________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० २ गा. ४४ दर्शनपरीषहे भूतवानिप्रकरणम् ५४१
ननु न यं दृष्टिगोचरो भवतीत्यतो नास्तीत्युच्यते ? नायमप्येकान्तः, उक्तं हि
" न च नास्तीह तत सर्वे, चक्षुषा यन्न गृह्यते।" अन्यथा चैतन्यमपिन दृष्टिगोचरीभवंतीति भूतधर्मत्वेन, तदप्यसत् स्यात् । अथ यदि तत् स्वसंविदितम् , अतः सदित्युच्यते, तर्हि अयमात्माऽपि स्वसंविदित एव भवतीति विद्यमानो भवतु। यतः
आत्येव चात्मा प्रत्यक्षो, जीवो ह्यात्मानमात्मना। ____ अहमस्मीति संवेत्ति, रूपादीनि यथेन्द्रियैः ॥ १॥ इति ॥ ___ यदि इस पर यों कहा जाय कि-" यह आत्मा दृष्टिगोचर नहीं होता है इस लिये यह नहीं है" सो यह कथन एकान्ततः सत्य नहीं माना जा सकता। " न च नास्तीह तत्सर्व, चक्षुषा यन्न गृह्यते" जो चक्षु से गृहीत नहीं होता है वह नहीं है, ऐसा मत कहो, अर्थात् जो वस्तु चक्षु से नहीं दिखाई दे वह भी है ऐसा कहो । नहीं तो तुम्हारे मतसे चैतन्य भी दृष्टिगोचर नहीं होता है अतः वह भूत का धर्म है यह बात असत्माननी पडेगी। इस पर यदि यह कहा जाय कि "वह तो स्वसंवेदन प्रत्यक्ष का विषय है अतः उसे सत् मान लिया जावेगा" तो आत्मा भी स्वसंवेदित है इस लिये इसे भी सत् मानना चाहिये। यतः-"अस्त्येव चात्मा प्रत्यक्षो, जीवो ह्यात्मानमात्मना ।
अहमस्मीति संवेत्ति, रूपादीनि यथेन्द्रियैः ॥१॥ अर्थात् अत्मा प्रत्यक्ष से है क्यों कि जीव ही आत्मा से आत्मा को "मैं हूँ" इस प्रकार संवेदन (अनुभव) करताहै, जैसे इन्द्रियों से रूपादिकका
આત્મા દષ્ટાગોચર થતું નથી માટે આ નથી” તે આ કહેવું એકાન્તતઃ सत्य मानवामा मातु नथी. “ नच नास्तीह तत्सर्व चक्षुषा यन्न गृह्यते "२ ચક્ષુથી ગૃહિત થતું નથી, તે નથી. એવું ન કહે. અર્થાત્ જે વસ્તુ ચક્ષથી ન દેખાય તે પણ છે એમ કહો નહીં તે તમારા મતથી ચૈતન્ય પણ દષ્ટીગોચર થતું નથી. માટે તે ભૂતને ધર્મ છે એ વાત અસત્ય માનવી પડશે. આ ઉપર જે કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે, “તે તે સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષને વિષય છે આથી એને સાચું માની લેવામાં આવે” તે આત્મા પણ સ્વસંવેદિત છે આ માટે તેને પણ સત્ માન જોઈએ. કહ્યું પણ છે–
"अस्त्येव चात्मा प्रत्यक्षो, जीवो ह्यात्मानमात्मना।
अहमस्मीति संवेत्ति, रूपादीनि यथेन्द्रियैः ॥१॥" अर्थात्-मात्मा प्रत्यक्षथी छे. भ3, 40 मात्माथी मात्माने "छु' मा પ્રકારનો સંવેદન (અનુભવ) કરે છે. જેમ ઇન્દ્રિઓથી રૂ૫ આદિનું સંવેદને થાય છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૧
