________________
રત્નાકરાવતારિકા હેતુના ભેદ-પ્રતિભેદોનું વર્ણન
૫૦૨ એક ન હોય તે અનેક, આ અનેકશબ્દ અને અન્નશબ્દ, એ બન્ને શબ્દોનો વિશેષાણપૂર્વપદ કર્મધારય સમાસ કરવાથી અનેક એવા જે ધમાં તે અનેકાન્ત” એમ અર્થ થાય છે. આ પ્રમાણે કર્મધારય સમાસ કર્યા પછી બહુવ્રીહિ સમાસ કરી વસ્તુજાતનું વિશેષણ બનાવવાનું છે. એટલે કે જ માત્મા માવો વણ્ય સર = તે અનેક ધર્મવાળો માત્મા = સ્વભાવ છે જેનો તે વસ્તુસમુહ સાન્તભાવરૂપ છે. એટલે કે સંસારવર્તી સર્વ વસ્તુસમુહ અનેકાન્તાત્મક છે. અનેક ધર્મમય સ્વભાવવાળી છે. અર્થાત્ સત્-૩ ઇત્યાદિ અનેક ધર્મમય છે. એમ અર્થ સમજવો.
આ અનુમાનમાં સત્ અથવા મસત્ આદિ પરસ્પર વિરોધી દેખાતા ધમોંમાંથી કોઈ પણ એક ધર્મના નિશ્ચયસ્વરૂપ જે એકાન્તસ્વભાવ છે તેની અનુપલબ્ધિ થવી એ જ અહી હેતુ છે. આ અનુમાનમાં સંસારવર્તી સમસ્ત વસ્તુમાં વિધેય અનેકાન્તસ્વભાવ છે. તેનાથી વિરૂધ્ધ એવો જે સ્વભાવ તે એકાન્તસ્વભાવ છે. તેની સર્વત્ર અનુપલબ્ધિ જ છે. કારણ કે સર્વે પદાથ સ્વદ્રવ્ય-સ્વક્ષેત્રસ્વકાળ અને સ્વભાવની અપેક્ષાએ જેમ સત્ રૂપે છે તેમ જ તે સર્વે પણ પદાથોં પરદ્રવ્ય-પરક્ષેત્રપરકાળ અને પરભાવની અપેક્ષાએ અસત્ સ્વરૂપે પણ છે જ. માટે એકાન્તસ્વભાવની અનુપલબ્ધિ હોવાથી સર્વત્ર અનેકાન્ત સ્વભાવે છે જ એમ વિધાન સિદ્ધ થાય છે. ૩-૧૦૭ विरुद्धव्यापकानुपलब्धिर्यथा - अस्त्यत्र छाया, औष्ण्यानुपलब्धेः ॥३-१०८॥ હવે ચોથી વિરૂદ્ધ વ્યાપકાનુપલબ્ધિનું ઉદાહરણ આપે છે કે - અહીં (આ ક્ષેત્રમાં) છાયા છે જ, ઉષ્ણતા ન જણાતી હોવાથી ૧૩-૧૦૮ ટીકા - વિયેય છાયા વિરુદ્ધતા,
ત મwથમ્ તાનુપરથિરિયમ્ ૨-૨૦૮ ટીકાનુવાદ - આ અનુમાનમાં વિધેય એવું સાધ્ય જે છાયા છે તેનાથી વિરૂદ્ધ તાપ છે. તે તાપની સાથે વ્યાપક એવી ઉગતા છે. તે ઉષ્ણતાની અહીં અનુપલબ્ધિ છે. માટે આ વિરૂદ્ધવ્યાપકાનુપલબ્ધિ સમજવી. ૩-૧૦૮
विरुद्धसहचरानुपलब्धिर्यथा - अस्त्यस्य मिथ्याज्ञानम्,
સ નાનુપ રૂ ૨૦ હવે પાંચમી વિરૂદ્ધસહચરાનુપલબ્ધિનું ઉદાહરણ સમજાવે છે કે - આ આત્મામાં મિથ્યાજ્ઞાન છે. કારણ કે સમ્યગ્દર્શનની અનુપલબ્ધિ હોવાથી. ૩-૧૦૯ ટીકા - વિવેચેન મિથ્યાજ્ઞાનેન વિરુદ્ધ સવજ્ઞાનમુ, તત્સ સાનિર્મ, તસ્યાનુપરેખા ૨-૨૦૧
ટીકાનુવાદ - આ અનુમાનમાં વિધેય મિથ્યાજ્ઞાન છે. તેનું વિરોધી સમજ્ઞાન છે. તેનું સહચર સમ્યગ્દર્શન છે. તેની આ આત્મામાં અનુપલબ્ધિ છે. સહચર એવા સમ્યગ્દર્શનની અનુપલબ્ધિ હોવાથી સમ્યજ્ઞાનનો નિષેધ થાય છે. તેથી તે આત્મામાં મિથ્યાજ્ઞાનનું વિધાન સિદ્ધ થાય છે. N૩-૧૦૯
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
