM / / 3161 / / ni0bhA0, 3 4. asive omoyarie, rAyadukhe bhae va gelaNNe / eehi kAraNehi, jayaNAe kappatI kAUM / / 3355 / / ni.mA., 3 5- asive omoyarie, rAyaDhe bhae va AgADhe / gelana uttimaDhe, nANe taha daMsaNa caritte / / 5172 / / ba.ka. 5 6- asive omoyarie, rAyaDhe va vAdiduDhe vA / AgADhaM analiMgaM, kAlakkhevo va gamaNaM vA / / 6374 / / ba.ka., 5 7- asive omoyarie rAyabhae khuhia uttamaDhe / piDiagilANaisae (Ne asesa) devayAceva aayrie||7||o.ni. 8- asive Amodariye, rAyaguDe bhaye va AgAH / gelana uttima, NANe taha dasaNacaritte / / 4057 / / pUrvArddha 9- asive omoyarie, rAyaduThe bhae va aagaaddhe| gelana uttimaDhe, nANe taha daMsaNavacaritatte / / 1019 / / ba.ka., 2 10-asive omoyarie, sAgAra bhae va rAya gelne| jo jammi jayA jujjara, paDivakkhotaM jahAjoe / / 1665 / / vahI,2 11- asive omoyarie, rAyaDhe bhaye va gelane / eehi kAraNehi, ahavA vi kule gaNe saMghe // 2002 // vahI, 2 12- asive omoyariye, rAyaDhe bhae va gelanne / AbAhAIesa ba, paMcasu ThANesu rIijjA / / 2738 / / vahI, 3
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana ubhaovi addhajoyaNa saaddhakosaM ca taM havati khettaM / hor3a sakosaM joyaNa, mottUNa kAraNajjAe / / 75 / / uDDamahe tiriyammi ya, sakosayaM savvato havati khettaM / iMdapayamAiesaM chaddisi iyaresu caTha paMca / / 76 / / tiNNi duve ekkA vA vAghAeNaM disA havar3a khettaM / ujjANAo pareNaM chiNNamaMDabaM tu akhettaM / / 77 / / dagaghaTTa tini satta va uDuvAsAsu Na haNaMti taM khettaM / cauraThThAti haNaMtI jaMghaddhe kovi u pareNaM / / 78 / / davvaThThavaNA''hAre 9 vigaI 2 saMthAra3 mattae4 loe5 / saccite 6 acitte 7 vosiraNaM gahaNa dharaNAI / / 79 / / puvvAhArosavaNa joga vivaDDIya sattiuggahaNaM / saMcaya asaMcaie davvavivaDDI pasatyA 3112011
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti : pATha-nirdhAraNa 111 13- asive omoyarie, rAyahuDhe bhae va gelanne / nANAditigassa'ThThA vIsuMbhaNa pesaNaNaM vA / / 2741 / / vahI, 3 14- asive obhoyarie, rAyaduDhe bhae va gelane / asatI dullahapaDisevato ya gahaNaM bhave pAdo / / bhiNNe vA jjhAmite vA, paDiNIe sANateNamadi / eehi kAraNehiM, NAyavvA'saMtato asatI / / 985 / / vahI, 1 15- asive omoyarie rAyaduDhe bhae va gelane / nANAitigassaTThA vIsaMbhaNa peseNeNaM ca / / 5-2 / / sthA0pa0 16- asive omoyarie rAyaduDhe bhae va agADe / gelanne uttimaDhe nANe, tavaMdasaNa caritte / / 12-132 / / vahI 75. ubhao vi addhajoyaNa, addhakosaM ca taM havati khettaM / hoti sakosaM joyaNa, mottUNaM kAraNajjAe / / 3162 / / ni.bhA., 3 76.1 - amahe tiriyammi ya, sakkosaM havati savvato khettaM / iMdapadamAdiesa, chadisi sesesu cau paMca / 3163 / / ni.bhA.,3 2- gumahe tiriyaM pi ya, sakosagaM hoi savvato khettaM / iMdapadamAiesaM, chadisi sesesu caTha paMca / / 484 / / ba.ka., 5 tiNNi duve e| vA, vAghAeNaM disA havati khette / ujjANAu pareNaM, chiNNamaMDavaM tu akkhettaM / / 3164 / / ni0mA0, 3 dagaghaTTatiNNi satta va, ukhuvAsAsu Na haNaMti te khettaM / cauraSThAti haNaMtI, jaMghaddhe / vi tu pareNaM / / 3165 / / vahI, 3 79.1- dabaDhavaNAhAre, vigatI saMthAra mattae loe / sacitte acitte, vosiraNaM gahaNadharaNAdI / / 3166 / / vahI, 3 2- davaDavaNA''hAre vigaI saMthAramattae loe / sacitte'citte vosiraNaM gahaNadharaNAi / / / / sthA.va. 80. puvAhArosavaNaM, jogavivaDI ya sattio gahaNaM / saMcaiyamasaMcaie, davvavivaDI pasatyAo / / 3167 / / ni0bhA0,3 77. 78.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana vigatiM vigatIbhIo vigaigayaM jo u bhuMjae bhikkhU / vigaI vigayasabhAvaM vigatI vigatiM balA nei / / 81 / / pasatya vigaIgahaNaM garahiyavigatiggaho ya kajjammi / garahA lAbhapamANe paccaya pAyappaDIghAo / / 82 // / kAraNaouDDugahiteujjhiUNagehaMtiaNNaparisA dADaM gurussa tiNNi u sesA geNhaMti ekkekkaM / / 83 / / uccAra- pAsavaNa - khelamattae tiNNi tihi geNhaMti / bhuMjejja'vasesa ujjhaMti / / 84 / / saMjaya AesaThThA asahU gilANassa va ghuvaloo u jiNANaM NicvaM therANa vAsavAsAsu / NAtikkAmejja taM rayaNiM / / 85 / / saMvigga sesa paDiseho / mottu purANa- bhAviyasa mA niddao bhavissai bhoyaNamoe ya uDDAho / / 86 / / iriesaNa bhAsANaM maNa vayasA kAie ya duccirie / ahigaraNakasAyANaM saMvaccharie viosavaNaM / / 87 / / kAmaM tu savvakAlaM paMcasu samitIsu hoi jaiyavvaM / vAsAsu ahIgAro vahupANA meiNI jeNaM / / 88 / / bhAsaNe saMpAimavaho duNNeo nehacheo tajhyAe / iriyacariyAsu dosuvi apehaapamajjaNe pANA / / 89 / maNavayaNakAyagutto duccariyAiM tu khippamAloe / ahigaraNammi durUbaga pajjoe ceva damae th|| 90 / / egabaillA bhaMDI pAsaha tumme ya ujjha khalahANe / haraNe jhAmaNajattA, bhANagamalleNa ghoSaNayA / / 91 / /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 85. chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti : pATha-nirdhAraNa 81. vigatI vigatIbhIto, viyatigayaM jo u bhuMjae bhikkhU / vigati vigatisahAvA, vigatI vigatiM balA nei / / 3168 / / vahI, 3 82. pasatyavigatiggahaNaM, tatya vi ya asaMcaiya u jA uttA / saMcatiya Na geNhaMtI gilANamAdINa kajjaTThA / / 3169 / / vigatIe gahaNaMmi vi, garahitavigatiggaho va kajjammi / / garahA lAbhapamANe, paccayapAvappaDIghAto / / 3170 / / vahI, 3 83. kAraNe agahite ujhiAUNa geNhaMti annnnprisaarddi| dAuM gurussa tiNNi u, sesA geNhaMti ekkekkaM / / 3171 / / vahI, 3 84.1 - uccArapAsavaNa khelamattae tiNNi tiNNi geNhati / saMjamaAesaThThA bhijjejja va sesa ujjhaMti / / 3172 / / vahI, 3 2- uccAra pAsavaNa khelamattagA ya attharaNa kusapalAlAdI / saMthArayA bahuvidhA, ujjhati aNaNNa gelanne / / 555 / / ba.ka. 1 dhuvaloo ya jiNANaM, NiccaM therANa vAsavAsAsu / asahU gilANassava, taMrayaNiMtUNa'tikkAme ||3173||ni.bhaa.,3 mottuM purANa-bhAvitasale saccittasesapaDiseho / mA hohiti Niddhammo, bhoyaNamoe ya uddddaaho||3174|| vahI, 3 iriesaNa bhAsANaM maNavayasA kAyae ya duccrite| . ahikaraNakasAyANaM, saMvaccharie vi osavaNaM / / 3176 / / vahI, 3 kAmaM tu savvakAlaM, paMcasu samitIsu hoI jatiyavvaM / vAsAsu ahIkAro, bahupANA mediNI jeNaM / / 3177 / / vahI,3 bhAsaNe saMpAtivaho, duNNeo Nehachedu tatiyAe / iritacarimAsu dosu ya, apeha apamajjaNe pANA / / 3178 / / vahI, 3 maNa-vayaNa-kAyagutto, duccariyAtiM va NiccamAloe / ahikaraNe tu durUvaga, pajjoe ceva dumae ya / / 3179 / / vahI, 3 egabatillaM bhaMDiM, pAsaha tumme vi DajhaMtakhalahANe / haraNe jjhAmaNa bhANaga, ghosaNatA mallaju su / / 3180 / / vahI, 3
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana appiNaha taM baillaM durutagga ! tassa kuMbhavArassa / mA bhe DahIhi gAmaM annANi vi satta vAsANi / / 92 / / caMpAkumAranaMdI paMca'cchara theranayaNa duma'valae / viha pAsaNayA sAvaga iMgiNi uvavAya NaMdisare / / 93 / / bohaNa paDimA udayaNaM pabhAvauppAya devadattAte / maraNuyavAe tAyasa, NayaNaM taha bhIsaNA samaNA / / 94 / / gaMdhAra girI devaya, paDimA guliyA gilANa paDiyareNa / pajjoyaharaNa dokkhara raNa gahaNA me'jja osavaNA / / 95 / / dAso dAsIvatito chattaTThiya jo ghare ya vatyavvo / ANaM kovemANo haMtavvo baMdhiyavvo ya / / 96 / / khandA'' dANiyagehe pAyasa daguNa ceDarUvAiM / piyaro bhAsaNa khIre jAiya laddhe ya teNA u / / 97 / / pAyasaharaNaM chettA paccAgaya damaga asiyae sIsaM / bhAuya seNAvati khiMsaNA ya saraNAgato jattha / / 98 / / vAodaeNa rAI NAsaha kAleNa sigaya puDhavINaM / NAsa udagassa satI, pavvayarAtI u jA selo / / 99 / / udaya saricchA pakkheNa veti caDamAsieNa sigayasamA / variseNa puDhavirAI AmaraNagatIu paDilomA / / 100 / / selaTThi thaMbha dAruya layA ya vaMsI ya miMDhagomuttaM / avalehNIyA kimirAga kaddama kusuMbhaya haliddA / / 101 / / emeva thaMbhakeyaNa, vatthesu parUvaNA gaIo ya / maruya'cvaMkAriya paMDarajja maMgU ya AharaNA / / 102 / / avahaMta goNa marue cauNha vappANa ukkaro uvariM / choDuM mae suvaThThA'tikove No demo pacchittaM / / 103 / / vaNidhUyA'cvaMkAriya bhaTTA aThThasuyamaggao jAyA / varaga paDiseha sacive, aNuyattI ha payANaM ca / / 104 / /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92. 93. 94. 95. maraNuvavAte tAvasa, nayaNaM taha bhIsaNA samaNA / / 3183 / / vahI, 3 gaMdhAragirI devaya, paDimAguliyA gilANapaDiyaraNaM / pajjoyaharaNa pukkhara, raNagahaNe NAmao savaNA / / 3184 / / vahI, 3 dAso dAsIvatio, chettaTThI jo ghare ya vattavvo / ANaM kovemANe, haMtavyo baMdhiyavvo ya / / 3185 / / ni0 bhA0, khAdANi ya gehe, pAyasa damaceDarUvagA daDuM / pitarobhAsaNa khIre, jAiya raddhe ya teNAto / / 3186 / / vahI, 3 pAyasaharaNaM chettA, paccAgaya asiyaeNa sIsaM tu / bhAubaseNAhivakhiM, saNAhiM saraNAgato jattha / / 3187 / / vahI, 3 vAodaehi rAI, NAsaha kAleNa sigayapuDhavINaM / NAsa udagassa satiM pavvayarAtI u jA selo / / 3188 / / vahI, 3 100. udaMgasaricchA pakkheNa'veti catumAsieNa sigayasamA / variseNa puDhavirAtI, AmaraNa gatI ya pddilomaa|| 3189 / / vahI, 3 101. sela - 'TThi - thaMbhadAruyalayA ya vaMse ya meMDha gomuttI / avalehaNi kimi kaddama kusuMbharAge haliddA y| / 3191 / / vahI, 3 102. emeva thaMbhakeyaNa, vatthesu parUvaNA gatIo ya / 3 maruya acaMkAri ya paMDarajjamaMgU ya AharaNA / / 3190 / / vahI, 103. avahaMta goNa marute, cauNhe vappANa ukkaro uvariM / 96. 97. 98. chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniryukti : pATha-nirdhAraNa appiNaha taM baillaM, durUvagA tassa kuMbhakArassa / mAhiti ghaNNaM, aNNANi vi satta varisANi / / 3181 / / vahI, 3 campA aNaMgaseNo, paMca'cchara thera nayaNa duma valae / viha pAsa gayaNa sAvaga, iMgiNi uvavAya NaMdivare / / 3182 / / vahI, 3 bohaNa paDimoddAyaNa, pabhAva uppAya devadattadde / 99. 115 chUDho mao uvaThThA, atikove Na demo pacchittaM / / 3193 / / vahI, 3 104. dhaNadhUyamacchaMkAriya- bhaTTA aThThasu ya maggato jAyA / caraNapaDiseve sacive, aNuyasI hiM padANaM ca / / 3194 / / vahIM, 3
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana NivaciMta vigAlapaDicchaNA ya dAraM na demi nivkhnnaa| . khiMsA Nisi niggamaNaM corA seNAvaI gahaNaM / / 105 / / necchai jalUgabejjagagahaNa tammi ya aNicchamANammi / gAhAvai jalUgA dhaNabhAuga kahaNa moyaNayA / / 106 / / sayaguNasahassa pAgaM, vaNabhesajjaM vatIsu jAyaNatA / tikkhutta dAsIbhiMdaNa Na ya kova sayaM padANaM ca / / 107 / / pAsatyi paMDarajjA pariNNa gurumUla NAya abhiogA / pucchati ya paDikkamaNe, puvamAsA cautyammi / / 108 / / apaDikkama sohamme abhiogA devi sakkatosaraNaM / hatthiNi vAyaNisaggo gotamapucchA ya vAgaraNaM / 109 / / mahurA maMgU Agama bahusuya veragga saTTapUyAya / sAtAdilobha Nitie, maraNe jIhA ya NiddhamaNe / / 110 / / anmuvagata gatavere, NAu gihiNo vi mA hu ahigaraNaM / kujjA hu kasAe vA avigaDitaphalaM ca siM souM / / 111 / / pacchitte bahupANo kAlo balito ciraM tu ThAyavvaM / sajjhAba saMjamatave dhaNiyaM appA Niotavyo / / 112 / / purimacarimANa kappo maMgallaM vaddhamANatityaMmi / iha parikahiyA jiNa-gaNaharAitherAvali carittaM // 113 / / sutte jahA nibaddhaM vagyAriya bhatta-pANa aggahaNe / NANavI tavassI aNahiyAri. ghagghArie gahaNaM / / 114 / / saMjamakhettacuyANaM NANaTThi-tavassi-aNahiyAsANaM / Asajja bhikkhakAlaM, uttarakaraNeNa jatiyavvaM / / 115 / / uNNiyavAsAkappo lAuyapAyaM ca labhae jattha / sajjhAesaNasohI varisati kAle ya taM khittaM / / 116 / / puvAhIyaM nAsaha, navaM ca chAto apaccalo ghettuM / ' khamagassa ya pAraNae varisati asahU va bAlAI // 117 / /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ chanda-dRSTi se dazAzrutaskandhaniyukti : pATha-nirdhAraNa 117 105. NivaciMta vikAlapaDicchaNA ya dANaM Na demi NivakahaNaM / / khiMsA NisiNiggamaNaM, corA seNAvatI gahaNaM / / 3195 / / ni0bhA0,3 106. necchati jalUga vejje, gahaNaM taM pi ya aNicchamANI tu / geNhAve jalugavaNA, bhAuyadUe kahaNa moe / / 3196 / / vahI,3 107. sayaguNasahassapAgaM, vaNabhesajjaM jatissa jaaynnyaa| tikkhutta dAsibhiMdaNa, Naya koho sayaMca dANaMca / / 3197 / / vahI, 3 108. pAsatyi paMDarajjA, prinn-gurumuul-nnaatabhiogaa| pucchA tipaDikkamaNe, puvanmAsA cautyaM pi / / 3198 / / vahI, 3 109. apaDikkama sohamme, abhiuggA devasakkaosaraNe / hatthiNi vAussagge, goyama-pucchA tu vAgaraNA / / 3199 / / vahI, 3 110. madhurA maMgU Agama bahusuya veragga saTTapUyA ya / sAtAdi-lobha-Nitie, maraNe jIhAi NiddhamaNe / / 3200 / / vahI, 3 111. anmuvagayagayaverA, NAtuM gihiNo vi mA hu ahigaraNaM / kujjAhi kasAe vA, avigaDiyaphalaM va siM souM / / 3201 / / vahI,3 112. pacchittaM bahupANA, kAlo valio ciraM ca ThAyavvaM / sajjhAya-saMjama-tave, dhaNiyaM appA Niyotavyo / / 3202 / / vahI,3 113. purimacarimANa kappo, tu maMgalaM vaddhamANatitthammi / to parikahiyA jiNagaNa-harA ya therAvalicarittaM / / 3203 / / vahI,3 114. sutte jahA NibaMdho, vagdhAriyabhattapANamaggahaNaM / NANaTThi tavassI ya'NahiyAsi vagdhArie gahaNaM / / 3204 / / vahI, 3 115. maMjapakhettacuyANaM, nnaannhi-tvssi-annhiyaasaannN| bhAmAja bhikkhakAlaM, uttarakaraNeNa jaiyatvaM / / 3205 / / vahI, 3 11. maraNapavAsAkappA, lAuyapAtaM ca labmatI jatya / majjA esaNasohI, varisaikAle ya taM khettaM / / 3206 / / vahI, 3 117. pubbAhIyaM nAsati, navaM ca chato Na apaccalo ghettuM / bApagassa ya pAraNae, varasati asahUya baalaadii|| 3207||ni0 bhA0,3
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana bAle sutte suI kuMDasIsaga chattae apacchimae / NANaDDI tavassI aNahiyAsi aha uttrviseso||118||d.ni.. 118. bAle sutte sUtI, kuDasIsagachattae ya pacchimae / NANahi tavassI aNahiyAsi aha uttara visesaa||3208||ni.bhaa0,3
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha adhyAya dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta jainaparamparA meM prAcIna kAla se hI jana-jana ke antarmAnasa meM dharma, darzana aura adhyAtma ke siddhAntoM ko prasArita karane kI dRSTi se prasiddha kathAoM, vizeSata: dharmakathAoM kA Azraya liyA gayA hai| jaina dharmakathA sAhitya kI sabase bar3I vizeSatA usameM satya, ahiMsA, paropakAra, dAna, zIla Adi sadguNoM kI preraNAyeM sannihita honA hai| dharmakathA ke viSaya kA pratipAdana karate hue AcArya haribhadra ne bhI kahA hai"dharma ko grahaNa karanA hI jisakA viSaya hai, kSamA, mArdava, Arjava, mukti, tapa, saMyama, satya, zauca, AkiJcanya, aparigraha tathA brahmacarya kI jisameM pradhAnatA hai, aNuvrata, digvrata, dezavrata, anarthadaNDavirati, sAmAyika, proSadhopavAsa, upabhoga-paribhoga tathA atithisaMvibhAga se jo sampanna hai, anukampA, akAmanirjarAdi padArthoM se jo sambaddha hai, vaha dharmakathA kahI jAtI hai|" prAkRta gAthA-nibaddha niyuktiyoM meM saGketita dRSTAnta kathAyeM bhI dharmakathAyeM haiN| adhikaraNa arthAt pApa ke duSpariNAma, kSamA kA mAhAtmya aura cAroM kaSAyoM-krodha, mAna, mAyA aura lobha ke duSpariNAmoM ko batAne vAlI kathAoM kA saGketa kara adhikaraNa, kaSAyAdi se virata rahane evaM kSamA Adi dharmoM kA pAlana karane kI preraNA dI gaI hai| dazAbhUtaskandhaniyukti meM adhikaraNa arthAt kalaha, pApa, duSpravRtti Adi sambandhI dviruktaka, campAkumAranandI aura ceTa dramaka ke dRSTAntoM meM asaMyamI yA gRhastha janoM meM paraspara kalaha aura zatrutA ke kAraNa vadha, khalihAna jalAne tathA yuddha meM bandI banAne jaise pratizodhAtmaka kRtya kiye jAte haiN| phira bhI jaba eka pakSa dvArA dUsare pakSa se kSamAyAcanA kI jAtI hai to dUsarA pakSa usake zatrutApUrNa kRtyoM aura akSamya aparAdha ko anadekhA kara kSamA pradAna kara detA hai| ina dRSTAntoM dvArA yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki jaba asaMyamI loga bhayaGkara aparAdhoM ke lie kSamAyAcanA aura kSamAdAna kara sakate haiM taba saMyamI sAdhu to avazya hI apane prati kiye gaye aparAdhoM ko kSamA kara sakate haiM aura svakRta aparAdhoM ke lie dUsaroM se kSamA mA~ga sakate haiN| uparyukta dRSTAntoM ke atirikta kaSAya ke duSpariNAma ko batAne vAle cAra dRSTAnta-saGketa prApta hote haiN| inameM anantAnubandhI krodha kaSAya se sambandhita hala jotane
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 . dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana vAle maruta, anantAnubandhI mAnaviSayaka zreSThiputrI atyahaGkAriNI bhaTTA, atyadhika mAyA kaSAya se yukta zramaNI pANDurAryA tathA lobhI zramaNa AryamaGga ke dRSTAnta prApta hote haiN| isa niyukti meM saGketita dRSTAntoM ko isaprakAra sUcIbaddha kara sakate haiM :1. adhikaraNa arthAt kalaha sambandhI dRSTAnta ___I. dviruktaka dRSTAnta II. campAkumAranandI dRSTAnta II. bhRtya dramaka dRSTAnta 2. kaSAya se sambandhita dRSTAnta 1. krodhakaSAyaviSayaka maruta dRSTAnta, I. mAnakaSAya viSayaka atyahaGkAriNI bhaTTA dRSTAnta, III. mAyAkaSAya viSayaka pANDurAryA dRSTAnta, IV. lobhakaSAya viSayaka AryamaGgu dRssttaant| niyukti sAhitya meM kathAoM ko, unake pramukha pAtroM ke nAma-nirdeza ke sAtha eka, do yA kabhI-kabhI tIna gAthAoM meM kathA ke mukhya binduoM ke kathana dvArA, iGgita kiyA gayA hai| kathA kA pUrNa svarUpa paravartI sAhitya se hI jJAta ho pAtA hai, vaha bhI mukhyata: cUrNi sAhitya se| nizIthabhASyacUrNi' aura dazA taskanyacUrNi' meM uparyukta kathAyeM diye gaye krama se upalabdha haiN| ni0bhA0cU0 meM ye kathAyeM vistRta rUpa meM varNita haiM jabaki da00 meM saMkSipta rUpa meM varNita haiN| ina donoM cUrNiyoM ke atirikta yathAprasaGga bRhatkalpabhASya' aura AvazyakacUrNi' meM bhI ye kathAyeM prApta hotI haiN| ina cUrNiyoM meM prApta vivaraNoM ke AdhAra para hI ina kathAoM kA svarUpa prastuta kiyA jA rahA hai1. adhikaraNa sambandhI dviruktaka dRSTAnta egabaillA bhaMDI pAsaha tumme ujjJa khalahANe / haraNe jhAmaNajattA, bhANagamalleNa ghosaNayA / / 91 / / appiNaha taM baillaM durutagga! tassa kuNbhyaarss| mA bhe DahIhi gAmaM annANi vi satta vAsANi / / 12 / / - dazAzrutaskandhaniyukti gAthA' ekko kuMbhakAro bhaMDiM kolAlabhaMDassa bhareUNaduruttayaM nAma pccNtgaamNgto| tehiM duruttaiccehiM gohehiM tassa egaMbaillaM hariukAmehiM vuccati pecchaha imaM accheraM,
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta . 121 bhaMDI egeNa bailleNa baccati, teNa bhaNitaM pecchaha imassa gAmassa khalaghANANi ddjhNtitti| tehiM tassa sobaillo harito, teNa jAitA deha baillaM te bhnniti| tuma ekkee ceva bailleNa aagto| jAheNa diti tAhe teNa pativarisaMkhalIkataMdhaNNaM, sattavAsANijhAmiyaM, tAheduruttayagAmellaehiegaMmimahAmahe bhANaobhaNito-ugghosehi, jassa avaraddhaM taM marisAvemo, mA Ne sakule ucchAdesa, bhANaeNa ugghositaM, tato kumbhakAro bhaNati-appiNNagha taMbaillaMgAthA pacchA tehiM vidinno khaamito| jati tAva tehiM asaMjatehiM aNNANIhiM hotaehiM khAmitA ettiyA avarAhA, teNavi ya khamiyaM, kimaMga puNa saMjatehiM nANIhiM hotaehiM jaM kataM taM savvaM pajjosavaNAe uvsaametvyN| - d0cuu0| 'tattha "durUvaga" tti udAharaNaM-AyariyajaNavayassa aMtaggAme ekko kuNbhaaro| so kuDagANaM bhaMDiM bhariUNa paccaMtagA durUtagaM NAmayaM gto| tehiM ya durUtagavvehiM gohehiM egaM baillaM hariukAmehiM bhaNNati___ "bho bho pecchaha imaM accheraM, egeNa bailleNa bhaMDI gcchti"| teNa vi kuMbhakAreNa bhaNiyaM-- "pecchaha bho imassa gAmassa khalahANANi ddjjhti|" atigayA bhaMDI gAmamajjhe tthitaa| tassa tehiM durUvagavvehi chidaM labhiUNa ego vaillo hddo| vikkayaM gayA kulAlA, te ya gAmillayA jAtita-deha billN| te bhaNaMti-tuma ekkeNa ceva bailleNa aagyo| te puNo jaatitaa| jAhe Na deMti tAhe sarayakAle savvadhaNNANi khaladhANesu katAni, tAhe aggI dinnnno| evaM teNa satta varisANi jhAmitA khldhaannaa| tAhe aTThame varise durUvagagAmellaehiM mallajuddhamahe vaTTamANo bhaNago bhaNito-ghosihi bho jassa amhehiM avaraddhaM taM khAmemo, jaM ca gahiyaM taM demo, mA amha sasse dhu| tato bhANaeNa ugghosiyN||3180||| tato kuMbhakAreNa bhANago bhaNito bho imaM ghosehi-............ bhANageNa ugghosiyaM tN| tehiM durUvagavvehi so kumbhakAro khaamito| diNNo ya se billo| imo ya se uvasaMhAro jati tA tehiM asaMjatehi aNNANIhiM hotehiM khAmiyaM teNa vi khamiyaM, kimaMga puNa saMjaehiM nANIhiM y| jaM kayaM taM savvaM pajjosavaNAe khameyavvaM ca, evaM karatehiM saMjamArAhaNA katA bhvti||3181|| -ni0bhaa0cuu0| kathA sArAMza eka kumhAra miTTI ke bartanoM se bharI bailagAr3I lekara dviruktaka (dvi-arthI bhASA bolane vAle) nAma ke samIpavartI gA~va meM phuNcaa| kumhAra kA eka baila curAne ke abhiprAya
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana se dviruktakoM ne kahA- he! he! logoM Azcarya dekho! eka baila vAlI gAr3I hai| isa para kumhAra bolA- he logoM! dekho! isa gA~va kA khalihAna jala rahA hai aura usane gAr3I gA~va ke bIca le jAkara khar3I kara dii| maukA dekhakara gA~va vAloM ne usakA eka baila curA liyaa| bartana bika jAne ke bAda Ane para usane gA~va vAloM se baila vApasa dene kI bAra-bAra yAcanA kii| gA~va vAloM ne kahA- tuma eka hI baila ke sAtha Aye ho| baila vApasa na milane se kruddha kumhAra zaradakAla meM gA~va vAloM ke dhAnya se bhare khalihAna ko lagAtAra sAta varSa taka Aga lagAtA rhaa| A~ThaveM varSa gA~va vAle ikaTThe hokara ghoSaNA karavAye ki jisake prati bhI hamane aparAdha kiyA hai, vaha hameM kSamA kare, parivAra sahita hamArA nAza na kre| taba kumhAra bolA- baila mujhe vApasa do| baila mila jAne para usane gA~va vAloM ko kSamA kara diyaa| yadi una asaMyata ajJAnI logoM dvArA svakRta aparAdha hetu kSamA mA~gI gayI aura usa asaMyamI kumhAra ne kSamA bhI kara diyA, to punaH saMyata jJAniyoM dvArA bhI apane prati kiye gaye aparAdha ke lie paryuSaNa parva meM avazya kSamA kara denI caahie| aisA karane se saMyama ArAdhanA hotI hai| 2. campAkumAra nandI yA anaGgasena dRSTAnta caMpAkumAranaMdI paMca'cchara theranayaNa duma'valae / viha pAsaNayA sAvaga iMgiNi uvavAya NaMdisare / / 13 / / bohaNa paDimA udayaNa pabhAvaupyAya devadattAte / maraNuyavAe tAyasa, yaNaM taha bhIsaNA samaNA / / 94 / / gaMdhAra girI devaya, paDimA guliyA gilANa paDiyareNa / / pajjoyaharaNa dokkhara raNa gahaNA me'jja osavaNA / / 95 / / dAso dAsIvatito chattaTThiya jo ghare ya vatthavyo / ANaM kovemANo haMtavyo baMdhiyavvo y||96|| - d0ni0|| ahavAdilutouhAyaNo rAyA tArise avarAhe pajjotosAvatetti-tArise avarAdhe pajjoo sAvagotti kAUNa motNa khmito| evaM pajjosavaNAe paralogabhIteNa savvassa khaameyvvN|| -d00| iheva jaMbuddIve aDDabharahe 'caMpA' NAma NagarI, "aNaMgaseNo' NAma suvnnnngaaro| so ya atIva thiilolo| so ya jaM rUvavaI kaNNaM pAsati taM bahuM daviNajAyaM dAuM prinnei| evaM kila teNa paMca itthisayA prinniiyaa| so tAhiM saddhiM mANussae bhoge bhuMjamANo
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta 123 vihri| ito ya 'paMcasela' NAma diivN| tattha 'vijjumAlI' NAma jakkho privsi| so ya cuto| tassa do aggamahisIto- 'hAsA pahAsA' y| tAo bhogatthiNIto ciMteti-kiMciM uvpplobhemo| tAhiM ya diTTho 'annNgsenno'| suMdare rUve viuvviUNa tassa 'asogavaNiyAe' nniliinnaa| tAo diTThAto annNgsennenn| tato ya tassa maNakkhevakare vibbhame driseNti| akkhito so tAhiM, hatthaM psaareumaarkho| tAhe bhaNito- "jati te amhehiM kajjaM to paMcaseladIvaM ejjaha" ti bhaNittA-tAo adaMsaNaM gtaa| iyaro vivihappalAvIbhUo asattho raNNo paNNagAraM dAUNa ugghosaNapaDahaM NINAveti imaM ugghosijjati- "jo aNaMgaseNayaM paMcaselaM dIvaM pAveti tassa so daviNassa koDiM payacchati" evaM ghussamANe NAviyathereNa bhaNiyaM- 'ahaM pAvemi' ti, chikko pddho| tassa diNNA koddii| te duve gahiyasaMbalA dUrUDhA nnaavN| jAhe dUraM gayA tAhe NAvieNa pucchito- kiM ci aggato jalovari pAsaMsi? teNa bhaNiyaM "Na va" ti| jAhe puNo dUraM gato tAhe puNo pucchati, eteNa bhaNiyaM-kiMci mANusasirappamANaM ghaNaMjaNa-vaNNaM diisti| NAvieNa bhaNiyaM- esa paMcaseladIvaNagassa dhArAe Thito vddrukkho| esA NAvA etassa aheNa jAhitti, eyassa parabhAge jlaavtto| tumaM kiMci saMbalaM ghettuM dakkho houM vaDasAla vilaggejjasi ahaM puNa saha NAvAe jalAvatte gcchiihaami| tumaM puNa jAhe jalaM velAe uattaM bhavati tAhe NagadhArAe NagaM ArubhittA parato paccorubhittA paMcaselayaM dIvaM jattha te abhippeyaM tattha gcchejjsu| aNNe bhaNaMti (tuma ettha vaDarukkhe ArUDho tAva acchasu, jAva u saMjjhAvelAe mahaMtA pakkhiNo AgamiSyaMti pNcseldiivaato| te rAto vasittA pabhAe paMcaselagadIvaM gmissNti| tesiM calaNavilaggo gcchejjsu|) jAva ya so thero evaM kaheti tAva saMpattA vaDarukkhaM nnaavaa| . 'aNaMgaseNo' vddrukkhmaaruuddho| NAviyathero saha NAvAe jalAvatte gto|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana aitesiM doNha pagArANaM annatareNa tAto ditttthaato| tAhi. saMbhaTTho, bhaNio ya Na erasiNe asuiNA deheNa amhe pribhujjaamo| kiMci bAla-tavacaraNaM kAuM NiyANeNa ya ihe uvavajjasu, tAhe saha amhehiM bhoge bhuNjhsi| . __tAhiM ya se sussAdumaMte pattapupphaphale ya datte udagaM c| sIyalacchAyAe paastto| tAhi ya devatAhiM pAsutto ceva karayalapuDe chubhittA caMpAe sabhavaNe kkhitto, vibuddho ya pAsati-sabhavaNaM sayaNaparijaNaM c| ADhatto palaviGa "hAse phaase"| logeNa pucchijjaMto bhaNati-diTTha suyamaNubhUyaM jaM vattaM paMcaselae diive| tassa ya vayaMse NAilo NAma sAvao, so se jiNapaNNattaM dhammaM kaheti- "eyaM krehi| tato sodhammAisu kappesu dIhakAlaThitIo saha vemANiNIhiM uttame bhoge bhuMjihisi, kimetehiM vadhUtehiM vANamaMtarIehiM appkaaldvitiiehiN"| . so taM asaddahaMto sayaNapariyaNaM ca agaNaMto NiyANaM kAu iMgiNimaraNaM pddivjjti| kAlagao. uvavaNNo paMcaselae dIve 'vijjumAlI NAma jakkho', hAsapahAsAhiM saha bhoge bhuMjamANo vihrti| so vi NAilo sAtrago-sAmaNNaM kAuM Aloia-paDikkaMto kAlaM kAuM accutte kappe sAmANito jaato| so vi tatthe vihrti|| aNNayA gaMdIsaravaradIve aTThAhimahimaNimittaM sayaM iMdANittehi appaNa'ppaNo NitogehiM NiuttA devasaMghA milNti| . 'vijjamAli' jakkhassa ya aaujjnniyogo| paDahamaNicchaMto balA ANIto devasaMghassa ya dUratyo AyojjaM vAyaMto, NAiladeveNa dittttho| puvvANurAgeNa tappaDibohaNatyaM ca NAila devo tassa samIvaM gto| tassa ya teyaM asahamANo paDahamaMtare deti| NAiladeveNa pucchitto- maM jANasi tti| vijjumAliNA bhaNiyaM - ko tubbhe sakkAie iMde Na yANai? deveNa bhaNiyaM - parabhavaM pucchami, No devttN| vijjumAliNA bhaNiyaM - "Na jaannmi"| tato deveNa bhaNiyaM - "ahaM te parabhave caMpAe NagarIe vayaMsao AsI NAilo nnaam| tume tayA mama vayaNaMNakayaM teNa appiDDiesu uvavaNNo, taM evaM gae vi jiNappaNIyaM dhamma pddivjjsu| dhammo se kahito, paDivaNNo y| tAhe so vijjumAlI bhaNati - idANiM kiM mayA kAyavvaM?
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta accuyadeveNa bhaNiyaM - bohiNimittaM jiNa-paDimA avatAraNaM krehi| tato vijjumAlI aTThAhiyamahivante gaMtuM cullihimavaMtaM gosIsadArumayaM paDimaM devayANubhAveNa Nivvatteti, rayaNa vicittAbharaNehiM savvAlaMkAravibhUsiyaM kareti, aNNassa ya gosIsacaMdaNadArussa majjhe pakkhivati, ciMteti ya "katthimaM nnivesemi"| ___ ito ya samudde vaNiyassa pavahaNaM duccA puNo gahiyaM Dollati, tassa ya DolAyamANassa chammAsA vttttti| so ya vaNio bhItovviggo dhUvakaDacchayahattho iTThadevayA-NamokkAraparo acchti| vijjumAliNA bhaNiyaM- "bho bho maNuyA ajjaM pabhAe imaM te jANapattaM vItIbhae Nagare kUlaM paavihiti| imaM ca gosIsacaMdaNadAruM, purajaNavayaM udAyaNaM ca rAyANaM meleuM bhaNejjAsi-ettha devAhidevassa paDimaM karejjaha" esA devaannvttii| tao devANubhAveNa, nAvA pattA viiiibhyN| tao vaNio agdhaM ghettuM gao rAyasamIvaM, bhaNiyaM ca teNa "ittha gosIsacaMdaNe devAdhidevassa paDimA kaayvvaa|" savva jahAvattaM vaNieNa raNNo kahiyaM, gao vnnio| raNNA vi puracatuvejje (vaNNe) meleGa akkhiyaM akkhaannyN| saddiA vaNakuTTagA "ittha paDimaM karehi" ti| kate adhivAsaNe baMbhaNehiM bhaNiyaM - devAhidevo baMbhaNo tassa paDimA kIrau, vAhito kuThAro Na vhti| aNNehiM bhaNiyaM - viNhu devaadhidevo| tahAvi taM Na vhti|| evaM khaMda ruddAiyA devayagaNA bhANettA satyANi vAhitANi Na vhti| evaM sNkilissNti| ito ya pabhAvatIe AhAro raNNo uvsaahito| jAhe rAyA tattha'vakkhitto Na gacchattI tAhe pabhavAtIe dAsaceDI visajjitA - gaccha rAyANaM bhaNAhi - velAikkamo vaTTeti, savvamuvasAhiyaM kiNNa bhuMjaha ti? gayA dAsaceDI, sav khiye| tato rAtiNA bhaNiyaM - suhiyAsi, amhaM imeriso kAlo vttttti| paDigayA daasceddii| tAe dAsaceDIe savvaM pabhAvatIe khiyN| tAhe pabhAvatI bhaNati - "aho micchadasaNamohitA devAdhidevaM pi Na munnNti"| tAhe pabhAvatI pahAyA kayakouyamaMgalA sukkilla-vAsa-parihANa-parihayA bali-puppha-dhUva-kaDacchUya-hatthA gtaa| __ tato pabhAvatIe savvaM balimAdikAuM bhaNiyaM - "dehAdhidevo mahAvIravaddhamANasAmI, tassa paDimA kIrau' tti phraahi| vAhito kuhADo, egadhAe ceva duhA jAta, pecchaMti
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana ya puvvaNivvattiyaM savvAlaMkArabhUsiyaM bhagavao paDimaM, sANeu raNNA dharasamIve devAyayaNaM kAuM tattha vitttthyaa| tattha kiNhaguliyA NAma dAsaceDI devayasussUsakAriNI nniuttaa| aTThami-cAuddasIsu pabhAvatI devI bhattirAgeNaM sayameva NaTTovahAraM kreti| . rAyA vi tayANuvattIe murae pvaaeti| aNNayA pabhAvatIe NaTTovahAraM kareMtIe raNNA siracchAyA Na ditttthaa| "uppAu' tti kAuM amaMgula-cittassa raNNo NaTTasamamuravakkhor3A (Na) paDaMti tti ruTThA mahAdevI "avajja" ti kaauN| tato raNNA laviyaM - "No me avajjA, mA rUsasu, imeriso uppAo diTTho, tato citAkulatAe muravakkhoDayANacukko" tti| tato pabhAvatIe laviyaM - jiNasAsaNaM pavvaNNehiM maraNassa Na bheyvvN| aNNayA puNo vi pabhAvatIe NhAyakayakouyAte dAsaceDI vAhittA "devagihapavesA suddhavAsA ANehi" tti bhnniyaa| te ya suddhavAsA ANijjamANA kusuMbharAgarattA iva aMtare saMjAtA uppaaydosenn| pabhAvatIe adAe muhaM NirakkhaMtIe te vatthA pnnaamitaa| tato ruTThA pabhAvatI "devayAyaNaM pavisaMtIe kiM me amaMgalaM karesi tti, kimahaM vAsagharapavesiNi" ti, adAeNaM dAsaceDI saMkhAvatte aahyaa| matA dAsaceDI khnnenn| vatthA vi sAbhAvitA jaataa| pabhAvati ciMteti - "aho me NiravarAhA vi dAsaceDI vAvAtiyA, cirANupAliyaM ca me thUlagapANAivAyavayaM bhaggaM, eso vi me uppAu' tti| tato rAyANaM viNNaveti - "tubmehiM aNuNNAyA pavvajja abbhuvomi| mA aparicittakAmabhogA marAmi' ti| raNNA bhANiyaM - "jati me saddhamme bohehisi" tti| tIe abbhuvagayA NikkhaMtA, chammAsaM saMjamamaNupAlettA AloiyapaDikkaMtA matA uvavanA vemaanniesuN| tato pAsittA puvvaM bhavaM puvvANurAgeNa saMsAravimokkhaNatthaM ca vahahiM vesaMtarehiM raNNo jaiNaM dharma kheti| rAyA vi tAvasabhatto taM No pddivjjeti| tAhe pabhAvatIdeveNaM tAvasaveso kato, pupphaphalodayahattho raNNo samIvagaM gto| atIva egaM ramaNIyaM phalaM raNNe smppiyN| raNNA agghAyaM surabhigaMdhaM ti, AloiyaM
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta . cakkhuNA surUvaM ti, AsAtiyaM ama (ya) rasovamaM ti| raNNA ya pucchitto tAvaso - kattha erisA phalA saMbhavaMti? ito NAidUrAsaNNe tAvasAsame erisA phalA bhvNti| raNNA laviyaM - daMsehi me taM tAvasAsamaM, te ya rukkhaa| tAvaseNa bhaNiyaM - ehi, duyaggA vi ta vyaamo| do vi pyaataa| rAyA ya mauDAtieNa savvAlaMkAravibhUsito gato pecchati ya mehaNiguruM babhUtaM vnnsNddN| tattha paviTTho diTTho tAvasAsamo, tAvasA''same ya pecchati sa dAre patte gaMdhaM divvN| dihite ya maMtemANe NisuNei esa rAyA egAgI Agato savvAlaMkAro mAreuM geNhAmo se aabhrnnN| rAyA bhIto pcchoskkitumaarddho| tAvaseNa ya kUviyaM - dhAha dhAha esa palAto gennh| tAhe savve tAvasA bhisiyagaNe tiyaMtiyakamaMDaluhatthA dhAvitA, haNa haNa geNha geNha mAraha tti bhaNaMtA - raNNo aNumaggato lggaa| rAyA bhIto palAyaMto pecchai - 'egaM mahaMtaM vnnsNddN| suNeti tattha maannusaalaavN| ettha raNaM ti maNNamANo taM vaNasaMDaM pvisti| pecchai ya tattha caMdamiva somaM, kAmadevamiva rUvavaM, rAgakumAramiva suNebatthaM, bahassatiM va savvasatyavisArayaM, bahUNaM samaNANaM sAvagANaM sAvigANa ya ssaraNe sareNaM dhammamakkhAyamANaM smnnN| tattha rAyA gato saraNaM saraNaM bhnnNto| samaNeNa ya laviya - "te Na bhetavvaM" tti| "chuTTosi" tti bhaNitA tAvasA pddigtaa| rAyA vi tesiM vippariNato isi aasttho| dhammo ya se kahito, paDivaNNo ya dhmm| pabhAvatideveNa vi savvaM pddisdhriyN| rAyA appANaM pecchati siMghAsaNattho ceva ciTThAmi, Na kahiM vi gato Agato vA, ciMteti ya kimeyaM ti? pabhAvatideveNa ya AgAsatyeNa bhaNiyaM - savvameyaM mayA tujjha paDibohaNatthaM kayaM, dhamme te avighaM bhavatu, aNNattha vi maM Avatakappe saMbharejjAsi tti lavittA gato pabhAvatI devo|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana savvapurajaNavaesu pAraMpariNaNigghoso Niggato- vItIbhae nagare devAvatAritA paDimA ti / 128 itoya 'gaMdharA' jaNavayAto sAvago pavvaitukAmo savvatitthakarANaM jammaNa-NikkhamaNakevaluppAya- NivvANabhUmIo dag paDiNiyatto pavvayAmi tti| tAhe sutaM 'veyaDDagiriguhAe' risabhAtiyANa titthakarANa savvarayaNavicittiyAto kaNagapaDimAo / sAhU sakA suttA tAo dacchAmi tti tattha gato / tattha devatArAdhaNaM karettA vihADiyAo paDimAo / tattha so sAvato thayathutIhiM thuNaMto ahorattaM nnivsito| tassa NimmalarayaNesu Na mAgamavi lobho jAto / devatA ciMteti - "aho mANusa maluddha" ti / tuTThA devayA, "bUhiM varaM" bhaNaMtI uvaTThitA / tato sAvageNa lAviyaM - "Niyatto haM mANusaesu kAmabhogesu kiM me vareNa kajjaM ti ? "amohaM devatAdaMsaNaM' ti bhaNittA devatA aTThasayaM guliyANaM jahAciMtitamaNorahANaM paNAmeti / tAo gahitAo sAvateNa, tato Niggato / suyaM caNaNa jahA bItibhae Nagare savvAlaMkAravibhUsitA devAvatAritA paDimA / taM dacchAmi ti, tattha gato, vaMditA paDimA / kati vi diNe pajjuvAsAmi tti tattheva devatAyayaNe Thito, to so tattha gilANo jAti / "desito sAvago" kAuM kaNhaguliyAe paDiyarito / tuTTho saavgo| kiM mama pavvatitukAmassa guliyaahiN| esa bhogatthiNI teNa tIse jahAciMtayamaNorahANa aTThasayaM guliyANaM diNNaM, gato saavgo| tato vi kiNhaguliyA viNNA (sa) NatthaM kimeyAo savvaM jahAciMtiyamaNorahAo u Neti jai saccaM to "haM uttattakaNagavaNNA surUvA subhagA ya bhavAmI - ti egA guliyA bhkkhiyaa| tAhe devatA iva kAmarUviNI parAvattiyavesA uttattakaNagavaNNA surUvA subhagA ya jAyA / tato pabhiti jaNo bhAsiumADhatto esa kiNhaguliyA devatANubhAveNa uttattakaNagavaNNA jAyA, iyANiM houM se NAmaM "suviNNaguliya" ttiM taM ca ghusitaM savvajaNavaesu / tato sAsuvaNNaguligA guliga - laddhapaccayA bhogatthiNI egaM guliyaM muhe pakkhiviDaM ciMteti- "pajjoyaNo me rAyA bhattAro bhavijja" tti / bItIbhayAo ujjeNI kila asItimittesu joyaNesu /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta 129 tattha va akamhA rAyasabhAe pajjoyassa aggato purisA kahaM kahaMti- "bItIbhate NaMgare devAvatAriyapaDimAe sussUsakArigA kaNhaguligA devatANubhAveNa suvaNNaguligA jAtA, atIta sohaggalAvannajuttA bahujaNassa patthaNijjA jaataa|" taM suNettA pajjoo tassa gulummAtito dUtaM visajjeti udAyaNassa - "eyaM suvaNNaguliyaM samaM visajjesu" tti| gao dUto, viNNatto udaaynno| udAyaNeNa rudruNa visajjito, assakAriyA'sammANito ya duuto| jahAvattaM dUteNa pajjoyassa khiyN| puNo pajjoeNa rahassito dUto visajjio suvaNNaguliyAe jai saM icchasi vA to'haM rhssiymaagcchaami| tIe bhaNiyaM - jatiM paDimA gacchati to gacchAmi, iyarahA No gcche| gaMtuM dUteNa kahiyaM pjjoyss| tato pajjoto'NalagiriNA hatthirayaNeNa' saNNaddhaNimiyaguDeNa appaparicchaDeNAgato, ahoratteNa patto, paosavelAe paviTThA carA, kahiyaM suvnnnnguliyaate| tattha ya bAlavasaMtakAle lepagamahe vaTTamANe puvvakAritA pajjoeNa lepagapaDimA maMDiyapasAdhitA gItAojjaNigghoseNa rAyabhavaNaM pavesitA devatAvatAriyapaDimAyayaNaM c| bhaviyavvatAe chaleNa ya tammi AyayaNe sA tthvitaa| iyarA devAvatAriyapaDimA kusumo -mAliyagIyavAittaNigghoseNa savvajaNasamakkhe leppagachaleNa NitA suvaNNaguligA y| paDimaM suvaNNaguligaM ca pajjoto hariuM gto| jaM ca rayaNiM'NalagirI vItIbhae Nagare pavesito taM rayaNiM. aMto je gayA te'NalagiriNo gaMdhahatthiNo gaMdheNa AlANakhaMbhaM bhaMtu savve vi luliyA savvajaNassa ya jaayNti| mahAmaMtijaNeNa ya uNNIyaM NUNaM ettha'Nala girI hatthI khaMbhavippaNaTTho Agato, aNNo vA koi vnnhtthii| pabhAeraNNA gvesaaviyN| dittttho'nnlgirissaannimlo| pavattibAhateNakahiyaM-raNNo Agato pajjoto pddigoy| gavesAvitA suvaNNaguliyA yatti, NAyaM tadaTThAAgato Asi tti| raNNA bhaNiyaMpaDimaM gavesahi ti| gvitttthaa| kusumomAliyA ciTThai na va tti, 1. sannaddha sthaapitkvcen|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana devatAvatAriyapaDimAe ya gosIcaMdaNasItANabhAveNa ya kasamA No milaayNti| NhAyapayatotarAyA majjhaNha desakAle devAyayaNaM atigao, pecchatI ya puvvakusume primilaanne| ___raNNA ciMtiyaM - kimesa uppAto, uta aNNA ceva paDima tti? tAhe avaNeuM kusume NirikkhitA, NAyaM haDA pddimaa| ruTTho udAyaNo dUtaM visajjeti, jai te haDA dAsaceDI to haDa NAma, visajjeha me pddimN| gatapaccAgateNa dUteNa kahiyaM udAyaNassa - Na visajjeti pajjoo pddimN| tato udAyaNo dasahiM mauDabaddharAtIsaha savvasAhaNa - baleNa pyaato| kAlo ya gimho vttttti| marujaNavayamuttaraMto ya jalAbhAve savvakhaMdhavAro tatiyAdiNe tisAbhibhUto visnnnno| udAyaNassa raNNo khiyN|| raNNA vi appavahaM ciMtiuM Natthi aNNo uvAto saraNaM vA, Natthi paraM pabhAvatidevo saraNaM ti, pabhAvatidevo saraNaMsi ko| pabhAvatidevassa kayasiMgArassAsaNakaMpo jAo, teNa ohI pauttA, daTThA udAyaNassa raNNo aavttii| tato so Agato turaMto piNaddhakhaM paraM jaladharehiM puvvaM appAtito jaNavao paviralatumArasIyaleNa vaayunnaa| tato pacchA vAlaparikkhitaM va jalaM jaladharehiM mukka sarassa taM ca jalaM devatA-kaya-pukkharaNItie saMThiyaM, devakayapukkharaNi tti abuhajaNeNaM "ti pukkharaM" ti titthaM pvttiyN| tato udAyaNo rAyA gato ujjenni| rohitA ujjennii| bahujaNakkhae vaTTamANe udAyaNeNa pajjoto bhaNio - tujhaM majjha ya viroho| amhe ceva duaggA jujjhAmo, kiM sesajaNavaeNaM mArAvaeiNaM ti| ___ abbhuvagayaM pjjoenn| duaggANa vi dUtae saMcAreNa saMlAvo - kahaM jujjhAmo? kiM rahehiM gaehiM assehiM? ti| __udAyaNeNa laviyaM- jAriso tujjha'Nalagiri hatthI eriso majjha Natthi, tahA tujjha jeNa abhippeyaM teNa jujjhaamo| .. pajjoeNa bhaNiyaM - gaehiM asamANaM tujhaM ti, kallaM rahehiM jujjhAmo ti| dUvaggaNe vi avtttthiyN| vidiyadiNe udAyaNo raheNa uvaTThito, pajjoo'NalagiriNA hatthi - rynnenn| sesakhaMdhAvAro seNNaccaparivAro pecchago ya udAsINo citttthti| udAyaNeNa bhaNiyaM - esa bhaTTapaDivaNNo hato mayA, saMpalaggaM juddhaM, Agato htthii|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta 131 udAyaNeNa cakkabhame cchUDho, causu vi pAyatalesu viddho sarehi, paDio htthii| evaM udAyaNeNa raNe jittA gahio pjjoo| bhaggaM prblN| gahiyA ujjennii| NaTThA suvnnnnguliyaa| paDimA puNa devatAhiTThitA saMcAleuM Na skkitaa| pajjoto ya lalATe suNahapAeNa aNkito| imaM ca se NAmayaM lalATe ceva aMkitaM kNtthaa| udAyaNo sasAhaNeNa paDiNiyatto, pajjoo vi baddho khaMdhAvAre nnijjti| udAyaNo Agao, jAva dasapurodde se' tattha varisAkAlo jaato| dasa vi mauDabaddharAyANo NiveseNa tthito| udAyaNassa uvajemaNAe bhuMjati pjjoto| aNNayA pajjosavaNakAle patte udAyaNo uvavAsI, teNa sUto visjjito| pajjoo ajja gacchasu, kiM te uvasAhijjau ti|| gato sUto, pucchio pjjoo| AsaMkiyaM pjjotss| _ "Na kayAti ahaM pucchio, ajja pucchA ktaa| NUNaM ahaM visasammiseNa bhatteNa ajja maarijjiukaamo| ahavA - kiM me saMdeheNa, eyaM ceva pucchaami|" pajjoeNa pucchio sUto - ajja me kiM pucchijjti| kiM vA haM ajja mArijjiukAmo? sUteNa laviyaM-Na tumaM maarijjsi| rAyA samaNovAsao'jja pajjosavaNAe uvvaasii| to te jaM i8 ajja uvasAhayAmi ti pucchio| tao pajjoteNa laviyaM- "aho sapAvakammeNa vasaNapatteNa pajjosavaNA vi Na NAtA, gaccha kahehi rAiNo udAyaNassa jahA ahaM pi samaNovAsago ajja uvavAsio bhatteNa Na me kjj|" sUteNa gaMtuM udAyaNassa kahiyaM - so vi samaNovAsago ajja Na bhuMjati tti| tAhe udAyaNo bhaNati - samaNovAsageNa me baddheNa ajja sAmAtiya Na sajjhati, Na ya sammaM pajjosaviyaM bhavati, taM gacchAmi samaNovAsagaM baMdhaNAto moemi khAmemi ya sammaM, teNa so moio khAmio ya lalATamaMkacchAya NaTThayA ya sovaNNo se paTTo bddho| tato pabhiti paTTabaddharAyANo jaataa| evaM tAva jati gihiNo vi kayaverA adhikaraNAiM osavaMti, samaNehiM puNa savvapAvaviratehiM suhRtaraM osaveyavvaM ti| sesaM savittharaM jIvaMtasAmiuppatIe vttvv||3186|| -ni0bhaa0cuu0| 1. uddezaH sthAnaM Adezo vA /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana kathA-sArAMza jambUdvIpa meM campA nagarI nivAsI svarNakAra kumAranandI atyanta strI-lolupa thaa| rUpavatI kanyA dikhAI par3ane para dhana dekara usase vivAha kara letA thaa| isa taraha usane pA~ca sau striyoM se vivAha kiyA thaa| manuSyabhoga bhogate hue vaha jIvana yApana kara rahA thaa| idhara paJcazaila nAma ke dvIpa para vidyunmAlI nAmaka yakSa rahatA thaa| hAsA aura prabhAsA usakI do pramukha patniyA~ thiiN| bhoga kI kAmanA se ve vicaraNa kara rahI thIM taba taka kumAranandI dikhAI pdd'aa| kumAranandI ko apanA apratima rUpa dikhAkara ve chipa giiN| mugdha kumAranandI dvArA yAcanA karane para ve prakaTa ho bolI paJcazaila dvIpa Ao aura ve adRzya ho giiN| nAnA prakAra se pralApa karate hue vaha rAjA ke pAsa gyaa| rAja-udghoSaka se usane ghoSaNA karavAyI ki use (anaGgasena ko) paJcazaila dvIpa le jAne vAle ko vaha karor3a mudrA degaa| eka vRddha nAvika taiyAra ho gyaa| anaGgasena usake sAtha nAva para savAra hokara prasthAna kiyaa| dUra jAne para nAvika ne pUchA- kyA jala ke Upara kucha dikhAI de rahA hai| usane kahA- nhiiN| thor3A aura Age jAne para manuSya ke sira ke pramANa kA bahuta kAlA vana dikhAI pdd'aa| nAvika ne batAyA ki dhArA meM sthita yaha paJcazailadvIpa parvata kA vaTavRkSa hai| yaha nAva jaba vaTavRkSa ke nIce pahu~ce taba tuma isakI sAla pakar3akara vRkSa para car3hakara baiThe rhnaa| sAndhyavelA meM bahuta se vizAla pakSI paJcazaila dvIpa se aayegeN| ve rAtri vaTavRkSa para bitAkara prAta:kAla dvIpa lauTa jaayeNge| unake paira pakar3akara tuma vahA~ pahu~ca jaaoge| vRddha yaha batA hI rahA thA ki naukA vaTavRkSa ke pAsa pahu~ca gayI, kumAranandI vRkSa para car3ha gyaa| uparokta rIti se jaba vaha paJcazaila dvIpa pahu~cA, dono yakSa deviyoM ne kahA- isa apavitra zarIra se tuma hamArA bhoga nahIM kara skoge| bAlamaraNa tapa kara nidAnapUrvaka yahA~ utpanna hokara hI hamAre sAtha bhoga kara skoge| deviyoM ne use susvAdu patra-puSpa, phala aura jala diyaa| usake so jAne para una deviyoM ne sote hue hI hatheliyoM para rakhakara use campA nagarI meM usake bhavana meM rakha diyaa| nidrA khulane para AtmIyajanoM ko dekhakara vaha ThagA sA donoM yakSa deviyoM kA nAma lekara pralApa karane lgaa| logoM ke pUchane para kahatA- paJcazaila ke viSaya meM jo vRtta sunA thA usako dekhA aura anubhUta kiyaa| zrAvaka nAgila usakA samavayaska thaa| nAgila ne kahA ki jinaprajJapta dharma kA pAlana karo jisase saudharma Adi kalpoM meM dIrghakAla taka sthita rahakara vaimAnika deviyoM ke sAtha uttama bhoga kara skoge| ina alpa sthiti vAlI vANavyantariyoM ke sAtha bhoga
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta karane se kyA prayojana? phira bhI usane nidAna sahita iGginImaraNa svIkAra kiyaa| kAlAntara meM vaha paJcazaila dvIpa para vidyunmAlI nAmaka yakSa huA aura hAsA-prabhAsA ke sAtha bhoga karate hue vicaraNa karane lgaa| nAgila zrAvaka bhI zramaNa vrata aGgIkAra kara, AlocanA aura pratikramaNa kara samaya vyatIta karate hue acyutakalpa meM sAmAnika deva ke rUpa meM utpanna huaa| kisI samaya nandIzvara dvIpa meM aSTAhnikA kI mahimA ke nimitta sabhI deva ekatrita . hue| samAroha meM devatAoM dvArA vidyunmAlI deva ko paTaha (nagAr3A) bajAne kA dAyitva sauMpA gyaa| anicchuka use balAt lAyA gyaa| paTaha bajAte hue use nAgiladeva ne dekhaa| pUrvajanma ke anurAga ke kAraNa pratibodha dene hetu nAgiladeva usake samIpa Akara pUchA- mujhe jAnate ho| vidyunmAlI ne kahA- Apa zakrAdi indroM ko kauna nahIM jAnatA hai? taba deva ne kahA- isa devatva se bhinna pichale janma ke viSaya meM kahatA huuN| vidyunmAlI ke anabhijJatA prakaTa karane para deva ne kahA ki maiM pUrvabhava meM campA nagarI kA vAsI nAgila thaa| tumane pUrvabhava meM merA kahanA nahIM mAnA isalie alpaRddhivAle devaloka meM utpanna hue ho| vidyunmAlI ne pUchA- mujhe kyA karanA cAhie? acyuta deva ne kahA- bodhi ke nimitta jinapratimA kA avatAraNa kro| vidyunmAlI cullihimavaMta para devatA kI kRpA se jAkara gozIrSacandana kI lakar3I kI pratimA laayaa| use ratnanirmita samasta AbhUSaNoM se vibhUSita kiyA aura gozIrSacandana kI lakar3I kI peTI ke madhya rakha diyA aura vicAra kiyA- ise kahA~ rakhU? __idhara eka vaNik kI naukA samudra-pravAha meM pha~sa gayI aura cha: mAsa taka pha~sI rhii| bhayabhIta aura parezAna vaNik apane iSTa devatA ke namaskAra kI mudrA meM khar3A rhaa| vidyunmAlI ne kahA- Aja prAta: kAla yaha vItibhaya nagara ke taTa para pravAhita hogii| gozIrSacandana kI yaha lakar3I vahA~ ke rAjA udAyana ko bheMTakara isase naye devAdhideva kI pratimA nirmita karAne ke lie khnaa| devakRpA se naukA vItibhaya pattana phuNcii| vaNik ne rAjA ke pAsa jAkara deva ke kathanAnusAra nivedana kiyA aura vRttAnta khaa| rAjA ne bhI nagaravAsiyoM ko ekatra kiyA aura vaNik se jJAta. vRttAnta btaayaa| vaNakuTTaga se pratimA banAne ke lie kahA gyaa| brAhmaNoM ne devAdhideva brahma kI pratimA banAne ke lie khaa| parantu kuThAra se lakar3I nahIM kttii| brAhmaNoM ne kahA- devAdhideva viSNu kI pratimA banAo, phira bhI kuThAra nahIM calI aura isaprakAra skandha, rudrAdi devagaNoM kA nAma lene para bhI jaba zastra kArya nahIM kiyA, sabhI khinna hue| rAnI prabhAvatI ne rAjA ko AhAra ke lie bulaayaa| rAjA ke nahIM Ane para prabhAvatI devI ne dAsI bhejaa| usane rAjA ke vilamba kA kAraNa btaayaa| dAsI se vRttAnta jJAta hone para rAnI ne vicAra kiyA- mithyAdarzana se mohita ye loga devAdhideva se bhI
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana anabhijJa haiN| prabhAvatI snAna kara kautuka maGgalakara, zukla paridhAna dhAraNakara hAtha meM bali, puSpa-dhUpAdi lekara vahA~ gyii| prabhAvatI ne bali Adi saba kRtya kara kahAdevAdhideva mahAvIra varddhamAna svAmI haiM, unakI pratimA kraao| isake bAda kuThAra se eka prahAra meM hI usa lakar3I ke do Tukar3e ho gye| usameM rakhI huI sarvAlaGkArabhUSitA bhagavAn kI pratimA dikhAI pdd'ii| ghara ke samIpa nirmita mandira meM rAjA ne usa mUrti kI pratiSThA kraayii| kRSNagulikA nAmaka dAsI mandira meM sevikA niyukta kI gii| aSTamI aura caturdazI ko prabhAvatI devI bhaktirAga se svayaM hI mUrti kI pUjA karatI thiiN| eka dina pUjA karate samaya rAnI ko rAjA ke sira kI chAyA nahIM dIkha pdd'ii| upadrava kI AzaGkA se bhayabhIta rAnI ne rAjA ko sUcita kiyaa| aura upAya socA ki jinazAsana kI pUjA se maraNa kA bhaya nahIM rahatA hai| eka dina prabhAvatI ne snAna-kautukAdi kriyA ke bAda mandira jAne hetu zuddha vastra lAne kA dAsI ko Adeza diyaa| utpAta-doSa ke kAraNa vastra kusuMbharaMga se lAla ho gyaa| prabhAvatI ne una vastroM ko praNAma kiyA parantu usameM raGga lagA huA dekhakara vaha ruSTa ho gaI aura dAsI para prahAra kiyA, dAsI kI mRtyu ho gyii| niraparAdhinI dAsI ke mara jAne para prabhAvatI pazcAttApa karane lagI ki dIrghakAla se pAlana kiye gaye mere sthUlaprANAtipAtavrata khaNDita ho gye| yahI mujha para utpAta hai| prabhAvatI ne pravrajyA-grahaNa kI AjJA hetu rAjA se vinatI kii| rAjA kI anumati se gRha tyAgakara usane niSkramaNa kiyaa| cha: mAsa taka saMyama kA pAlana kara, AlocanA aura pratikramaNa kara mRtyu ke pazcAt vaimAnika deva ke rUpa meM utpanna huii| rAjA ko dekhakara, pUrvabhava ke anurAga se vaha anya veza dhAraNa kara jainadharma kI prazaMsA karatI hai, tApasa bhakta hone ke kAraNa rAjA usakI bAta svIkAra nahIM karatA thaa| (prabhAvatI) deva ne tapasvI veza dhAraNa kiyaa| puSpaphalAdi ke sAtha rAjA ke samIpa jAkara use eka bahuta hI sundara phala bheMTa kiyaa| vaha phala alaukika, kalpanAtIta aura amRtarasa ke tulya thaa| rAjA ke pUchane para tapasvI ne, nikaTa hI tapasvI ke Azrama meM aise phala utpanna hone kI sUcanA dii| rAjA ne tapasvI-Azrama aura vRkSa dikhAne kA tapasvI se anurodha kiyaa| mukaTa Adi samasta alaGkAroM se vibhUSita ho vahA~ jAne para rAjA ko vanakhaNDa dikhAI pdd'aa| usameM praviSTa hone para Azrama dikhAI pdd'aa| Azrama ke dvAra para rAjA ko aisA AbhAsa huA- mAno koI kaha rahA hai- "yaha rAjA akele hI AyA hai| isakA vadha kara isake samasta alaGkAra grahaNa kara lo| bhayabhIta rAjA pIche haTane lgaa| tapasvI bhI cillAyA- daur3o-daur3o, yaha bhAga rahA hai, ise pkdd'o| taba sabhI tapasvI
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta 135 hAtha meM kamaNDala lekara 'mAro-mAro, pakar3o-pakar3o' kahate hue daudd'e| rAjA bhAgane lgaa| bhayabhIta ho kara bhAgate hue rAjA ko eka vizAla vanakhaNDa dikhAI pdd'aa| usameM manuSyoM kA svara sunAI pdd'aa| usa vanakhaNDa meM praveza karane para rAjA ne candra ke samAna saumya kAmadeva ke samAna saundaryayukta, bRhaspati ke samAna sarvazAstra vizArada, bahuta se zramaNoM, zrAvakoM, zrAvikAoM ke samakSa, dharma kA pravacana karate hue eka zramaNa ko dekhaa| rAjA 'zaraNa-zaraNa' cillAte hue vahA~ gyaa| zramaNa ne kahA- bhayabhIta mata ho / diye gaye' yaha kahate hue tapasvI bhI calA gayA, rAjA bhI Azvasta ho gyaa| zramaNa se dharma pravacana sunakara rAjA ne jina dharma svIkAra kara liyaa| parantu yathArtha meM rAjA apane siMhAsana para hI baiThA thA, vaha kahIM gayA hI nahIM thaa| usane socA- yaha kyA hai? AkAzasthita (prabhAvatI) deva ne batAyA, yaha saba (camatkAra) maiMne tujhe pratibodha dene ke lie kiyA thaa| 'tumhArA dharma nirvighna ho' yaha kahakara deva antardhyAna ho gye| samasta nagaravAsiyoM ke madhya ghoSaNA huI, vItibhaya nagara meM deva dvArA avatIrNa pratimA hai| gAndhAra janapadavAsI eka zrAvaka ne saGkalpa kiyA ki sabhI tIrthaGkaroM ke paJcakalyANakoM-janma, niSkramaNa, kaivalyaprApti, nirvANabhUmiyoM Adi kA darzana karane ke pazcAt pravrajyA grahaNa kruuNgaa| yAtrA ke daurAna usane vaitADhya giri kI guphA meM vartamAna RSabhAdi tIrthaGkaroM kI ratnanirmita svarNa-pratimAoM ke viSaya meM eka sAdhu ke mukha se sunaa| ata: darzana kI icchA se vahA~ gyaa| stava evaM stutiyoM se stavana karate hue, ahorAtra nivAsa karate hue usake mana meM ratnoM ke prati thor3A bhI lobha nahIM huaa| usake nirlobha se tuSTa ho pratyakSa hokara deva ne usase vara mA~gane ke lie khaa| taba zrAvaka ne kahA- bhoga se nivRtta mujhe varadAna se kyA prayojana? 'moharahita devatva kA darzana hai', yaha kahakara devatA ne yathAcintita manorathoM ko pUrNa karane vAlI ATha sau gulikAyeM pradAna kii| phira zrAvaka vItibhaya nagara meM vidyamAna deva dvArA avatArita samasta alaGkAroM se vibhUSita pratimA ke viSaya meM sunakara, usake darzanArtha vahA~ gyaa| pratimArAdhana ke lie kucha dina taka mandira meM rukA aura bImAra par3a gyaa| pravrajyAbhilASI mere lie ye gulikAyeM niSprayojana haiM- yaha socakara usane gulikAyeM mandira kI dAsI kRSNagulikA ko de dI aura vahA~ se prasthAna kiyaa| kRSNagulikA ne gulikAoM kI zakti-parIkSA ke lie yaha saGkalpa kara eka gulikA khA liyA ki maiM udAtta kanakavarNA, sundara rUpa vAlI aura aizvaryavAlI ho jaauuN| usase vaha devatA ke samAna kAmarUpavAlI, parAvartita vezavAlI, udAtta kanakavarNavAlI, sundara rUpa vAlI aura subhagA ho gyii| logoM meM carcA hone lagI ki devatAoM kI
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana kRpA se kRSNagulikA kanakavarNA ho gyii| isakA nAma svarNagulikA honA cAhie aura vaha isI nAma se prasiddha ho gayI / gulikA kI alaukika zakti ke prati vizvAsa utpanna ho jAne para usane eka gulikA mukha meM rakhakara kAmanA kI ki pradyota rAjA mere pati hoN| vItibhaya se ujjayinI assI yojana (320kosa) dUra hone para bhI akasmAt rAjasabhA meM rAjA pradyota ke sammukha eka puruSa yaha kathA kahane lagA -- vItibhaya nagara meM devatA dvArA avatArita pratimA kI sevikA kRSNagulikA devakRpA se svarNagulikA ho gaI hai| atyadhika saubhAgya tathA lAvaNya se yukta vaha bahuta se logoM dvArA pArthita kI jAne lagI hai| vArtA sunakara pradyota ne svarNagulikA ko pAne hetu udAyana ke pAsa dUta bhejA ki ise svarNagulikA ke sAtha vApasa kro| dUta ke pahu~cane para udAyana ne yathocita satkAra nahIM kiyaa| apane prastAva kA anukUla uttara na milane para pradyota ne yuddhadUta bhejA ki yadi svarNagulikA nahIM bhejoge to yuddhArtha A rahA huuN| vaha dUta svarNagulikA se bhI milaa| usane kahA yadi pratimA vahA~ jAyegI tabhI maiM jAU~gI, anyathA nahIM jaauuNgii| dUta ke lauTa Ane para pradyota apane hAthI - ratna analagiri para savAra hokara yuddha ke lie susajjita ho, kavaca dhAraNa kara gupta rUpa se pradoSavelA meM nagara meM praviSTa huA / vahA~ vasanta kAla meM kRtrima pratimA nirmita karavAkara, use sajAkara uccasvara meM gIta gAte hue devatAvatArita pratimA lAne ke lie rAjabhavana meM nirmita mandira meM praviSTa huaa| chala se kRtrima pratimA ko mandira meM sthApita kiyA aura devatAvatArita pratimA kA haraNakara pradyota calA gyaa| jisa rAta analagiri vItibhaya nagara meM praviSTa huA, gandhahasti ke gandha se usake praveza ke viSaya meM logoM ko jJAta ho gyaa| mahAmantrI ne vicAra kiyA-- nizcaya hI analagiri hAthI-stambha naSTa kara AyA huA hai athavA dUsarA koI vanahastI AyA huA hai| prAtaH kAla analagiri ke Ane ke lakSaNa dikhAI pdd'e| rAjA ko batAyA gayA ki pradyota Akara vApasa calA gyaa| svarNagulikA kI khoja karavAne para jJAta huA ki usake nimitta hI pradyota AyA thaa| mandira meM vidyamAna pratimA kI satyatA kI parakha ke lie ki yaha devatAvatArita pratimA hai yA usakI pratimUrti, usa para puSpa rakhe gaye / mUla pratimA ke gozIrSacandana kI zItalatA ke prabhAva se puSpa malina nahIM hote th| rAjA snAna karane ke pazcAt madhyAhna meM devAyatana gaye aura pUrva kusumoM ko mlAna huA dekhakara rAjA ne jAna liyA -- mUla pratimA kA haraNa ho gayA hai| krodhita udAyana ne caNDapradyota ke pAsa dUta bhejA ki dAsI ko bhale hI hara le gaye kintu pratimA vApasa bheja do| caNDapradyota kI ora se sakArAtmaka uttara na milane para udAyana ne samasta sAdhanoM evaM senAoM ke sAtha prasthAna kiyA / grISma kA samaya hone se maru janapada meM
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta 137 yAtrA karate hue jalAbhAva se samasta senA pyAsa se vyAkula ho gyii| samasyA ke nivAraNa ke lie udAyana rAjA ne prabhAvatI deva kI ArAdhanA kii| deva ke zAsana meM kampa utpanna huaa| deva dvArA avadhijJAna kA prayoga karane para udAyana rAjA kI AkRtti dikhAI pdd'ii| deva ne turanta Akara bAdaloM se jalavarSA karavAyI jisase devatA dvArA nirmita puSkara meM jala ekatra ho gyaa| isa devakRta puSkara ko hI ajJAnI loga puSkaratIrtha kahane lge| ujjayinI pahu~cakara udAyana rAjA ne pradyota ko ghera liyA aura adhisaMkhya logoM kI upasthiti meM usase kahA- tumase hamArA virodha hai| hama donoM hI yuddha kareMge, zeSa janoM ko maravAne se kyA? pradyota ne ise svIkAra kara liyaa| bAda meM dUta ke mAdhyama se sandeza bhijavAyA ki kisa prakAra yuddha kareMge- rathoM se, hAthiyoM se yA azvoM se| udAyana ne kahA tumhAre hAthI analagiri jaisA uttama hAthI mere pAsa nahIM hai, taba bhI tujhe jo abhISTa hai usase yuddha kro| pradyota ne kahA- ratha se yuddha kregeN| nizcita dina udAyana ratha para upasthita huA jabaki pradyota analagiri hAthI-ratna ke saath| zeSa senApati evaM sainyasamUha darzaka mAtra thA, taTastha thaa| yuddha Arambha hone para udAyana ne hAthI ke cAroM pairoM ko bIMdha diyaa| hAthI gira par3A, ujjayinI para udAyana kA adhikAra ho gyaa| svarNagulikA bhAga gii| devatAdhiSThita pratimA ko puna: vahA~ se lAnA sambhava nahIM huaa| pradyota ke lalATa para "dAsIpati" yaha nAma aGkita karavAyA gyaa| udAyana senA sahita lauTa AyA, pradyota bhI bandI banAkara lAyA gyaa| udAyana ke vApasa Ate-Ate varSAkAla A gyaa| paryuSaNa parva Arambha hone para udAyana ne dUta dvArA pradyota se pUchavAyA ki ve kyA AhAra grahaNa kreNge| dUta dvArA apratyAzita rUpa se pUchane para pradyota AzaGkita ho gayA ki prANa kA khatarA hai| dUta ne zaGkA-nivAraNa kiyA ki zramaNopAsaka rAjA Aja paryuSaNA kA upavAsa rakhate haiM isalie tumheM icchita AhAra pradAna kreNge| pradyota ko duHkha huA ki pApakarma yukta hone ke kAraNa paryuSaNa kA Agamana bhI nahIM jAna paayaa| usane udAyana se kahalavAyA ki vaha bhI zramaNopAsaka hai aura Aja AhAra nahIM grahaNa kregaa| taba udAyana ne kahA- zramaNopAsaka ko bandI banAne se merA sAmAyika zuddha nahIM hogA aura na hI samyak paryuzamana hogaa| isalie zramaNopAsaka ko bandhana se mukta karatA hU~ aura samyak kSamApaNA kruuNgaa| usane pradyota ko mukta kara diyA aura lalATa para jo aGkita thA usa para svarNapaTTa bA~dha diyaa| usake bAda se vaha 'paTTabaddha' rAjA ke rUpa meM prakhyAta ho gyaa| isaprakAra yadi gRhastha bhI vairavaza kiye gaye pApoM kA upazamana karate haiM to punaH sarvapApa se virata zramaNoM ko to acchI prakAra se upazamana karanA caahie|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana 3. bhRtya dramaka -vRttAnta khaddhA''dANiyagehe pAyasa dahaNa ceddruuvaaii| piyaro bhAsaNa khIre jAiya laddhe ya teNA u||97|| pAyasaharaNaM chattA paccAgaya damaga asiyae sIsaM / bhAuya seNAvati khiMsaNA ya saraNAgato jtth||98|| -da0ni01 ego damao paccaMtagAmavAsI teNa saratakAle ceDarUvehiM jAijjaMteNa duddhaM maggiuNa pAyaso rkho| tatya coraseNA pddiyaa| tehiM viloliy| so ya pAyaso satthAlIto harito tennehi| so ya aDavIto taNaM luNiUNa ajja tehiM saMmaM pAyasaM bhokkhAmIti jAva iMtassa ceDarUvehiM rUyamANehi siTTha, koSeNa gaMtuM tesiM corANa vakkheveNaM seNAvaissa asiyaeNasIsaM chiNdiuunnnnttttho| te ya corAhayaseNAvatiyA nntttthaa| tehiM gaMtUNa paliMtassa Daharao bhAyA seNAvatI abhisito| tAhe tAo mAtA bhaibhaiNIotaMbhaNaMti, tumha ahaMvariyaM amAreUNa icchasi seNAvaittaNaM kAuM? teNa gaMtUNa so ANito damago jIvagajho vraao| tesiM puraoNigaliyaMbaMdhiUNa bhaNitoSaguMgahAya bhaNai, katya? AhaNAmi sareNa bhAimAragA?, teNa bhaNiyaM-jatya saraNAgayA vijjhNti| teNa ciMtiUNa bhaNiyaM-kaiyAvi no saraNAgatA AhammaMti, tAhe so pUeUNa visjjito| jati tAva teNa dhammaM ayANamANeNa mukko, kimaMga puNa sAdhuNA paralogabhIteNa anbhuvagatassa sammaM sahitavvaM khmiyvv|| -d0cuu0| khaddhiM AdANiM jesu gihesu khaddhAdANIyagihA - IzvaragRhA ityrthH| tesu khaddhAdANIyagihesu, khaNakAle pAyaso nnvgpysaahito| taM daTuM damagaceDA damago-darido tassa puttabhaMDA ityarthaH pitaraM obhAsaMti- "amha vi pAyasa dehi" tti bhaNito teNa gAme duddhataMdule ohAriUNasamappiyaM bhAriyAe- "pAyasamuvasAhehi" tti| so ya paccaMtagAmo, tattha coraseNA paDitA, te ya gAmaM viluliumaaddhttaa| tassa damagassa so ya pAyaso saha thAlIe hddo| taM belaM so damagochetaM gto| so ya chetAto taNaM luNiUNaM Agato, taM ciMteti- "ajja ceDarUvehiM samaM bhokkhemi" tti dharaMgaNapattassa ceDarUvehiM kahitaM tato "bappa", tti bhaNaMtehi so ya pAyaso hddo| so taNapUliyaM chaDDeUNa gato kohAbhibhUto, pecchati seNAhivassa purato pAyasathAliyaM tthviyN| te corA puNo gAmaM paviTThA, egAgI seNAhivo citttthi| teNa ya damageNa asieNa
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 139 dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta sIsaM chiNNaM seNAvatissa NaTTho dmgo| te ya corA haNNAyagA nntttthaa| tehiM ya gatehiM mayakiccaM kAuM tassa Daharatarato bhAyA so seNAhivo abhisitto| tassa mAyabhagiNIbhAujjAiyAto a khiMsaMti- "tumaM bhAovaratie jIvaMte acchati seNAhivattaM kAuM, ghiratyU te jiiviyss| so amirasaNa gato gahito - damago jIvagejjho, ANito nigaDiyaveDhigo sayaNamajjhagato AsaNaTThito vaNagaM gahAya bhaNati-are are bhAtiveriyA, kattha te AhaNAmi tti| damageNa bhaNiyaM "jattha saraNAgatA paharijjaMti tattha paharAhiM' tti| evaM bhaNite sayaM ciMteti- "saraNAgayA No phrijjti|' tAhe so mAumagiNIsayaNANaM ca muhaM nnirikkhti| tehiM ti bhaNito- "No saraNAgayassa paharijjati", tAhe so teNa pueUNa mukko| jati tA teNa so dhammaM ajANamANeNa mukko, kimaM Nu puNa sAhuNA prlogbhiitenn| abbhuvayavacchalleNa abbhuvagayassa sammaM Na sahiyavvaM? khamiyavvaM ti| iyANiM "kasAya" tti daarN| tesiMcaukkaNikkhevo jahAvaTThANe kohocauvvidho udagarAisamAovAluArAisamANo puDhavIrAisamANo pavvayagarAisamANe daarN| - ni0bhaa0cuu0| kathA-sArAMza'2 dramaka nAmaka naukara kA putra, svAmI ke ghara meM banA kSIrAna dekhakara, use mA~gane lgaa| naukara gA~va meM se dUdha aura cAvala mA~gakara lAyA aura patnI ko kSIrAna banAne ke lie khaa| nikaTa ke gA~va meM ThaharA huA coroM kA dala gA~va lUTane ke lie AyA aura usa garIba ke ghara se kSIrAna se bharI thAlI uThA le gyaa| usa samaya vaha naukara kheta para gayA huA thaa| kheta se tRNa kATakara lauTate samaya vaha yaha socate hue ghara AyA ki Aja bacce ke sAtha kSIrAna khaauuNgaa| bacce ne kSIrAna kI corI ke bAre meM btaayaa| dramaka tRNa-pUla rakhakara krodha se bharakara claa| coroM ke senApati ke sAmane kSIrAna kI thAlI dekhA, senApati akelA thaa| cora dubArA gA~va meM cale gaye the| dramaka ne talavAra se usakA sira kATa liyaa| senApati kA vadha ho jAne se cora bhI bhAga gye| senApati kA choTA bhAI nayA senApati bnaa| senApati kI mA~, bahana aura bhAbhI usakI nindA karatI thIM- bhAI ke vairI ke jIvita rahane para tumhAre senApatitva ko dhikkAra hai| senApati krodha meM bharakara gayA aura dramaka ko jIvita pakar3akara laayaa| usane dramaka se pUchA- he! he! bhrAtRvairI! kisa astra se tumheM maaruuN| dramaka ne uttara
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana diyA- jisase zaraNAgata para prahAra karate haiM usase prahAra kro| dramaka ke isa uttara para vaha socane lagA- zaraNAgata para prahAra nahIM kiyA jAtA hai aura usane dramaka ko mukta kara diyaa| ___ yadi dharma ke usa ajJAnI ne bhI mukta kara diyA to puna: paraloka se bhayabhIta vAtsalya ke jAnakAra kyoM nahIM samyaktva kA pAlana kregeN| 4. krodha kaSAya viSayaka maruka dRSTAnta avahaMta goNa marue cauNha vappANa ukkaro uvriN| choDhuM mae suvaTThA'tikove No demo pacchittaM / / 103 / / - d0ni013|| ettha eseva dmgo| adhavA - ego marugo, tassa ikko billo| so ya taM gahAya keyAre haleNa vAhemi tti gto| so ya parissaMto paDito, Na tarati uttheuN| tAhe teNa dhijjAtieNa haNaMteNa tassa uvari tuttago bhaggo, tahAvi Na utttthiit| aNNakaTThAbhAve leTThaehiM haNiumAraddho, egakeyAralejhuehi, tahAvi Nohito, evaM cauNha keyArANa ukkeraNa Ahato, No udvito| to teNa leTupuJjo kato, mao so gonno| ___ tAhe so baMbhaNo govajjhavisohaNatthaM dhijjaatiyaannmuvtttthito| teNa jahAvattaM kahiyaM, bhaNiyaM ca teNa - ajja vi tassovariM me koho Na phittttti| tAhe so dhijjAtiehiM bhaNio - tumaM atikkohI, Natthi te suddhI, Na te pacchitaM demo, savvalogeNa vajjito so'silogapaDito jaato| ___ evaM sAhuNA eriso kovo Na kaayvvo| aha karejja to udagarAtIsamANeNa bhviyvvN| jo puNa pakkhiya- cAummAsiya-saMvacchariesu Na uvasamati tassa vivego kAyavvo, jahA dhijjaatiyss| - ni0bhaa0cuu0| kathA-sArAMza maruka nAmaka vyakti ke pAsa eka baila thaa| vaha use jotane ke lie kheta para le gyaa| jotate-jotate baila thakakara gira par3A aura uTha na skaa| taba maruka ne use itanA mArA ki mArate-mArate pairA yA cAbuka TUTa gayA, taba bhI baila nahIM utthaa| eka
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniryukti meM iGgita dRSTAnta kyArI ke DheloM se mArA, phira bhI nahIM utthaa| cAra kyAriyoM ke Dhera se mArA, phira bhI nahIM utthaa| taba usane baila para DheloM kA Dhera kara diyA aura baila mara gyaa| 141 govadhajanita pApa kI vizuddhi ke lie vaha maruka kisI brAhmaNa ke pAsa gyaa| sArI bAta batAkara usane anta meM kahA ki Aja bhI baila ke Upara merA krodha zAnta nahIM huaa| brAhmaNa ne kahA- tuma atikrodhI ho, tumhArI zuddhi nahIM hai, tumheM prAyazcitta nahIM dU~gA / isaprakAra sAdhu ko bhI krodha nahIM karanA caahie| yadi krodha utpanna bhI ho to vaha jala meM par3I lakIra ke samAna ho / jo krodha puna: eka pakSa meM, cAturmAsa meM aura varSa meM upazAnta na ho use viveka dvArA zAnta karanA cAhie / 5. mAna kaSAya viSayaka atyahaGkAriNI bhaTTA dRSTAnta vaNidhUyA'cvaMkAriya bhaTTA aTThasuyamaggao jAyA / varaga paDiseha sacive, aNuyattIha payANaM ca / / 104 / / viciMta vigAlapaDicchaNA ya dAraM na demi nivakahaNA / khiMsA Nisi niggamaNaM corA seNAvaI gahaNaM / / 105 / / necchai jalUgavejjagagahaNa tammi ya aNicchamANammi / gAhAvai jalUgA dhaNabhAuga kahaNa moyaNayA / / 106 / / sayaguNasahassa pAgaM, vaNabhesajjaM vatIsu jAyaNatA / tikkhutta dAsIbhiMdaNa Na ya kova sayaM padANaM ca / / 107 / / - - da0ni0 15 // dAraM / sA Na ughADeti / tAhe teNa ciraM acchiUNa bhaNiyA- mA tumaM ceva sAmiNI hojjaahi| sA dAraM ugghADeUNa aDavihuttA mANeNa gtaa| corehiM ghettuM coraseNAvatissa uvaNItA / teNa bhaNitA mahilA mama hohitti / sA Necchati teNa valAmoDie Na gehaMti / tehiM jalogavejjasa hatthe vikkItA / teNavi bhaNitA mama mahilA hohitti / sA cchati roseNa jalogAo paDicchasutti bhaNitA / sA tattha NavaNIteNaM makkhiyA jogAo giti / taM asarisaM kareti / Na ya ichati / annarUvalAvaNNA jaataa| bhAuteNa ya maggamANe paccabhinnA yA moeuNa nItA vamaNe vireaNehi ya puNa NavIkAUNa amacceNa netAvitA tIse ya tellaM satasahassapAgaM pakkaM taM ca sAdhuNA maggitaM / tAe dAsI saMdiTThA ANehi, tAe ANaMtIe bhAyaNaM bhinnaM, evaM tinnivArebhiNNaNi, Naya ruThThA tisu satasahassesu viNaTTesu / cautya vArA appaNA uThThetuM dinnaM / jati tAva tAe merusarisovamo mANo nihato kiMmaMga puNa sAdhuNA, nihaNiyavvo ceva / - da0cU0 /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana 'khitipatiTThiya' nngrN| 'jiyasattU' raayaa| 'dhAriNI' devii| 'subuddhI' scivo| tattha Nagare 'dhaNo' NAma setttthii| tassa 'bhaddA' bhaariyaa| tassa ya dhUyA bhttttaa| sA ya mAupiyabhAuyANa ya uvaatiyslyddhaa| mAyapitIhi ya savvapariyaNo bhaNNati - "esA jaM kareu Na keNa ti kiMciccaMkAreyavvaM' ti| tAhe logeNa se kayaM NAma accNkaariybhttttaa| sA ya atIvarUvavatI, bahusu vaNiyakulesu vrijjti| dhaNo ya seTThI bhaNati - jo eyaM Na caMkArehiti tassesA dijjihiti tti| evaM varage pddiseheti| . aNNayA saciveNa vritaa| dhaNeNa bhaNiyaM - jai Na kiMci vi avarAhe caMkArehisi to te pycchaamo| teNa ya pddisuyN| tassa dinnnnaa| bhAriyA jaataa| so ya Na cNkaareti| so ya amacco rAtIte jAme gate rAyakajjANi samANeuM aagcchti| sA taM diNe diNe khiMsati savelAe nnaagcchsitti| tato savelAe etumaaddhtto| aNNayA raNNo ciMtA jAtA - kimesa maMtI savelAe gacchati tti| raNNo aNNehiM kahiyaM - esa bhAriyAe ANAbhaMga na kareti tti| aNNayA raNNA bhaNiyaM - imaM erisaM tArisaM ca kajjaM ca savelAe tume Na gNtvvN| so osuabhUto vi rAyANuattIe tthito| sA ya ruTThA vAraM badheuM tthitaa| amacco Agato ussare, "dAramugghADehi" tiM bahaM bhaNitA vi jAhe Na ugghADeti tAhe teNa ciraM acchiUNa bhaNitA- "tumaM ceva sAmiNI hojjAsi tti aho me Alo aNgiikto|" tAhe sA "ahamAlo' ti bhaNiyA dAramugghADeuM piyagharaM gtaa| savvAlaMkAravibhUsitA aMtarA corehiM ghitaa| teNa sA bhaNitA- mama mahilA hohi tti| so taM balA Na bhuMjati, sA vi taM nnecchti| tAhe teNa vi sA jallagavejjassa hatthe vikkiitaa| tIse savvAlakAraM ghettuM corehiM seNAvatissa uvnniitaa| teNa vi sA bhaNitA - mama bhajjA bhavAhi ti| taM pi aNicchaMtIe teNa vi rusieNa bhaNitA- "vaNaM' -pANIyaM, tAto jalUgA geNhAhi" ti| sA appANaM NavaNIeNa makkheuM jalamavagAhati, evaM jalUgAto gennhti| sA taM aNaNurUvaM kamma kareti Na ya sIlabhaMgaM icchti| sA teNa ruhirasAveNa virUvalAvaNNA jaayaa| ito ya tassa bhAyA dUyakicceNa tatthAgato, teNa sA aNusarisa tti kAuM pucchitA, tIe kahiyaM, teNa davveNa moyAviyA ANiyA y| vamaNavireyaNehiM puNa NavasarIrA jaataa| amacceNaya paccANeuM gharamANiyA svvsaaminniitthviyaa| tAe sokohapurassarassa mANassa
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta 143 dosaM daTuM abhiggaho gahito- "Na me koho mANo vA kaayvvo||3194||3195| / 3196 / / tassa ghare sayasahassapAgaM tellamatthi, taM ca sAhuNA vaNasaMrohaNatthaM osaDhaM mggiyN| tAe ya dAsaceDI ANattA, "ANehi' tti| tAe ANaMtIe sahatelleNa egaM bhAyaNaM bhinnnnN| evaM tiNNi bhAyaNANi bhinnnnaanni| Na ya sA rutttthaa| tisu ya sayasahassesu viNaDhesu cautthavArAe appaNA uTheUNaM dinnnnN| jai tAe koipurassaro merusariso mANe Nijjito to sAhuNA suTutaraM NihaMtavvo iti||3197|| - ni0 bhaa0cuu0| kathA-sArAMza kSitipratiSThita nagara meM jitazatru rAjA thA, dhAriNI devI usakI rAnI aura subuddhi usakA mantrI thaa| vahA~ dhana nAmaka zreSThI thA, bhaTTA usakI putrI thii| mAtA-pitA ne saba parijanoM se kaha diyA thA, bhaTTA jo bhI kare, use rokA na jAya, isalie usakA nAma 'accaMkAriya' bhaTTA pdd'aa| vaha atyanta rUpavatI thii| bahuta se vaNikparivAroM ne usakA varaNa karanA caahaa| dhanazreSThi unase kahatA thA ki jo ise icchAnusAra kArya karane se manA nahIM karegA use hI yaha dI jAyagI, isaprakAra vaha varaNa karane vAloM kA prastAva asvIkAra kara detaa| anta meM eka mantrI ne bhaTTA kA varaNa kiyaa| dhana ne usase kahA- yadi aparAdha karane para bhI manA nahIM karoge, taba duuNgaa| mantrI dvArA zarta mAna lene para bhaTTA use pradAna kara dI gii| kucha bhI karane para vaha use rokatA nahIM thaa| __vaha amAtya rAjakAryavaza vilamba se ghara lauTatA thA, isase bhaTTA pratidina ruSTa hotI thii| taba vaha samaya se ghara Ane lgaa| rAjA ko dUsaroM se jJAta huA ki yaha patnI kI AjJA kA ullaGghana nahIM karatA hai| eka dina Avazyaka kAryavaza rAjA ne roka liyaa| anicchA hote hue bhI use rukanA pdd'aa| atyanta ruSTa ho bhaTTA ne daravAjA banda kara liyaa| ghara Akara amAtya ne daravAjA khulavAne kA bahuta prayAsa kiyA phira bhI jaba bhaTTA ne nahIM kholA taba mantrI ne kahA- tuma hI svAminI bano, maiM jAtA huuN| ruSTa ho vaha dvAra kholakara pitA ke ghara kI ora cala pdd'ii| saba alaGkAroM se vibhUSita hone ke kAraNa coroM ne rAste meM pakar3akara usake saba alaGkAra lUTa liye aura use senApati ke pAsa laaye| senApati ne use apanI patnI banAnA cAhA para vaha use nahIM cAhatI thii| usane balapavUka bhoga nahIM kiyA, aura use jalUka vaidya ke hAtha
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana beca diyaa| vaidya ne bhI use apanI patnI banAnA caahaa| bhaTTA usakI bhI patnI banane ke lie sahamata nahIM huii| bhaTTA krodha meM jalUka ke pratikUla vacana bolatI aura usakI icchA ke viparIta kArya karatI thii| vaha zIlabhaGga nahIM karanA cAhatA thaa| bhaTTA raktasrAva ke kAraNa kurUpa ho gii| idhara usakA bhAI kAryavaza vahA~ AyA aura dhana dekara use chur3A laayaa| vamana aura virecana dvArA puna: use rUpavatI banAkara mantrI ke pAsa bhejaa| svIkAra kara amAtya use ghara laayaa| ___ bhaTTA ne krodha parassara mAna kA doSa dekhakara abhigraha kiyA maiM mAna athavA krodha kabhI nahIM kruuNgii| 6. mAyA kaSAya viSayaka pANDurAryA dRSTAnta pAsatthi paMDarajjA pariNa gurumUla NAya abhiogaa| pucchati ca paDikkamaNe, puvamAsA cautthammi / / 108 / / apaDikkama sohamme abhiogA devi skktosrnnN| hatthiNi vAyaNisaggo gotamapucchA ya vAgaraNaM / / 109 / / - dshaa0ni01|| mAyAe paMDarajjA nAma sAdhuNIsA vijjAsiddhA aabhioggaannibhuunnijaannti| jaNo se paNayakarasiro acchti| sA aNNadA kadApi AyariyaM bhaNa ti bhattaM paccakkhAveha, tAhe guruhiMsavva chaDDAvitA pcckkhaatN| tAhesa bhatte pcckkhaate|| egANiyA acchati, Na koi taM ADhAti tAhe tAe vijjAe AvAhito jaNo AgaMtumAraddho puSphagaMdhANi dhittuunn| AyariehiM dovi pucchitA vaggA bhaNaMti-Na yaannaamo| sA pucchitA bhaNati-AmaMmae vijjAe ktN| tehiM bhnnitN-vosir| tAe vosaSTuM, dvito logo aagNtuN| sA puNo egAgI puNo AvAhitaM siddhaM ca tatiyaM aNAloituM kAlagatA sodhamme kappe erAvaNassa aggamahisI jAtA tAhe AgaMtUNa bhagavato purato ThiccA hathiNI houM mahatA saddeNa vAukkAyaM kreti| pucchA uhitA vAgarito bhagavatA puvvabhavo se| aNNovi kopi sAdhU sAdhUNI vA mA evaM kaahiti| sovi erisaM pAvihitti mattiteNa vA taM kreti| tamhA mAyA Na kaayvvaa| lobhe luddhaNaMdo kAlaitto jeNa appaNo pAdA bhaggA, tamhA lobho Na kaatvyo| - d00| NANAtitiyassa pAse ThitA pAsatthI, sarIrovakaraNaba (pA) usANiccaM sukkillavAsapariharitA viciTThai tti| logeNa se NAmaM 'kayaM paMDarajja' tti| .. sA ya vijjA-maMta-vasIkaraNuccATaNakoDaesu ya kusalA jaNesu pujjti|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta jaNo ya se paNayasiro kayaMjalito citttthti| addhavayAtikkaMtA veraggamuvagatA guruM viNNaveti - "AloyaNaM payacchAmi' tti| Aloie puNo viNNaveti - "Na dIhaM kAlaM pavajjaM kAuM smtthaa'| . tAhe guruhiM appaM kAlaM parikammavettA vijjAmaMtAdiyaM savvaM chaDDAvettA "pariNNa" ttiaNasaNagaM pcckkhaayN| AyariehiM ubhayavaggo vi vArito Na logassa kheyvvN| tAhe sA bhatte paccakkhAte jahA puvvaM bahujaNaparivuDA acchittA iyANiM na tahA acchati, appasAhusAhuNiparivArA citttthi| tAhe se aratI kjjti| tato tAe logavasIkaraNavijjA mnnsaaaavaahitaa| tAhe jaNo pupphadhUvagaMdhahattho alaMkitavibhUsito vNdvdehi| ubhayavaggo pucchito - kiM te jaNassa akkhAyaM? te bhaNaMti - "Na va" ti| sA pucchittA bhaNati - mama vijjAe abhioiyaM eti| guruhiM bhaNitA - "Na vaTTati' tti| tAhe pddikkNtaa| sayaM Thito logo aagNtu| evaM tao vArA samma paDikkaMtA, cautthAvarAte pucchitANa sammamAuTTA bhaNati ya- puvvbbhaasaahunnaaaagcchNti||3198|| aNAloeu kAlagatA sohamme erAvaNassa aggamahisI jaataa| tAhe sA bhagavato vaddhamANassa samosaraNe AgattA, dhammakahAvasANe hatthiNirUvaM kAuM bhagavato purato ThiccA mahatAsaddeNa vAtaM kammaM kreti| tAhe bhagavaM goyamo jANagapucchaM pucchti| bhagavayA puvvabhavo se vaagrito| mA aNNo vi ko ti sAhu sAhuNI vA mAyaM kAhiti, teNeyAe vAyakammaM kataM, bhagavatA vaagriyN| tamhA erisI mAyA duraMtA Na kaayvvaa| -ni0bhaa0cuu0| kathA-sArAMza pANDurAryA nAmaka eka zithilAcAriNI sAdhvI thii| vaha pIta saMvalita zukla vastroM se sadA susajjita rahatI thii| isalie loga use pANDurAryA nAma se jAnate the| use vidyAsiddha thI aura vaha bahuta se mantroM ko jAnane vAlI thii| loga usake samakSa karabaddha sira jhukAye baiThe rahate the| usane AcArya se bhaktapratyAkhyAna karAne ke lie khaa| taba guru ne saba pratyAkhyAna karA diyaa| bhaktapratyAkhyAna karane para vaha akelI baiThI rahatI thii| usake darzanArtha koI nahIM AtA thaa| taba usane vidyA dvArA logoM kA AhvAna kiyaa|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana loga pRSpa-gandhAdi lekara usake pAsa AnA Arambha kara diye| zrAvaka-zrAvikA varga se pUchA gayA ki kyA unheM bulAyA gayA hai? logoM ne asvIkAra kiyaa| pUchane para vaha bolI merI vidyA kA camatkAra hai| AcArya ne kahA- tyAga kro| usake dvArA cAmatkArika kArya chor3ane para logoM ne AnA chor3a diyaa| AryA punaH ekAkinI ho gii| taba camatkAra dvArA puna: bulAnA Arambha kiyaa| AcArya dvArA pUchane para vaha bolI ki loga pUrva abhyAsa ke kAraNa Ate haiN| isaprakAra binA AlocanA kiye hI mRtyu prApta kara vaha saudharma kalpa meM airAvata kI agramahiSI utpanna huI vaha bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa meM hastinI kA rUpa dhAraNa kara AI hai| kathA ke anta meM uccasvara se zabda kI hai| bhagavAn ne pUrvabhava khaa| isalie koI bhI sAdhu athavA sAdhvI aisI durantA mAyA na kre| 7. lobha kaSAya viSayaka AryamaGga dRSTAnta mahurA maMga Agama bahusuya veragga sttttpuuyaay| sAtAdilobha Nitie, maraNe jIhA ya NiddhamaNe / / 110 / / - d0ni0|1 ajjamaMgU AyariyA bahussuyA ajjhAgamA bahusissaparivArA ujjayavihAriNo te viharaMtA mahuraM NagarI gtaa| te "veraggiya" tti kAuM saDDehiM vatthAtiehiM pUitA, khIra-dadhi-ghaya-gulAtiehiM diNe diNe pajjatieNa pddilaabhyNti| so Ayario lobheNa sAtAsokkhapaDibaddho Na vihrti| Nitio jaato| sesA sAdhU vihritaa| so vi aNAloiyapaDikkaMto virAhiyasAmaNNe vaMtaro NiddhammaNA jakkho jaato| teNa ya padeseNa jadA sAhU NiggamaNa-pavesaM kareMti, tAhe so jakkhoM paDimaM aNupavisittA mahApamANaM jIhaM nnillaaleti| sAhUhiM pucchito bhaNati - ahaM sAyAsokkhapaDibaddho jIhAdoseNa appiDDio iha NiddhammaNAo bhomejje Nagare vaMtarI jAto, tujjha paDibohaNatthamihAgato taM mA tubme evaM kaahih| aNNe kaheMti-jadA sAhU bhuMjaMti tadA so mahappamANaM hatthaM savvAlaMkAraM viuvviUNa gavakkhadAreNa sAdhUNa purato psaareti| sAhUhiM pucchito bhaNAti-so haM ajjamaMgU iDDirasapamAdagaruo mariUNa NiddhammaNe jakkho jAto, taM mA koi tubbhe evaM lobhadosaM krejj||3200||
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta 147 evaM kasAyadose NAuM pajjosavaNAsu appaNo parassa vA savvakasAyANa uvasamaNaM kaayvvN| - ni0bhaa0cuu0| kathA-sArAMza bahuzruta AgamoM ke adhyetA, bahuziSya parivAra vAle, udyata bihArI AcArya AryamaGga vihAra karate hue mathurA nagarI gye| vastrAdi se zraddhApUrvaka unakI pUjA kI gii| kSIra, dadhi, ghRta, gur3a Adi dvArA unheM pratidina yatheccha pratilAbhanA prApta hotI thii| sAtA sukha se pratibaddha ho vihAra nahIM karane se unakI nindA hone lgii| zeSa sAdhu vihAra kiye| maGgu AlocanA aura pratikramaNa na kara zrAmaNya kI virAdhanA karate hue marakara adharmI vyantara yakSa ke rUpa meM utpanna hue| usa kSetra se jaba sAdhu nikalate aura praveza karate the taba vaha yakSa, yakSapratimA meM pravezakara dIrgha AkAra vAlI jihvA nikaaltaa| zramaNoM dvArA pUchane para kahatA- maiM sAtA sukha se pratibaddha jihvA-doSa ke kAraNa alpa Rddhi vAlA hokara isa nagara meM vyantara utpanna huA huuN| tumheM pratibodhita karane ke lie yahA~ AyA huuN| mere jaisA mata krnaa| kucha loga isa kathA ko isaprakAra bhI kahate haiMjaba zramaNa AhAra lete the taba vaha samasta alaGkAroM se vibhUSita ho dIrgha AkAra vAlA hAtha gavAkSa dvAra se sAdhuoM ke Age phailaataa| sAdhuoM dvArA pUchane para kahatA- yaha maiM AryamaGgu Rddhi aura jihvA-lobha se atyadhika pramAda vAlA hokara maraNoparAnta lobha-doSa se adharmI yakSa huA huuN| isalie tuma loga isaprakAra lobha mata krnaa| sandarbha 1. samarAiccakahA, pUvArddha (prAkRta) AcArya haribhadra, hi0anu0 DaoN0ramezacandra jaina, jJAnapITha mUrtidevI jaina granthamAlA, prA0pa0 2, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI 1993, pR. 4 / 2. dazAzrutaskandhaniyukti (mUla), saM0 vijayAmRtasUri, 'niyuktisaMgraha' harSapuSpAmRta jaina granthamAlA 189, lAkhAbAvala 1989, gAthA 90-110, pR0 485-86 / nizIthabhASya cUrNi, bhAga 3, saM0 AcArya amaramuni, bhAratIya vidyA prakAzana, dillI evaM sanmati jJAnapITha, vIrAyatana, rAjagRha (gra0sa05), pR0139-155| 4. dazAzrutaskandhamUlaniyukticUrNiH - maNivijayagaNi granthamAlA saM014, bhAvanagara 1954, pR060-62|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana 5. 6. bRhatkalpabhASya, jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, 1933 - 42 / AvazyakacUrNi, do khaNDa, RSabhadeva kesarImala saMsthA, ratalAma 1928-29 / da0ni0, lAkhAbAvala, pR0 485 / 7. 8. da00, pUrvokta, pR0 60 evaM ni0 bhA0cu0, pUrvokta, pR0 139 / 9. da0 cU0, pUrvokta, pR0 485 / 10. 60cU0, pUrvokta pR0 60, evaM ni0 bhA0cu0, pUrvokta pR0 139- 147 / 11. 60ni0, pUrvokta, pR0 485 / 12. da0cu0, pUrvokta, pR0 61 evaM ni0 bhA0cu0, pUrvokta, pR0 147 - 148 / 13. 60ni0, pUrvokta, pR0 48 / 148 14. da00, pUrvokta, pR0 61, evaM ni0 bhA0cu0, pUrvokta, pR0 149 - 150 / 15. da0ni0, pUrvokta, pR0 486 / 16. da0cu0, pUrvokta, pR0 61, evaM ni0 bhA0cu0, pUrvokta, pR0 150 151 / 17. da00, pUrvokta, pR0 486 / 18. da00, pUrvokta, pR0 62 evaM ni0 bhA0cu0, pUrvokta, pR0 151-152 / 19. da00, pUrvokta, pR0 486 / 20. 600, pUrvokta, pR0 62, evaM ni0 bhA0cu0, pUrvokta, pR0 152 - 153 /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra 'chid' dhAtu se kATane yA bhedana artha meM ghaJ pUrvaka niSpanna 'cheda' zabda jaina paramparA meM prAyazcitta vizeSa ke abhiprAya meM grahaNa kiyA gayA hai| cheda prAyazcitta ke bhAgI zramaNa kI dIkSA ke kAla meM daNDa ke anusAra uccheda kara diyA jAtA hai| jaina paramparA AcAra ke samyak pAlana para atizaya bala detI hai| AcAra kI dRSTi se kyA karaNIya hai aura kyA nahIM isa vidhi-niSedha pakSa ke sUkSmAtisUkSma jJAna ke lie jina jainAgama granthoM meM isa viSaya kI vizeSa prarUpaNA kI gaI hai unakI chedasUtra saMjJA dI gaI hai| inameM prAyazcitta kA bhI vidhAna hai| prAyazcitta vidhi kA nirupaNa karane ke kAraNa chedasUtra utama kahA gayA haicheysuymuttmsuyN| 'isakI uttamatA kA kAraNa vyavahArabhASya meM nirUpita hai'cAritra meM skhalanA hone para yA doSa lagane para chedasatroM ke AdhAra para vizaddhi hotI hai| ata: pUrvagata artha ko chor3akara artha kI dRSTi se anya AgamoM kI apekSA chedasUtra balavatta hai| (gAthA 1829, lADanUM 1996) / gaNAdhipati tulasI ne 'cheyasutta' kA saMskRta 'cheka sUtra' mAnakara isakA kalyANazruta yA uttamazruta artha mAnA hai| (vya0bhA0, bhUmikA, lADanUM) __inakI saMkhyA aura isa varga meM samAviSTa granthoM ke viSaya meM yadyapi matabheda rahA hai parantu vartamAna meM chedasUtra meM- dazAbhutaskandha, kalpa, vyavahAra, nizItha, mahAnizItha aura jItakalpa- ye cha: chedasUtra samAviSTa haiN| inameM bhI dazAzrutaskanya ko mukhya grantha mAnA gayA hai-imaM puNa cheyasuttapamuhabhUtaM (da010cU0, pR0 3-4) ___ yaha sarvamAnya hai ki adhikAMza chedasUtra pUrvo se nirmUDha haiN| zrutakevalI bhadrabAhu ne ise navama pUrva pratyAkhyAna kI tRtIya AcAra vastu se niryahita kiyA hai| (AcA0ni0 299, vya0bhA0, 3173) / ni!haNa kA kAraNa batAte hue kahA gayA hai ki navama pUrva sAgara kI bhA~ti vizAla hai, usakI satata smRti meM bAra-bAra parAvartana kI apekSA rahatI hai, anyathA vaha vismRta ho jAtA hai (vy0bhaa0,737)| bhadrabAhu ne Ayu bala, dhAraNAbala, Adi kI kSINatA dekhakara dazA, kalpa evaM vyavahAra kA ni!haNa kiyA kintu AhAra, upadhi, kIrti yA prazaMsA Adi ke lie nhiiN| (da0a00, pR03)|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana dasa dazAoM meM vibhakta hone ke kAraNa 'AyAradasA' ke nAma se bhI prasiddha isa grantha kA parimANa 1256 granthAna hai| yaha mukhyatayA gadya meM nibaddha hai| vartamAna kalpasUtra isakI AThavIM dazA kA aMza rahA hai, aisI mAnyatA hai| ___ isa chedasUtra ke dazAoM kI viSaya-vastu paraspara sambaddha hai aura dasAoM kA krama bhI tArkika DhaGga se yojita hai| vidvAn prathama dazA ke 'asamAdhi' nAmakaraNa kA kAraNa yaha mAnate haiM ki zIrSaka ke niSedhAtmaka 'a' ko haTA dene se (samAdhi) kA jJAna ho jAtA hai| isa prakAra yaha zIrSaka eka sAtha samAdhi aura asamAdhi donoM kA bodha karAtA hai| ___ AgamoM meM uttama chedasUtra aura chedasUtroM meM pramukha dazAzrutaskandhasUtra para niyukti kI racanA svAbhAvika hI thii| Aja upalabdha niyuktiyoM meM isakA parimANa laghutama hai| isakA vargIkaraNa 'dazA' meM na hAkera 'adhyayana' meM hai| aSTama dazA (kalpasUtra) kI niyukti bhI isameM vidyamAna hai| prastuta niyukti meM AThavIM dazA para niyukti kI gayI hai| pro0sAgaramala jaina ne vyaktigata vArtAlApa meM mata vyakta kiyA ki dazAzrutaskandha se AThavIM dazA ko valabhI ke rAjA dhruvasena ke samaya pRthak kara aura usameM jinacaritra aura sthavirAvalI ko jor3akara kalpasUtra kA vartamAna svarUpa pradAna kiyA gayA hai| isase siddha hotA hai ki AThavIM dazA ke nikAlane ke pUrva niyukti kI racanA ho cukI thii| AThavIM dazA kI niyukti meM jinacAritra aura sthavirAvalI kA ullekha nahIM hone se bhI yaha spaSTa hotA hai| isakI gAthA saM0 154, 144, 141 aura 99 ullikhita hai parantu vAstavika gAthA saMkhyA 141 hI hai zeSa ullekha pUrI taraha nirAdhAra evaM bhrAmaka haiN| ___ Adhunika vidvAnoM dvArA AcArya bhadrabAhu prathama (I0pUrva 3-4 zatAbdI), zivabhUti ziSya kAzyapagotrIya, Aryabhadragupta, AryaviSNu ke praziSya AryakAlaka ke. ziSya gautamagotrIya Aryabhadra aura bhadrabAha 'dvitIya' yA 'naimittika, niyuktiyoM ke kartA ke rUpa meM svIkAra kiye jAte haiN| prasiddha jarmana vidvAn ema0viNTaranitsa aura pro0 kApaDiyA, prathama bhadrabAhu ko tathA lyUmAna, muni puNyavijaya, AcArya hastImala jI naimittika bhadrabAhu ko, to pro0sAgaramala jaina ne gautamagotrIya Aryabhadra ko niyuktikAra ke rUpa meM svIkAra karane ke pakSa meM tarka diyA hai| samaNI kusumaprajJA kI mAnyatA hai ki niyuktiyoM ke kartA AcArya bhadrabAhu 'prathama' the parantu dvitIya bhadrabAhu ne niyuktiyoM meM parivardhana kiyaa| apanI isa mAnyatA ke pakSa meM unhoMne pramANa diyA hai ki dazavakAlika, Avazyaka Adi kI niyuktiyoM meM cUrNi evaM TIkA kI gAthA saMkhyA meM kAphI antara hai| (vya0bhA0, bhUmikA, pR038)|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra 151 da0ni0 ke AThaveM adhyayana kI 67 gAthAoM ke sthAna para ni0 bhASya meM 72 gAthAoM kA 'imANijjuttI' kahakara 'uddharaNa ke rUpa meM prApta honA tathA ina pA~ca atirikta gAthAoM kI cUrNi, dazA0cUrNi aura ni0cU0 meM yathocita sthAna para milanA bahuta mahattvapUrNa hai| yahI nahIM ina atirikta gAthAoM kI viSaya pratipAdana kI dRSTi se sAkAGgatA bhI hai| isase yaha sambhAvanA banatI hai ki bhASyakAra (nizItha) tathA ukta cUrNikAroM ke samaya meM isa adhyayana meM 72 gAthAyeM rahI hoNgii| da0ni0 meM eka hI gAthA do sthaloM para aura vaha bhI anavarata krama se (kramAGka 32 aura 33 para) upalabdha haiM jo bahuta hI asaGgata pratIta hotA hai| isase yaha sambhAvanA banatI hai ki isa niyukti meM kucha gAthAyeM kAlAntara meM haTAI gaI hai| da0ni0 kI adhikAMza gAthAoM meM saMskRta mAtrika chanda AryA kA prAkRta rUpa 'gAthA sAmAnya' prayukta huA hai| isameM cAroM caraNoM kI mAtrAoM kA yoga 57 hotA hai| apavAda svarUpa meM kucha gAthAyeM gAhU (54 mAlA) udgAthA (60 mAtrA) aura gAhinI (62 mAtrA) meM nibaddha haiN| chanda kI dRSTi se gAthAoM kA adhyayana karane se jJAta hotA hai ki 141 meM se 47 gAthAyeM hI yathAsthiti meM zuddha hai aura 29 gAthAoM meM kavi-samaya yA paramparA ke anusAra guru kA hrasva aura hrasva kI guru gaNanA karane se gAthA lakSaNa ghaTita ho jAtA hai| isa prakAra 76 gAthAyeM chanda kI dRSTi se zuddha hai| azuddha 65 gAthAoM meM se kucha gAthAyeM prAkRta bhASA zabda-dhAtu rUpoM ke niyamAnusAra anusvAra kA hrAsa athavA vRddhi kara dene para chanda kI dRSTi se zuddha ho jAtI haiM to kucha meM zabda-dhAtu rUpoM ke niyamoM ke hI pariprekSya meM svara ko hrasva yA dIrgha kara dene para ve zuddha ho jAtI haiN| dazAbhUtaskandha kI katipaya gAthAoM ko chanda kI dRSTi se zuddha karane ke lie pAdapUraka nipAtoM kA samAveza karanA apekSita hai| ___ niryakta gAthAoM kI anyatra prApta samAntara gAthAoM kA tulanAtmaka adhyayana karane se jo tathya hamAre sAmane Ate haiM unameM sarvAdhika mahattvapUrNa yaha hai ki pAThabheda mAtra chanda-doSa kI hI sUcaka nahIM hai| racanAkAra dvArA alaga-alaga chanda meM bhI racanA karane ke kAraNa pATha bheda dRSTigocara hotA hai sAtha hI kucha gAthAoM ke pAThAntaroM meM granthakAroM dvArA kisI-kisI gAthA meM eka yA do bhinna zabda prayukta kiye gaye haiM parantu parivartita zabdoM kI mAtrA bhI isa prakAra hai ki chanda parivartita nahIM hotA hai| kisI-kisI gAthA kA pAThAntara abhivyakti bhI sahAyaka siddha hotA hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana isaprakAra pAThAntaroM ke Aloka meM prAcIna granthoM kA chanda kI dRSTi se adhyayana bahuta mahattvapUrNa hai| yadyapi niyukti-saMracanA yA isake ghaTakoM ko samagra rUpa se abhivyakta karane vAlA ullekha abhI taka dRSTigocara nahIM huA hai| phira bhI nikSepa, ekArtha, nirukta evaM dRSTAntakathAyeM tathA sUtra grantha ke kucha cune viSayoM kA pratipAdana niyukti ke pramukha ghaTaka ke rUpa meM hamAre samakSa Ate haiN| inameM nikSepa pramukha ghaTaka hai| niyuktikAra pahale sUtra grantha ke zIrSaka kA, tatpazcAt usake pratyeka adhyayana ke zIrSaka kA nikSepa karatA hai| yadi kisI zabda kA pUrva (niyuktiyoM meM) nikSepa ho cukA hai to usakA nirdeza prAya: 'puvvuddiTuM' kahakara kara diyA jAtA hai| zIrSaka meM prApta zabdoM ke atirikta niyukti meM sUtra grantha ke kucha anya mahattvapUrNa zabdoM kA bhI nikSepa prApta hotA hai| ullekhanIya hai ki anivArya rUpa se sabhI adhyayanoM ke zIrSaka zabdoM nikSepa nahIM huA hai| udAharaNa svarUpa dazAzrutaskanyaniyukti ke dUsare adhyayana zIrSaka 'zabala' kA nikSepa nahIM huA hai| yaha bhI dekhane meM AyA hai ki zIrSaka zabda kA nikSepa na kara usake kisI paryAyavAcI kA nikSepa kara diyA gayA hai, jaise aSTama paryuSaNA adhyayana ke payurSaNA zabda kA nikSepa na kara isake paryAyavAcI zabdoM kA ullekha kara paryAyavAcI sthApanA kA nikSepa kiyA gayA hai| dazAbhUtaskandhaniyukti meM satra ke zIrSaka zabdoM ke atirikta gaNa, upagraha, saGgraha parijJA aura bandha kA nikSepa kiyA gayA hai| prastuta niyukti meM prApta ekArthaka zabdoM ke avalokana se jJAta hotA hai ki ekArthaka ke rUpa meM kucha aise bhI zabda grahaNa kiye gaye hai jo zabdakozoM ke anusAra sIdhe paryAyavAcI nahIM haiN| niyukti meM prApta kathA-saGketa dharmakathAoM ke tatkAlIna svarUpa aura unake paravartI vivaraNa kA tulanAtmaka adhyayana karane meM sahAyaka haiN|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIdazAzrutaskanthaniyuktiH ||1||prthmaasmaadhisthaanaadhyynniyuktiH||| vaMdAmi bhahabAhuM pAINaM crimsylsuynaanniN| suttassa kAragamisiM dasAsu kappe ya vvhaare||1|| Au vivAgajjhayaNANi bhAvao davvao u vtthdsaa| dasaAo vivAgadasA vAsasayAo dasahacchettA // 2 // bAlA maMdA kiDDA balA ya paNNA ya haaynnipvNcaa| panbhAramummuhI sayaNI nAmehi ya lakkhaNehiM dasA // 3 // vande bhadrabAhuM prAcInaM crmsklshrutjnyaaninm| sUtrasya kArakaM RSiM dazAsu kalpe ca vyavahAre // 1 // AyurvipAkAdhyayanAni bhAvato dravyato tu vystdshaa| dazAH vipAkadazAH varSazatAni dazadhA chitvA // 2 // bAlA mandA krIDA balA ca prajJA ca hAyanI prapaJcA / prAgbhAramunmukhI zAyanI (svApanI)nAmabhizca lkssnnairdsh||3|| . __ (hindI anuvAda) maiM sampUrNa zrutoM (caudaha pUrvo sahita samasta AgamoM) ke antima jJAtA, AcAradazA (dazAzrutaskandha), kalpa aura vyavahArasUtra ke kartA prAcInagotrIya RSi bhadrabAhu ko vandana karatA huuN||1|| ___ bhAva (nikSepa kI apekSA) se dazA kA AyuvipAka-jIvana kI vividha avasthAyeM aura adhyayana zAstra ke vibhAga, dravya kI apekSA se bhinna-bhinna avasthAe~ (artha hai)| Ayu-vipAka kI dRSTi se sau varSa kI Ayu ko dasa se vibhakta kara (sva-sva) lakSaNoM ke AdhAra para nAmayukta dasa avasthAyeM hotI haiM- bAlA, mandA, krIDA, balA, prajJA, hAyanI, prapaJcA, prAgbhArA, munmukhI aura zAyanI (svApanI) / / 2-3 / /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana dasaAo vivAgadasA nAmehi ya lakkhaNehiM ehiti| etto ajjhayaNadasA ahakkama kittaissAmi // 4 // DaharIo u imAo ajjhayaNesu mahaIo aNgesu| chasu nAyAdIesuM vatthavibhUsAvasANamiva // 5 // DaharIo u imAo nijjUDhAo annugghtttthaae| therehiM tu dasAo jo dasA jANao jiivo||6|| asamAhi ya sabalattaM aNasAdaNagaNiguNA mnnsmaahii| sAvagabhikkhUpaDimA kappo moho niyANaM ca // 7 // dazA vipAkadazAH nAmabhizca lakSaNairasminniti / ita adhyayanadazAH yathAkramaM kIrtayiSyAmi // 4 // lavyastu imA adhyayaneSu mahatyo'GgeSu / Sadsu jJAtAdiSu vastravibhUSAvasAnamiva // 5 // laghvyastu imAH niyUMDhA anugrhaarthaay| sthaviraistu dazAH yA dazA jJAyako jIvaH // 6 // asamAdhizca zabalatvamAzAtanAgaNiguNAH / manaH samAdhiH zrAvakabhikSupratimAH kalpo moho nidAnaM c||7|| isaprakAra AyuvipAka kI apekSA se nAma aura lakSaNoM ke AdhAra para isameM (aihika) jIvana kI dasa avasthAyeM kahI gayI haiN| Age adhyayana dazAoM arthAt dazAzrutaskandha ke dasa adhyayanoM kA yathAkrama kathana kruuNgaa||4|| (zramaNAcAra aura zrAvakAcAra kA) saMkSepa meM varNana, dazAzrutaskandha kI dasa dazA meM aura vistAra se aGgoM ke adhyayanoM meM hai| jJAtAdi cha: aGgoM meM vastra-veza kA vivaraNa samAhita hai||5|| __ sthaviroM ne jJAnAbhilASI jIvoM ke anugrahArtha (AcAra sambandhI) ina dasa adhyayanoM ko (pUrva sAhitya se) saMkSepa meM uddhRta kiyA hai- asamAdhi sthAna, zabaladoSa, AzAtanA, gaNiguNa, mana:samAdhi, zrAvaka pratimA, bhikSu pratimA, kalpa, moha aura nidaan||6-7||
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda dasANaM piMDatyo eso me vaNoi smaasennN| etto ekkekkaMpi ya ajjhayaNaM kittaissAmi // 8 // davvaM jeNa va davveNa samAhI AhiyaM ca jaM davvaM / bhAvo susamAhitayA jIvassa pasatthajogehiM // 9 // nAma ThavaNA davie khettaddhA uDDa ovaraI vshii| saMjamapaggahajohe acalagaNaNasaMdhaNAbhAve // 10 // vIsaM tu NavariNemmaM airegAiM tu tehiM srisaaiN| nAyavvA eesu ya annesu ya evamAIsu // 11 // / / asamAhiTThANanijjuttI samattA / / 1 / / dazAnAM piNDArtha eSa mayA varNitaH samAsena / ita ekaikamapi ca adhyayanaM kIrtayiSyAmi // 8 // dravyaM yena vA dravyeNa samAdhirAdhRtaM ca yadravyam / / bhAvo susamAdhitayA jIvasya prazastayogaiH // 9 // nAmasthApanAdravyANi kssetrkaalaavuurdhvmuprtirvstiH| saMyamaH pragaho yodhamacalaM gaNanA sandhAnaM bhAvaH // 10 // viMzatistu kevalaM nemAni atiriktAni tu taiH sdRshaani| jJAtavyAni eteSu cAnyeSu caivamAdiSu // 11 // mere dvArA AcAradazA kA dasa adhyayana samUha saMkSepa meM varNita kiyA gyaa| Age eka-eka adhyayana kA kathana kruuNgaa||8|| dravya nikSepa kI apekSA se jisa dravya se athavA jisa dravya kA Alambana kara samAdhi prApta hotI hai, vaha dravya samAdhi hai, bhAva nikSepa kI apekSA se jIva ke prazasta yoga dvArA jo susamAhita (cittavRtti kI prazAnta) avasthA prApta hotI hai vaha bhAva samAdhi hai||9|| (. samAdhi ke 14 sthAna-) nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, Urdhatva, uparati (virAmasthAna), vasati (upAzraya), saMyamasthAna, pragraha (niyantraka sthAna), yodha (AsanavizeSa), acalatva (sthiratA), gaNanA (saMkhyA) aura nirntrtaa||10||. ___asamAdhi ke bIsa sthAna sAGketika haiM, ye evaM ina ke sadRza anya bhI (bIsa se) adhika ho sakate haiM aisA jAnanA caahie||11||
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana / / 2 / / dvitiiysblaadhyynniyuktiH|| davve cittalagoNAiesu bhAvasabalo khutaayaaro| vatikkama aikkame atiyAre bhAvasabalou // 12 // avarAhammi ya payaNue jeNau mUlaM na vaccae sAhU / sabaleI taM carittaM tamhA sabalattaNaM bitti||13|| vAlerAI dAlI khaMDo boDe khutte ya bhinne y| kammAsapaTTa sabale savvAvi virAhaNA bhaNiA // 14 // / sabalanijjuttI smttaa||2|| dravye citralagavAdireSu bhAvazabalaH kSudrAcAraH / vyatikrame'tikrame'ticAre bhAvazabalastu // 12 // aparAdhe ca pratanuryena tu mUlaM na vrajet sAdhoH / zabalati taccaritraM tasmAt zabalatvaM vadanti // 13 // bAlo rAjiH dArI khaNDo bhagno chidrazca bhinnazca / karpAsapaTaH zabalaH sarvAapi virAdhanA: bhnnitaaH||14|| citakabare bailAdi dravya (zabala kahe jAte haiM jabaki) dUSita caritra vAle bhAva zabala (kahe jAte haiN)| vyatikrama-niyamaviruddha AcaraNa, atikrama-niyama kA ullaGghana, aura aticAra-niyama kA AMzika bhaGga - ye bhAvazabala haiN||12|| sUkSma aparAdha (durbhASitAdi) jisase zramaNa kA mUla na jAya, vaha (aparAdha) cAritra ko dUSita karatA hai, isa kAraNa use zabalatA kA vistAra karane vAlA kahate haiN||13|| (jisaprakAra koI ghar3A bhale hI usameM) bAla ke barAbara darAra ho athavA rAI athavA dAla ke barAbara chidra ho athavA khaNDita ho yA thor3A yA adhika TUTA huA ho vaha TUTA hI kahA jAtA hai, jisaprakAra zveta sUtI vastra (para choTA yA bar3A dAga yA dhabbA ho vaha vastra malina hI kahA jAyagA, usI prakAra kisI cAritra meM choTI yA bar3I) sabhI virAdhanAyeM zabala doSayukta hI kahI jaayegii||14||
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda . 157 / / 3 / / tRtIyAzAtanAdhyayananiyuktiH / / AsAyaNAo duvihA micchA paDivajjaNA ya lAbhe a| lAbhe chakkaM taM puNaM iTThamaNiTuM duhekkekkaM // 15 // sAhU teNe oggaha kaMtAraviAla visamamuhavAhI / je laddhA te tANaM bhaNaMti AsAyaNA u jge||16|| davvaM mANummANaM hINAhiaMjaMmi khette jaM kAlaM / emeva chavvihaMmi bhAve . pagayaM tu bhAveNa // 17 // AzAtanAstu dvividhAH mithyApratipAdanAca laabhshc| lAbhaH SaTkaH saH punariSTamaniSTaM dvidhaikaikm||15|| sAdhoHstenAvagrahakAntAravikAla vissmmukhopaadhiH| ye labdhAste teSAM kathayanti AzAtanAstu jagati // 16 // dravyaM mAnonmAnaM hInAdhikaM yasmin kSetre yatkAlam / evameva SaDvidho bhAvaH prakRtaM tu bhAvena // 17 // AzAtanAyeM do prakAra (kI hotI haiM)- mithyA pratipAdana AzAtanA aura lAbha aashaatnaa| lAbha AzAtanAyeM (nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva rUpa se) cha: prakAra kI hotI haiM, punaH ye AzAtanAyeM iSTa aura aniSTa do prakAra kI hotI haiN||15|| saMsAra meM (coroM dvArA haraNa kI gaI sAdhu kI upAdhiyoM kA puna:) grahaNa (aniSTa) aura zuddha upadhi kA grahaNa iSTa dravyAzAtanA hai, kSetra dRSTi se (saciMttAdi kA) araNya (Adi) meM prApti aniSTa aura grAma Adi meM prApti iSTa kSetrAzAtanA hai kAla kI dRSTi se vikAla (durbhikSa) meM prApti aniSTa aura subhikSa meM prApti iSTa AzAtanA haiN||16|| (mithyApratipatti AzAtanA iSTa aura aniSTa do prakAra kI isa rUpa meM bhI hotI hai-) (samyak) yA nyUnAdhika parimANa meM gRhIta aura pradatta dravya kI dRSTi se jisa kSetra aura jisa kAla meM (sAdhu ko prApta ho)| bhAva dRSTi se mithyApratipatti AzAtanA ke cha: prakAra hote haiN||17||
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana chaTThaTThamapuvvesuM Auvasaggotti svvjuttiko| payaatthavisohikaro dinto AsAyaNA tamhA // 18 // micchA paDivattIe je bhAvA jattha hoMti sbbhuuaa| tesiM tu vitaha paDivajjaNAe AsAyaNA tamhA // 19 // na karei dukkhamokkhaM ujjamamANovi sNjmtvesuN| tamhA attukkariso vajjeavvo payatteNaM // 20 // jANi bhaNiANi sutte tANi jo kuNai akaarnnjjaae| so khalu bhAriyakammo na gaNei guruM guruvaanne||21|| SaSThASTamapUrveSu AG-upasarga iti srvyuktikRtH| padArthavizodhikaraH dadad AzAtanA tasmAt // 18 // mithyA pratipattyA ye bhAvA yatra bhavanti sdbhuutaaH| teSAM tu vitatha pratipAdanayA AzAtanA tasmAt // 19 // na karoti duHkhamokSa muMdyamamAno'pi saMyamatapassu / tasmAt AtmokarSoM varjayitavyaH prayatnena // 20 // yAni bhaNitAni sUtre tAni yaH karoti akaarnntyaa| sa khalu bhAritakarmA na gaNayati guruM gurusthAne // 21 // SaSTha pUrva (satyapravAda ke akSara prAbhRta) meM, aSTamapUrva (karmavAda ke aSTama mahAnimitta ke svara-cintA meM) upasarga varNita hai| yaha (upasarga) sabhI yogoM aura padArtha ko vizodhi doSa se yukta karane vAlA hai, usase akasmAt AzAtanA hotI hai||18|| __jo bhAva (tathya) jisa rUpa meM vidyamAna hote haiM unake viSaya meM asatya kathana karane se mithyApratipAdana AzAtanA hotI hai||19|| tapa aura saMyama meM prayatnazIla sAdhakoM ke viSaya meM bhI du:khavimukti ke lie (prayatna) nahIM kara rahA hai, (isa kathana dvArA) apanI zreSThatA kA prayatnapUrvaka tyAga karanA caahie||20|| jo (guru-AzAtanAyeM) sUtra (dazAzrutaskandha) meM upadiSTa haiM, unakA jo kAraNa ke binA (bhaya kI sthiti yA jaGgala Adi ke atirikta) AcaraNa karatA hai, jo guru aura
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda . dasaNanANacarittaM tavo ya viNao a huMti gurumuule| viNao gurumUletti a gurUNaM AsAyaNA tamhA // 22 // jAiM bhaNiAI sutte tAiM jo kuNai kaarnnjjaae| so na hu bhAriyakammo nu gaNei gurU guruTThANe // 23 // so gurumAsAyaMto daMsaNaNANacaraNesu sayameva / sIyati katto ArAhaNA se to tANi vajjejjA // 24 // AsAyaNanijjuttI sammattA / / 3 / / darzanajJAnacAritraM tapazca vinayazca bhavanti gurumuule| vinayaH gurumUlamiti ca gurUNAmAzAtanA tasmAt // 22 // yAni bhaNitAni sUtre tAni yaH karoti kAraNatayA / sa na khalu bhAritakarma gaNayati guruM gurusthAne // 23 // so gurumAzAtayan darzanajJAnacaraNeSu svymev| sIdati kutaH ArAdhanA sa tadA tAni varjayet // 24 // gurusthAna ke prati (abhyutthAna, pAdapramArjana, AhAra Adi) nahIM karatA vaha bhAritakarmA jIva hai||21|| guru ke caraNoM (sAnidhya) meM darzana, jJAna, cAritra, tapa aura vinaya utpanna hote haiN| guru kA mUla vinaya hai, ataH usa (guru ke prati vinaya bhAva darzita na karane se) guru kI AzAtanA hotI hai||22|| jo guru ko gurusthAna para mAnatA hai, (guru Adi ke prati) jo AzAtanAyeM sUtra (dazAzrutaskandha) meM kahI gaI haiM unakA sakAraNa hI AcaraNa karatA hai, vaha jIva bhAritakarmA nahIM hotA hai||23||| guru kI AzAtanA karane vAle kA darzana, jJAna aura cAritra svayaM hI zithila ho jAtA hai, usakI ArAdhanA kaise ho sakatI hai, ataH unakA guru kI AzAtanAoM kA tyAga karanA caahie||24||
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana / / 4 / / caturthagaNisampadAdhyayananiyuktiH / / davvaMsarIrabhavio bhAvagaNI guNasamannio duviho| gaNasaMgahuvaggahakArao a dhammaM ca jANato // 25 // nAyaM gaNiaM guNiaM gayaM ca egtttthevmaaii| nANI gaNitti tamhA dhammassa viANao bhaNio // 26 // AyAmi ahIe jaM nAo hoi samaNadhammo u| tamhA AyAradharo bhaNNai paDhamaM gnnitttthaannN||27|| gaNasaMgahuvaggahakArao gaNI jo pahU gaNaM dhariuM / teNa Nao chakkaM saMpayAe pagayaM causu ttth||28|| dravyazarIrabhavikaH bhAvagaNiH guNasamanvitaH dvividhaH / gaNasaGgrahopagrahakArakazca dharmaM ca jaann||25|| jJAtaM gaNitaM guNitaM gataM ca ekArthamevamAdikam / jJAnIna gaNiti tasmAt dharmasya vijJAyako bhaNitaH // 26 // AcAre adhIte yat jJAtaH bhavati zramaNadharmastu / tasmAt AcAradharo bhaNyate prathamaM gaNisthAnam // 27 // gaNasaGgrahopagrahakArakaH gaNiH yatprabhuH gaNaM dhAritum / tena nayaH SaTkaM sampadaH prakRtaM catasRSu tatra // 28 // gaNi do prakAra kA hotA hai- gaNi kA sAMsArika zarIra (dravyagaNi aura gaNi ke AcAra sampadA Adi ATha) guNoM se yukta bhaavgnni| gaNi dharma (AcAra niyamoM) kA jJAtA aura gaNa kA saGgraha aura upakAra karane vAlA gaNi hotA hai||25|| jJAta (vidita), gaNita (ginA huA), guNita (manana kiyA huA), gata (jAnA huA) Adi ekArthaka haiN| dharma arthAt AcAra-vyavasthA kA jJAtA hone se ise jJAnI, gaNi Adi kahA gayA hai||26|| AcAra (aGga) kA adhyayana karane para hI zramaNa dharma jJAta hotA hai isalie AcAradhara (AcArAGga kA jJAtA) hI prathama gaNisthAna yA guNa kahA jAtA hai||27|| ___ jo gaNa kA saGgraha aura upakAra karane aura gaNa ko dhAraNa karane meM samartha hai vahI gaNi hai| prastuta caturtha adhyayana meM gaNisampadA kA cha: apekSAoM se varNana kiyA gayA hai||27||
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda 161 davve bhAve ya sarIrasaMpayA chavvihA ya bhaavNmi| davve khette kAle bhAvammi ya saMgahapariNNA // 29 // jaha gayakulabhUo girikaMdarakaDagavisamaduggesu / parivahai aparitaMto niayasarIruggae dNte||30|| taha pavayaNabhattigao sAhammiyavacchalo asaDhabhAvo / parivahai asahuvaggaM khettvismkaalduggesu||31|| gaNiNijjuttI smttaa||4|| / / 5 / / paJcama zreNyadhyayananiyuktiH / / davva tadaTThovAsakamohe bhAve uvAsakA curo| davvasarIrabhavio tadaTThio uynnaaiisu||32|| dravye bhAve ca zarIrasampat SaDvidhA ca bhaave| dravye kSetre kAle bhAve ca saMgrahaparijJA // 29 // yathA gajakulabhUtaH girikndrkttkvissmdurgessu| parivahati aparitAntaH nijakazarIrodgatau dantau // 30 // . tathA prvcnbhktigtHsaadhrmikvtslHashtthbhaavH| parivahati asahavarga kSetraviSamakAladurgeSu // 31 // dravyatadarthopAsako moho bhAvo upAsakAH catvAraH / dravyazarIrabhavyaH tadarthikaH odanAdiSu // 32 // zarIra sampadA do prakAra kI hotI hai-dravya aura bhaav| bhAva dRSTi se (zarIra sampadA) cha: prakAra kI hotI hai| saMgrahaparijJA dravya, kSetra, kAla aura bhAva dRSTi se (cAra prakAra kI hotI hai)||29|| jisa prakAra gajavaMze meM utpanna, parvata, kandarA, parvatakhaNDa aura viSama sthAnoM para binA khinna hue apane zarIra para uge hue dA~toM ko vahana karatA hai usI prakAra pravacana arthAt jinapraNIta siddhAnta ke prati bhakti se yukta, sAdharmikavatsala tathA asamartha janoM ko viSamakSetra aura duSkAla meM saralatApUrvaka vahana (sahAyatA Adi pradAna) karatA hai||30-31||
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana / / 6 / / SaSThopAsakapratimAdhyayananiyuktiH / / davvatadaTTho vA sa kamohe bhAve uvAsakA cauro / davve sarIrabhaviuM tadaTThio oyaNAIsu // 33 // kuppavayaNaM kudhamma uvAsae mohuvAsako sou / haMdi tahiM so seyaM ti maNNatI seyaM natthi tahiM // 34 // bhAve u sammaTTiI asamaNo jaM uvAsae samaNe / teNa so goNNaM nAma uvAsago sAvago vetti // 35 // kAma duvAlasaMga pavayaNamaNagAragAradhammo a / te kevalIhiM pasUA pauvasaggo pasUaMti // 36 // kupravacanaM kudharmamupAsako mohopAsakaH sa tu / hanta! tatra sa zreyaiti manyate zreyo nAsti tatra // 34 // bhAve tu samyagdRSTizramaNo yadupAsakaH zramaNAn / tena sa gauNo nAma upAsakaH zrAvako veti // 35 // kAmaM dvAdazAGgaM pravacanamanagArAgAradharmaJca / te kevalIbhiH prasUtAH pra upasargAt prasUyanti // 36 // upAsaka cAra prakAra kA hotA hai- dravyopAsaka, tadarthopAsaka, mohopAsaka aura bhaavopaask| dravyazarIra se upAsaka hone yogya (dravyopAsaka tathA) odanAdi padArthoM kI icchA rakhane vAlA tadarthopAsaka hai||32-33|| (jo) kupravacana aura dharma (jinetara dharma) kI upAsanA karatA hai, vaha mohopAsaka hai, kheda hai vaha (mohopAsaka) vahA~ (kudharma meM) zreya (kalyANa) mAnatA hai (kintu) vahA~ zreya (kalyANa) nahIM hai||34|| zramaNetara samyagdRSTi, zramaNa kI upAsanA karane ke kAraNa upAsaka athavA zrAvaka gauNa arthAt guNa-niSpanna nAma vAlA hone se bhAvopAsaka hai||35|| dvAdazAGgoM meM anagAra dharma aura AgAra dharma kA pravacana hai, ve (anagAra aura AgAra) kevalajJAniyoM dvArA utpanna kiye gaye 'pra' upasargapUrvaka utkRSTa artha meM prasUta hote haiN||36||
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda to te sAvaga tamhA uvAsagA tesu hoMti bhttigyaa| avisesaMmi viseso samaNesu pahANayA bhaNiyA // 37 // kAmaM tu niravasesaM savvaM jo kuNai teNa hoi kyN| tami ThitAo samaNA novAsagA sAvagA gihinno||38|| davvaMmi sacittAdI saMjamapaDimA taheva jinnpddimaa| bhAvo saMtANa guNANa dhAraNA jA jahiM bhnniaa||39|| sA duvihA chabiguNA bhikkhUNaM uvAsagANaM eguunnaa| uvari bhaNiyA bhikkhUNuvAsagANaM tu vocchAmi // 40 // tataH te zrAvakAH tasmAdupAsakAH teSu bhavanti bhktigtaaH| avizeSe vizeSaH zramaNeSu pradhAnatA bhaNitA // 37 // kAmaM tu niravazeSaM sarvaM yatkaroti tena bhavati kRtm| tasmin sthitAH zramaNAH na upAsakAH zrAvakAH gRhinnH||38|| dravye sacittAdayaH saMyamapratimA tathaiva jinprtimaa| bhAvaH san guNAnAM dhAraNA yA yatra bhnnitaa||39|| sA dvividhA SadviguNAH bhikssnnaamupaaskaanaamekonaa| upari bhaNitA bhikSUNAmupAsakAnAM tu vakSyAmi // 40 // isa kAraNa ve zrAvaka una (dharmoM) meM bhaktiyukta hone se upAsaka hote haiN| sAmAnyata: zramaNoM ke prati (bhakti kI) vizeSa pradhAnatA ke kAraNa gRhI hI upAsaka kahe gaye haiN||37|| jo kArya ko sampUrNatA se karatA hai, usI ke dvArA vaha kRta mAnA jAtA hai| kevalajJAnI ke rUpa meM vidyamAna hone para ve zramaNa upAsaka nahIM hote haiM, isalie gRhI hI zrAvaka hote haiN||38|| (pratimA nAma, sthApanA, dravya aura bhAva rUpa se cAra prakAra kI hotI hai|) dravya pratimA sacitta (acitta, mizra) Adi ruup| (saMnyAsa kI icchA vAle gRhastha kA dravyacihna) saMyama pratimA hai, usI prakAra jina pratimA hai| pratimA (vizeSa) ke upadiSTa guNoM ko dhAraNa karanA bhAva pratimA hai||39|| vaha (pratimA) do prakAra kI hotI hai- (bhikSu pratimA aura upAsaka pratimA), bhikSuoM kI cha: kI dogunI (arthAt bAraha) aura upAsakoM kI eka kama (arthAt gyAraha
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana tatthahigAro tu suhaM nAuM AikkhiAva gihiM dhammaM / sAhUNaM ca tava saMjamaMmi , sNvegkrnnaanni||41|| jai tA gihiNo vi ya ujjamaMti naNu sAhuNAvi kaayvvN| savvatthAmo tavasaMjamaMmi ia. suddhnaauunnN||42|| dasaNavayasAmAiyaposahapaDimA abNbhsccitte| AraMbhapesauhiTThavajjae samaNabhUe a||43|| / / uvAsagapaDimA nijjuttI samattA / / 6 / / tatrAdhikArastu sukhaM jJAtuM AkhyAyitaH ca gRhiNaH dharmaH / sAdhUnAM ca tapaHsaMyamayoH saMvegakaraNAni // 41 // yadi te gRhiNaH api ca udyamanti nanu sAdhunApi krttvym| sarvasthAma tapaHsaMyamayoH iti zuddhajJAtvA // 42 // darzanavratasAmAyikaproSadhapratimA abrhmscittau| ArambhapreSyoddiSTavarjane zramaNabhUtA ca // 43 // pratimAyeM haiN|) Upara nirdiSTa bhikSu aura upAsaka pratimAoM kA prarUpaNa kruuNgaa||40|| (bhikSupratimA aura upAsakapratimA kA) saralatA se jJAna karane ke lie isa adhikAra (upAsaka pratimA) ko gRhI dharma AkhyAyita kiyA gayA hai| tapa aura saMyama sAdhuoM ke mokSa ke karaNa-sAdhana haiN||41|| ___ yadi ve gRhastha bhI (upAsaka pratimAoM) ke pAlana kA prayatna karate haiM to nizcayapUrvaka zramaNa ko bhI ise bhalI prakAra jAnakara sarvathA tapa-saMyama meM prayatna karanA caahie||42|| darzana, vrata, sAmAyika, pauSadha, niyamapratimA, abrahmacaryatyAga, sacittatyAga, ArambhatyAga, preSyatyAga, uddiSTatyAga aura zramaNabhUta pratimA (ye gyAraha pratimAyeM haiN)||43||
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 // dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda 165 / / 7 / / saptamabhikSupratimAdhyayananiyuktiH / / bhikkhUNaM uvahANe pagayaM tattha va havanti nikkhevaa| tinni ya puvvuTThiA pagayaM puNa bhikkhupddimaae||44|| samAhiovahANe ya vivekapaDimAi ya padisalINA ya tahA egavihAre ya pNcmiiyaa||45|| AyAre bAyAlA paDimA solasa ya vaniyA tthaanne| cattAri a vavahAre moe do do cNdpddimaao||46|| evaM ca suyasamAdhipaDimA chAvaTThiyA ya pnnttaa| samAIyamAIyA cArittasamAhipADamAA8 bhikSaNAM upadhAnaM prakRtaM tatra ca bhavanti nikssepaaH| trayazca pUrvoddiSTAH prakRtaM punaH bhikSupratimAH // 44 // samAdhyupadhAne ca vivekapratimA c| pratisaMlInatA ca tathA ekavihArazca paJcamI // 45 // AcAre dvicatvAriMzat pratimA SoDaza ca varNitAH sthaane| catastrazca vyavahAre moce dve dve caMdapratimezca // 46 // evaM ca zrutasamAdhipratimAH SaTSaSTizca prajJaptAH / sAmAyikAdayaH cAritrasamAdhipratimAH / / 47 // prastuta bhikSu-pratimA nAmaka adhikAra meM bhikSu ke (nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ye cAra) nikSepa hote haiN| (inameM se nAma bhikSu, sthApanA bhikSu aura dravyabhikSu ye tIna pahale hI (upAsaka pratimA meM) kahe gaye haiN| isa (bhikSu pratimA adhikAra) meM bhikSu pratimAoM kA kathana kiyA gayA hai||44|| samAdhi, upadhAna, viveka, pratisaMlInatA tathA pA~cavIM ekalavihAra pratimA hai||45|| AcArAGga meM 42, sthAnAGga meM 16 pratimAyeM varNita haiM, vyavahArasUtra meM cAra pratimAyeM tathA prasavaNa-niyama (sambandhI laghu evaM dIrgha) do pratimAyeM haiM tathA do candrapratimAyeM (yavamadhyA aura vajramadhyA) haiN||46|| isaprakAra zrutasamAdhi pratimA 66 upadiSTa haiN| sAmAyika Adi pA~ca cAritra sambandhI pratimAyeM haiN||47||
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana bhikkhUNaM uvahANe uvAsagANaM ca vanniyA sutte / gaNakovAi vivego sabbhitarabAhiro duviho||48|| soiMdiyamAdIA padisaMlINayA cautthiyA duvihA / aTThaguNasamaggassa ya egavihArissa paMcamiyA // 49 // daDhasammattacaritte medhAvi bahussue ya ayale y| arairaisahe davie khaMtA bhayabheravANaM c||50|| pariciakAlAmaMtaNakhAmaNatavasaMjame asaMghayaNe / bhatto bahinikkheve Avanne lAbhagamaNe y||51|| // 9 // pryussnnaaklpniyuktiH|| bhikSUNAmupadhAne upAsakAnAM ca varNitAH sUtre / gaNakopAdiH vivekaH sAbhyantarabAhyo dvividhaH // 48 // zrotrendriyAdayaH pratisaMlInatA cAturthikA dvividhA / aSTaguNasamagrasya ca ekalavihAriNaH paJcamikA // 49 // dRr3hasamyaktvacAritrayoH medhAvI bahuzrutazcAcalazca / aratiratisahaH dravye kSamitA bhayabhairavANAM ca // 50 // paricitaH kAlAmantraNakSamaNatapasaMyame ca sNhnne| bhaktaH bahirnikSepaH Apanne ca lAbhagamane ca // 51 // sUtra (granthoM-AgamoM) meM bhikSuoM aura zrAvakoM ke tapa meM (kramaza: bAraha aura gyAraha) pratimAyeM varNita haiN| viveka pratimA abhyantara aura bAhya do prakAra kI hai- krodhAdi (abhyantara viveka pratimA hai) aura gaNa (zarIra,bhakta-pAna bAhya viveka pratimA hai)||48|| cauthI pratisaMlInatA pratimA (indriya aura noindriya) do prakAra kI hotI hai| (indriya pratisaMlInatA pratimA) zrotrendriya Adi (pA~ca prakAra kI) hotI hai| pA~cavIM ekalavihArI pratimA (AcAra sampadAdi) ATha guNoM se yukta bhikSu kI hotI hai||49|| ___ samyaktva aura cAritra meM dRr3ha (ni:zaGkita), medhAvI, bahuzruta (dasapUrvo kA jJAtA) aura acala (arthAt jJAnAdi meM sthira citta) dravya meM arati-pratiloma upasarga aura rati-anuloma upasarga, bhaya (akasmAt bhaya) aura bhairava-siMhAdi ke bhaya ko sahane vAle hote haiN||50|| zramaNa ko apane parikarmoM, (pratyeka kriyA ke yogya) samaya, gaNa ko Amantrita kara kSamApaNA dene, adhikArI aura saMhanana ke anusAra tapa aura saMyama kA nirdeza dene,
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniryukti mUla- chAyA-anuvAda / / 8 / / paryuSaNAkalpAdhyayananiryuktiH / / paMjjosamaNAe akkharAiM hoMti u imAiM goNNAI / pariyAyavavatthavaNA pajjosamaNAya pAgaiyA // 52 // parivasaNA pajjusaNA pajjosamaNA ya vAsavAso vA / paDhamasamosaraNaM ti ya ThavaNA jaTThoggahegaTThA // 53 // ThavaNAe nikkhevo chakko davvaM ca davvanikkhevo / khettaM tu jammi khette (kAle) kAlo jahiM jo u // 54 // paryupazamaNAyAH akSarANi bhavanti tu imAni gauNAni / paryAyavyavasthApanA paryupazamanAyA prakaTitA // 52 // parivasanA, paryuSaNA, paryupazamanA, ca varSAvAsazca / prathamasamavasaraNamiti ca sthApanA jyeSThAvagraha ekArthAH // 53 // sthApanAyAH nikSepaH SaTkaH dravyaM ca dravyanikSepaH / kSetraM tu yasmin kSetre kAle kAlo yasmin yattu // 54 // AhAra, upadhi (Adi) nikSepa karane, prApta karane, prApta karane yogya AhAra aura (gaNa se) bahirgamana yA upAzrayAdi se prasthAna ke viSaya meM samyak rUpa se paricita honA cAhie / / 51 / / 167 paryupazamanA ye akSarAdi to guNa- niSpanna hote haiM, zramaNoM kI paryAyavyavasthApanA paryupazamanA se vyakta hotI hai / / 52 / / parivasanA -- cAramAsa taka eka sthAna para rahanA, paryuSaNA - kisI bhI dizA meM paribhramaNa nahIM karanA, paryupazamanA - kaSAyoM se sarvathA upazAnta rahanA, varSAvAsa- varSAkAla meM cAra mAsa taka eka sthAna para rahanA, prathama samavasaraNa - niyata varSAvAsa kSetra meM prathama Agamana, sthApanA -- varSAvAsa ke krama meM Rtubaddha kAla ke atirikta kAla kI maryAdA sthApita karanA aura jyeSThAvagraha -- cAra mAsa taka eka kSetra kA uttama Azraya Adi - inameM vyaJjanoM kA antara hai arthabheda nahIM hai / / 53 / / (paryuSaNAvAcI uparokta zabdoM meM se sthApanA kA nikSepa - dRSTi se kathana) -- sthApanA nikSepa cha: prakAra kA hotA hai (dravya, kSetra, kAla, bhAva, svAmitva evaM karaNa), dravya-sthApanAnikSepa (arthAt paryuSaNa karane vAle kA dravya zarIra aura usake dvArA upabhoga yogya evaM tyAjya acita - sacittAdi) dravya, kSetra (sthApanA-1 - nikSepa), jisa kSetra meM sthApanA
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana odaiyAIyANaM bhAvANaM jA jahiM bhave tthvnnaa| bhAveNa jeNa ya puNo, Thavijjae bhAvaThavaNA u||55|| sAmitte karaNammi ya, ahigaraNe ceva hoMti chbbheyaa| egattapuhattehiM, davve khettaddhabhAve y||56|| kAlo samayAdIo, pagayaM samayammi taM pruuvessN| nikkhamaNe ya pavese, pAusasarae ya vocchAmi // 57 // uNAiritta mAse aTTha vihariUNa gimhhemNte| egAhaM paMcAhaM, mAsaM ca jahA samAhIe // 18 // audayikAdikAnAM bhAvAnAM yA yatra bhavet sthApanA / bhAvena yena ca punaH sthApayet bhAvasthApanA tu // 55 // svAmitve karaNe cAdhikaraNe caiva bhavanti ssddbhedaaH| ekatvapRthaktvaiH dravye kSetrakAlabhAve ca // 56 // kAlaH samayAdikaH prakRtaM samaye tatprarUpayiSyAmi / niSkramaNe ca praveze, pAvRT-zaradoH ca vakSyAmi // 57 // UnAtiriktamAse, aSTasu vihRtya grISmahemantayoH / ekAhaM paJcAhaM mAsaM ca yathA samAkhyAtam // 18 // (paryuSaNA kI jAtI hai) aura kAla (sthApanA-nikSepa) jisa kAla meM sthApanA kI jAtI hai||54|| audayika Adi bhAvoM kI jisa bhava meM sthApanA kI jAtI hai yA punaH jisa bhAva se sthApanA kI jAtI hai, vaha bhAva sthApanA-paryuSaNA hai||55|| ekatva evaM pRthaktva ke AdhAra para dravya ke svAmitva, karaNa aura adhikaraNa kI dRSTi se chaH bheda hote haiM, isIprakAra kSetra, kAla aura bhAva ke bhedoM ke viSaya meM (kathana karanA caahie)||56|| prastuta samaya adhikAra meM usa kAla arthAt samayAdika kA nirUpaNa karU~gA, Rtubaddha kSetra se varSA Rtu meM nirgamana aura zarada Rtu meM praveza- yaha kahatA huuN||57|| grISma (ke cAra mAsa) aura hemanta (zItaRtu ke cAra mAsa) meM arthAt ATha mAha se kama yA adhika vihAra karanA caahie| yaha vihAra ATha mahIne se eka dina, pA~ca dina aura mAsa paryanta jisa prakAra kama yA adhika hotA hai (use kahatA huuN)||58||
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda . 169 kAUNa mAsakappaM, tattheva uvAgayANa UNA te| cikkhala vAsa roheNa vA vi teNa TThiyA UNA // 59 // vAsAkhettAlaMbhe, addhANAdIsu pattamahigA to| sAhagavAghAeNa va apaDikkamiuM jai vayaMti // 60 // paDimApaDivannANaM egAhaM paMca hota'hAlaMde / jiNasuddhANaM mAso nikkAraNao ya therANaM // 61 // UNAiritta mAsA evaM therANa aTTha NAyavvA / iyare aTTha vihariuM NiyamA cattAri acchanti // 12 // kRtvA mAsakalpaM tatraivopAgatAnAmUnA te / kardamavarSArodhena vApi tena sthitA nyUnAH // 19 // varSAkSetrAlabdhe adhvAdiSu prAptamadhikAH tu / sAdhakavyAghAtena iva, apratikramituM yadi vadanti // 30 // pratimApratipannAnAM ekAhaH paJcahAni yathAlandinaH / jinazuddhAnAM mAsaH niSkAraNataH ca sthavirANAm // 11 // UnAtiriktamAsA evaM sthavirANAmaSTa jJAtavyAH / itare aSTa vihartuM niyamena catvAri Asate // 12 // eka mAsa (ASADha mAsa) kA kalpa vAsa kara (varSAvAsa yogya sthAna na milane para) usI sthAna para varSAvAsa karanA yaha (ATha mAsa se) kama vihAra hai| kIcar3a, barasAta athavA nagarAdi ke ghere ke kAraNa bhI vahIM vAsa karane se (ATha mAha se) kama vihAra hai||59|| cAturmAsa kSetra prApta na hone para, mArga Adi meM hI adhika dina prApta (vyatIta) hone para evaM siddhi meM bAdhaka (nakSatra) hone se yadi pratikramaNa na karane kA nirdeza ho to ATha mAha se adhika vihAra hotA hai||60|| pratimAdhArI muni eka ahorAtri, yathAlandika muni pA~ca ahorAtri, jinakalpI aura sthavirakalpI sAdhu eka mAsa taka niSkAraNa (sAmAnya sthiti meM) eka kSetra meM raheM arthAt kAraNavaza ukta avadhi ghaTa-bar3ha sakatI hai||61|| uktarIti se sthavirakalpikayoM kA ATha mAha se kama aura adhika vihAra jAnanA caahie| ina (sthavirakalpiyoM) se bhinna (pratimApratipanna, yathAlandika ATha mahIne vihAra kara niyamapUrvaka cAra mahIne varSAvAsa karate haiN||62||
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana AsADhapuNNimAe, vAsAvAsaMtu hoti gatavvaM / maggasirabahuladasamIu jAva ekkammi khettammi // 63 // bAhiM Thittati vasabhehiM khettaM gAhettu vaaspaaoggN| kappaM kahettu ThavaNA, sAvaNa'suddhassa paMcAhe // 14 // ettha tu aNabhiggahiaMvIsatirAyaM savIsatImAsaM / teNa paramabhiggahiaM gihiNAtaM kattio jAva // 65 // asivAikAraNehiM ahavA vAsaM Na suTTha AraddhaM / ahivaDDiyammi vIsA iyaresu savIsaI mAso // 66 // ASADhapUrNimAyAH varSAvAse tu bhavati gantavyam / mArgazIrSabahuladazamyAH yAvat ekasmin kSetre // 3 // bahiH sthitaiH RSabhaiH kSetraM gRhItvA vAsa prAyogyam / kalpaM kathyeta sthApanA zrAvaNAzuddhasya paJcamehani // 64 // atra tvanabhigRhItaM viMzatirAtraM saviMzatimAsam / tena paramabhigRhItaM gRhijJAtaM (gRhiNA tat) kArtikaM yaavt||65|| azivAdiHkAraNairathavA varSaNaM na suSThavArabdham / abhivarddhite viMzatiH itareSu saviMzatirmAsaH // 66 // ASAr3hapUrNimA taka varSAvAsa ke lie calA jAnA cAhie aura mArgazIrSa ke kRSNapakSa kI dazamI tithi taka eka kSetra meM nivAsa karanA caahie||63|| ___ (varSAvAsa kSetra se) bAhara (niyata sthAna para) sthita zreSTha sAdhuoM ko varSAvAsa yogya kSetra (sthAna) grahaNa kara, kalpa (varSAvAsa) kI ghoSaNA kara zrAvaNa-kRSNa pakSa paJcamI se varSAvAsa kI sthApanA karanI caahie||64|| ___ (cAturmAsa hetu niyata kSetra ke bAhara sthita hone para gRhasthoM dvArA pUche jAne para ki Arya yahA~ varSAvAsa kareMge sAdhu ko abhI nizcaya nahIM kiyA hai aisA uttara denA cAhie), yadi abhivarddhita varSa hai to ASAr3ha pUrNimA ke pazcAt bIsa dina taka aura (yadi candravarSa hai to) pacAsa dina taka isake pazcAt nizcaya kara liyA hai, grahaNa kara liyA hai-kArtika mAsa paryanta (aisA uttara denA caahie)||65|| kadAcit akalyANakArI kAraNoM (ke utpanna hone se sAdhu ke vihAra karane para) athavA acchI varSA prArambha na hone para (sAdhu ke varSAvAsa kI svIkRti se acchI varSA
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda 171 ettha tu paNagaM paNagaM kAraNiyaM jA sviistiimaaso| suddhadasamITThiyANa va AsADhIpuNNimosaraNaM // 67 // iya sattarI jahaNNA asIti NautI dasuttarasayaM ca / jai vAsati miggasire dasarAyA tiNi ukkosA // 68 // kAUNa mAsakappaM tattheva ThiyANa'tIe maggasIre / sAlambaNANa chammAsito tu jaTThoggaho hoti // 69 // atra tu paJcakaM paJcakaM kAraNikaM yA sviNshtirmaasH| zuddhadazamIsthitAnAM ca ASADhIpUrNimApasaraNam // 17 // iti saptati jaghanyA'zItirnavatidazottarazataM ca / yadi varSati mArgazIrSe dazarAtrANi trINi utkRSTAH // 68 // kRtvA mAsakalpaM tatraiva sthitAnAM'tIte mArgazIrSe / sAlaMbanAnAM pANmAsikastu jyeSThAvagraho bhavati // 69 // kA anumAna lagAkara tadanusAra kRSikArya meM pravRtta kRSakAdi usake prati kaTu hoMge isa kAraNa gRhastha dvArA varSAvAsa ke viSaya meM pUchane para) abhivarddhita saMvatsara meM ASADha pUrNimA se 20 dina aura sAmAnya saMvatsara meM eka mAsa aura bIsa dina arthAt 50 dina taka (aisA anizcayAtmaka uttara denA caahie)||66|| ___ ASADha pUrNimA ko niyata sthAna para praveza kara (vahA~ rahate hue varSAvAsa yogya kSetra na milane kI sthiti meM yogya kSetra prApta karane hetu) pA~ca-pA~ca dina karake pacAsa dina taka (yogya kSetra prApta hone kI) pratIkSA karanA caahie| isake pazcAt bhAdrapada zuklA dazamI ko vahA~ se haTa jAnA caahie||67|| isaprakAra sattara dina kA varSAvAsa jaghanya, assI, nabbe aura eka sau dasa dina, tathA yadi mArgazIrSa meM (anavarata) varSA ho to tIna dasarAtri (tIsa dina) taka (sAmAnya cAra mAsa ke atirikta) aura adhikatama varSAvAsa kara sakatA hai||68|| jisa sthAna para mAsakalpa kiyA ho usI sthAna para varSAvAsa karate hue kAraNapUrvaka mArgazIrSa bhI vyatIta ho jAne para chaH mAsa kA jyeSThAvagraha yA varSAvAsa hotA hai||69||
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana jai atthi payavihAro caupaDivayammi hoi gaMtavvaM / ahavAvi aNitassA ArovaNapuvvanihiTThA // 70 // kAIyabhUmI saMthArae ya saMsatta dullahe bhikkhe| eehiM kAraNehiM apatte hoi niggamaNaM // 71 // rAyA sappe kuMthU agaNi gilANe ya thNddilss'sti| eehiM kAraNehiM apatte hoi niggmnnN||72|| vAsaM vana oramaI paMthA vA duggamA scikkhllaa| eehiM kAraNehiM aikkaMte hoi niggmnnN||73|| yadyasti padavihArocatuHpratipatsu bhavaMti gantavyam / athavA'pi agacchantaH AropaNA pUrvanirdiSTA // 70 // kAyikabhUmiH saMstArakazca saMsaktaM durlabhAbhikSA / etaiH kAraNaiH aprApte bhavati nirgamanam // 71 // rAjA sarpaH kunthu agniH glAne ca sthnnddilsyaasti| ebhiH kAraNaiH aprApte bhavati nirgamanam // 72 // varSA ca na uparamati paMthAno vA durgamAH sakardamAH / etaiH kAraNaiH atikrAMte bhavati nirgamanam // 73 // yadi (varSAvAsa kara rahe sAdhu ko cAturmAsa ke madhya) sakAraNapada vihAra karanA par3e to cAra parvatithiyoM ko hI prasthAna karanA cAhie athavA na jAne kA bhI (kucha ne) pahale nirdeza kiyA hai||70|| jIvoM se yukta bhUmi, saMstAraka bhI jIvoM se yukta ho, bhikSA durlabha ho, ina kAraNoM se cAturmAsa pUrNa na hone para bhI vihAra karanA caahie||71|| ___ rAjA, sarpa, kuMthu (trIndriya jIva-vizeSa), agni se bhaya, rugNa hone aura sthaNDila (uccAra-prasravaNa ke yogya) bhUmi na rahane- ina kAraNoM se cAturmAsa pUrNa na hone para bhI vihAra karanA caahie||72|| athavA varSA na ruke, mArga durgama aura paGkayukta ho; ina kAraNoM se cAturmAsa vyatIta hone ke pazcAt vihAra karanA caahie||73||
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniryukti mUla- chAyA-anuvAda asive omoyarie rAyA duTThe bhae va gelaNNe / eehiM kAraNehiM aikaMte hoti niggamaNaM // 74 // ubhaovi addhajoyaNa saaddhakosaM ca taM havati khettaM / hoi sakosaM joyaNa, mottUNa kAraNajjAe // 75 // uDDUmahe tiriyammi ya, sakosayaM savvato havati khettaM / iMdapayamAiesuM chaddisi iyaresu cau paMca // 76 // tiNi duve ekkA vA vAghAeNaM disA havai khettaM / ujjANAo pareNaM chiNNamaMDabaM tu akhettaM // 77 // azive'vamaudarye rAjadviSTe bhaye glAnatve vA / etaiH kAraNaiH atikrAnte bhavati nirgamanam // 74 // ubhayato'pi arddhayojanaM sArddhakrozaM ca tad bhavati kSetram / bhavati sakrozaM yojanaM, muktvA kAraNatayA // 75 // Urdhvamadhastiryak ca, sakrozaM sarvato bhavati kSetram / indrapadamAdikeSu SadikSu itaresu catvAripaJca // 76 // tristraH dve ekA vA vyAghAtena dizA bhavati kSetram / udyAnAt pareNa chinnamaNDapaM tu akSetram // 77 // 173 amaGgala hone para, avamaudarya vrata dhAraNa karane para, rAjA ke duSTa ( hone para, bhaya ( upasthita hone para tathA roga hone para -- ina kAraNoM se cAturmAsa vyatIta ho jAne ke bAda vihAra hotA hai / / 74 / / cAroM tarapha DhAI kosa (kI nirdhArita sImA taka kSetra hotA hai, Agamana aura pratyAgamana ke saMyoga se) pA~ca kosa kSetra hotA hai| kAraNa hone para kSetra kI maryAdA se mukta hokara bhI gamana ho sakatA hai / / 75 / / Upara-nIce aura tirache eka kosa taka cAroM ora kSetra hotA hai / ( parvata para Upara aura nIce bhI grAma hotA hai ataH parvata para madhya sthita grAma kI dRSTi se ) cha: dizAyeM hotI haiN| anya sthitiyoM meM kSetra ke cAra, pA~ca, tIna, do athavA eka dizA vyAghAta se hotI hai / upavana Adi ke pare jina grAmoM aura nagaroM ke sabhI dizAoM meM grAma aura nagara nahIM hote haiM ye chinnamaNDapa akSetra hote hai / / 76-77 / /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana dazA dagaghaTTa tinni satta va uDuvAsAsu Na haNaMti taM khettN| cauraTThAti haNaMtI jaMghaddhe kovi u pareNaM // 78 // davvaTThavaNA''hAre1 vigaI2 saMthAra3 mattae4 loe5| saccite 6 acitte 7 vosiraNaM ghnn-dhrnnaaiN||79|| puvvAhArosavaNa joga vivaDDIya sttiugghnnN| saMcaiya asaMcaie davvavivaDDI pasatthA u||8|| vigatiM vigatIbhIo vigaigayaM jo u bhuMjae bhikkhuu| vigaI vigayasabhAvaM vigatI vigatiM balA nei||81|| dakaghaTTa trINisapta ca RtuvAseSu na ghnanti ttkssetrm| caturaSTa iti ghanti jaGghArddha ko'pi tu pareNa // 78 // dravyasthApanA''hAre vikRtiHsNstaarkmaatrklocaaH| sacitte acitte vyutsarjanaM grahaNa dhAraNAni // 79 // pUrvAhAropazamanaM yogavivarddhitazaktitaH grahaNam / saJciyate asaJcite dravyavivRddhiH prazastAH tu // 40 // vikRtivikRtibhItaH(vigatibhItaH)vikRtigataMyattubhuGkte bhikssuH| vikRtiH vikRtasvabhAvaM vikRti vikRti blaannyti||81|| jahA~ jo kI AdhI U~cAI taka jala ho vahA~ RtukAla meM tIna bAra (AnA-jAnA 6 bAra aura varSAkAla meM 7 bAra (AnA-jAnA 14 bAra) gamana se kSetra kA upaghAta nahIM hotA hai| (jabaki RtakAla meM) 4 bAra (AnA-jAnA 8 bAra aura (varSAkAla meM) ATha bAra (AnA-jAnA 16 bAra) gamana se kSetra kA upaghAta hotA hai| jahA~ jA~gha se Upara jala hai vahA~ (RtukAla aura varSAkAla meM) eka bAra bhI gamana se koI kSetramaryAdA kA atikramaNa karatA hai||78|| dravyasthApanA meM AhAra, vikRti, saMstAraka, mAtraka, loca, sacitta aura acitta kA parityAga, grahaNa, dhAraNa Adi Ate haiN||79|| _ pUrva arthAt RtukAla-zIta aura grISma kAla meM grahaNa kiye gaye AhAra kA yathAzakti sAmarthya bar3hAkara tyAga karanA cAhie, (vikRti sthApanA-saJcayika aura asaJcayika do prakAra kI hai, prazasta kAraNoM se gRhIta dravya vivRddhikRta hai||80|| vividhagati (saMsAra) se bhayabhIta yA vigati arthAt kugati se bhayabhIta jo zramaNa vikRti (vikAra) janita vastu aura vikRti ko prApta bhojana-pAna Adi grahaNa karatA
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda pasattha vigaIgahaNaM garahiyavigatiggaho ya kjjmmi| garahA lAbhapamANe paccaya paayppddiighaao||2|| kAraNao uDugahite ujjhiUNa geNhaMti annnnprisaaddii| dAuM gurussa tiNNi u sesA geNhaMti ekkekkaM // 83 // uccAra-pAsavaNa-khelamattae tiNNi tihi gennhNti| saMjaya-AesaTThA bhuMjejja'vasesa ujjhNti||44|| prazastavikRtigrahaNaM garhitavikRtigrahazca kArye / gardA lAbhapramANe pratyayaH pApapratighAtaH // 42 // kAraNataH RtugRhIte ujjhitvA gRhNanti anyprishaattiiH| dAtuM guroH tisraH zeSAH gRhNanti ekaikam // 83 // uccAraprasravaNazleSmamAtraka: trINi trINi gRhnnnti| saMyatAdiSTAH bhuJjIran avazeSamujjhanti // 44 // hai use vikAra svabhAva vAlI vikRti balapUrvaka vikRti (asaMyama yA durgati) kI ora le jAtI hai| __ prazastavikRti grahaNa aura aprazasta vikRti grahaNa, kArya yA prayojana vaza karanA caahie| aprazasta vikRti ke grahaNa kI mAtrA kA nizcaya (jitane pramANa meM bAla, vRddha yA glAna ke lie Avazyaka ho) usase karanA caahie| kAraNapUrNa hone para aprazasta pApa kI AlocanA karanI caahie||82|| kAraNavaza RtukAla (zIta evaM grISma kAla) meM grahaNa kiye gaye saMstAraka ko tyAgakara anya ko grahaNa karate haiM, dUsare sAdhuoM ko pradAna karane ke lie guru tIna dhAraNa karate haiM jabaki zeSa eka-eka grahaNa karate haiN||83|| pratyeka sAdhu malotsarga, mUtrotsarga aura zleSma ke nimitta tIna-tIna pAtra grahaNa karate haiN| sAdhu (AcArya kI) AjJA hone para (AhAra) grahaNa kareM, (ve) bace hue AhAra kA tyAga karate haiN||84||
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana dhuvaloo u jiNANaM NiccaM therANa vaasvaasaasu| asahU gilANassa va, NAtikkAmejja taM rayaNi // 85 // mottu purANa-bhAviyasaDDhe saMvigga sesa pddiseho| mA nihao bhavissai bhoyaNamoe ya uDDAho // 86 // iriesaNa bhAsANaM maNa vayasA kAie ya duccirie| ahigaraNakasAyANaM saMvaccharie viosvnnN||87|| kAmaM tu savvakAlaM paMcasu samitIsu hoi jaiyavvaM / vAsAsu ahIgAro vahupANA meiNI jeNaM // 8 // dhruvalocastu jinAnAM nityaM sthavirANAM varSAvAseSu / asahaglAnasya ca, nAtikrAmayet tAM rajanIm // 85 // muktvA purANabhAvitazraddhau saMvignaM zeSapratiSedhaH / mA nirdayo bhaviSyati bhojanamocazca uddAhaH // 86 // IryaMSaNA bhASANAM manasA vAcA kAyena ca duzcarite / adhikaraNakaSAyANAM sAMvatsarike vyavazamanam // 87 // kAmaMtu sarvakAlaM paJcasu samitiSu bhavati ytitvym| varSAsu adhikAraH bahuprANA medinI yena // 8 // ___ varSAvAsa meM jinakalpI sAdhuoM ko niyamita loca karanA cAhie, sthavira- kalpiyoM ko cAturmAsa meM eka bAra loca karanA caahie| asamartha evaM glAna ke loca ke lie paryuSaNA kI antima rAtri kA atikramaNa nahIM karanA caahie||85|| purAne ziSya(jisako pUrva meM dIkSA dI jA cukI ho), zraddhAyukta anta:karaNa vAle zrAvaka evaM mumukSu ko chor3akara anya ko cAturmAsa meM (dIkSA dene kA) niSedha hai| (varSAkAla meM dIkSA se)vahanirdayanahojAyatathA bhojanatyAgasezramaNadharma ke pratiduHkhAgnina dIpta ho||86|| IryA, eSaNA, bhASA (AdAna-nikSepa, paristhApanA ina pA~ca samitiyoM) kA mana, vacana aura zarIra se pAlana karanA caahie| kutsita AcaraNa, pApakarma aura kaSAyoM ko saMvatsarI meM upazAnta karanA caahie||87|| sabhI zramaNoM ko pA~ca samitiyoM kA sarvadA yatnapUrvaka AcaraNa karanA cAhie, pRthvI varSARtu meM bahuta prANoM kI sattA vAlI ho jAtI hai (isalie varSARtu meM zramaNa ko atyadhika yatnapUrvaka saMyama-pAlana karanA caahie)||88||
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda bhAsaNe saMpAimavaho duNNeo nehacheo taiyAe / iriyacariyAsu dosuvi apehaapamajjaNe pANA // 89 / maNavayaNakAyagutto duccariyAiM tu khippmaaloe| ahigaraNammi durUyaga pajjoe ceva damae ya // 10 // egabaillA bhaMDI pAsaha tubbhe ya Dajjha khalahANe / haraNe jhAmaNajattA, bhANagamalleNa ghoSaNayA // 11 // appiNaha taM baillaM durutagga! tassa kuNbhyaarss| mA bhe DahIhi gAma annANi vi satta vAsANi // 12 // bhASaNe saMpAtimavadho durjeyaH snehachedastRtIye / IryAcaryAsu dvayorapi aprekSyApramArjane prANAH // 89 // manavacanakAyaguptaH duzcaritAni tu kSipramAlocayet / adhikaraNe dviruktakaH pradyotazcaiva dramakazca // 10 // ekabalIvardI zakaTikAM pazya, yUyamapi dhymaankhldhaanym| haraNe dahanaM bhANakamallena ghoSaNayA // 11 // arpaya taM balIva, dviruktaka! tasmai kumbhakArAya / mA bhoH! daha grAmam, anyAnyapi saptavarSANi // 12 // bhASaNa samiti se (yukta na hone para) ur3ane vAle durjeya (jIvANuoM) kA vadha, tRtIya (eSaNA samiti se yukta na hone para) durjeya apkAya jIvoM kA vadha, IryA samiti aura antima do (AdAna-nikSepa aura paristhApanA samiti se yukta na hone para) binA dekhe, pramArjita kiye AcaraNa karane para jIvoM kA vadha hotA hai||89||| jo kutsita AcaraNa haiM unakI zIghra AlocanA mana, vacana aura kAya gupti se karanI cAhie, pApajanaka kriyA yA asaMyamita AcaraNa meM dviruktaka, rAjApradyota aura dramaka kA dRSTAnta (diyA jAtA hai)||9|| (dviruktaka kA kathana) dekho! eka bailavAlI gAr3I, (kumbhakAra kA pratyuttara) tuma loga bhI jala rahe khalihAna (ko dekho) (baila) harane para prayatna se (khalihAna) jalA diyA, (grAmavAsiyoM ne) udghoSaka se ghoSaNA karavAyI, he dviruktaka! usa kumbhakAra ko baila de do, (he kumbhakAra) sAta varSa taka hamAre grAma (ke khalihAna) ko jalAne ke bAda punaH mata jlaanaa||91-92||
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana caMpAkumAranaMdI paca'cchara theranayaNa duma'valae / viha pAsaNayA sAvaga iMgiNi uvavAya NaMdisare // 13 // bohaNa paDimA udayaNa pabhAvauppAya devadattAte / maraNuyavAe tAyasa, NayaNaM taha bhIsaNA samaNA // 14 // gaMdhAra girI devaya, paDimA guliyA gilANa pddiyrenn| pajjoyaharaNa dokkhara raNa gahaNA me'jja osvnnaa||15|| dAso dAsIvatito chattaTThiya jo ghare ya vtthvyo| ANaM kovemANo haMtavvo baMdhiyavyo ya // 16 // campAkumAranandI, pnycaapsrHsthvirnyndrumvlye| vihagapAzanayaH zrAvakaH, iGginI upapAtaH nndiishvre||13|| bodhanaM pratimA udayanaH prabhAvaH utpAto devdttaat| maraNopapAtaH tApasaH nayanaM tathA bhISaNAH zramaNAH // 14 // gandhAragiriH daivataM pratimA gulikA glAnapraticareNa / pradyotaharaNaM duSkararaNagahanA me'dya utsavAH // 15 // dAso dAsIpatitaH chatrasthitaH yaH gRhe ca vAstavyaH / AnayanaM kopamAnaH hantavyaH bandhitavyazca // 16 // campA (nagarI meM svarNakAra) kumAranandI, paJcazailadvIpa para sthavira dvArA le jAnA, vaTavRkSa para baserA, bhAraNDa pakSI ke pairoM se svayaM ko bAMdhakara paJcazaila pahu~canA, zrAvaka nAgila (dvArA manA karanA), iGginImaraNa (dvArA zarIra-tyAga) (paJcazaila para vidyunmAlI yakSa rUpa meM) utpanna, (paTaha gale meM bA~dhakara bajAtA huA) nandIzvara gamana, (zrAvaka nAgila dvArA) bodha pAkara mahAvIra pratimA nirmita karAkara upAsanA, rAjA udAyana (ke pAsa devAdhideva kI pratimA karAne kA nivedana), rAnI prabhAvatI ke prahAra se dAsI devadattA kA vadha, (prAyazcittavaza) maraNa ke pazcAt devaloka meM utpanna, tapasvI veza meM (rAjA udAyana ko udbodhana), alaukika phala ke bahAne) bhayaGkara (jinetara sAdhuoM ke pAsa le jAnA), jaina zramaNa dvArA udbodhana, gAndhAra (janapada se mumukSu zrAvaka kA vaitADhyagiri (gamana evaM upavAsa), devatA dvArA (santuSTa ho svarNa pratimA aura gulikAyeM denA, (mahAvIra pratimA kI vandanA hetu AnA), glAna-asvastha ho jAne para (dAsI dvArA) paricaryA (se prasanna zrAvaka dvArA pradatta guTikA se dAsI kA rUpavatI bananA va rAjA pradyota kI kAmanA),
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda 179 khaddhA''dANiyagehe pAyasa daDhaNa ceDarUvAiM / piyaro bhAsaNa khIre jAiya laddhe ya teNA u // 17 // pAyasaharaNaM chettA paccAgaya damaga asiyae sIsaM / bhAuya seNAvati khiMsaNA ya saraNAgato jattha // 18 // vAodaeNa rAI NAsai kAleNa sigaya puDhavINaM / NAsai udagassa satI, pavvayarAtI u jA selo // 19 // RddhayAdAnikasya gRhe, pAyasaM dRSTvA ceTarUpANi / pitaraM bhASaNaM kSIraM, yAcitaH raddhazca tena tu // 17 // pAyasaharaNaM chitvA pratyAgata dramakaH asinA shiirssm| bhrAtA senApatiH khiMsanA ca zaraNAgato yatra // 18 // vAtodakaiH rAjiH nazyati kAlena siktaapRthviinaam| nazyati udake sati, parvatarAjiH tu yAvat zailaH // 19 // pradyota dvArA (pratimA sahita dAsI) haraNa, (udAyana aura pradyota ke madhya) bhayaGkara yuddha, (parAjita pradyota ko bandI banAnA, paryuSaNA ke dina bandI rAjA pradyota dvArA kahanA) Aja merA upavAsa hai', (bandI banAte samaya usake mastaka para aGkita) dAsI pati ke sthAna para suvarNapaTTa bA~dha dene se) paTTabaddha rAjA ho gayA, jisa prakAra ghara para upasthita ko kSamA kara detA hai, usI prakAra krodhita hokara hanana aura bandhana nahIM karanA caahie||93-96|| samaddha vyakti ke ghara meM kSIrAna dekhakara naukara rUpa dramaka ke putra dvArA, pitA se kSIrAna khAne ke lie kahanA, mA~gane para usa (pitA ke dvArA) prApta kiyA gyaa| coroM dvArA kSIrAna haraNa, (tRNa-pUla Adi kATakara) vApasa lauTA huA dramaka (coroM ke senApati kA) sira kATa letA hai| (senApati kA) bhAI senApati niyukta kiyA gayA, (senApati kI mRtyu kA pratizodha na lene para AtmIya janoM kA) kupita honA, (senApati dvArA dramaka ko bA~dhanA, usase pUchane para ki use kisa prakAra mArA jAya dramaka kahatA hai) jisa prakAra . zaraNAgata ko (mArA jAtA hai)||97-98|| bAlU meM (khIMcI gaI) lakIra havA aura jala se naSTa ho jAtI hai, pRthvI meM (zarad Rtu meM) par3I huI darAra varSA hone para naSTa ho jAtI hai, parantu parvata meM par3I huI darAra zaila (kI sthiti) paryanta banI rahatI hai||99||
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana udaya saricchA pakkheNa'veti caumAsieNa sigysmaa| variseNa puDhavirAI AmaraNagatIu pddilomaa||100|| selaTThi thaMbha dAruya layA ya vaMsI ya miMDhagomuttaM / avalehaNIyA kimirAga kaddama kusuMbhaya halihA // 101 // emeva thaMbhakeyaNa, vatthesu parUvaNA gaIo y| maruya'ccaMkAriya paMDarajja maMgU ya AharaNA // 102 // udakasadRkSaH pakSaNApaiti cAturmAsikena siktaasmaa| varSeNa pRthivIrAjiH AmaraNaM gatayastu pratilomAH // 10 // zailo'sthi stambhaH dAruka latA ca vaMzazca meMDhagomUtram // 101 // evameva stambhaketanena vyasteSu prarUpaNA gatayazca / marut atyahaGkAritA pANDurAryA maGgu ca AharaNAH // 102 // jo krodha jala meM khIMcI rekhA sadRza eka pakSa meM naSTa ho jAtA hai, bAlU meM (khIMcI rekhA) sadRza cAra mAsa meM upazAnta ho jAtA hai, pRthvI meM par3I darAra ke samAna eka varSa meM samApta ho jAtA hai| (jisaprakAra parvata meM par3I rekhA kabhI nahIM miTatI usIprakAra jIvana paryanta yaha krodha nahIM) zAnta hotA hai| gati kI dRSTi se inakA saGgaNana pratiloma arthAt viparyaya krama se honA caahie| (kaSAya prathama--gaticaturtha, saMjvalana kaSAyI-devagati, pratyAkhyAnakaSAyI-manuSya gati, apratyAkhyAnakaSAyI-tiryazcagati aura anantAnubandhI kaSAyI-narakagati ko prApta hotA hai||100|| __mAna parvata stambha, asthistambha, kASThastambha aura latA samAna hotA hai| mAyA kaSAya jaise bA~sa kI jar3a (jisakA Ter3hApana dUra honA atiduSkara) bher3e kI sIMga-duSkara gomUtra-sarala aura bA~sa kA chilakA atisarala hai| lobhakaSAya jaise kRmirAga sadRza lobha (dUra honA asambhava), kamarAga sadRza lobha (dUra honA duSkara) puSparAga sadRza lobha (dUra honA sarala) jaise haldI kA raGga dUra honA (ati srl)||101|| - isIprakAra stambha, vakratA aura vastroM meM gatiyoM kI prarUpaNA kI gaI hai aura kaSAyoM ke nirUpaNa meM marut, atyahaGkAriNI bhaTTA, pANDurAryA aura maGgu kA dRSTAnta diyA gayA hai||02||
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda avahaMta goNa marue cauNha vappA ukkaro uvriN| choDhuM mae suvaTThA'tikove No demo pacchittaM // 103 // vaNidhUyA'ccakAriya bhaTTA aTThasuyamaggao jaayaa| varaga paDiseha sacive, aNuyattIha payANaM ca // 104 // NivaciMta vigAlapaDicchaNA ya dAraM na demi nivkhnnaa| khisA Nisi niggamaNaM corA seNAvaI gahaNaM // 105 // necchai jalUgavejjagagahaNa tammi ya annicchmaannmmi| gAhAvai jalUgA dhaNabhAuga kahaNa moyaNayA // 106 // avadhIt gAM marut catuSkavaprANAM utkaraH upari / soDhuM mayA suspRSTA'tikope na dadAmi prAyazcittam // 103 // vaNigduhitA'tyahaGkAritA bhaTTA aSTasutAgrataH jAtA / varakapratiSedhaH sacive anuvRttibhiH pradAnaM ca // 104 // nRpacintA vikAlapratIkSaNaM ca dvAraM na dadAmi nRpakathanAt / khisA (nindA) nizi nirgamanaM caurAH senApatiH grahaNam // 105 // necchati jalaukA vaidyakagrahaNaM tasmin ca anicchntii| grAhayati jalaukA dhanabhrAtRkaH kathanaM mocanam // 106 // ___ marut ne baila kA vadha kiyA, cAra khetoM kI miTTI ke Dhera se mArane para vaha mara gayA, usake mara jAne para bhI vaha atyadhika krodha meM sthita rahA, (prAyazcitta mA~gane para) prAyazcitta nahIM degeM- (aisA kahA gyaa)||103|| ATha putroM ke pazcAt utpanna huI atyahaGkAriNI vaNikputrI bhaTTA ke varoM ko (uddaNDatA karane para bhI bhartsanA na karane vAle ko dene kI icchA vAle pitA dvArA) asvIkAra kara diyA gyaa| amAtya dvArA (zarta) svIkAra karane para bhaTTA pradatta, rAjyakArya ke kAraNa (amAtya kA) kusamaya ghara lauTanA, bhaTTA dvArA pratIkSA, (bhaTTA ke dvAra kholane se manA karane para samaya se AnA), rAjAjJA se amAtya ke lauTane meM vilamba, (dvAra na kholane para saciva dvArA bhartsanA), ruSTa bhaTTA kA rAtri meM hI ghara se nikala jAnA, coroM dvArA cora senApati (ke pAsa le jAnA), senApati dvArA patnI banAne kI icchA, bhaTTA kA na cAhanA, senApati dvArA jalUka vaidya ko vikraya, usako bhI na cAhanA, (jalUka vaidya jalUkoM ko) pakar3avAtA thaa| dhana dekara bhaTTA ke bhAI dvArA use mukta kiyA gyaa| usake ghara meM
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana sayaguNasahassa pAgaM, vaNabhesajjaM vatIsu jaaynntaa| tikkhutta dAsIbhiMdaNa Na ya kova sayaM padANaM c||107|| pAsatthi paMDarajjA pariNNa gurumUla NAya abhiogaa| pucchati ya paDikkamaNe, puvvabbhAsA cutthmmi||108|| apaDikkama sohamme abhiogo devi skktosrnnN| hatthiNi vAyaNisaggo gotamapucchA ya vaagrnnN||109|| zataguNasahasrapAkaM vraNabhaiSajyaM yataye yaacnaa| triH dAsibhedanaM na ca kopaH svayaM pradAnaM ca // 107 // pArzvasthA pANDurAryA parijJAya gurumUlaM jnyaataabhiyogaa| pRcchati ca pratikramaNe pUrvAbhyAsA caturthyAm // 108 // apratikramaH saudharme abhiyogA devI shkraavsrnnm| hastinI vAtanisargo gautamapRcchA ca vyAkaraNam // 109 // saikar3oM prakAra ke bhaiSaja tela the, sAdhu dvArA mA~ge jAne para (dAsI ko Adeza), dAsI dvArA tIna bAra pAtra tor3a dene para bhI usakA kupita na honA, balki svayaM pradAna krnaa||104-107|| zithilAcAriNI pANDurAryA (sadA zvetavastradhAriNI hone se pradatta nAma) ko usake mA~gane para guru dvArA bhakta pratyAkhyAna diyA gyaa| (vidyAmantra ke bala se pANDurAryA ke AhvAna karane se logoM ke Ane para) guru dvArA pratikramaNa ke samaya tIna bAra kAraNa pUchane. para AhvAna kI bAta svIkAra karatI hai, parantu cauthI bAra pUchane para kahatI hai ki pahale ke abhyAsa ke kAraNa Ate haiN| pratikramaNa na karane ke kAraNa samaya Ane para pANDurAryA saudharmakalpa meM airAvata kI agramahiSI huii| samavasaraNa meM bhagavAn ke Age sthita hokara usake ucca svara karane para, gautama dvArA pUchane, para (bhagavAn mahAvIra dvArA isa kathA kA) vyAkhyAna kiyA jAtA hai||108-109||
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda 183 mahurA maMgU Agama bahusuya veragga saDapUyAya / sAtAdilobha Nitie, maraNe jIhA ya NiddhamaNe // 110 // abbhuvagata gatavere, NAu gihiNo vi mA hu ahigrnnN| kujjA hu kasAe vA avigaDitaphalaM ca siM souM // 111 // pacchitte bahupANo kAlo balito ciraMtu ThAyavvaM / sajjhAya saMjamatave dhaNiyaM appA Niotavvo // 112 // mathurA maGgaH AgamabahuzrutaH vairAgyaM shraaddhpuujaayai| sAtAdilobhaH nItyA, maraNe jihvA ca niAne // 110 // abhyupagataH gatavairaH, jJAtuM gRhI api mA khalu adhikrnnm| kuryAt khalu kaSAye vA avigaNitaphalaM casaMzrotum // 111 // prAyazcitto bahuprANaH kAlaH balitaH ciraMtu sthaatvym| svAdhyAyasaMyamatapAMsi ghanitam AtmA niyojyitvym||112|| AryamaGga (vihAra karate hue) mathurA gaye, Agama bahuzruta evaM vairAgyayukta hone se loga zraddhA se pUjA karate the, sAtAdi lobha ke kAraNa (ve vihAra nahIM karate the), niyamata: (zeSa sAdhu vihAra kiye), zramaNAcAra kI virAdhanA ke kAraNa ve marakara (vyantara hue, sAdhuoM ke usa pradeza se nirgamana karane para yakSa pratimA meM praviSTa hokara) jihvAdi nikAlakara (apane yakSa hone kA vRttAnta batAkara lobha kaSAya na karane kA upadeza dete the)||110|| kaSAya-doSoM ko jAnakara, vaira tyAgakara, gRhasthoM ke prati bhI adhikaraNa nahIM karanA cAhie athavA kaSAyoM ke pariNAma kA vicAra kiye binA kaSAya bhI nahIM karanA caahie||111|| ___ (RtubaddhakAla ke ATha mahInoM meM prAyazcitta na kara pAne ke kAraNa saJcita) prAyazcitta ke lie, varSA Rtu meM pRthvI ke bahuprANoM vAlI hone ke kAraNa tathA prAyazcitta grahaNa karane kI dRSTi se anukUla kAla hone ke kAraNa, (eka sthAna para) dIrghakAla taka vAsa karanA caahie| AtmA ko saddhyAna, saMyama aura tapa meM bhalIbhA~ti yojita karanA caahie||112||
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 184 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana purimacarimANa kappo maMgallaM vddhmaanntitthNmi| iha parikahiyA jiNa-gaNaharAitherAvali carittaM // 113 // sutte jahA nibaddhaM vagdhAriya bhatta-pANa aggahaNe / NANaTThI tavassI aNahiyAsi vagdhArie gahaNaM // 114 // saMjamakhettacuyANaM nnaanntttthi-tvssi-annhiyaasaannN| Asajja bhikkhakAlaM, uttarakaraNeNa jatiyavvaM // 115 // uNNiyavAsAkappo lAuyapAyaM ca labbhae jattha / sajjhAesaNasohI varisati kAle ya taM khittaM // 116 // pUrvacaramayoH kalpaH mAGgalyaM vardhamAnatIrthe / iha parikathitA jinagaNadharAsthavirAvaliH cAritram // 113 // sUtre yathAnibaddhaM pralambitabhaktapAna'grahaNe / jJAnArthI tapasvI anadhyAsI pralambite grahaNaMm // 114 // saMyamakSetracyutAnAMjJAnArthi-tapasvi-anadhyAsinAm / AsAdya bhikSAkAlaM uttarakaraNena yatitavyam // 115 // aurNikaM varSAkalpaM alAbUpAtraM ca labhyate yatra / svAdhyAyaiSaNazuddhiH varSati kAle ca tat kSetram // 116 // prathama aura antima tIrthaGkara ke samaya meM kalpa arthAt varSAvAsa avazya hotA hai, (madhya ke tIrthaGkaroM ke samaya varSAvAsa vikalpa se hotA hai), kalyANa ke lie vardhamAna tIrtha meM jinoM kA caritra aura gaNadharoM kI sthavirAvalI varNita hai||113||| jisa prakAra kalpasUtra meM anavarata varSA hone para bhakta-pAna kA agrahaNa varNita hai, jJAnArthI, tapasvI aura (bhUkha sahana karane meM) asamartha ko (anavarata varSA meM) bhikSA grahaNa kA kathana hai||114|| saMyama kSetra kA tyAga kiye hue, jJAnArthI, tapasvI aura (bhUkha ko) sahana na kara sakane vAle sAdhu ko (nirantara varSA hote rahane para) bhikSAkAla Ane para hAtha se Dhakakara bhikSA mA~ganI caahie||115|| jahA~ varSAvAsa ke yogya UnI vastra, tumbIpAtra prApta hotA hai, svAdhyAya eSaNA zuddha hotI hai aura samaya se varSA hotI hai. vaha saMyama kSetra hotA hai||116||
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda puvvAhIyaM nAsai, navaM ca chAto apaccalo ghettuM / khamagassa ya pAragae varisati asahU va bAlAI // 117 // bAle sutte suI kuDasIsaga chattae apacchimae / NANaTThI tavassI aNahiyAsi aha uttaraviseso // 118 // ||pnyjosmnnaa kappanijutti sammattA / / 9 / / / / 9 / / nvmmohniiyaadhyynnniyuktiH|| nAma ThavaNA moho davve bhAve ya hoti bodhavyo / ThANaM puvuddiDhe pagayaM puNa bhAvaThANeNaM // 119 // pUrvAdhItaM nazyati, navaM ca bubhukSitaH apratyalaH grahItum / kSamakasya ca pAraNayA varSati asahAH ca bAlAdiH // 117 // bAlaH sUtraM zuciH kuTazIrSaka chatreNa apshcimen| jJAnArthI tapasvI anadhyAsI atha uttaravizeSaH // 118 // nAmasthApanA moho dravye bhAve ca bhavati bodhavyaH / sthAnaM pUrvoddiSTaM prakRtaM punaH bhAvasthAnena // 119 // kSudhA ko sahana na kara sakane vAle kA pUrva meM adhyayana kiyA huA naSTa ho jAtA hai, vaha naye viSaya ko grahaNa karane meM asamartha ho jAtA hai| tapasvI, vrata ke uparAnta pAraNA karane vAlA, bAlAdi varSA hone para bhUkha ko sahane meM asamartha haiN||117|| yadi Una nirmita (vastra hai to usase sira Dhakakara bhramaNa karate haiN| nahIM to keza nirmita, sUtra nirmita, tADapatra, bAMsa kI banI huI siratrANa aura antata: chatra se (sira Dhakakara) bhramaNa karate haiN| jJAnArthI, tapasvI aura bhUkha na sahana karane vAle ke lie pradhAna aura vizeSa rUpa se uttarakaraNa kahA gayA hai||118|| moha, nAma, sthApanA, dravya aura bhAvapUrvaka hotA hai (yaha) jAnanA caahie| (isakA) sthApanA yA sthAna nikSepa kI dRSTi se pUrva meM kathana kiyA gayA hai| prastuta (adhyayana) meM punaH bhAvasthAna kI dRSTi se (kathana kiyA jaaygaa)||119||
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana davve saccittAtI sayaNadhaNAdI duhA havai moho / ogheNegApayaDI aNegapayaDI bhave moho // 120 // aTThavihaMpi ya kammaM bhaNiaMmohotti jaM samAseNaM / so puvvagae bhaNio tassa ya egaTThiA iNamo // 121 // pAve vajje vere paNage paMke khuhe asAe y| saMge salle arae nirae dhutte a egaTThA // 122 // kamme ya kilese ya samudANe khalu tahA maille ya / mAiNo appAe a duppakkhe taha saMparAye ya // 123 // dravye sacittAdayaH sadanadhanAdayaH dvidhA bhavati mohH| oghenaikaprakRtiH anekaprakRtizca bhave mohaH // 120 // aSTavidhamapi ca karma bhaNitaM moha iti yatsamAsena / sa pUrvagato bhaNitaH tasya ca ekArthakA ete // 121 // pApamavadyaM vairaM zaivAlaM paGkaH kSobhaH asAtaJca / saGgaH zalyamarataH nirayaH dhUrtazca ekArthakAH // 122 // karma ca klezazca samudAnaM tathA malinatA ca / mAyinaH Atmanazca duSpakSaH tathA saMparAyazca // 123 // __ dravya moha sacittAdi (dhAtu, go, anAdi) aura (acitta) gRha, dhanAdi do prakAra kA hotA hai| bhAva moha (saGghAta yA sAmAnya aura vibhAga se do prakAra kA hotA hai) saGghAta dRSTi se eka prakRti aura (vibhAga dRSTi se) aneka prakRti hotA hai||120|| jo aSTavidha karma hai vaha saMkSepa meM moha kahA gayA hai, vaha (aSTavidha karma pravAda) pUrva meM kahA jA cukA hai usake ekArthaka ye haiN||121|| pApa, avadya, vaira, panaka (paGka), kSobha, asAtA (duHkha-pIr3A), saGga (Asakti), zalya, arati, nirati aura dhUrta ekArthaka haiN| karma kleza (duHkha yA duHkha kA kAraNa-karma), samudAna (prayoga gRhIta karmoM ko prakRti-sthityAdi rUpa se vyavasthita karane vAlI kriyA), duSpakSa (duSTapakSa), samparAya (sthUla kaSAya), asUkta (nindita),
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda asutte duhANubaMdhaM dummoe khalu cirahitIe y| ghaNacikkaNanivve Amohe ya tahA mahAmohe // 124 // kahiyA jiNehiM logo pagAsiyA bhAriyA ime bNdhaa| sAhugurumittabaMdhavaseTThIseNAvaivadhesu y||125|| etto guruAsAyaNajiNavayaNa vilovaNesu pddibNdh| asuhe duhANa baMdhatti teNa to tAI vajjejjA // 126 // ||mohnnijjss nijjuttI smttaa||9|| - asUktaM duHkhAnubandhaH durmokaH khalu cirasthitezca / ghanacikkaNanIvraH Amohazca tathA mahAmohaH // 124 // kathitAH jinaiH loke prakAzitAH bhAritA: ime bandhAH / sAdhugurumitrabAndhavazreSThisenApativadheSu ca // 125 // etasmAt gurvAzAtanajinavacanavilopaneSu pratibandhaH / azubho duHkhAnAM badhnAti tena tu tAni varjayet // 126 // duHkhAnubandha (duHkha bandhana yA duHkhavipAka), durmoka (duHkha se chur3Ane yogya), cirasthitika (dIrghakAlIna sthiti vAlA), ghana (sAndra) cikkaNa (snigdha, duHkha se chur3Ane yogya) nIvra (paTala prAnta), Amoha tathA mahAmoha- ye karma ke ekArthaka haiN||122-124|| tIrthaGkaroM dvArA loka meM prakaTa kiyA gayA ki sAdhu, guru, mitra, bAndhava, zreSThI aura . senApati kA vadha guruvadha yA mahAvadha hai||125|| guru kI AzAtanA (arthAt avajJA) aura jina vacanoM ke vilopana kA parityAga karanA cAhie kyoMki inase antarAya hotA hai aura azubha (karmoM) aura dukhoM kA bandha hotA hai||126||
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 . dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana ||10||dshm nvpaapnidaansthaanaadhyynniyuktiH|| NAmaM ThavaNA jAI davve bhAve ya hoi bodhavvA / ThANaM puvvuddiSTuM pagayaM puNa bhAvaTThANeNaM // 127 // davvaM davvasabhAvo bhAvo aNubhavaNaohato duviho| aNubhavaNa chavviho uhao u saMsArio jiivo||128|| jAtI AjAtIyA paccAjAtIya hoi bodhvvaa| jAtI saMsAratthA mAso jAtI jmmmnnyrN||129|| nAma sthApanA jAtiH dravye bhAve ca bhavati bodhavyam / sthAnaM pUrvoddiSTaM prakRtaM punaH bhAvasthAnena // 127 // dravyaM dravyasvabhAvo bhAvo anubhavanaoghato dvividhaH / anubhavano SaDvidhaH oghatastu sAMsAriko jIvaH // 128 // jAtirAjAtizca pratyAjAtiH bhavati bodhavyA / jAtiH saMsArasthAnAM asau AjAtiH janmAntaram // 129 // (nikSepa kI dRSTi se) jAti yA utpatti nAma, sthApanA, dravya aura bhAvapUrvaka hotI hai (yaha) jAnanA caahie| sthAna nikSepa kI dRSTi se pUrva meM kathana kiyA gayA hai| prastuta (adhyayana meM bhAva sthAna kI dRSTi se) jAti kA kathana kiyA jaaygaa||127|| dravyadRSTi se (jAti yA utpatti kA artha hai utpanna hue) dravya kA svabhAva, bhAva dRSTi se utpatti anubhavana (arthAt nidAna kRta karma phala kA bhoga) aura sAmAnya do prakAra kI hotI hai| anubhavana cha: prakAra kA hotA hai aura sAmAnya utpatti sAMsArika jIvoM kI hotI hai||128|| jAti arthAt utpatti tIna prakAra kI hotI hai- jAti, AjAti aura prtyaajaati| sAMsArikoM kI narakAdi cAra gatiyoM meM utpatti jAti hai, sammUrcha, agarbha, upapAta Adi anya prakAra se janma AjAti hai||129||
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 189 dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda jatto cuo bhavAo tatthe ya puNovi jaha havati jmm| sA khalu paccAyAyI maNussa tericchae hoi||130|| kAmaM asaMjayassA Natthi hu mokkhe dhuvameva aayaaii| keNa viseseNa puNo pAvai samaNo annaayaaii||131|| mUlaguNauttaraguNe appaDisevI ihaM apddibddho| bhattovahisayaNAsaNavivittasevI sayA payao // 132 // tItthaMkaragurusAhUsu bhattimaM htthpaaysNliinno| pNcsmioklhjhNjhpisunnohaannviroapaaenn||133|| yatazcyuto bhavAt tatazca punarapi yathA bhavati janma / sA khalu pratyAjAtiH manuSyatirazcoH bhavati // 130 // kAmamasaMyatasya nAsti khalu mokSaH dhruvameva AyAti / kena vizeSeNa punaH prApnoti zramaNo anAyAtiH // 131 // mUlaguNottaraguNayorapratisevI iha apratibaddhaH / bhaktopadhizayanAsanaviviktasevI sadA prayatataH // 132 // tIrthaGkaragurusAdhuSu bhaktimAn hastapAdasaMllInaH / paJcasamitaH kalahavivAdapizunAvadhAnaviratazca prAyeNa // 133 // jisa bhava se cyuta huA hai usI bhava meM jaba punarjanma hotA hai vaha pratyAjAti hai, yaha manuSya aura tiryaJca kI hotI hai||130|| viSayAbhilASI aura asaMyata ko mokSa nahIM hotA hai| inakI nizcita rUpa se AyAti arthAt utpatti hai| puna: kisa vizeSaNa se zramaNa anAyAti arthAt saMsAra-bhramaNa se mukti pAtA hai||131|| jo mUlaguNa aura uttaraguNoM ko dUSita nahIM karatA hai, iha loka arthAt saMsAra meM Asaktirahita hokara rahatA hai, jo bhakta-upadhi aura zayyAsana meM (sadA zuddhatA) aura ekAnta kA sevana karatA hai evaM sadA apramatta rahatA hai, vaha zramaNa mokSapada pAtA hai||132|| ___ tIrthaGkaroM, guruoM aura sAdhuoM meM bhaktiyukta, hasta-pAda arthAt indriyoM ko vaza meM karane vAlA, paJcasamitiyoM vAlA, kalaha, jhagar3A lagAnA aura paranindA ke cintana se virata (zramaNa) prAya: (siddha hotA hai)||133||
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana pAeNa eriso sijjhaiti koi puNA AgamessAe / keNa hu doseNa puNo pAvai samaNo vi AyAI // 134 // jANi bhaNiANi sutte tahAgaesuMtahA nidANANi / saMdANa nidANaM niyapaccoti ya hoMti egaTThA // 135 // davvappaogavIsasappaogasamUlauttare ceva / mUlasarIrasarIrI sAtI amaNAdio ceva // 136 // NigalAdi uttaro vIsasAu sAI aNAdio ceva / khettammi jammi khete kAle kAlo jahiM jo u // 137 // prAyeNa IdRzaH sidhyati iti kazcit punarAgamiSyati / kena khalu doSeNa punaH prApnoti zramaNo'pi AyAtim // 134 // yAni bhaNitAni sUtre tathAgateSu tathA nidAnAni / saMdAnaM nidAnaM nijapratyaya iti ca bhavanti ekArthAH // 135 // dravyaprayogavitrasaprayogasamUlauttarANi caiva / mUlazarIrAzarIrI sAdiramanaskAdizcaiva // 136 // nUpurAdi uttaro vistrasA tu sAdiH anAdikazcaiva / kSetre yasmin kSetre kAle yasmin kAlaH yastu // 137 // prAya: (Upara varNita) isa prakAra ke sAdhu siddhi pAte haiM koI punaH saMsAra-grahaNa bhI karate haiN| puna: kisa doSa se zramaNa utpatti pAte haiN?||134|| sUtra (dazAzrataskandha chedasUtra) meM tathAgatoM (tIrthaGkaroM) dvArA kathita nidAna haiM (unako karane vAlA punaH AtA hai), sandAna (avalambana lene vAlA) nidAna aura Atma-nizcaya ye ekArthaka haiN||135|| dravyabandha (do prakAra kA prayoga bandha aura visrasA bandha, prayoga bandha mUla aura uttara bandha (do prkaar)| mUla bandha bhI do prakAra kA hotA hai- zArIrika aura azArIrika-manAdi se any||136|| ___Nigala-nUpura yA veNI Adi uttara bandha haiM, vilasA bandha (do prakAra kA hotA hai)- sAdika visrasAbandha aura anAdika visrsaabndh| kSetra kI dRSTi se bandha kA artha hai jisa kSetra meM aura kAla kI dRSTi se artha hai jisa kAla meM bandha ho||137||
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandhaniyukti mUla-chAyA-anuvAda duviho abhAvabaMdho jIvamajIve ahoi bodhavyo / ekkekkovi tiviho vivAgaavivAgatadubhayago // 138 // bhAve kasAyabaMdho ahigAro bahuvihesu atthesu / ihalogapAralogiya pagayaM paralogie bandhe // 139 // pAvai dhuvamAyAti niANadoseNu ujjmNtovi| . viNivAyaMpi ya pAvai tamhA aniyANatA seA // 140 // apAsatthAe akusIlayAe akasAyaappamAe ya / aNidANayAi sAhU saMsAramahannavaM taraI // 141 // ||nijjuttii smmttaa||| dvividhazca bhAvabandho jIvAjIvau ca bhavati bodhavyaH / ekaikamapi trividho vipAkAvipAkatadubhayAtmakaH // 138 // bhAve kaSAyabandho'dhikAro bahuvidheSu artheSu / ihalokapAralaukikaM prakRtaM pAralaukike bandhe // 139 // prApnoti dhruvamAyAtiH nidAnadoSeNa udyamavAnapi / vinipAtamapi ca prApnoti tasmAdanidAnatA zreyasI // 140 // apArthasthatvena akuzIlatvena akaSAyapramAdAcca / anidAnakAdibhiH sAdhaH saMsAramahArNavaM tarati // 141 // ___bhAva-bandha do prakAra kA hotA hai- jIva bhAvabandha aura ajIva bhAvabandha, yaha jAnanA caahie| pratyeka tIna-tIna prakAra kA hotA hai-- vipAka se bandha, avipAka se bandha aura tadubhaya arthAt vipAkAvipAka se bndh||138|| bhAva (nidAna) meM kaSAya bandha adhikAra (prastAva) aneka vidhiyoM aura arthoM meM hotA hai| yaha ihalaukika aura pAralaukika hotA hai| prastuta adhyayana meM pAralaukika bandha kA kathana hai||139|| nidAna-doSa ke kAraNa (mokSamArga meM) prayatnazIla bhI zramaNa nizcit rUpa se utpatti yA janma prApta karatA hai, aura adha:patana yA vinAza prApta karatA hai isa kAraNa nidAna na karanA zreyaskara hai||140|| ___ azithilAcArI, zIlavAn, kaSAyarahita, apramatta aura nidAna na karane vAlA sAdhu saMsAra rUpI mahAsAgara ko pAra karatA hai||141|| ||niyukti smaapt||
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthAnukramaNikA gAthA saM0 121 109 141 92 111 13 66 74 124 AdyAMza aTThavihaMpi ya kammaM bhaNioM apaDi / ma sohamme abhiogA apAsatthAe akusIlayAe appiNaha taM baillaM abbhuvagata gatavere avarAhammi ya payaNue avahaMta goNa marue cauNha asamAhi ya sabalattaM asivAi kAraNehiM ahavA asive omoyarie rAyA asutte duhANubaMdhaM dummoe Au vivAgajjhayaNANi AyArammi ahIe jaM nAo AyAre bAyAlA paDimA ASADhapuNNimAe AsAyaNAo duvihA iya sattarI jahaNNA asIti iriesaNa bhAsANaM maNa vayasA uccAra pAsavaNa khelamattae uDDamahe tiriyammi ya uNAiritta aTTha vihariUNa uNNiya vAsAkappo lAuyapAyaM udaya saricchA pakkheNa'veti ubhao vi addhajoyaNa 2 46 8 87 84 76 58 116 100
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNikA sh bh mr m 67 .102 47 123 125 71 .. . 6 131 38 UNAiritta mAsA evaM therANa egabaillA bhaMDI pAsaha ettha tu aNabhiggahiyaM ettha tu paNagaM paNagaM etto guruAsAyaNa emeva thaMbhakeyaNa evaM ca suyasamAdhipaDimA odaiyAIyANaM bhAvANaM kamme ya kilese ya samudANe kahiyA jiNehiM logo kAIya bhUmI saMthArae ya kAUNa mAsakappaM tattheva uvAgayANa kAUNa mAsakappaM tattheva ThiyANa kAmaM asaMjayassA Natthi kAmaM tu niravasesaM kAmaM tu savvakAlaM paMcasu kAmaM duvAlasaMgaM kAraNao uDugahite ujjhiUNa kAlo samayAdIo pagayaM kuppavayaNaM kudhamma uvAsae khaddhA''dANiyagehe pAyasa gaNasaMgahuvaggahakArao gaMdhAra girI devaya caMpAkumAranaMdI paMca'cchara chaTThaTThamapuvvesuM jai atthi payavihAro jai tA gihiNo vi ya jaha gayakula bhUo jAI bhaNiAI sutte / jANi bhaNiANi sutte tahAgaesuM jANi bhaNiANi sutte tANi 88 83 34 97 28 0 . 0 m 135
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 dazAzrutaskandhaniryukti : eka adhyayana jAtI AjAtIyA to cuo bhavAo ThavaNAra nikkhevo chakko DaharIo u imAo ajjhayaNesu DaharIo u imAo nijjUDhAo maMThavaNA jAI davve NigalAdi uttaro viciMta vigAla paDicchaNA taha pavayaNa bhattigao tatthahigAro tu suhaM nAuM tiNi duve ekkA vA titthaMkaragurusAhUsubhattimaM to te sAvaga tamhA gaghaTTa tini satta va daDhasammattacarite medhAvi agaNA''hAre vigaI davvatadaTTho vA vvatadaTTho vA davvappaogavIsassa davve cittalagoNAiesu davve bhAve ya sarIrasaMpayA davvaMmi sacittAdI saMjamapaDimA davve sacittAtI davvaM jeNa va davveNa davvaM davvasabhAvo bhAvo davvaM mAmmANaM davvaMsarIrabhavio dasaAo vivAgadasAnAmehiM dasANaM piMDattho dAso dAsIvatito chattaTThiya duviho abhAvabaMdho 129 130 54 5 6 127 137 105 31 41 77 133 37 78 50 79 32 33 136 12 29 39 120 9 128 17 25 4 8 96 138
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ . gAthAnukramaNikA 195 dasaNanANacarittaM daMsaNavayasAmAiya dhuvaloo u jiNANaM NiccaM na karei dukkhamokkhaM necchai jalUgavejjaga nAma ThavaNA davie nAmaM ThavaNA moho davve nAyaM gaNiaMguNiaM pacchitte bahupANo kAlo pajjosamaNAe akkharAiM paDimApaDivatrANaM egAhaM pariciakAlAmaMtaNakhAmaNa parivasaNA pajjusaNA pasattha vigaIgahaNaM pAeNa eriso sijjhaiti pAyasaharaNaM chettA paccAgaya pAvai dhuvamAyAti pAve vajje vere paNage pAsatthi paMDarajjA pariNNa puvvAhArosavaNa joga vivaDIya puvvAhIyaM nAsai purimacarimANa kappo bAle sutte suI kuDasIsaga bAlA maMdA kiza bAhiM ThittativasabhehiM bohaNa paDimA udayaNa bhAve kasAyabandho ahigAro bhAve u sammaddiTThI bhAsaNe saMpAimavaho duNNeo bhikkhUNaM uvahANe pagayaM bhikkhUNaM uvahANe uvAsagANaM rx r o ar or r or 3 w 5 5 na om Jowo owo room y vom Vom Umyys y x r o or on or w a m y s
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana 132 72 104 14 60 73 maNavayaNakAyagutto mahurA maMgU Agama bahusuya micchA paDivattIe mUlaguNauttaraguNe appaDisevI mottuM purANa bhAviyasaDDhe rAyA sappe kuMthU agaNi vaNidhUyA'ccaMkAriya vAodaeNa rAI NAsai bAlerAI dAlI vAsAkhettAlaMbhe addhANA vAsaM va na oramaI vigatiM vigatIbhIo vigaigayaM vIsaMtu NavariNemma vaMdAmi bhaddabAhuM pAINaM saMjamakhettacuyANaM NANaTThi samAhiovahANe ya sayaguNasahassa pAgaM sA duvihA chabiguNA sAmitte karaNammi ya sAhU teNe oggaha kaMtAra sutte jahA nibaddhaM vagdhAriya setnaTThi thaMbha dAruya lyaa| soiMdiyamAdiA padisalINayA so gurumAsAyaMto 115 45 107 40 da 114 101
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 zabdAnukramaNikA . a airegAiM (atirekAni) atizaya aikkame (atikrame) niyama-ullaGghana akusIlayAe (akuzIlatvena) zIlavAna 141 accaMkAriya (atyahaGkArita) atyahaGkArita 102,104 ajjayaNesu (adhyayaneSu) adhyayanoM meM aTThavihaM (aSTavidhaM) ATha prakAra kA aTThasuyamaggao (aSTasutamagrata:) ATha putroM ke pazcAt 104 aNahiyAsi (anadhyAsin ) sahana nahIM karane vAlA 114,118 aNAyAI (anAyAti) saMsAra-bhramaNa se mukti 131 aNiTuM (aniSTaM) aniSTa 15 aNidANayAi (anidAnakAdibhiH) nidAna na karane se 141 aNuggahaTThAe (anugrahArthAya) kRpA-upakAra ke lie aNubhavaNa (anubhavano) karmaphala bhoga aNuyattIha (anuvRttibhiH) anukUla kiyA huA 104 atiyAre (aticAre) niyama kA AMzika bhaGga 12 aniyANatA (anidAnatA) nidAna kA abhAva 140 apaccalo (apratyala:) asamartha, ayogya 117 apacchimae (apazcimena) antima dvArA 118 appaDikkama (apratikarman) saMskAra varjita appaDibaddho (apratibaddha) Asaktirahita .132 apamajjaNe (apramArjane) binA pramArjita kiye 89 aparitaMto (aparitAntaH) binA khinna hue apAsatthAe (apArzvasthatvena) zithilAcAra rahita dvArA 141 apeha (aprekSya) dekhe binA 89 appaDisevI (apratisevin) niyama-viruddha AcAraNa nahIM karane vAlA 132 109 30
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana 141 .. 92 111 107-108 136-137 13 93 101 appamAe (apramAdAt) pramAdarahita hone se appiNaha (arpaya) do abbhuvagata (abhyupagata) svIkAra kiyA huA abhiogA (abhiyogA:) vazIkaraNa amaNAdio (amanaskAdika:) mana-Adi se anya avarAhammi (aparAdhe) aparAdha meM avalehaNIyA (avalekhanikA) bA~sa kA chilakA avasANaM (avasAnaM) nAza, anta avahaMta (avadhat) vadha kiyA avigaDitaphalaM (avigaNita phalaM) phala kA binA vicAra kiye aveti (apeti) naSTa honA asaMcaie (asaJcayika) saJcaya na karane yogya asaThabhAvo (azaThabhAva:) saralatApUrvaka asahU (asahu) asamartha, azakta asiyAe (asinA) dA~tI se ahakkama (yathAkrama) kramAnusAra ahigaraNaM (adhikaraNaM) asaMyama, pApakarma 103 111 100 80 31 117 87-90 A 84 134 129 140 AikkhiAva (AkhyAyita:) ukta, upadiSTa AesaTTha (AdiSTa) Adeza hone para AgamessAe (AgamiSyati) AyegA AjAtIyA (AjAti:) Agamana, utpatti ANaM (Anayana) lAnA AyAI, AyAti, (AjAti:) utpatti AyAradharo (AcAradharaH) gaNi sampadA-vizeSa ArovaNa (AropaNA) prarUpaNA Aloe (Alocayet) AlocanA karanI cAhie Asajja (AsAdya) prApta kara AsAyaNA (AzAtanA) apamAna, tiraskAra AsAyaMto (AzAtayan) AzAtanA karate hue 70 90 115 3,6,18,19,22 24
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. zabdAnukramaNikA 76 iMgiNi (iGginI) maraNa-vizeSa iMdapayama (indrapadaM) parvata iriesaNaM (IyaiSaNA) IryA aura eSaNA samiti iriyacariyAsu (IryAcaryAsu) IryA samiti 87 1.9 103 68 84 140 77 83 ukkaro (utkaraH) samUha ukkosA (utkRSTaH) adhika se adhika uccAra (malotsarga) mala-visarjana ujjamaMto-mANo (udyamavAn) prayatna karate hue ujjANao (udyAnAt) upavana yA bAgIcA se ujjhaMti (ujjhanti) tyAga dete haiM ujjhiUNa (tyaktvA) parityAga kara uDugahite (RtugRhIte) RtukAla meM grahaNa kiye gaye uDuvAsAsu (RtuvAseSu) RtukAla meM uNAiritta (UnAtirikta) kama yA adhika uNNiya (aurNika) Una nirmita uttarakaraNeNa (uttarakaraNena) hAtha se DhaMkakara udagassa (udakasya) jala kI uddiTTa (uddiSTa) sAdhu ke nimitta nirmita uvaggahakArao (upagrahakArako) upakAraka uvavAya (upapAta) deva yA nAraka yoni meM jIva kI utpatti uvahANe (upadhAne) tapazcaryA, uvAgayANaM (upAgatAnAM) prApta uvAsae (upAsako) zrAvaka 116 115 99 42 25,28 93 44,45,48 59 34,35 UNA (nyUnA) nyUna, hIna 59, 61 ___A egaTThiyA (ekArthikAH) samAnArthaka egabaillA ( ekabalIvardI) eka baila vAlI egavihArissa (ekalavihArina:) ekalavihArI ke oggaha (avagraha) grahaNa karanA
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 200 ___ dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana odaiyAIyANaM (audayikAdikAnAM) audayikAdi bhAvoM kA omoyarie (avamaudarye) kama AhAra grahaNa karanA oramaI (uparamati) rukanA, nivRtta honA, ovaraI (uparati:) virAmasthAna osaraNaM (apasaraNaM) dUra haTa jAnA ohato (oghataH) sAmAnya rUpa se ohANa (avadhAna) upayoga 73 10 67 128 30 65 101 56 137,139 87 EO kajjammi (kAyeM) kArya yA prayojana kaDaga (kaTaka) parvatakhaNDa kattio (kArtiko) kArtikamAsa kaddama (kardama) kIcar3a kammAsapaTTa (karpAsapaTa:) zveta sUtI vastra kaSAyabaMdho (kaSAyabandhaH) kaSAyabandha kAie (kAyika) zarIrasambandhI kAIyabhUmI (kAyikabhUmiH) jIvoM se yukta bhUmi kAyagutto (kAyaguptaH) kAyagupti kAragamisiM (kArakamRSi) kartA RSi kAraNiyaM (kAraNika) prayojana se kiyA jAnA kimirAga (kRmirAga) kiramijI raGga kuMthU (kunthu) eka kSudra jantu kuDasIsaga (kuNDazIrSaka) bA~sa nirmita siratrANa kuppavayaNaM (kupravacanaM) jinetara praNIta siddhAnta kusuMbhaya (kusumbhaka) kusuma kA raGga 67 101 72 118 34 101 14 50 khaMDo (khaNDa:) aMza khaMtA (kSantA) sahana karane vAle khaddhA''dANiya (RddhA''dAnika) samRddha khamagassa (kSamakasya) tapasvI zramaNa khalahANe (khaladhAnyaM) khalihAna khAmaNa (kSamaNa) khamAnA
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNikA 14 khiMsaNA (khiMsanA) nindA khittaM (kSetra) kSetra khutte (chidraH) chidra khutAyAro (kSudrAcAraH) adhamAcAra khuhe (kSobhaH) kSobha khettaddhA (kSetrakAlau) kSetra aura kAla meM khettammi (kSetre) kSetra meM khelamattae (zleSma mAtraka) zleSma ke nimitta 54,56,75-78 10 63,137 84 70,63 95 102 113 27 111 30 82 92 gaMtavvaM, gatavvaM (gantavyaM) jAnA cAhie gaMdhAragirI (gandhAragiriH) parvata-vizeSa gaIo (gatInAm) gatiyoM kI gaNahara (gaNadhara) jinadeva ke pradhAna ziSya gaNi (gaNin) gaNa kA svAmI / gatavere (gatavaire) vairabhAva tyAga dene para gayakulabhUo (gajakulabhUtaH) gajavaMzotpanna garahA (garhA) nindA garahiya (garhita) nindita gAhAvai (grAhyate) pakar3avAtA hai gAhettu (gRhItvA) pakar3akara gimha (grISma) Rtu-vizeSa garamI kA mausama gilANe (glAne) rugNa ke gihidhammaM (gRhidharma:) gRhasthadharma guNasaminio (guNasamanvitaH) guNayukta gaNioM (guNitaM) manana kiyA huA guruvANe (gurusthAne) gurusthAna para gurumUla (gurumUla) guru ke samIpa guliyA (gulikA) guTikA gelaNNe (glAnatve) roga hone para goNa (gauNa) guNa-niSpanna 106 64 38 72 . 26 21,23 108 74
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana 124 ghaNa (ghana) pragAr3ha, sAndra ghettuM (gRhItuM) grahaNa karane ke lie ghosaNayA (ghoSaNayA) ghoSaNA dvArA 117 46 103 108 6 62, caMdapaDimAo (candrapratimAH) tapa-vizeSa cauNha (catuSka) cAra cautthammi (caturthyAm) caturthikA cautthiyA (cAturthikA) cauthI caumAsieNa (cAturmAsikena) cAturmAsika cattAri (catvAri) cAra caraNesuM (caraNeSu) cAritra meM cikkaNa (cikkaNa) nibiDa, ghanA cikkhala (de) paGka cittala (citrala) citakabarA ciradvitIe (cirasthitike) dIrghakAla taka rahane vAlA cuo (cyuta) eka bhava se dUsare bhava meM avatIrNa 24 124 59 12 124 020 15,28 118 96 76 128 chakkaM (SaTka) cha: kA samUha chattae (chatreNa) chatra dvArA chattaTThiya (chatrasthita) rAjacihna-vizeSa para nirmita chaddisi (SaDdikSu) cha: dizAoM meM chammAsitto (SaNmAsika:) cha: mAsa kA chavviho (SaDvidhaH) cha: prakAra kA chAto (de) bubhukSita chiNNamaMDabaM (chinnamaNDapa) jisa gA~va yA zahara ke samIpa dUsarA gA~va Adi na ho choDhuM (soDhuM) sahana karane ke lie 128 117 78 jaMghaddhe (jaGghArddha) jaGke kI AdhI U~cAI jaTThoggahe (jyeSThAvagraha) cAra mAsa taka eka kSetra kA uttamavAsa 53,69
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNikA 203 116 jalUgavejjagA (jalaukasavaidyaka) julUkavaidya jalUgA (jalaukasa) joMka, jantuvizeSa jAI (jAti:) utpatti joyaNa (yojana) parimANa-vizeSa, cAra-koza johe (yodha) aGgaracanA vizeSa 106 127, 129 jhaMjha (jhaMjha) vivAda jhAmaNajattA (dahanaM) jalAnA ThavaNA (sthApanA) -e (sthApanayA) sthApanA se Thavijjae (sthApayet) sthApita karanA cAhie ThAyavvaM (sthAtavyaM) vAsa karanA cAhie 10,53,55,113,127 54,64 55 112 Dajjha (dagdha) jalA huA DahIhi (daha) jalAo .94 NaMdisare (nandIzvare) nandIzvaradvIpa NautI (navati) nabbe NayaNaM (nayana) le jAnA Navari (kevalaM) kevala NANaTTi (jJAnArthin) jJAnArthI Niotavvo (niyoktavyaH) kArya meM lagAnA Nigala (de) nUpura Nitie (nItyA) nIti se NivaciMta (nRpacintya) rAjyakArya Nisi (nizi) rAta 115 112 127 110 105 tadaTTho (tadartho) upAsaka vizeSa taraI (tarati) tairatA hai tAyasa (tApasa:) tapasvI 32 141 94
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana thaMbha (stambha) stambha therANa (sthavirAnAm) sthaviroM kA damaga (dramaka) garIba, raGka dasaAo (dazA:) dazAyeM dasamIu (dazamyA:) dazamItaka dasaha (dasadhA) dasabAra dasuttarasayaM (dasottarazataM) eka sau dasa dAlI (de) dAla duccariyAI (duzcaritAni) kutsita AcaraNa duccirie (duzcarite) kutsita AcaraNa duNNeo (durjeyo) kaThinAI se jAnane yogya dummoe (dumokaH) duHkha se chur3Ane yogya duvAlasaGgaM (dvAdazAGga) bAraha aGga-Agama dokkhara (duSkara) kaSTasAdhya dhamma (dharma) dharma dhutte (dhUrta) dhUrta nAyaM (jJAtaM) vidita nAyAdIeK (jJAtAdiSu) jJAtAdi meM niANa (nidAna) kisI vratAnuSThAna kI phala-prApti kA saGkalpa-vizeSa NikkAraNa (niSkAraNa) kAraNa rahita ahetuka NikkhamaNe (niSkramaNe) nirgamana nijjUDhAo (nirmUDhAH) uddhRta, granthAntara se avatarita niddao (nirdaya) dayAhIna niyapaccaa (niyapratyaya) Atmanizcaya NivakahaNA (nRpakathanAt) rAjA ke Adeza se paMcamiyA (pAJcamikA) pA~cavIM
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNikA 205 73 125 10 129 90 105 126 5 61 86,104 paMthA (pantha) mArga, rAstA paattha (padArtha) padArtha pagAsiya (prakAzitaM) prakaTa kiyA gayA paggaha (pragrahaH) niyantraka sthAna paccaya (pratyaya) nizcaya paccAgaya (pratyAgata) vApasa AyA huA paccAjAtIya (pratyAjAti) utpanna, janma-grahaNa pajjoe (pradyota) ujjayinI nagarI kA rAjA paDicchaNA (pratIkSaNa) pratIkSA paDibaMdha (pratibandha) rukAvaTa paDiyareNa (praticareNa) paricaryA paDivajjaNA (pratipAdanA) svIkAra, kathana paDivattIe (pratipatyA) svIkAra paDivatrANaM (pratipatrAnAM) aGgIkAra karane vAle paDiseha (pratiSedha) niSedha, nivAraNa paDhamasamosaraNa (prathama samavasaraNa) varSAkAla , niyata varSAvAsa kSetra meM prathama Agamana paNagaM (paJcakaM) pA~ca kA samUha padANaM (pradAna) denA, vitaraNa pannattA (prajJaptA) upadiSTa, nirUpita pabbhArA (prAgbhAra) dazA-vizeSa puruSa kI sattara se assI varSa taka kI avasthA payaNue (pratanu) sUkSma, alpa parikahiyA (parikathitA) prarUpita, AkhyAta paricia (paricita) jJAta, jAnA huA pariNNa (parijJA) jAnanA pariyAyavavatthavaNA (paryAyavyavasthApanA) pravrajyA kI avadhi parivasaNA (parivasanA) cAra mAsa taka eka sthAna para rahanA pavvayarAtI (parvatarAji:) parvata kI darAra pavaMcA (pravaJcA) manuSya kI dasa dazAoM meM sAtavIM dazA pahU (prabhuH) samartha h 67, 122 m 47 h sh 113 51 108 52 s m s 8
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 206 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana pAINaM (prAcInaM) gotra-vizeSa pAusa (prAvRS) varSA pAgaiyA (prAkaTitA) vyakta honA pAyappaDIghAo (pApapratighAta:) pApa kA nivAraNa puhuttehiM (pRthaktvaiH ) pRthaktva se pesa (preSya) bhejane yogya posaha (poSadha, pauSadha) AhArAdi ke tyAgapUrvaka kiyA jAtA vrata anuSThAna vizeSa 5da 43 125 125 baMdhava (bAndhava) bhrAtA, nikaTa sambandhI baMdhA (bandhAH) karma-bandhana bailla (de) baila balA (balA) manuSya kI dasa dazAoM meM se cauthI avasthA balA (balAt) jabaradastI balito (de) anukUla bAyAlA (dvicatvAriMzat) bayAlisa (42) bAlA (bAlA) manuSya kI dasa avasthAoM meM pahalI dazA bAlAI (bAlAdi) bAlAdi boDe (de) bhagna, bohaNa (bodhana) bodha, zikSA 112 46 14 91 50 bhaMDI (de) gAr3I bhattimaM (bhaktimat) bhaktiyukta bheravANaM (bhairavAnAM) siMhAdi pazuoM kA bhaya bhAuya (prAtR) bhAI, bandhu bhANaga (bhANaka) udghoSaka bhAriyakammo (bhAritakarma) balavAna karma bhAsaNe (bhAsaNe) kathana, pratipAdana . bhIsaNa (bhISaNa) bhayaGkara, bhayajanaka bhAyeNamoe (bhojanamoca:) AhAra-tyAga 21,30 89
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNikA 207 113 123 69. maMgallaM (mAGgalyaM) maGgalakArI maille (maline) malina maggasira (mArgazira) mAsa-vizeSa, mArgazIrSa (agahana) mAsa mahaIo (mahatyaH) atyanta bar3I mAiNo (mAyinaH) mAyAvI, mAyAyukta mANummANaM (mAnonmAnaM) nyUnAdhika parimANa. mAsakappaM (mAsakalpaM) ekamAsa taka rahane kA AcAra miMDha (mer3ha) meMDhA, meSa miggasIre (mArgazire) mArgazIrSa mummuhI (munmukhI) manuSya kI dasa dazAoM meM navIM dazA meiNi (medinI) pRthivI, dharatI medhAvi (medhAvin) buddhimAna, prajJa mohupAsako (mohopAsako) upAsaka kI eka koTi 101 68 16 88 34 5 14,99 rayaNi (rajani) rAtri rAI (rAji:) lakIra roheNa (rodhena) nagara Adi kA gherA lakkhaNehiM (lakSaNaiH) lakSaNoM se layA (latA) vallI, vallarI lAuyapAyaM (alAbUpAtraM) tumbIpAtra 3,4 101 116 101 114 13 31 vaMsI (vaMza) bA~sa vagdhAria (de) pralambita vaccae (vrajet) gamana kare, jAye vacchala (vatsala) snehI, snehayukta vajjae (varjayet) tyAga vaNabhesajjaM (vraNabhaiSajyaM) ghAva kI auSadhi vatikkama (vyatikrame) niyama-viruddha AcaraNa vatthavvo (vAstavya:) nivAsI vappaNa (vaprANAM) khetoM kI 107 - 96
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana 104 100 99 109 116 60 10 140 varaga (varaka) sambandha mA~gane vAle variseNa (varSeNa) varSa meM vAodayeNa (vAtodakaiH) havA aura jala se vAgaraNaM (vyAkaraNa) kathana, pratipAdana vAghAeNa (vyAghAtena) bAdhaka hone se vAyaNisaggo (vAtanisoM) ucca svara karanA vAsAkappo (varSAkalpaH) varSAvAsa ke yogya vAsAkhettA (varSAkSetra) cAturmAsa kSetra vAsANi (varSANi) varSa taka vAsAvAsaM (varSAvAsaM) cAturmAsa meM eka sthAna meM kiyA jAtA nivAsa viANao (vijJAyako) jJAnI viAla (vikAla) durbhikSa Adi yA sandhyA vigaigayaM (vikRtigataM) vikRti ko prApta vigayasabhAvaM (vikRta svabhAva) vikAra svabhAva vAlI viNivAyaM (vinipAtaM) adha:patana yA vinAza virao (virato) nivRtta vivaDDIya (vivarddhika) bar3hAne vAlA vIsasapayoga (visrasaprayoga) visrasAbandha aura prayogabandha vosiraNaM (vyutsarjana) parityAga saMgahapariNNA (saGgraha parijJA) pratimA-vizeSa saMge (saGge) karmabandha yA Asakti saMghayaNe (saMhanane) saMhanana ke viSaya meM saMparAye (samparAya) kaSAya saMvaccharie (sAMvatsarike) vArSika saMvigga (saMvigna) saMvegayukta, mukti kA abhilASI saMvegakaraNANi (saMvegakaraNAni) mokSa ke sAdhana saMsatta (saMsakta) jantu vizeSa yukta sakkatosaraNaM (zakrAvasaraNaM) samavasaraNa sajjhAesaNasohI (svAdhyAyaiSaNa zodhiH) svAdhyAya aura eSaNA zuddha karane vAlI sabala (zabala) karbura, citakabarA, dUSita caritra 133 80 136 79 122 123 87
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNikA 209 48 107. 122 64 sabalattaM (zabalatvaM) zabaladoSa sabbhiMtara (sAbhyantara) abhyantara .. sayaguNasahassa (zataguNasahasra) saikar3oM guNa vAle hajAra sayaNa (sadana) gRha sayaNI (zAyanI, svApanI) manuSya kI dasa dazAoM meM dasavIM sarIra bhavio (zarIrabhavikaH) sAMsArika zarIra salle (zalya) pApAnuSThAna se lagane vAlA karma sAvaNa (zrAvaNa) mAsa vizeSa sAhaga (sAdhaka) sAdhanA karane vaalaa| sigaya (sikatA) bAlU, reta tara suTTa (suSThu) acchA, zobhana, sundara suyasamAhipaDimA (zrutasamAdhipratimA) pratimA-vizeSa seA (zreyasI) zreyaskara selo (zaila:) parvataH souM (zrotuM) sunane ke lie sohamme (saudhameM) prathama devaloka 60 100 47 140 sa . 133 hatthapAyaM (hastapAdaM) hAtha-paira haliddA (haridrA) auSadhi-vizeSa, haldI hAyaNi (hAyanI) manuSya kI dasa dasAoM meM chaThavIM avasthA .
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha grantha-sUcI anuyogadvArasUtra : saM0 madhukaramuni, jinAgama granthamAlA, saM0 28, Agama prakAzana samiti, byAvara, 1987 / ardhamAgadhI DikzanarI : zatAvadhAnI muni ratanacandra, amara pabli kezansa, vArANasI, punarmudraNa 1988 / / aSTaprAbhRta, kundakunda : anu0 rAjIbhAI chagana bhAI desAI,rAjacandra jaina zAstramAlA 10, paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImad rAjacandra Azrama, AgAsa 1969/ uttarAdhyayanasUtra : saM.je.zANTiyara,ArkAina orieNTalsa, khaNDa 18, upazAlA 1922 / aMgapaNNatti, zubhacandra : hi0 anu0 evaM saM0 AryikA supArzvamatI hIraka jayantI prakAzana pu0 mA0 65, bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad, 1990 / kalcarala sTaDI Ana da nizIthacUrNi : DaoN0 madhu sena, pI0vI0 sirIja 21, pI0vI0 risarca iMsTIcyUTa, vArANasI 1975/ da kainAnikala liTarecara Ava da : pro0 eca0 Ara0 kApaDiyA, lekhaka, sUrata jainAz2a 1941 / gavarnameNTa kalekzana oNva : pro0 eca0 Ara0 kApaDiyA, bhANDArakara mainuskripTsa, khaNDa 17, bhAga-2 orieNTala risarca iMsTIcyUTa, pUnA 1936/ gommaTasAra (jIvakANDa) nemicandra siddhAnta cakravartI, saM0 DaoN0 e0 ena0 upAdhye evaM paM0 kailAzacandra zAstrI, jJAnapITha mUrti devI jaina gra0 mA0 prA0 gra0 14, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI 1978
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha grantha-sUcI 211 chando'nuzAsana, hemacandra : saM0 eca0 DI0 velaNakara, bhAratIya vidyAbhavana, bambaI 1961 / chandomaJjarI, gaGgAdAsa : vyAkhyA0 brahmAnanda tripAThI, caukhambA surabhAratI,gra0mA0 36,caukhambA surabhAratI prakAzana, vArANasI 1978 / jaina vidyA ke vividha AyAma : sampA0 pro0esa0ema0 jaina evaM DaoN0 azoka khaNDa - 5 kumAra siMha, zvetAmbara sthAnakavAsI jaina sabhA, kalakattA hIraka jayantI saGgoSThI grantha, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI 1994 / jainAgama sAhitya manana aura mImAMsAH AcArya devendra muni, tAraka guru jaina graM0mA0 saM071,tArakagurujaina granthAlaya, udayapura 1977 / jaina bhASA-darzana pro0 sAgaramala jaina, bI0ela0kramAGka 3, bI0ela0 iMsTIcyUTa oNva iNDolAjI, dillI 1986) jainendra siddhAnta koza, bhAga-2 : saM0kSu0 jinendravarNI, jJAnapITha mUrtidevI jaina gra0mA0 40, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI tR0saM0 1992 / jaina lakSaNAvalI, bhAga-2 saM0 bAlacandra siddhAntazAstrI,vIrasevA mandira granthamAlA saM0 15, vIra sevA mandira prakAzana, dillI 1973 / jinaratnakoza, khaNDa eka saMgrA0 eca0DI0 velaNakara, gavarnameNTa orieNTala sirIja bhANDArakara orieNTala risarca iMsTIcyUTa, pUnA 1944 / jaina sAhitya kA bRhad itihAsa : paM0 becaradAsa dozI, pArzvanAtha vidyApITha bhAga - 1 granthamAlA saM0 7, vArANasI dvi0punarmu0 1989 jaina sAhitya kA vRhad itihAsa : DaoN0 mohana lAla mehatA, saM0 paM0 dalasukha bhAga - 3 mAlavaNiyA evaM DaoN0 mehatA,pI0vI0 gra0mA0 11,pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI dvi0punarmu0 1989)
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ do bhAga 212 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana jaina AcAra, siddhAnta aura svarUpa : AcArya devendramuni, tArakagurujaina granthamAlA 205, tArakaguru jaina granthAlaya, udayapura 1982) .. da DAkTrina oNva da jainAz2a : DalyU0 zubriga, aMgre0 anu0 vulauMga vyUrlana, motIlAla banArasI dAsa, dillI 1962 / tattvArthasUtra, umAsvAti : vive0 paM0 sukhalAla saMghavI, pI0vI0 gra0mA0 saM0 22, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI 1985/ tattvArthavArtika, bhaTTa akaladeva : saM0 mahendra kumAra jaina, jJAnapITha mUrti devI jaina granthamAlA (saMskRta granthAGka 20), bhAratIya jJAnapITha, kAzI 1957 / tattvArthAdhigamasUtraTIkA, : saM0 hIrAlAlaseTha,DI0ela0 jaina pustakoddhAra siddhasenagaNi, do bhAga phaNDa si0naM0 76, bmbii| tandulaveyAliya paiNNayaM : anu0 DaoN0 subhASa koThArI, Agama saMsthAna, gra0mA05,Agama ahiMsA samatA evaM prAkRta .. saMsthAna, udayapura 1991 / dazA taskanyapUrNi, jinadAsagaNi : maNiviyaja granthamAlA, bhAvanagara 1954 / da nijuttija Ana da sIniyarsa oNva : DablyU0bI0bolI, phraiMja sTenara vAGga sTuarTa da zvetAmbara siddhAnta. 1995/ niyuktisaGgraha : saM0 vijayajinendrasUri, harSapuSpAmRta jaina granthamAlA 189, lAkhAbAvala 1989| . nizithasUtram (bhASya evaM cUrNi sahita) : saM0 amaramuni, gra0mA0 6, bhAratIya vidyA prakAzana, dillI evaM sanmati jJAnapITha, vIrAyatana, raajgRh| paJcakalpasUtra : saM0 vijayajinendrasUri, 'AgamasudhA-sindhu khaNDa 9 harSapuSpAmRta jaina granthamAlA gra0 76, lAkhAbAvala, (pra0 varSa mudrita nahIM):paDaNNayasuttAI, do khaNDa saM0 muni puNya vijaya, jainAgama granthamAlA' 17, mahAvIra jaina vidyAlaya bambaI 1984 / COM
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha grantha-sUcI 213 pAa-saha-mahaNNavo- : paM0 haragovindadAsa TI0 seTha, saM0 vA0za' : 0 haragotinnatAsI agravAla, paM0 dalasukha bhAI mAlavaNiyA, prAkRta TeksTa sosAyaTI sina0 7. : : ahamadAbAda dvi0saM04-1963 puSkaramuni abhinandana grantha : AcArya devendra muni evaM DaoN0 ena0DI0 batarA, rAjasthAna kesarI adhyAtma yogI puSkara muni abhinandana grantha samiti, bambaI. udayapura 1979/ pravacanasAroddhAra nemicandra siddhAnta : de0lA0 jai0pu0 phaNDa, gra0 58, suurt| cakravartI, do bhAga, : kAlikA prasAda, jJAnamaNDala, vArANasI ma paJca.saM. 1984| mUlAcAra, vahakara : bhAratIya jJAnapITha, dillI dvi0saM0 1992 / rayaNa-sAra, kundakunda : saM0 DaoN0 devendra kumAra zAstrI, kundakunda bhAratI, dillI 1973 / vizeSAvazyakabhASya, jinabhadragaNi: divyadarzana kAryAlaya,ahamadAbAda 1962 / bRhad hindI koza kSamAzramaNa vyavahArabhASya : vA0pra0 gaNAdhipati tulasI, saM0 AcArya mahAprajJa, saM0 samaNI kusuma prajJA, jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanUM 1996| zabdaratnamahodadhi, bhAga 2 : saGgrA0 paM0 muktivijaya, saMzo0 girijA prasAda dayArAma, vijayanItisari, vAcanAlaya, ahamadAbAda, 1941 / sabhASyatattvArthAdhigamasUtra, : hi0 anu0 paM0 khUbacandra siddhAntazAstrI, svopA umAsvAti rAyacandra jaina zAstrAmAlA, paramazruta prabhAvaka jainamaNDala, bambaI 1932| samarAickahA, haribhadra, do bhAga : hi0anu0 DaoN0 ramezacandra jaina, jJAnapITha mUrti devI, jaina gra0 mAlA 21, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI 1993 /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 dazAzrutaskandhaniyukti : eka adhyayana sarvArthasiddhi, pUjyapAda :: saM0paM0phUlacandra siddhAntazAstrI, bAnapITha mUrti devI jaina gra0mA0 (saMskR0 13), bhAratIya jJAnapITha, kAzI 1955 / saMskRta iMgliza DikzanarI : ema0 viliyamsa, AksaphorDa. 1899/ saMskRta-hindI-koza : vI0esa0 ApTe, nAga prakAzaka, javAhara nagara, dillI pA~cavA~ punarmu0 saM0 1995/ hisTrI oNva iNDiyana liTarecara : khaNDa do, kalakattA, 1933 / zrINi chedasUtrANi :: saM0 madhukaramuni, jinAgama gra0 mA0 32, Agama prakAzana samiti, byAvara, 1992 / zodha-jarnala va patrikAyeM: amarabhAratI : mAsika, vIrAyatana, raajgir| iNDiyana hisTArikala kvArTalI : saM0 ena0ena0lA, rAmAnanda vidyAbhavana, kAlikAjI, naI dillI purnamudraNa saM0 1985) jarnala oNva da oriyaNTala insTIcyUTa : oriyaNTala insTIcyUTa oNva bar3audA, khaNDa 22, jUna 1973 / jinavANI : mAsika, samyakjJAna pracAraka maNDala, jypur| zramaNa : traimAsika, pArzvanAtha vidyApITha, vaaraannsii|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ Serving JinShasan 078901 gyanmandir@kobatirth.org ratnA oNphaseTsa limiTeDa , DijAinaHvidhA