Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandira dillI dulebha grantha krama sakhyA 2021 262(HAL kAlana Reshas khaNDa JAW , . 12. ..
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ aham svAmI smntbhdr| (itihAsa) arthAt aneka prAcIna granthoM aura zilAlekhoM Adi parase bahuta khojake bAda yojanA kiyA huA svAmIsamantabhadrakA pavitra jIvanacaritra, 'samaya-nirNaya' aura 'grantha-paricaya' nAmaka do khAsa nibandhoM sahita / prayonika 'yugavIra' 60 jugalakizora mukhtAra; sarasAvA, jilA shaarnpur| bhUta sampAdaka 'jainahitaiSI aura bajaTa prakAzakajaina-grantha-ratnAkara kAryAlaya / hIrAbAga, po0 giragA~va, bambaI / zrAvaNa vi0 saM0 1982; julAI san 1925 / prathama sNskrnn|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka--- chaganamala bAkalIvAla mAlikajaina-grantha-ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po. girgaaNv-bbii| priMTaramaMgeza nArAyaNa kulakarNI, karnATaka presa, ThAkuradvAra roDa, bmbii|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ NEPAPEp do-to-boctory 1 samarpaNa-patra / 4 zrIyuta paMDita nAthUrAmajI premI, hIrAbAga, bambaI / mAnya mahodaya suhRdvara, svAmI samantabhadrake pavitra jIvana-vRttAntoMko idhara udhara bikharA huA, andhakArAcchanna aura naSTa hotA huA dekha kara * mujhe kheda hotA thaa| merI bahuta dinoMse yaha icchA thI ki maiM " yathAzakti unheM eka pustakameM saMcita aura saMkalita karU~ / * hAlameM, ' ratnakaraNDaka' nAmake upAsakAdhyayana (zrAvakAcAra) 4 para eka prastAvanA' likha denekI ApakI sAtizaya prer| NAko pAkara, use likhate hue, maiM svAmIjIke vizeSa parica4 yake liye unake isa pAvana 'itihAsa' ko likhanemeM samartha ho * sakA hU~; isa dRSTise yaha ApakI hI preraNAkA phala hai aura Apa ise pAneke mustahaka haiN| ApakI samAjasevA, sAhityasevA, 4 itihAsaprIti, satyaruci aura guNajJatA bhI saba milakara mujhe * isa bAtake liye prerita kara rahI haiM ki maiM apanI isa pavitra aura pyArI kRtiko ApakI bheTa karU~ / ataH maiM Apake 4 karakamaloMmeM ise sAdara samarpita karatA huuN| AzA hai Apa 4 svayaM isase lAbha uThAte hue dUsaroMko bhI yatheSTa lAbha pahu~cAnekA yatna kreNge| __ ApakA mitra jugalakizora, mukhtaar| Itch-EADEPEN detococot
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - vissy-suucii| L - -- viSaya prAkkathana aitihAsika tattvoMke anusaMdhAnakI kaThinAiyA~ ... pitRkula aura gurukula ... ... zAMtivarmA aura samantabhadra ... ... jinastutizataM (stutividyA ) kA kartRtvAdi gRhasthAzrama-praveza aura vivAha rAjyAsana-saMbaMdhI bhAratakA eka dastUra... dIkSA aura zikSA, unake sthAna ... gaNagacchAdi viSayakI gar3abar3a ... guNAdi-paricaya ... .... saMskRta bhASAse prema aura usake sAhitya para aTala chApa ... kavitva, gamakatva, pAvitva aura vAgmitva nAmake cAra guNa ... lokameM samantabhadrake ukta guNoMkI dhAka aura unake viSayameM / prAcIna vidvAnoM ke udvAra ... ... vAda-kSetra, manaHpariNati, dharmapracAra ke liye vihAra, vAdaghoSaNAe~ aura unakA phala ... ... ... ... cAraNa Rddhise yuka 'padardika ' honeke ullekha ... ... samantabhadrakA 'mohanamaMtra' athavA unakI saphalatAkA rahasya ... syAdvAdavidyA aura samantabhadra samantabhadrake vacanoMkA mAhAtmya aura usake viSayameM zrIvidyAnaMdAdi ___ AcAryoMke hArdika udAra ... samantabhadra-bhAratI-stotra ... ... ... ... samantabhadrake graMthoMkA uddezya 56
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya 'svAmI' pada aura usakI prasiddhi ... ... ... bhAvI tIrthakaratva ... ... ... ... .... bhAratameM bhAvI tIrthakara honeke ullekha... ... samantabhadrakI mahaMkti, 'stutikAra'rUpase prasiddhi aura stuti stotroMke viSayameM unakI vicArapariNati tathA dRSTi ... jIvanake do khAsa uddezya ... ... zivakoTi AcAryakI bhAvanA manijIvana aura ApatkAla ... municaryAkA kucha sAmAnya pradarzana aura bhojanavidhikA, tadviSayaka vicAroMke sAtha, yatkiMcit nirUpaNa ... maNuvakahallImeM tapazcaraNa karate hue, 'bhasmaka' rogakI utpatti, sthiti aura tajjanya vedanAke avasara para samantabhadrakA dhairyAvalambana 79 muniavasthAmeM rogako niHpratIkAra samajhakara, 'sallekhanA' vrata dhAraNa karaneke liye samaMtabhadrake vicAroMkA utthAna aura patana 84 guruse sallekhanAvratakI prArthanA; gurukA use asvIkAra karate hue sambodhana aura kucha kAlake liye munipada chor3anekI AjJA 85 muniveSako chor3akara dUsarA kaunasA veSa (liMga) dhAraNa kiyA jAya, isa viSayameM vicAra aura tadanukUla pravRtti kAMcImeM zivakoTi rAjAke pAsa pahu~canA aura usake 'bhImaliMga' nAmaka zivAlayakI AzcaryaghaTanA ... zivakoTi rAjAkA apane bhAI zivAyanasahita jinadIkSAgrahaNa, bhasmaka rogakI zAMti aura ApatkAlakI samApti zravaNabelagolake zilAlekha dise ukta ghaTanAkA samarthana ... zivakoTi rAjAke viSayameM aitihAsika paryAlocana ... 99 'ArAdhanAkathAkoza' meM dI huI brahma nemidattakI samantabhadra kathAkA sArAMza aura usapara vicAra ... ... 102 samantabhadrake ziSya, aura bhasmaka vyAdhikI utpattikA samaya 113 bIvanacaritrakA upasaMhAra ... ... ... ... 11
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 viSaya samaya-nirNaya ... ... ... matAntaravicAra... ... 115 siddhasena aura nyAyAvatAra... 126 kSapaNaka zabdakA digambara sAdhuoMke liye vyavahAra 138 pUjyapAda-samaya ... ... 141 umAsvAti-samaya 144 vIranirvANa, vikrama aura zaka saMvat ... 147 kundakunda-samaya rAjA zivakumAra elAcArya ... ... 172 paTTAvalipratipAdita kundakunda-samaya bhadrabAhuke ziSya kundakunda 183 tumbulUrAcArya aura zrIvarddhadeva 189 gaMgarAjake saMsthApaka siMhanandI ... 192 samayanirNaya prakaraNakA upasaMhAra ... prantha-paricaya ... ... ... 197 AptamImAMsA ( devAgama )... ... yuktya nuzAsana ... ... ... svayaMbhUstotra ( samantabhadrastotra ) ... ... jinastutizataka (stutividyA, jinazatakAlaMkAra ) 204 ratnakaraNDaka-upAsakAdhyayana (ra0 zrAvakAcAra ) 205 jIvasiddhi ... ... 2.6 tattvAnuzAsana ... ... ... ... 207 prAkRtavyAkaraNa... 209 pramANapadArtha ... 210 karmaprAbhUta-TIkA ( SaTkhaNDAgamake prathama pA~ca khaNDoMkA bhASya) gandhahastimahAbhASya (abatakake mile hue ullekhoMkA pradarzana aura unapara vistRta vicAra / ) ... ... 212 ::::::::::::: :::::::::::::::::::::::: 202 211
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya 244 pariziSTa ... ... ... ... .. vibudha zrIdharake matAnusAra kundakundAcArya aura tumbudarAcAryakA SaTkhaNDAgamake TIkAkAra na honA ... ... vibudha zrIdharake matase bhUtabali AcAryakA dIkSAse pahale naravAhana __ rAjA honA; aura naravAhanakA samaya ... ... siddhasena divAkarake samaya-sambaMdha DA. harmana jaikobIkA mata zuddhi-patra ... ... ... ... ... anukramaNikA ... ... ... ... ... 246 4 +
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImatsamantabhadrasvAmine nmH| svAmI smntbhdr| praakthn| - - janasamAjake pratibhAzAlI AcAryoM, samartha vidvAnoM aura supUjya "mahAtmAoMmeM bhagavAnsamantabhadra svAmIkA Asana bahuta U~cA hai / aisA zAyada koI hI abhAgA jainI hogA jisane ApakA pavitra nAma na sunA ho; paraMtu samAjakA adhikAMza bhAga aisA jarUra hai jo Apake nirmala guNoM aura pavitra jIvanavRttAntoMse bahuta hI kama paricita haibalki yoM kahiye ki, aparicita, hai apane eka mahAn netA aura aise netAke viSayameM jise 'jinazAsanakA praNetA' taka likhA hai samAjakA itanA bhArI ajJAna bahuta hI khaTakatA hai| hamArI bahuta dinoMse isa bAtakI barAbara icchA rahI hai ki AcAryamahodayakA eka saccA itihAsa-unake jIvanakA pUrA vRttAnta-likhakara logoMkA yaha ajJAna bhAva dUra kiyA jAya / paraMtu bahuta kucha prayatna karane para bhI hama abhI taka apanI usa icchAko pUrA karaneke liye samartha nahIM ho ske| 1 dekho zravaNabelgolakA zilAlekha naM. 108 (nayA naM0 258) /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| tathA kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3atA hai, isakA acchA anubhava ve hI vidvAn kara sakate haiM jinheM aitihAsika kSetrameM kucha arsetaka kAma karanekA avasara milA ho / astu / yatheSTa sAdhanasAmagrIke vinA hI, ina saba athavA isI prakArakI aura bhI bahutasI dikkatoM, ulajhanoM aura kaThinAiyoMmeMse gujarate hue, hamane Ajataka svAmI samantabhadrake viSayameM jo kucha anusaMdhAna kiyA hai-jo kucha unakI kRtiyoM, dUsare vidvAnoMke graMthoMmeM unake viSayake ullekhavAkyoM aura zilAlekhoM Adi parase hama mAlUma kara sake haiM-athavA jisakA hameM anubhava huA hai usa saba itivRttako aba saMkalita karake, aura adhika sAdhanasAmagrIke milanekI pratIkSAmeM na rahakara, prakAzita kara denA hI ucita mAlUma hotA hai, aura isa liye nIce usIkA prayatna kiyA jAtA hai: pitRkula aura gurukul| svAmI samantabhadra ke bAlyakAlakA athavA unake gRhastha-jIvanakA prAyaH kucha bhI patA nahIM calatA, aura na yaha mAlUma hotA hai ki unake mAtApitAkA kyA nAma thA / hA~, Apake 'AptamImAMsA' graMthakI eka prAcIna prati tAr3apatroM para likhI huI zravaNabelagolake daurbali jinadAsa zAstrIke bhaMDAra meM pAI jAtI hai| usake antameM likhA hai__ " iti phaNimaMDalAlaMkArasyoragapurAdhipasUnoH zrIsvAmisamantabhadramuneH kRtau AptamImAMsAyAm / " isase mAlUma hotA hai ki samantabhadra kSatriyavaMzameM utpanna hue the aura eka rAjaputra the / Apake pitA phaNimaMDalAntargata 'uragapura ke 1 dekho jainahitaiSI bhAga 11, aMka 7-8, pRSTha 480 / ArAke jainasiddhAntabhavana meM bhI, tAipatroMpara, prAyaH aise hI lekhavAlI prati maujUda hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitRkula aura gurukula / rAjA the, aura isa liye uragapurako ApakI janmabhUmi athavA bAlyalIlAbhUmi samajhanA cAhiye / ' rAjAvalIkathe' meM ApakA janma ' utvalikA ' grAmameM honA likhA hai jo prAyaH uragapurake hI aMtargata hogA / yaha uragapura ' uraiyUra' kA hI saMskRta athavA zrutimadhura nAma jAna par3atA hai jo cola rAjAoMkI sabase prAcIna aitihAsika rAjadhAnI thii| purAnI tricinApolI bhI isIko kahate haiM / yaha nagara kAverIke taTapara basA huA thA, bandaragAha thA aura kisI samaya bar3A hI samRddhizAlI janapada thaa| ___ samaMtabhadrakA banAyA huA - stutividyA' athavA 'jinastutizataM ' nAmakA eka alaMkArapradhAna graMtha hai, jise 'jinazataka' athavA 'jinazatakAlaMkAra' bhI kahate haiM / isa graMthakA 'gatvaikastutameva' nAmakA jo antima padya hai vaha kavi aura kAvyake nAmako liye hue eka citrabaddha kAvya hai / isa kAvyakI chaha Are aura nava klayavAlI citraracanAparase ye do pada nikalate haiM ___ zAMtivarmakRtaM,' 'jinstutishtN'| inase spaSTa hai ki yaha graMtha 'zAntivarmA ' kA banAyA huA hai aura isa liye ' zAntivarmA ' samaMtabhadrakA hI nAmAntara hai / paraMtu yaha nAma unake munijIvanakA nahIM ho sakatA; kyoMki muniyoMke 'varmAnta' nAma nahIM hote / jAna par3atA hai yaha AcArya mahodayake mAtApitAdidvArA 1mahAkavi kAlidAsane apane raghuvaMza ' meM bhI 'uragapura ' nAmase isa nagarakA ullekha kiyA hai| 2 yaha nAma graMthake Adima maMgalAcaraNameM diye hue 'stutividyA prasAdhaye' isa pratijJAvAkyase pAyA jAtA hai| 3 dekho mahAkavi narasiMhakRta 'jinshtk-ttiikaa'|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| rakkhA huA unakA janmakA zubha nAma thA / isa nAmase bhI Apake kSatriyavaMzodbhava honekA patA calatA hai / yaha nAma rAjagharAnoMkA hai / kadamba, gaMga aura pallava Adi vazoMmeM kitane hI rAjA varmAnta nAmako liye hue ho gaye haiN| kadamboMmeM 'zAMtivarmA' nAmakA bhI eka rAjA huA hai| ___ yahA~ para kisIko yaha AzaMkA karanekI jarUrata nahIM ki 'jinastutizataM ' nAmakA graMtha samaMtabhadrakA banAyA huA na hokara zAMtivarmA nAmake kisI dUsare hI vidvAnkA banAyA huA hogA; kyoMki yaha graMtha nirvivAda rUpase svAmI samaMtabhadrakA banAyA huA mAnA jAtA hai / graMthakI pratiyoMmeM kartRtvarUpase samaMtabhadrakA nAma lagA huA hai, TIkAkAra mahAkavi narasiMhane bhI use 'tArkikacUDAmaNizrImatsamaMtabhadrAcAryaviracita' sUcita ki - aura dUsare AcAryoM tathA vidvAnoMne bhI usake vAkyoMkA, samaMtabhadrake nAmase, apane graMthoM meM ullekha kiyA hai / udAharaNake liye 'alaMkAracintAmaNi ' ko lIjiye, jisameM ajitasenAcAryane nimnapratijJAvAkyake sAtha isa graMthake kitane hI padyoMko pramANarUpase uddhRta kiyA hai zrImatsamaMtabhadrAryajinasenAdibhASitam / lakSyamAtra likhAmi svanAmasUcitalakSaNam // isake sivAya paM0 jinadAsa pArzvanAthajI phaDakulene 'svayaMbhUstotra' kA jo saMskaraNa saMskRtaTIkA aura marAThI anuvAda sahita prakAzita karAyA hai usameM samaMtabhadrakA paricaya dete hue unhoMne yaha sUcita kiyA hai ki karNATakadezasthita 'aSTasahasrI' kI eka pratimeM AcAryake nAmakA isa prakArase ullekha kiyA hai-" iti phaNimaMDalAlaMkArasyoragapurAdhipasUnunA zAMtivarmanAmA zrIsama
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitRkula aura gurukula / tamadreNa / " yadi paMDitajIkI yaha sUcanA satya x ho to isase yaha viSaya aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki zAMtivarmA samantabhadrakA hI nAma thaa| vAstavameM aise hI mahatvapUrNa kAvyagraMthoMke dvArA samantabhadrakI kAvyakIrti jagatameM vistArako prApta huI hai / isa prathameM Apane jo apUrva zabdacAturyako liye hue nirmala bhaktigaMgA bahAI hai usake upayukta pAtra bhI Apa hI hai| Apase bhinna 'zAMtivarmA' nAmakA xpaM0 jinadAsakI isa sUcanAko dekhakara hamane patradvArA unase yaha mAlUma karanA cAhA ki karNATaka dezase milI huI aSTasahasrIkI baha kaunasI prati hai aura kahA~ke bhaMDArameM pAI jAtI hai jisameM ukta ullekha milatA hai / kyoMki daurbali jinadAsa zAstrIke bhaMDArase milI huI 'AptamImAMsA 'ke ullemvase yaha ullekha kucha bhinna hai| uttarameM Apane yahI sUcita kiyA ki yaha ullekha paM0 vaMzIdharajIkI likhI huI aSTasahasrIkI prastAvanA parase liyA gayA hai, isa liye isa viSayakA prazna unhIMse karanA cAhiye / aSTasahasrIkI prastAvanA ( paricaya ) ko dekhane para mAlama huA ki usameM 'iti' se 'samantabhadreNa ' takakA ukta ullekha jyoMkA tyoM pAyA jAtA hai, usake zurUmeM 'karNATadezato labdhapustake' aura antameM ' ityAdyullekho dRzyate ' ye zabda lage hue haiM / isapara gata tA0 11 julAIko eka rajiSTarDa patra paM0 vaMzIdharajoko zolApura mejA gayA aura unase apane ukta ullekhakA khulAsA karaneke liye prArthanA kI gii| sAtha hI yaha bhI likhA gayA ki ' yadi Apane svayaM usa karNATa dezase milI huI pustakako na dekhA ho to jisa AdhAra para Apane ukta ullekha kiyA hai use hI kRpayA sUcita kIjiye / 3rI agasta san 1924 ko dUsarA rimAiNDara patra bhI diyA gayA paraMtu paMDitajIne donoM meMse kisIkA bhI koI uttara dene kI kRpA nahIM kI / aura bhI kahIMse isa ullekhakA samarthana nahIM milaa| aisI hAlatameM yaha ullekha kucha saMdigdha mAlUma hotA hai| Azcarya nahIM jo jainahitaiSImeM prakAzita ukta 'AptamImAMsA ke ullekhakI galata smRti parase hI yaha ullekha kara diyA gayA ho; kyoMki ukta prastAvanAmeM aise aura bhI kucha galata ullekha pAye jAte haiMjaise 'kAMcyAM nagnATako'haM' nAmaka padyako malliSeNaprazastikA batalAnA, jisakA vaha padya nahIM hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| M koI dUsarA prasiddha vidvAn humA bhI nhiiN| isa liye ukta zaMkA nirmUla jAna par3atI hai / hA~, yaha kahA jA sakatA hai ki samaMtabhadrane apane munijIvanase pahale isa graMthakI racanA kI hogI / paraMtu graMthake sAhitya parase isakA kucha bhI samarthana nahIM hotaa| AcArya mahodayane, isa granthameM, apanI jisa pariNati aura jisa bhAvamayI mUrtiko pradarzita kiyA hai usase ApakI yaha kRti muniavasthAkI hI mAlUma hotI hai / gRhasthAzramameM rahate hue aura rAja-kAja karate hue isa prakArakI mahApAMDityapUrNa aura mahaduccabhAvasapanna maulika racanAe~ nahIM bana sakatIM / isa viSayakA nirNaya karaneke liye, saMpUrNa graMthako gaurake sAtha par3hate hue, padya naM0 19,79 aura 114 * ko khAsa taurase dhyAnameM lAnA cAhiye / 19 veM padyase hI yaha mAlUma ho jAtA hai ki svAmI saMsArase bhaya-bhIta hone para zarIrako lekara ( anya samasta parigraha chor3akara ) vItarAga bhagavAnkI zaraNameM prApta ho cuke the, aura ApakA AcAra usa samaya -( graMtharacanAke samaya ) pavitra, zreSTha, tathA gaNadharAdi anuSThita AcAra jaisA utkRSTa athavA nirdoSa thA / vaha padya isa prakAra hai pUtasvanavamAcAraM tanvAyAtaM bhayAnucA / svayA vAmeza pAyA mA natamekAya'zaMbhava / / isa padyameM samantabhadrane jisa prakAra 'pUtasvanavamAcAraM' + aura 'bhayAt x tanvAyAtaM' ye apane ( mA='mAM' padake ) do khAsa vizeSaNa pada diye * yaha padya Age 'bhAvI tIrthakaratva ' zIrSakake nIce uddhRta kiyA gayA hai| + 'pUtaH pavitraH su suSTu anavamaH gaNarAyanuSThitaH AcAraH pApakriyA. nivRttiryasyAsau pUtasvanavamAcAraH atastaM pUtasvanavamAcAram ' iti TIkA / x bhavAt saMsArabhItaH / tanyA zarIreNa (saha) bhAyAtaM mAgataM /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitRkula aura gurukul| haiM usI prakAra 79 veM + padhameM unhoMne 'dhvaMsamAnasamAnastatrAsamAnasaM' vizeSaNake dvArA apaneko ullekhita kiyA hai / isa vizeSaNase mAlUma hotA hai ki samantabhadrake manase yadyapi trAsa udvega-bilakula naSTa ( asta ) nahIM huA thA-sattAmeM kucha maujUda jarUra thA-phira bhI vaha dhvaMsamAnake samAna ho gayA thA, aura isa liye unake cittako, udve jita athavA saMtrasta karaneke liye samartha nahIM thA / cittakI aisI sthiti bahuta U~ce darje para jAkara hotI hai aura isa liye yaha vizeSaNa bhI samantabhadrake munijIvanakI utkRSTa sthitiko sUcita karatA hai aura yaha batalAtA hai ki isa graMthakI racanA unake munijIvanameM hI huI hai / TIkAkAra narasiMhabhaTTane bhI, prathama padyakI prastAvanAmeM 'zrIsamantabhadrAcAryaviracita' likhaneke atirikta, 84 veM padyameM Ae hue 'RddhaM ' vizeSaNakA artha 'vRddhaM' karake, aura 115 veM padyake 'vandIbhUtavataH' padakA artha * maMgalapAThakI bhUtavatopi namAcAryarUpeNa bhavatopi mama' aisA dekara, yahI sUcita kiyA hai ki yaha graMtha samantabhadrake munijIvanakA banA huA hai / astu / __ svAmI samantabhadrane gRhasthAzramameM praveza kiyA aura vivAha karAyA yA ki nahIM, isa bAtake jAnanekA prAyaH koI sAdhana nahIM hai / hA~, yadi yaha siddha kiyA jA sake ki kadambavaMzI rAjA zAntivarmA aura zAntivarmA samaMtabhadra donoM eka hI vyakti the to yaha sahajahImeM batalAyA jA sakatA hai ki Apane gRhasthAzramako dhAraNa kiyA thA aura vivAha bhI karAyA thaa| sAtha hI, yaha bhI kahA jA sakatA hai ki Apake putrakA nAma hai yaha pUrA patha isa prakAra hai svasamAma samAnanyA bhAsamAna smaaunss| dhvaMsamAnasamAnastatrAsamAnasamAnatam //
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / mRgezavarmA, pautrakA ravivarmA, prapautrakA harivarmA aura pitAkA nAma kAkusthavarmA thA; kyoMki kAkutsthavarmA, mRgezavarmA aura harivarmAke jo dAnapatra jainiyoM athavA jaina saMsthAoMko diye hue halasI aura vaijayantIke mukAmoMpara pAye jAte haiM unase isa vaMzaparamparAkA patA calatA hai* | isameM saMdeha nahIM ki prAcIna kadambavaMzI rAjA prAyaH saba jainI hue haiM aura dakSiNa ( banavAsa ) dezake rAjA hue haiM; paraMtu itane parase hI, nAmasAmyake kAraNa, yaha nahIM kahA jA sakatA ki zAMtivarmA kadamba aura zAMtivarmA samaMtabhadra donoM eka vyakti the| donoMko eka vyakti siddha karaneka liye kucha vizeSa sAdhanoM tathA pramANoMkI jarUrata hai jinakA isa samaya abhAva hai| hamArI rAyameM, yadi samaMtabhadrane vivAha karAyA bhI ho to ve bahuta samaya taka gRhasthAzramameM nahIM rahe haiM, unhoMne jaldI hI, thor3I avasthAmeM, muni dIkSA dhAraNa kI hai aura tabhI ve usa asAdhAraNa yogyatA aura mahattAko prApta kara sake haiM jo unakI kRtiyoM tathA dUsare vidvAnoMkI kRtiyome unake viSayake ullekhavAkyoMse pAI jAtI hai aura jisakA digdarzana Age cala kara karAyA jAyagA / aisA mAlUma hotA hai ki samantabhadrane bAlyAvasthAse hI apane Apako jainadharma aura jinendra devakI sevAke liye arpaNa kara diyA thA, unake prati Apako naisargika prema thA aura ApakA roma roma unhIMke dhyAna aura unhIMkI vArtAko liye hue thA / aisI hAlatameM yaha AzA nahIM kI jA sakatI ki Apane ghara chor3anemeM vilamba kiyA hogA / bhAratameM aisA bhI eka dastUra rahA hai ki, pitAkI mRtyupara rAjyAsana sabase bar3e beTeko milatA thA, choTe beTe taba kuTumbako chor3a dete ___ * dekho 'sTaDIja ina sAutha iMDiyana jainijma' nAmakI pustaka, bhAga dUsarA, pRSTha 87 /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitRkula aura gurukula / the aura dhArmikajIvana vyatIta karate the; unheM adhika samayataka apanI dezIya riyAsatameM rahanekI bhI ijAjata nahIM hotI thI * | aura yaha eka caryA thI jise bhAratakI, khAsakara buddhakAlIna bhAratakI, dhArmika saMsthAne choTe putroMke liye prastuta kiyA thA / isa caryAmeM par3a kara yogya AcArya kabhI kabhI apane rAjabandhuse bhI adhika prasiddhi prApta karate the| saMbhava hai ki samaMtabhadrako bhI aisI hI kisI paristhitimeMse gujaranA par3A ho; unakA koI bar3A bhAI rAjyAdhikArI ho, use hI pitAkI mRtyu para rAjyAsana milA ho, aura isa liye samaMtabhadrane na to rAjya kiyA ho aura na vivAha hI karAyA ho; balki apanI sthitiko samajha kara unhoMne apane jIvanako zurUse hI dhArmika sA~cemeM DhAla liyA ho; aura pitAkI mRtyu para athavA usase pahale hI avasara pAkara Apa dIkSita ho gaye hoM; aura zAyada yahI vajaha ho ki ApakA phira uragapura jAnA aura vahA~ rahanA prAyaH nahIM pAyA jAtA / paraMtu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki, ApakI dhArmika pariNatimeM kRtrimatAko jarA bhI gaMdha nahIM thii| Apa svabhAvase * isa dastUrakA patA eka prAcIna cInI lekhakake lekhase milatA hai ( Matwan-lin,cited in Ind. Ant. IX, 22. dekho, vinseNTa smithakI alI hisTrI oNpha iMDiyA ' pR0 185, jisakA eka aMza isa prakAra hai-- An ancient Chinese writer assures us that 'according to the laws of India, when a king dies, he is succeeded by his eldest son (Kumararaja ); the other sons leave the family and enter a religious life, and they are no longer allowed to reside in their native kingdom.'
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| hI dharmAtmA the aura Apane apane antaHkaraNakI AvAjase prerita hokara hI jinadIkSA * dhAraNa kI thii|| dIkSAse pahale ApakI zikSA yA to uraiyUrameM hI huI hai aura yA vaha kAMcI athavA madurAmeM huI jAna par3atI hai| ye tInoM hI sthAna usa vakta dakSiNa bhAratameM vidyAke khAsa kendra the aura ina saboMmeM jainiyoMke acche acche maTha bhI maujUda the jo usa samaya bar3e bar3e vidyAlayoM tathA zikSAlayoMkA kAma dete the / ApakA dIkSAsthAna prAyaH kAMcI yA usake AsapAsakA koI prAma jAna par3atA hai aura kAMcI OM hI-jise 'kAMjIvaram' bhI kahate haiMApake dhArmika udyogoMkI kendra rahI mAlUma hotI hai| Apa vahIMke digambara sAdhu the / 'kAMcyAM namrATako'haM x ' Apake isa vAkyase bhI yahI dhvanita hotA hai / kAMcImeM Apa kitanI hI bAra gaye haiM, aisA ullekha + 'rAjAvalIkathe' meM bhI milatA hai| * samyagdarzana aura samyagjJAnapUrvaka jinAnuSThita samyak cAritrake prahaNako * jinadIkSA' kahate haiM / samantabhadane jinendradevake cAritra guNako apanI jA~cadvArA nyAyavihita aura adbhuta udayasahita pAyA thA, aura isI liye ve suprasannacittase use dhAraNa karake jinendradevako saccI sevA aura bhaktimeM lIna hue the| nIceke eka padyase bhI unake isI bhAvakI dhvani nikalatI hai ata eva te budhanutasya caritaguNamadutodayam / nyAyavihitamavadhArya jine svayi suprasanamanasaH sthitA vayam // 30 // -yuktyanuzAsana / * draviDa dezakI rAjadhAnI jo arsetaka pallavarAjAoM ke adhikAra meM rahI hai| yaha madrAsase dakSiNa-pazcimako ora 42 molake phAsalepara, vegavatI nadI para sthita hai| - yaha pUrA padya bhAge diyA jAyagA / + sTaDIja ina sAutha iMDiyana jainijma, pR. 30 /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitRkula aura gurukul| pitRkulakI taraha unake gurukulakA bhI prAyaH kahIM koI spaSTa ullekha nahIM milatA aura na yaha mAlUma hotA hai ki Apake dIkSAgurukA kyA nAma thA / svayaM unake graMthoMmeM unakI koI prazastiyA~ upalabdha nahIM hotI aura na dUsare vidvAnoMne hI unake gurukulake sambaMdhameM koI khAsa prakAza DAlA hai| hA~, itanA jarUra mAlUma hotA hai ki Apa 'mUlasaMgha' ke pradhAna AcAryoMmeM the| vikramakI 14 vIM zatAbdIke vidvAn kavi 'hastimalla' aura 'ayyappArya' ne 'zrImUlasaMghavyomnenduH ' vizeSaNake dvArA Apako mUlasaMgharUpI AkAzakA caMdramA likhA hai / isake sivAya zravaNabelagolake. kucha zilAlekhoMse itanA patA aura calatA hai ki Apa zrIbhadrabAhu zrutakevalI, unake ziSya caMdragupta, caMdagupta munike vaMzaja padmanaMdi apara nAma zrIkoMDakuMdamunirAja, unake vaMzaja umAsvAti apara nAma gRdhrapicchAcArya, aura gRdhrapicchake ziSya balAkapiccha- isa prakAra mahAn AcAryoMkI vaMzaparamparAmeM, hue haiM / yathA-- zrIbhadrassarvato yo hi bhadrabAhuritizrutaH / zrutakevalinAtheSu caramaH paramo muniH / / caMdraprakAzojjvalasAndrakIrtiH zrIcandragupto'jani tasya ziSyaH / yasya prabhAvAdvanadevatAbhirArAdhitaH svasya gaNo munInAM / / tasyAnvaye bhUvidite vabhUva yaH paanandiprathamAbhidhAnaH / zrIkoNDakundAdimunIzvarAkhyassatsaMyamAdudgatacAraNAH / / abhUdumAsvAtimunIzvaro'sAvAcAryazabdottaragRdhrapicchaH / tadanvaye tatsadRzo'sti nAnyastAtkAlikAzeSapadArthavedI // zrIgRdhrapicchamunipasya balAkapicchaH, ziSyo'janiSTa bhuvanatrayavartikIrtiH / * dekho, 'vikAntakorava' aura 'jinendrakalyANAbhyudaya ' nAmake prantha /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| cAritracaJcurakhilAvanipAlamauli-, mAlAzilImukhavirAjitapAdapamaH // evaM mahAcAryaparaMparAyAM syAtkAramudrAMkitatattvadIpaH / bhadrassamantAdguNato gaNIzassamantabhadrojani vaadisiNhH|| zilAlekha naM0 40 (64) / isa zilAlekhameM jisa prakAra caMdraguptako bhadrabAhukA aura balAka'picchako umAsvAtikA ziSya sUcita kiyA hai usI prakAra samaMtabhadra, athavA kundakunda aura umAsvati AcAryoMke viSayameM yaha sUcita nahIM kiyA ki ve kisake ziSya the / dUsare * zilAlekhoMkA bhI prAyaH aisA hI hAla hai| aura isase yaha mAlUma hotA hai ki yA to lekhakoMko ina AcAryoMke guruoM ke nAma mAlUma hI na the aura yA ve guru apane ukta ziSyoMkI kIrtikaumudIke sAmane, usa vakta itane aprasiddha ho gaye the ki unake nAmoMke ullekhakI ora lekhakoMkI pravRtti hI nahIM ho sakI athavA unhoMne usakI kucha jarUrata hI nahIM smjhii| saMbhava hai ki una gurudevoMke dvArA unakI vizeSa udAsIna pariNatike kAraNa sAhityasevAkA kAma bahuta kama ho aura yahI bAta bAdako samaya bItane para unakI aprasiddhikA kAraNa bana gaI ho / paraMtu kucha bhI ho isameM saMdeha nahIM ki isa zilAlekhameM, aura isI prakArake dUsare zilAlekhoMmeM bhI, jisa DhaMgase kucha cune hue AcAryoMke bAda samaMtabhadrakA nAma diyA hai usase yaha bilakula spaSTa hai ki svAmI __* dekho 'inskripzansa aida zravaNabelgola' nAmakI pustaka jise misTara bI. levisa rAisane san 1889 meM mudita karAyA thA, athavA usakA saMzodhitasaM. skaraNa 1923 kA chapA huaa| zilAlekhoMke jo naye naMbara koSTaka AdimeM diye haiM ve isI zodhita saMskaraNake nambara hai|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitRkula aura gurukul| samaMtabhadra bahuta hI khAsa AcAryomeMse the| unakI kIrti unake gurukula athavA gaNa gacchase Upara hai; pitRkulako bhI vaha ulaMgha gaI hai| aura isa liye, sAdhanAbhAvake kAraNa, yadi hameM unake gurukulAdikA pUrA patA nahIM calatA to na sahI; hameM yahA~ para usakI cintAko chor3a kara aba AcAryamahodayake guNoMkI ora hI vizeSa dhyAna denA cAhiye-yaha mAlUma karanA cAhiye ki ve kaise kaise guNoMse viziSTa the aura unake dvArA dharma, deza tathA samAjakI kyA kucha sevA huI hai| ___* zravaNabelgolake dUsare zilAlekhoMmeM, aura dUsare sthAnoMke zikhAlekhoM meM bhI, kundakundako nandigaNa tathA dazIya gaNakA AcArya likhA hai / kuMdakuMdakI vaMzaparamparAmeM honese samaMtabhadra nandigaNa athavA dezIyagaNake AcArya Thaharate haiN| paraMtu jainasiddhAnta bhAskarameM prakAzita senagaNakI paTTAvalImeM Apako senagaNakA AcArya sUcita kiyA hai / yadyapi yaha paTTAvalI pUrI taura para paTTAvalIke DhaMgase nahIM likhI gaI aura na isameM sabhI AcAryoMkA paTakramase ullekha hai| phira bhI itanA to spaSTa hI hai ki usameM samantabhadrako senagaNake AcAryoM meM parigaNita kiyA hai| ina donoMke viruddha 108 naMbarakA zilAlekha yaha batalAtA hai ki naMdi aura senAdi bhedoMko liye hue yaha cAra prakArakA saMghameda bhaTTAkalaMkadevake svargArohaNake bAda utpanna huA hai aura isase samaMtabhadra na to nandigaNake rahate haiM aura na senagaNake; kyoMki ve akalaMkadevase bahuta pahale ho cuke haiN| akalaMkadevase pahale ke sAhityameM ina cAra prakArake gaNoMkA koI ullekha bhI dekhanemeM nahIM aataa| indranandike 'nItisAra' aura 105 naMbarake zilAlekhameM ina cAroM saMghoMkA pravartaka ' arhadvali' AcAryako likhA hai| paraMtu yaha saba sAhitya akalaMkadevase bahuta hI pIchekA hai| isake sivAya, tikSma. kUDalu-narasIpura tAllukeke zilAlekha naM. 105 meM ( E. C. III ) samaMtabhadrako dAmila saMghake antargata nandi saMghakI arugala zAkhA (anvaya ) kA vidvAn sUcita kiyA hai| aisI hAlatameM samaMtabhadrake gaNagacchAdikA viSaya kitanI gar3abar3ameM hai ise pAThaka svayaM samajha sakate haiN|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / uparake zilAlekhameM 'guNato gaNIzaH' vizeSaNake dvArA "samantabhadrako guNoMkI apekSA gaNiyoMkA-saMghAdhipati aacaayokaa- Izvara ( svAmI ) sUcita kiyA hai / sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki, 'Apa samantAt bhadra' the--bAhara bhItara saba orase bhadrarUpa* theathavA yo kahiye ki Apa bhadrapariNAmI the, bhadravAk the, bhadrAkRti the, bhadradarzana the, bhadrArtha the, bhadrAvalokI the, bhadravyavahArI the, aura isa liye jo loga Apake pAsa Ate the ve bhI bhadratAmeM pariNata ho jAte the| zAyada inhIM guNoMkI bajahase dIkSAsamaya hI, ApakA nAma * samantabhadra ' rakkhA gayA ho, athavA Apa bAdako isa nAmase prasiddha hue hoM aura yaha ApakA guNapratyaya nAma ho / isameM saMdeha nahIM ki, samaMtabhadra eka bahuta hI bar3e yogI, tyAgI, tapasvI aura tattvajJAnI ho gaye haiM / ApakI bhadramUrti, teja:pUrNa dRSTi aura sAragarmita ukta acche acche madonmattoMko natamastaka banAnemeM samartha thii| Apa sadaiva dhyAnAdhyayanameM magna aura dUsaroMke ajJAna bhAvako dUra karake unheM sanmArgakI ora lagAne tathA Atmonnatike patha para agrasara karaneke liye sAvadhAna rahate the / jainadharma aura jaina siddhAntoMke marmajJa honeke sivAya Apa tarka, vyAkaraNa, chaMda, alaMkAra aura kAvyakoSAdi graMthoMmeM pUrI taurase niSNAta the| ApakI alaukika pratibhAne tAtkAlika jJAna aura vijJAnake prAyaH sabhI viSayoM para apanA adhikAra jamA liyA thA / yadyapi, Apa saMskRta, prAkRta, kanar3I aura tAmila Adi kaI bhASAoM ke pAraMgata vidvAn the, phira bhI saMskRta bhASA para * 'bhadra ' zabda kalyANa, maMgala, zubha, zreSTha, sAdhu, manojJa, kSema, prasA aura sAnukampa Adi athoMmeM vyavahRta hotA hai|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwww gunnaadipricy| ApakA vizeSa anurAga tathA prema thA aura usameM Apane jo asAdhAraNa yogyatA prApta kI thI vaha vidvAnoMse chipI nahIM hai| akelI 'stutividyA' hI Apake advitIya zabdAdhipatyako athavA zabdoMpara Apake ekAdhipasyako sUcita karatI hai| ApakI jitanI kRtiyA~ bhava taka upalabdha huI haiM ve saba saMskRtameM hI haiN| paraMtu isase kisIko yaha na samajha lenA cAhie ki dUsarI bhASAoMmeM Apane pratharacanA na kI hogI, kI jarUra hai; kyoMki kanar3I bhASAke prAcIna kaviyoMmeM sabhIne, apane kanar3I kAvyoMmeM utkRSTa kavike rUpameM ApakI bhUri bhUri prazaMsA kI hai * / aura tAmila dezameM to bhApa utpanna hI hue the, isase tAmila bhASA ApakI mAtRbhASA thii| usameM graMtharacanAkA honA svAbhAvika hI hai| phira bhI saMskRta bhASAke sAhityapara ApakI aTala chApa thI / dakSiNa bhAratameM ucca koTike saMskRta jJAnako prottejana, protsAhana aura prasAraNa denevAloMmeM ApakA nAma khAsa taurase liyA jAtA hai| Apake samayase saMskRta sAhityake itihAsameM eka khAsayugakA prAraMbha hotA hai x; aura isIse saMskRta sAhityake itihAsameM ApakA nAma amara hai| sacamuca hI ApakI vidyAke Alokase eka bAra sArA bhAratavarSa Alokita ho cukA hai / dezameM jisa samaya bauddhAdikoMkA ___* misTara esa. esa. rAmasvAmI AyyaMgara, ema0 e0 bhI apanI 'sTaDIja ina sAutha iMDiyana jainijma' nAmakI pustakameM, bambaI gajeTiyara, jilda pahalI, bhAga dUsarA, pRSTha 406 ke AdhArapara likhate haiM ki ' dakSiNa bhAratameM samatabhadrakA udaya, na sirpha digambara sampradAyake itihAsameM hI balki, saMskRta sAhityake itihAsameM bhI eka khAsa yugako aMkita karatA hai|' yathA Samantbhadra's appearence in South India marks an epoch not only in the annals of Digambar Tradition, but also in the history of Sanskrit literature. 4 dekho hisTarI Apha kanaDIja liTarecara ' tathA 'krnnaattkkvivrit|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| prabala AtaMka chAyA huA thA aura loga unake nairAtmyavAda, zUnyavAda kSaNikavAdAdi siddhAntoMse saMtrasta the-ghabarA rahe the-athavA una ekAnta goMmeM par3akara apanA Atmapatana karaneke liye vivaza ho rahe the usa samaya dakSiNa bhAratameM udaya hokara Apane jo lokasevA kI hai vahA bar3e hI mahattvakI tathA cirasmaraNIya hai| aura isa liye zubhacaMdrAcAryane jo Apako 'bhAratabhUSaNa' likhA hai vaha bahuta hI yuktiyukta jAna par3atA hai / svAmI samaMtabhadra, yadyapi, bahuta se uttamottama guNoM ke svAmI the, phira bhI kavitva, gamakatva, vAditva aura vAgmitva nAmake cAra guNa ApameM asAdhAraNa koTikI yogyatA vAle the-ye cAroM hI zaktiyA~ ApameM khAsa taurase vikAzako prApta huI thIM-aura inake kAraNa ApakA nirmala yaza dUra dUra taka cAroM ora phaila gayA thaa| usa vakta jitane vAdI, vAgmI, kavi aura garbhaka the una saba para Apake yazakI samantabhadro bhadrArtho bhAtu bhAratabhUSaNaH |-paaNddvpuraann| 2vAdI vijayavAgvRttiH'-jisakI vacanapravRtti vijayakI ora ho use 'vAdI' kahate haiN| i. 3 ' vAgmI tu janaraMjana:'-jo apanI vAkpaTutA tathA zabdacAturIse dUsaroMko raMjAyamAna karane athavA apanA premI banA lene meM nipuNa ho use ' vAgmI' kahate haiN| 4'kavinUtanasaMdarbha:-jo naye naye saMdarbha-naI naI maulika racanAe~ tayAra karanemeM samartha ho vaha kavi hai, athavA pratibhA hI jisakA ujjIvana hai, jo nAnAvarNanAoMmeM nipuNa hai, kRtI hai,nAnA abhyAsoMmeM kuzalabuddhi hai aura vyutpattimAna (laukika vyavahAroMmeM kuzala) hai use bhI kavi kahate hai; yathA . pratibhojjIvano nAnAvarNanA nipunn:kRtii| nAnAbhyAsakuzAmIyamati yutpttimaankviH| -alaMkAracintAmaNi / 5 'gamakaH kRtibhedakA'-jo dUsare vidvAnoMkI kRtiyoMke marmako samajhanevAlA unakI tahataka pahu~canevAlA ho aura dUsaroMko unakA marma tathA rahasya
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ gunnaadipricy| chAyA par3I huI thI-ApakA yaza cUDAmaNike tulya sarvopari thA aura vaha bAdako bhI bar3e bar3e vidvAnoM tathA mahAn AcAryoMke dvArA zirodhArya kiyA gayA hai| jaisA ki, Ajase gyAraha sau varSa pahaleke vidvAn , bhagavajinasenAcAryake nimna vAkyase prakaTa hai kavInAM gamakAnAM ca vAdInAM vAgminAmapi / yazaHsAmantabhadrIyaM mUrdhni cUDAmaNIyate // 44 // -aadipuraann| bhagavAn samaMtabhadrake ina vAditva aura kavitvAdi guNoMkI lokameM kitanI dhAka thI, vidvAnoMke hRdaya para inakA kitanA sikkA jamA huA thA aura ve vAstavameM kitane adhika mahattvako liye hue the, ina saba bAtoMkA kucha anubhava karAneke liye nIce kucha pramANavAkyoMkA ullekha kiyA jAtA hai (1) yazodharacaritake kartA aura vikramakI 11 vIM zatAbdIke vidvAn mahAkavi vAdirAjasUri, samaMtabhadrako ' utkRSTakAvya mANikyoMkA rohaNa (parvata) sUcita karate haiM aura sAtha hI yaha bhAvanA karate haiM ki ve hameM sUktirUpI ratnoMke samUhako pradAna karanevAle ho zrImatsamaMtabhadrAyAH kAvyamANikyarohaNAH / santu naH saMtatotkRSTAH suuktirtnotkrprdaaH|| (2) -- jJAnArNava ' graMthake racayitA yogI zrIzubhacaMdrAcArya, samaMtabhadrako 'kavIndrabhAsvAn ' vizeSaNake sAtha smaraNa karate hue, likhate haiM ki jahA~ Apa jaise kavIndra sUryokI nirmala sUktirUpI samajhAnemeM pravINa ho use 'gamaka' kahate haiM / nizcayAtmaka pratyayajanaka aura saMzayachedI bhI usIke nAmAntara haiN|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| kiraNeM sphurAyamAna ho rahI haiM vahA~ ve loga khadyota yA juganUkI taraha ha~sIko hI prApta hote haiM jo thor3ese jJAnako pAkara uddhata haiM-kavitA karane lagate haiM.aura isa tarahapara unhoMne samaMtabhadrake mukAbale meM apanI kavitAkI bahuta hI laghutA prakaTa kI hai samantabhadrAdikavIndrabhAsvatA sphuranti ytraamlmuuktirshmyH| bajanti khadyotavadeva hAsthatA, na tatra kiM jJAnalavoddhatA janAH // 14 // (3 ) alaMkAracintAmaNimeM, ajitasenAcAryane samaMtabhadrako namaskAra karate hue, unheM ' kavikuMjara' 'munivaMdya' aura ' janAnanda' ( logoMko AnaMdita karanevAle ) likhA hai aura sAtha hI yaha prakaTa kiyA hai ki maiM unheM apanI 'vacanazrI' ke liye-vacanoMkI zobhA badAne athavA unameM zakti utpanna karaneke liye-namaskAra karatA hU~ zrImatsamantabhadrAdikavikuMjarasaMcayam / munivaMdyaM janAnandaM namAmi vacanazriyai // 3 // (4) varAMgacaritrameM, paravAdi-danti-paMcAnana zrIvardhamAnasUri samaMtabhadrako ' mahAkavIzvara' aura ' sutarkazAstrAmRtasArasAgara' prakaTa karate hue, yaha sUcita karate haiM ki samaMtabhadra kuvAdiyoM (prativAdiyoM) kI vidyApara jayalAbha karake yazasvI hue the| sAtha hI, yaha bhAvanA karate haiM ki ve mahAkavIzvara mujha kavitAkAMkSIpara prasanna hoveM--arthAt, unakI vidyA mere antaHkaraNameM skurAyamAna hokara mujhe saphala manoratha kareM
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / samantabhadrAdimahAkavIzvarAH kuvAdividyAjayalandhakIrtayaH / sutakazAstrAmRtasArasAgarA mayi prasIdantu kavitvakAMkSiNi // 7 // (5) bhagavajinasenAcAryane, AdipurANameM, samaMtabhadrako namaskAra karate hue, unheM ' mahAn kavivedhA' kaviyoMko utpanna karanevAlA mahAn vidhAtA arthAt , mahAkavi-brahmA liMkhA hai aura yaha prakaTa kiyA hai ki unake vacanarUpI vajrapAtase kumatarUpI parvata khaMDa khaMDa ho gaye the / namaH samantabhadrAya mahate kavivedhase / yadvacovajapAtena nirminAH kumatAdrayaH // (6) brahma ajitane, apane ' hanumacaritra meM, samantabhadrakA jayaghoSa karate hue, unheM ' bhavyarUpI kumudoMko praphullita karanevAlA caMdramA' likhA hai aura sAtha hI yaha prakaTa kiyA hai ki ve 'durvAdiyoMkI vAdarUpI khAja (khujalI) ko miTAneke liye advitIya mahauSadhi' the--unhoMne kuvAdiyoMkI bar3hatI huI vAdAbhilASAko hI naSTa kara diyA thA jIyAtsamantabhadro'sau bhvykairvcNdrmaaH| durvAdivAdakaDUnAM zamanaikamahauSadhiH // 19 // (7) zravaNabelagolake zilAlekha naM0 105 ( 254 ) meM, jo zaka saMvat 1320 kA likhA huA hai, samaMtabhadrako 'vAdIbhavAMkuzasUktijAla' vizeSaNake sAtha smaraNa kiyA hai-arthAt , yaha sUcita kiyA hai ki samaMtabhadrakI sundara uktiyoMkA samUha vAdIrUpI hastiyoMko vazameM karaneke liye vajrAMkuzakA kAma detA hai / sAtha hI, yaha bhI prakaTa kiyA hai ki samantabhadrake prabhAvase yaha saMpUrNa pRthvI durvAdakoMkI vArtAse bhI vihIna ho gaI-unakI koI bAta bhI nahIM karatA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| - - - samantabhadrassa cirAya jIyAdvAdIbhavAMkuzasUktijAlaH / yasya prabhAvAtsakalAvanIyaM vaMdhyAsa durvAdukavAyApi // isa padyake bAda, isI zilAlekhameM, nIce likhA padya bhI diyA huA hai aura usameM samantabhadrake vacanoMko 'sphuTaratnadIpa' kI upamA dI hai aura yaha batalAyA hai ki vaha daidIpyapAna ratnadIpaka usa trailokyarUpI saMpUrNa mahalako nizcita rUpase prakAzita karatA hai jo syAtkAramudrAko liye hue samastapadArthose pUrNa hai aura jisake antarAla durvAdakoMkI uktirUpI andhakArase AcchAdita haiM--- syAtkAramudritasamastapadArthapUrNa trailokyaharmyamakhilaM sa khalu vyanakti / durvAdukoktitamasA pihitAntarAlaM sAmantabhadravacanasphuTaratnadIpaH // 40 veM zilAlekhameM bhI, jisake padya Upara uddhRta kiye gaye haiM, samantabhadrako 'syAtkAramudrAMkitatattvadIpa' aura 'vAdisiMha ' likhA hai| isI taraha para zvetAmbarasampradAyake pradhAna AcArya zrIharibhadrasUrine, apanI ' anekAntajayapatAkA' meM samaMtabhadrakA 'vAdimukhya' vizeSaNa diyA hai aura usakI svopajJa TIkAmeM likhA hai-"Aha ca vAdimukhyaH smNtbhdrH|" (8) gadhacintAmaNimeM, mahAkavi vAdImasiMha samaMtabhadra munIgharako ' sarasvatIkI svacchaMdavihArabhUmi ' likhate haiM, jisase yaha sUcita hotA hai ki samaMtabhadrake hRdaya-maMdirameM sarasvatI devI vinA
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ M guNAdiparicaya / kisI roka Tokake pUrI AjAdIke sAtha vicaratI thI aura isa liye samaMtabhadra asAdhAraNa vidyAke dhanI the aura unameM kavitva vAgmitvAdi zaktiyA~ ucca koTike vikAzako prApta huI thIM yaha svataH hI spaSTa ho jAtA hai| sAtha hI yaha bhI prakaTa karate haiM ki unake vacanarUpI vAke nipAtase pratipakSI siddhAntarUpI parvatoMkI coTiyA~ khaMDa khaMDa ho gaI thI--arthAt samantabhadrake Age, bar3e bar3e pratipakSI siddhAntoMkA prAyaH kucha bhI gaurava nahIM rahA thA aura na unake pratipAdaka prativAdIjana U~cA mu~ha karake hI sAmane khar3e ho sakate the sarasvatisvairavihArabhUmayaH samantabhadrapramukhA munIzvarAH / jayanti vAgvajanipAtapATitapratIparAddhAntamahIdhakoTayaH / / (9) zravaNabelagolake zilAlekha naM0 108 meM, jo zaka saM0 1355 kA likhA huA hai aura jisakA nayA naMbara 258 hai, maMgarAjakavi sUcita karate haiM ki samatabhadra balAkapicchake bAda 'jinazAsanake praNetA' hue haiM, ve 'bhadramRti ' the aura unake vacanarUpI vajrake kaThora pAtase prativAdIrUpI parvata cUra cUra ho gaye the--koI prativAdI unake sAmane nahIM ThaharatA thA samantabhadrojani bhadramUrtistataH praNetA jinazAsanasya / yadIyavAgvajakaThorapAtazcarNIcakAra prativAdizailAn / (10) samaMtabhadrake sAmane prativAdiyoMkI-kuvAdiyoMkI kyA hAlata hotI thI , aura ve kaise namra athavA viSaNNa aura kiMkartavyavimUDha bana jAte the, isakA kucha AbhAsa alaMkAra-cintAmaNimeM uddhRta kiye hue nimna do pose milatA hai kuvAdinaH svakAntAnAM nikaTe paruSoktayaH / samantabhadrayatyaye pAhi pAhIti suuktyH|| 4-315
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 svAmI smntbhdr| zrImatsamantabhadrAkhye mahAvAdini cAgate / kuvAdino'likhanbhUmimaMguSThairAnatAnanAH // 5-156 pahale padyase yaha sUcita hotA hai ki kuvAdIjana apanI striyoMke nikaTa to kaThora bhASaNa kiyA karate the unheM apanI garvoktiyA~ sunAte the--paraMtu jaba samaMtabhadra yatike sAmane Ate the to madhura bhASI bana jAte the aura unheM 'pAhi pAhi'-rakSA karo, rakSA karo, athavA Apa hI hamAre rakSaka haiM ; aise sundara mRduvacana hI kahate banatA thA / aura dUsarA padya yaha batalAtA hai ki jaba mahAvAdI samaMtabhadra (sabhAsthAna AdimeM ) Ate the to kuvAdi jana nIcA mukha karake a~gUThoMse pRthvI kuredane lagate the--arthAt una logoM para-prativAdiyoM para samaMtabhadrakA itanA prabhAva par3atA thA ki ve unheM dekhate hI viSaNNa vadana ho jAte aura kiM kartavyavimUDha bana jAte the| (11) ajitasenAcAryake 'alaMkAra-cintAmaNi ' graMthameM aura kavi hastimallake 'vikrAntakaurava' nATakakI prazastimeM eka padya nimna prakArase pAyA jAtA hai avaTutaTamaTati jhaTiti sphuttpttuvaacaattdhuurjtterjihaa| vAdini samantabhadre sthitavati sati kA kathAnyeSAm // isameM yaha batalAyA hai ki vAdI samantabhadrakI upasthitimeM, caturAIke sAtha spaSTa, zIghra aura bahuta bolanevAle dhUrjaTikI jihvA hI jaba zIghra apane bilameM ghusa jAtI hai-use kucha bola nahIM AtA- to phira 1'jinendrakalyANAbhyudaya 'graMthakI prazastimeM bhI, jo zaka saM0 1241 meM banakara samApta huA hai, yaha padya pAyA jAtA hai, sirpha 'dhUrjaTerjiA ' ke sthAnameM 'dhUrjaTerapi bihA' yaha pAThAntara kucha pratiyoMmeM dekhA jAtA hai|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / dUsare vidvAnoMkI to kathA hI kyA hai ! unakA astitva to samaMtabhadrake sAmane kucha bhI mahattva nahIM rkhtaa|| isa padyase bhI samaMtabhadrake sAmane prativAdiyoMkI kyA hAlata hotI thI usakA kucha bodha hotA hai| kitane hI vidvAnoMne isa padyameM 'dhUrjaTi'ko 'mahAdeva' athavA 'ziva'kA paryAya nAma samajhA hai aura isa liye apane anuvAdoMmeM unhoMne 'dhUrjaTi'kI jagaha mahAdeva tathA ziva nAmoMkA hI prayoga kiyA hai| paraMtu aisA nahIM hai / bhale hI yaha nAma, yahA~para, kisI vyakti vizeSakA paryAya nAma ho, paraMtu vaha mahAdeva nAmake rudra athavA ziva nAmake devatAkA paryAya nAma nahIM hai / mahAdeva na to samaMtabhadrake samasAmayika vyakti the aura na samaMtabhadrakA unake sAtha kabhI koI sAkSAskAra yA bAda hI huA / aisI hAlatameM yahA~ 'dhUrjaTi'se mahAdevakA artha nikAlanA bhUlase khAlI nahIM hai / vAstavameM isa padyakI racanA kevala samantabhadrakA mahattva khyApita karaneke liye nahIM huI balki usameM samaMtabhadrake vAdaviSayakI eka khAsa ghaTanAkA ullekha kiyA gayA hai aura usase do aitihAsika tatvoMkA patA calatA hai-eka to yaha ki samaMtabhadrake samayameM 'dhUrjaTi' nAmakA koI bahuta bar3A vidvAn huA hai, jo caturAIke sAtha spaSTa zIghra aura bahuta bolanemeM prasiddha thA; usakA yaha vizeSaNa bhI usake tAtkAlika vyaktivizeSa honeko aura adhikatAke sAtha sUcita karatA hai; dUsare yaha ki, sasAkArasake sAtha vAda huA, jisameM vaha zIghra hI niruttara homiyA aura usa para kucha bola nahIM aayaa| padyakA yaha Azaya usake usa samarIna rUpase aura bhI jyAdA spaSTa ho jAtA hai jo, zaka saM0 105 meM sarakAra hue, malliSeNa
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / prazasti nAmake 54 veM (67 3) zilAlekhameM pAyA jAtA hai aura vaha rUpa isa prakAra haiavaTuMtaTamaTati jhaTiti sphuTapaTuvAcATadhUrjaTerapi jihA / vAdini samantabhadre sthitavati tava sadasi bhUpa kAsthAnyeSAM // isa padyameM 'dhUrjaTi 'ke bAda 'api' zabda jyAdA hai aura cauthe caraNameM 'sati kA kathAnyeSAM kI jagaha 'tava sadasi bhUpa kAsthAnyeSAM ye zabda diye hue haiM / sAtha hI isakA chaMda bhI dUsarA hai| pahalA padha ' AryA' aura yaha 'AryAgIti' nAmake chaMdameM hai, jisake samacaraNoMmeM bIsa bIsa mAtrAe~ hotI haiM / astu; isa padyameM pahale padyase jo zabdabheda hai usa parase yaha mAlUma hotA hai ki yaha padya samaMtabhadrakI orase athavA, unakI maujUdagImeM, unake kisI ziSyakI taraphase, kisI rAjasabhAmeM, rAjAko sambodhana karake kahA gayA hai| vaha rAjasabhA cAhe vahI ho jisameM 'dhUrjaTi ' ko parAjita kiyA gayA hai aura yA vaha koI dUsarI hI rAjasabhA ho / pahalI hAlatameM yaha padya dhUrjaTike niruttara honeke bAda sabhAsthita dUsare vidvAnoMko lakSya karake kahA gayA hai aura usameM rAjAse yaha pUchA gayA hai ki dhUrjaTi jaise vidvAnakI aisI hAlata honepara aba ApakI sabhAke dUsare vidvAnoMkI kyA AsthA hai ? kyA unameMse koI bAda karanekI himmata rakhatA hai ! dUsarI hAlatameM, yaha padya samaMtabhadrake vAdAraMbha samayakA vacana mAlUma hotA hai aura usameM dhUrjaTikI spaSTa tathA gurutara parAjayakA ullekha karake dUsare vidvAnoMko yaha cetAvanI dI gaI hai ki 1 dAvaNagere tAlluka ke zilAlekha naM. 90 meM bhI, jo cAlukya vikramake 533 varSa, kIlaka saMvatsara (I. san 1128 ) kA likhA huA hai, yaha padya isI prakAra diyA hai| dekho epiprephiyA karNATikA, jilba 11 vIM /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27. guNAdiparicaya / ve bahuta soca samajhakara vAdameM pravRtta hoM / zilAlekhameM isa padyako samantabhadrake vAdAraMbha-samAraMbha samayakI uktiyoMmeM hI zAmila kiyA hai * / paraMtu yaha padya cAhe jisa rAjasabhAmeM kahA gayA ho, isameM saMdeha nahIM ki isameM jisa ghaTanAkA ullekha kiyA gayA hai vaha bahuta hI mahattvakI jAna par3atI hai| aisA mAlUma hotA hai ki dhUrjaTi usa vakta eka bahuta hI baDhAcadA prasiddha prativAdI thA, janatAmeM usakI bar3I dhAka thI aura vaha samaMtabhadrake sAmane burI tarahase parAjita huA thaa| aise mahAvAdIko lIlAmAtrameM parAsta kara denese samantabhadrakA sikkA dUsare vidvAnoM para aura bhI jyAdA aMkita ho gayA aura tabase yaha eka kahAvatasI prasiddha ho gaI ki 'ghUrjaTi jaise vidvAn hI jaba samaMtabhadrake sAmane vAdameM nahIM Thahara sakate taba dUsare vidvAnoMkI kyA sAmarthya hai jo unase vAda kreN| samantabhadrakI vAdazakti kitanI apratihata thI aura dUsare vidvAnoMpara usakA kitanA adhika sikkA tathA prabhAva thA, yaha bAta Uparake avataraNoMse bahuta kucha spaSTa ho jAtI hai, phira bhI hama yahA~ para itanA aura batalA denA cAhate haiM ki samantabhadrakA vAda-kSetra saMkucita nahIM thA / unhoMne usI dezameM apane vAdakI vijayaduMdubhi nahIM bajAI jisameM ve utpanna hue the, balki unakI vAdaprIti, logoMke ajJAna bhAvako dUra karake unheM sanmArgakI ora lagAnekI zubha bhAvanA aura jaina siddhA * jaisA ki una uttiyoMke pahale diye hue nimna vAkyase prakaTa hai" yasyaivaMvidhA vidyAvAdAraMmasaMraMbhavibhitAmimyaktayaH sUkapaH / " + AphareDake keTelaoNga ' meM dhUrjaTiko eka 'kavi' Poet likhA hai aura kavi acche vidvAnako kahate haiM, jaisA ki isase pahale phuTanoTameM diye hue usake kSaNoMse mAlama hogaa|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 svAmI smntbhdr| ntoMke mahattvako vidvAnoMke hRdayapaTalapara aMkita kara denekI suruci itanI bar3hI huI thI ki unhoMne sAre bhAratavarSako apane vAdakA lIlAsthala banAyA thA / ve kabhI isa bAtakI pratIkSA nahIM karate the ki koI dUsarA unheM vAdake liye nimaMtraNa de aura na unakI manaHpariNati unheM isa bAtameM saMtoSa karanekI hI ijAjata detI thI ki jo loga ajJAna bhAvase mithyAtvarUpI gA (khaDDoM) meM girakara apanA Atmapatana kara rahe haiM unheM vaisA karane diyA jAya / aura isa liye, unheM jahA~ kahIM kisI mahAvAdI athavA kisI bar3I vAdazAlAkA patA lagatA thA ve vahIM pahu~ca jAte the aura apane vAdakA DaMkA* bajAkara vidvAnoMko svataH vAdake liye AhvAna karate the| DaMkeko sunakara vAdIjana, yathAniyama, janatAke sAtha vAdasthAnapara ekatra ho jAte the aura taba samaMtabhadra unake sAmane apane siddhAntoMkA bar3I hI khUbIke sAtha vivecana karate the aura sAtha hI isa bAtakI ghoSaNA kara dete the ki una siddhAntoM se jisa kisI siddhAntapara bhI kisIko Apatti ho vaha vAdake liye sAmane AjAya / kahate haiM ki samantabhadrake syAdvAda nyAyakI tulAmeM tule hue tattvabhASaNako sunakara loga mugdha ho jAte the aura unheM usakA kucha bhI virodha karate nahIM banatA thA-yadi kabhI * una dinoM samantabhadrake samayameM-phAhiyAna (I.sa. 400 ) aura henatsaMga (I0 sa0 630 ) ke kathanAnusAra, yaha dastUra thA ki nagarameM kisI sArvajanika sthAnapara eka DaMkA ( merI yA nakArA) rakkhA jAtA thA aura jo koI vidvAn kisI matakA pracAra karanA cAhatA thA athavA vAdameM, apane pANDitya aura naipuNyako siddha karanekI icchA rakhatA thA yaha, vAdaghoSaNAke taurapara, usakeko bajAtA thaa| -hisTarI Apha kanaDIz2a liTarecara /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 guNAdiparicaya / koI manuSya ahaMkArake vaza hokara athavA nAsamajhAMke kAraNa kucha virodha khar3A karatA thA to use zIghra hI niruttara ho jAnA par3atA thaa| isa taraha para, samaMtabhadra bhAratake pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara, prAyaH sabhI dezoMmeM, eka apratidvaMdvI siMhakI taraha krIDA karate hue, nirbhayatAke sAtha vAdake liye ghume haiN| eka bAra Apa ghUmate hue 'karahATaka' nagarameM bhI pahu~ce the, jise kucha vidvAnoMne satArA jilekA Adhunika 'ke-hADa yA karAr3a' aura kuchane dakSiNamahArASTradezakA 'kolhApura' nagara batalAyA hai, aura jo usa samaya bahutase bhaToM ( vIra yoddhAoM) se yukta thA, vidyAkA utkaTa sthAna thA aura sAtha hI alpa vistAravAlA athavA janAkIrNa thA / usa vakta Apane vahA~ke rAjA para apane vAdaprayojanako prakaTa karate hue, unheM apanA tadviSayaka jo paricaya, eka padyameM, diyA thA vaha zravaNabelagolake ukta 54 veM zilAlekhameM nimna prakArase saMgrahIta hai-- pUrva pATaliputramadhyanagare merI mayA tADitA pazcAnmAlavasindhuThakkaviSaye kAMcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahumaTaM vidyotkaTaM saMkaTaM vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitaM // 1 dekho, misTara eDavarDa pI* rAisa bI. e. racita 'hisTarI Apha kanaDIja liTarecara' pR. 23 / 2 dekho, misTara bI. levisa rAisakI ' iMskripzansa aiT zravaNabelgola' nAmakI pustaka, pR0 42; paraMtu isa pustakake dvitIya saMzodhita saMskaraNameM, jise Ara0 narasiMhAcArane taiyyAra kiyA hai, zuddhipatradvArA ' kolhApura' ke sthAnameM 'kahADa' banAnekI sUcanA kI gaI hai| 3 yaha padya brahma nemidattake 'ArAdhanAkayAkoSa ' meM bhI pAyA jAtA hai paraMtu yaha graMtha zilAlekhase kaI sau varSa pIchekA banA huA hai|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 svAmI smntbhdr| RANAwarwww isa padyameM diye hue Atma-paricayase yaha mAlUma hotA hai ki 'karahATaka' pahu~canese pahale samantabhadrane jina dezoM tathA nagaroMmeM vAdake liye vihAra kiyA thA unameM pATalIputra (paTanA) nagara, mAlaSa, ( mAlavA ) sindhu tathA Thekka (paMjAba) deza, kAMcIpura ( kAMjIvaram ), aura vaidize ( bhilasA ) ye pradhAna deza tathA janapada the jahA~ unhoMne bAdakI bherI bajAI thI aura jahA~ para kisIne bhI unakA virodha nahIM 1 kaniMghama sAhabane apanI Ancient Geography (prAcIna bhUgola) nAmakI pustaka meM ' Thakka' dezakA paMjAba dezake sAtha samIkaraNa kiyA hai (S. I. J. 30 ); misTara levisa rAisa sAhabane bhI apanI zravaNabelgolake zilAlekhoMkI pustakameM use paMjAba deza likhA hai / aura 'hisTarI Apha kanaDIja liTarecara' ke lekhaka misTara aiDavarDa pI. rAIsa sAhabane use In the Punjab likhakara paMjAbakA eka deza batalAyA hai| paraMtu hamAre kitane hI jaina vidvAnoMne ' Thakka' kA 'Dhakka' pATha banAkara use baMgAla pradezakA 'DhAkA ' sUcita kiyA hai, jo ThIka nahIM hai| paMjAbameM, 'aTaka' eka pradeza hai| saMbhava hai usIkI vajahase prAcIna kAlameM sArA paMjAba 'Thakka' kahalAtA ho, athavA usa khAsa pradezakA hI nAma Thakka ho jo siMdhuke pAsa hai| padyameM bhI siMdhu' ke bAda eka hI samasta padameM Thakako diyA hai isase vaha paMjAba deza yA usakA aTakavALA pradeza hI mAlUma hotA hai-baMgAla yA DhAkA nhiiN| paMjAbake usa pradezameM 'ThaTThA' Adi aura bhI kitane hI nAma isI kisama ke pAye jAte haiN| prAptanavimarSavicakSaNa rAva bahAdura Ara0 narasiMhAcAra ema0 e0 ne bhI Thakako paMjAba deza hI likhA hai| 2 vidizAke pradezako vaidiza kahate haiM jo dazArNa dezakI rAjadhAnI thI aura jisakA vartamAna nAma bhilasA hai / rAisa sAhabane 'kAMcIpure vaidize' kA artha to the out of the way Kanchi kiyA thA jo galata thA aura jisakA sudhAra zravaNabelagola zilAlekhoMke saMzodhita saMskaraNameM kara diyA gayA hai / isI taraha para AyyaMgara mahAzayane jo usakA artha in the far off city of Kanchi kiyA hai vaha bhI ThIka nahIM hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ gunnaadipricy| kiyA thaa| sAtha hI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki sabase pahale jisa pradhAna nagarake madhyameM Apane vAdakI bherI bajAI thI vaha 'pATalIputra' nAmakA zahara thA, jise Ajakala 'paTanA' kahate haiM aura jo samrATa caMdragupta ( maurya ) kI rAjadhAnI raha cukA hai| 'rAjAvalIkathe' nAmakI kanaDI aitihAsika pustakameM bhI samaMtabhadrakA yaha saba Atmaparicaya diyA huA hai--vizeSatA sirpha itanI hI hai ki usameM karahATakase pahale 'karNATa' nAmake dezakA bhI ullekha hai, aisA misTara levisa rAisa sAhaba apanI 'inskripzansa aiT zravaNabelagola' nAmaka pustakakI prastAvanAmeM sUcita karate haiN| paraMtu isase yaha mAlUma na ho sakA ki rAjAvalI kathekA vaha saba paricaya kevala kanaDImeM hI diyA huA hai yA usake liye ukta saMskRta padyakA bhI, pramANa rUpase ullekha kiyA gayA hai / yadi vaha paricaya kevala kanar3omeM hI hai taba to dUsarI bAta hai, aura yadi usake sAthameM saMskRta padya bhI lagA huA hai, jisakI bahuta kucha saMbhAvanA hai, to usameM karahATakase pahale 'karNATa'kA samAveza nahIM bana sakatA; vaisA kiye jAne para chaMdobhaMga ho jAtA hai aura galatI sApha taurase mAlUma hone lagatI hai / hA~, yaha ho sakatA hai ki padyakA tIsarA caraNa hI usameM 'karNATe karahATake bahubhaTe vidyotkaTe saMkaTe ' isa prakArase diyA huA ho| yadi aisA hai to yaha 1 hamArI isa kalpanAke bAda, bAbU choTelAlajI jaina, ema. Ara. e. esa. kalakattAne, 'karNATaka zandAnuzAsana kI levisa rAisa likhita bhUmikAke AdhAra para, eka adhUrAsA noTa likhakara hamAre pAsa mejA hai| usameM samantabhadrake paricayakA DeDha padya diyA hai, aura use 'rAjAvalika kA batalAyA hai, jisameMse eka padya to 'kAMcyAM namATakohaM' vAlA hai aura bAkIkA AdhA padya isa prakAra hai karNATe karahATake bahumaTe vidyotkaTe saMkaTe vAdArtha vihAra saMpratidinaM zArdUlavikrIDitam /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 svAmI smntbhdr| kahA jA sakatA hai ki vaha ukta padyakA dUsarA rUpa hai jo karahATakake bAda kisI dUsarI rAjasabhAmeM kahA gayA hogA / paraMtu vaha dUsarI rAjasabhA kaunasI thI athavA karahATakake bAda samaMtabhadrane aura kahA~ kahA~ para apanI vAdabherI bajAI hai, ina saba bAtoMke jAnanekA isa samaya sAdhana nahIM hai / hA~, rAjAvalIkathe Adise itanA jarUra mAlUma hotA hai ki samaMtabhadra kauzAmbI, maNuvakahallI, lAmbuza (?), puNDoDa, dezapura aura vArANasI (banArasa ) meM bhI kucha kucha samaya taka rahe haiN| paraMtu karahATaka pahu~canese pahale rahe haiM yA pIche, yaha kucha ThIka mAlUma nahIM ho skaa| ___ banArasameM Apane vahA~ke rAjAko sambodhana karake yaha vAkya bhI kahA. thA ki'rAjen yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jainanirgranthavAdI / " arthAta-he rAjan maiM jainanirgranthavAdI hU~, jisa kisIkI bhI zakti mujhase vAda karanekI ho vaha sanmukha Akara vAda kre| __ aura isase ApakI vahA~para bhI spaSTa rUpase vAdaghoSaNA pAI jAtI hai / parantu banArasameM ApakI vAdaghoSaNA hI hokara nahIM raha gaI, balki vAda bhI huA jAna par3atA hai jisakA ullekha tirumakUDala 1 alAhAbAdake nikaTa yamunA taTa para sthita nagara; yahA~ eka samaya bauddha dharmakA bar3A pracAra rahA hai / yaha vatsadezakI rAjadhAnI thii| 2 uttara baMgAlakA puNDa ngr| 3 kucha vidvAnoMne ' dazapura'ko Adhunika 'madasaura ' ( mAlavA) aura kuchane ' dhaulapura ' likhA hai; paraMtu pamparAmAyaNa ( 7.35) meM use 'ujjayinI pAsakA nagara batalAyA hai aura isaliye vaha ' mandasaura' hI mAlama hotA hai| 4 yaha 'kAMcyA nATakohaM' payakA caiyA caraNa hai|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ gunnaadipricy| - narasIpura tAllukeke zilAlekha naM0 105 ke nimnapaghase, jo zaka saM0 1105 kA likhA huA hai, pAyA jAtA hai samantabhadrassaMstutyaH kasya na syAnmunIzvaraH / vArANasIzvarasyAgre nirjitA yena vidviSaH // isa padyameM likhA hai ki ve samantabhadra munIzvara jinhoMne vArANasI (banArasa ) ke rAjAke sAmane zatruoMko-mithryakAntavAdiyoMkoparAsta kiyA hai kisake stutipAtra nahIM haiM ? arthAt , sabhIke dvArA stuti kiye jAneke yogya haiN| samantabhadrane apanI eka hI yAtrAmeM ina saba dezoM tathA nagaroMmeM paribhramaNa kiyA hai athavA unheM usake liye aneka yAtrAe~ karanI par3I haiM, isa bAtakA yadyapi, kahIM koI spaSTa ullekha nahIM milatA phira bhI anubhavase aura Apake jIvanakI kucha ghaTanAoMse yaha jarUra mAlUma hotA hai ki Apako apanI uddezasiddhike liye ekase adhika bAra yAtrAke liye uThanA par3A hai-' Thakka' se kAMcI pahu~ca jAnA aura phira vApisa vaidiza tathA karahATakako AnA bhI isI bAtako sUcita karatA hai / banArasa Apa kAMcIse calakara hI, dazapura hote hue, pahu~ce the| samantabhadrake sambaMdhameM yaha bhI eka ullekha milatA hai ki ve 'padaddhika' the-cAraNa Rddhise yukta the-arthAt unheM tapake prabhAvase calanekI 1 'tattvArtha-rAjavArtika meM bhaTTAkalakadevane cAraNaddhiyuktoMkA jo kucha svarUpa diyA hai vaha isa prakAra hai- kriyAviSayA RddhirdvividhA cAraNamAkAzagAmitvaM ceti / tatra cAraNA anekavidhAH jalajaMghAtaMtupuSpapanazreNyanizikhAyAlaMbanagamanAH / jalamupAdAya vApyAdiSvapkAyAn jIvAnavirAdhayaMtaH bhUmAviva pAdoddhAranikSepakuzalA jalacAraNAH / bhuva uparyAkAze caturaMgulapramANe jaMghorakSepanikSepazIghrakaraNapaTavo bahuyojanazatAsu gamanaprapaNA jaMgha. cAraNAH / evamitare ca veditvyaaH|' -adhyAya 3, sUtra 36 /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAmI smntbhdr| aisI zakti prApta ho gaI thI jisase ve, dUsare jIvoMko bAdhA na pahu~cAte hue, zIghratAke sAtha saikar3oM kosa cale jAte the| usa ullekhake kucha vAkya isa prakAra haiM.....samantabhadrAkhyo munirjIyAtpadarddhikaH // -vikrAntakaurava pra0 / ....samaMtabhadrAryoM jIyAtprAptapadarddhikaH / -jinendrakalyANAbhyudaya / ....samaMtabhadrasvAmigalu punIzegoNDu tapassAmarthya di caturaGgulacAraNatvamaM paDedu........ / -raajaavliikthe| aisI hAlatameM samantabhadrake liye sudUradezoMkI lambI yAtrAe~ karanA bhI kucha kaThina nahIM thA / jAna par3atA hai isIse ve bhAratake prAyaH sabhI prAntoMmeM AsAnIke sAtha ghUma sake haiM / samaMtabhadrake isa dezATanake sambandhameM misTara ema. esa. rAmasvAmI AyyaMgara, apanI 'sTaDIja ina sAutha iMDiyana jainijma' nAmakI pustakameM likhate haiM ....It is evident that he ( Samantbhadra) was a great Jain missionary who tried to spread far and wide Jain doctrines and morals and that he met with no opposition from other sects wherever he went." ___ arthAt -- yaha spaSTa hai ki samantabhadra eka bahuta bar3e jainadharmapracAraka the, jinhone jainasiddhAntoM aura jaina AcAroMko dUra dUra taka vistArake sAtha phailAnekA udyoga kiyA hai, aura yaha ki jahA~ kahIM ve gaye haiM
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ - gunnaadipricy| 35 unheM dUsare sampradAyoMkI taraphase kisI bhI virodhakA sAmanA karanA nahIM pdd'aa| __ 'hisTarI AphU kanaDIja liTarecara' ke lekhaka-kanar3I sAhityakA itihAsa likhanevAle--misTara eDavarDa pI0 rAisa sAhaba samaMtabhadrako eka teja:pUrNa prabhAvazAlI vAdI likhate haiM aura yaha prakaTa karate haiM ki ve sAre bhAratavarSameM jainadharmakA pracAra karanevAle eka mahAn pracAraka the| sAtha hI, yaha bhI sUcita karate haiM ki unhoMne vAdabherI bajAneke usa dastUrase pUrA lAbha uThAyA hai, jisakA ullekha pIche eka phuTanoTameM kiyA gayA hai, aura ve bar3I zaktike sAtha jainadharmake ' syAdvAda-siddhAnta' ko puSTa karanemeM samartha hue haiM / yahA~ takake isa saba kathanase svAmI samaMtabhadrake asAdhAraNa guNoM, unake prabhAva aura dharmapracArake liye unake dezATanakA kitanA hI hAla to mAlUma ho gayA, paraMtu abhI taka yaha mAlUma nahIM ho sakA ki samaMtabhadrake pAsa vaha kaunasA mohana-maMtra thA jisakI vajahase ve ___ He (Samantbhadra) was a brilliant disputant, and a great preacher of the Jain religion throughout India.........It was the custom in those days, alluded to by Fa Hian ( 400 ) and Hiven Tsang ( 630 ) for a drum to be fixed in a public place in the city, and any learned man, wishing to propagate a doctrine or prove his erudition and skill in debate, would strike it by way of challenge of disputation,...Samantbhadra made full use of this custom, and powerfully maintained the Jain doctrine of Syadvada.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 svAmI samantabhadra / hamezA isa bAtake liye khuzakismata x rahe haiM ki vidvAn loga unakI vAdaghoSaNAoM aura unake tAttvika bhASaNoMko cupakese suna lete the aura unheM unakA prAyaH koI virodha karate nahIM banatA thA / -vAdakA to nAma hI aisA hai jisase khvAhamakhvAha virodhakI Aga bhar3akatI hai; loga apanI mAnarakSAke liye, apane pakSako nirbala samajhate hue bhI, usakA samarthana karaneke liye khar3e ho jAte haiM aura dUsarekI yuktiyukta bAtako bhI mAna nahIM dete; phira bhI samaMtabhadrake sAthameM aisA prAyaH kucha bhI na hotA thA, yaha kyoM ?-avazya hI isameM koI khAsa rahasya hai jisake prakaTa honekI jarUrata hai aura jisako jAnaneke liye pAThaka bhI utsuka hoNge| jahA~ taka hamane isa viSayakI jA~ca kI hai-isa mAmale para gaharA vicAra kiyA hai aura hameM samaMtabhadrake sAhityAdiparase usakA anubhava huA hai usake AdhArapara hameM isa bAtake kahane meM jarA bhI saMkoca nahIM hotA ki, samaMtabhadrakI isa saphalatAkA sArA rahasya unake antaHkaraNakI zuddhatA, caritrakI nirmalatA aura unakI vANIke mahattvameM saMnihita hai; athavA yoM kahiye ki yaha saba aMtaHkaraNa tathA cAritrakI zuddhiko liye hue, unake vacanoMkA hI mAhAtmya hai jo ve dUsaroM para apanA isa prakAra sikkA jamA sake hai| samaMtabhadrakI jo kucha bhI vacanapravRtti hotI thI vaha saba prAyaH dUsaroMkI hitakAmanAko hI liye hue hotI thI / usameM unake laukika svArthakI athavA apane ahaMkArako puSTa karane aura dUsaroMko nIcA dikhAnerUpa kutsita 4 misTara Amyagarane bhI Apako 'ever fortunate' 'sadA bhAgyazAlI' likhA hai| S. in S. I. Jainism, 29.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / Anonymonam bhAvanAkI gaMdha taka bhI nahIM rahatI thii| ve svayaM sanmArga para ArUDha ye aura yaha cAhate the ki dUsare loga bhI sanmArgako pahacAne aura usa para calanA AraMbha kreN| sAtha hI, unheM dUsaroMko kumArgameM pha~sA huA dekhakara bar3A hI kheda* tathA kaSTa hotA thA aura isa liye unakA vAkprayatna sadA unakI icchAke anukUla hI rahatA thA aura ve usake dvArA aise logoMke uddhArakA apanI zaktipara udyoga kiyA karate the| aisA mAlUma hotA hai ki svAtmahitasAdhanake bAda dUsaroMkA hitasAdhana karanA hI unake liye eka pradhAna kArya thA aura ve bar3I hI yogyatAke sAtha usakA saMpAdana karate the| unakI vAkpariNati sadA krodhase zUnya rahatI thI, ve kabhI kisIko apazabda nahIM kahate the, na dUsaroMke apazabdoMse unakI zAMti bhaMga hotI thI; unakI A~khoMmeM kabhI sukhI nahIM AtI thI; hamezA ha~samukha tathA prasannavadana rahate the; burI bhAvanAse prerita hokara dUsaroMke vyaktitva para kaTAkSa karanA unheM nahIM AtA thA aura madhurabhASaNa to unakI prakRtimeM hI dAkhila thA / yahI vajaha thI ki kaThora bhASaNa karanevAle bhI unake sAmane Akara mRdubhASI bana jAte the, apazabdamadAndhoMko bhI unake Age bola taka nahIM AtA thA aura unake 'vajrapAta' * Apake isa khedAdiko prakaTa karanevAle tIna padya, namUneke taura para, isa prakAra haiM mAMgavadbhUtasamAgamezaH shktyntrvyktirdaivsRssttiH| ityAtmazimodarapuSTituSTaininhIMmabaihIM ! mudavA pralabdhAH // 35 // dRSTe'viziSTe jananAdihetau viziSTatA kA pratisatyameSAM / svabhAvataH kiM na parasya sivirasAvakAnAmapi hA ! prapAtaH // 35 // svacchandavRttejagataH svbhaavaadurnaacaarpthevdossN|| niryuSya dIkSAsamamuktimAnAsvaTiyAmA bata! vibhramanti // 17 // -yucynushaasn|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 svAmI smntbhdr| tathA 'vajrAMkuza' kI upamAko liye hue vacana bhI logoMko Apriya mAlUma nahIM hote the| samaMtabhadrake vacanoMmeM eka khAsa vizeSatA yaha bhI hotI thI ki ve syAdvAda nyAyakI tulAmeM tule hue hote the aura isa liye unapara pakSapAtakA bhUta kabhI savAra hone nahIM pAtA thA / samaMtabhadra svayaM parIkSApradhAnI the, ve kadAgrahako bilakula pasaMda nahIM karate the, unhoMne bhagavAn mahAvIra takakI parIkSA kI hai aura tabhI unheM 'Apta' rUpase svIkAra kiyA hai| ve dUsaroMko bhI parIkSApradhAnI honekA upadeza dete the-unakI sadaiva yahI zikSA rahatI thI ki kisI bhI tattva athavA siddhAntako, binA parIkSA kiye, kevala dUsaroMke kahanepara hI na mAna lenA cAhiye balki samartha yuktiyoMdvArA usakI acchI tarahase jA~ca karanI cAhiye-usake guNadoSAMkA patA lagAnA cAhiye aura taba use svIkAra athavA asvIkAra karanA cAhiye / aisI hAlatameM ve apane kisI bhI siddhAntako jabaradastI dusaroMke gale utArane athavA unake sira ma~r3hanekA kabhI yatna nahIM karate the| ve vidvAnoMko, niSpakSa dRSTise, sva-para siddhAntoM para khulA vicAra karanekA pUrA avasara dete the| unakI sadaiva yaha ghoSaNA rahatI thI ki kisI bhI vastuko eka hI pahaluse-eka hI orase mata dekho, use saba orase aura saba pahaluoMse dekhanA cAhiye, tabhI usakA yathArtha jJAna ho sakegA / pratyeka vastumeM aneka dharma athavA aMga hote haiM-isIse vastu anekAntAtmaka hai-usake kisI eka dharma yA aMgako lekara sarvathA usI rUpase vastukA pratipAdana karanA ekAnta hai; aura yaha ekAntavAda mithyA hai, kadAgraha hai, tattvajJAnakA virodhI hai, adharma hai aura anyAya hai| syAdvAdanyAya isI ekAntavAdakA niSedha
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / 39 karatA hai; sarvathA sat-asat-eka-aneka-nitya-anityAdi saMpUrNa ekAntoMse vipakSIbhUta anekAntatatva hI usakA viSaya hai / vaha saptabhaMge tathA nayaviSakSAko liye rahatA hai aura heyAdeyakA vizeSaka hai; usakA 'syAt' zabda hI vAkyoMmeM anekAntatAkA dyAtaka tathA gamyakA vizeSaNa hai aura vaha 'kathaMcit ' Adi zabdoMke dvArA bhI abhihita hotA hai / yathA vAkyeSvanekAntadyotI gamyaM prati vizeSaNaM / syAnipAto'rthayogitvAttava kevalinAmapi // 103 // syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAtika vRttacidvidhiH / saptabhaMganayApekSo heyAdeyavizeSakaH // 104 // -devaagm| apanI ghoSaNAke anusAra, samaMtabhadra pratyeka viSayake guNadoSoMko syAdvAda nyAyakI kasauTI para kasakara vidvAnoM ke sAmane rakhate the; ve unheM batalAte the ki eka hI vastutattvameM amuka amuka ekAnta pakSoMke mAnanese 1'sarvathAsadasadekAnekanityAnityAdisakalaikAntapratyanIkAnekAntatasvaviSayaH syaadvaadH'| devaagmvRttiH| 2 syAdasti, syAnAsti, syAdastinAsti, syAdavaktavya, syAdastyavakavya, syAnAstyavaktavya aura syAdastinAstyavaktavya, ye sAta bhaMga haiM jinakA vizeSa svarUpa tathA rahasya bhagavAn samaMtabhadrake 'AptamImAMsA ' nAmaka 'devAgama' prathameM diyA huA hai| 3 inyArthika-paryAyArthikake vibhAgako liye hue; naigama, saMgraha, vyavahAra, RjasUtra, zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta aise sAta naya haiN| inameM se pahalI tIna 'bhyArthika ' aura zeSa 'paryAyArthika ' kahI jAtI hai / isI taraha pahalI cAra 'arthanaya ' aura zeSa tIna 'zabdanaya' kahI jAtI haiM / dravyArthikako zuddha, nizcaya tathA bhUtArtha aura paryAyArthikako azuddha vyavahAra tathA abhUtArtha naya bhI kahate haiN| ina nayoMkA vistRta svarUpa 'nayacakra' tathA ' zlokavArtikAdi ' graMthoMse jAnanA caahiye|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 svAmI smntbhdr| kyA kyA anivArya doSa Ate haiM aura ve doSa syAdvAdanyAyako svIkAra karanepara athavA anekAntavAdake prabhAvase kisa prakAra dUra ho jAte haiM aura kisa tarahapara vastutattvakA sAmaMjasya baiTha jAtA hai * / unake samajhAnemeM dUsaroMke prati tiraskArakA koI bhAva nahIM hotA thA; ve eka mArga bhUle hueko mArga dikhAnekI taraha, premake sAtha unheM unakI truTiyoMkA bodha karAte the, aura isase unake bhASaNAdikakA dUsaroMpara acchA hI prabhAva par3atA thA-unake pAsa usake virodhakA kucha bhI kAraNa nahIM rahatA thA / yahI vajaha thI aura yahI saba mohana maMtra thA, jisase samaMtabhadrako dUsare saMpradAyoMkI orase kisI khAsa virodhakA sAmanA prAya: nahIM karanA par3A aura unheM apane uddezyameM acchI saphalatAkI prApti huii| yahA~para hama itanA aura bhI prakaTa kara denA ucita samajhate haiM ki samaMtabhadra syAdvAdavidyAke advitIya adhipati the; ve dUsaroMko syAdvAda * isa viSayakA acchA anubhava prApta karaneke liye samaMtabhadrakA 'AptamImAMsA' nAmaka graMtha dekhanA cAhiye, jise 'devAgama' bhI kahate haiN| yahA~para advaita ekAMtapakSameM doSodbhAvana karanevAle Apake kucha padya, namUneke taurapara, nIce diye jAte haiM advaitaikAntapakSe'pi dRSTo bhedo virudhyate / kArakANAM nivAyAzca naikaM svasmAtprajAyate // 2 // karmataM phaladvaitaM lokadvataM ca no bhavet / 'vinAvidhAdvayaM na sthAbandhamokSadarya tathA // 25 // hetoradvatasidizedvaitaM syAdetusAdhyayoH / hetunA ghedvimA siddhidvaitaM vAnamAtrato na kiM // 26 // bhadvaitaM na vinA dvaitAdaheturiva hetunaa| saMzinaH pratiSedho na pratiSedhyAhate kacit // 27 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / mArgapara calanekA upadeza hI na dete the balki unhoMne svayaM apane jIvanako syAdvAdake raMgameM pUrI taurase raMga liyA thA aura ve usa mArgake sacce tathA pUre anuyAyI the * / unakI pratyeka bAta athavA kriyAse anekAntakI hI dhvani nikalatI thI aura unake cAroM ora anekAntakA hI sAmrAjya rahatA thaa| unhoMne syAdvAdakA jo vistRta vitAna yA zAmiyAnA tAnA thA usakI chatrachAyAke nIce sabhI loga apane ajJAna tApako miTAte hue, sukhase vizrAma kara sakate the / vAstavameM samantamadrake dvArA syAdvAda vidyAkA bahuta hI jyAdA vikAsa huA hai / unhoMne syAdvAdanyAyako jo vizada aura vyavasthita rUpa diyA hai vaha unase pahaleke kisI bhI graMthameM nahIM pAyA jAtA / isa viSayameM, ApakA 'AptamImAMsA' nAmakA graMtha, jise 'devAgama' stotra bhI kahate haiM. eka khAsa tathA apUrva graMtha hai / jainasAhityame usakI jor3akA dUsarA koI bhI graMtha upalabdha nahIM hotaa| aisA mAlUma hotA hai ki samaMtabhadrase pahale jainadharmakI syAdvAda-vidyA bahuta kucha lupta ho cukI thI, janatA usase prAyaH anabhijJa thI aura isase usakA janatA para koI prabhAva nahIM thA / samaMtabhadra ne apanI asAdhAraNa pratibhAse usa vidyAko punarujjIvita kiyA aura usake prabhAvako sarvatra vyApta kiyA hai| isIse vidvAn loga ___ * bhaTTAkalaMkadevane bhI samaMtabhadrako syAdAda mArgake paripAlana karanevAle likhA hai| sAtha hI 'bhavyakalokanayana ' ( bhavyajIvoMke liye advitIya netra ) yaha unakA athavA syAdvAdamArgakA vizeSaNa diyA haizrIvaImAnamakalaMkamanipavaMdhapAdAravindayugalaM praNipatya mUrmA / bhavyaikalokanayanaM paripAlayantaM sthAdvAdavarma pariNaumi samantabhadram / / -assttshtii| zrIvidyAnaMdAcAryane bhI, yuktyanuzAsanako TIkAke antameM 'syAdvAdamAgAMnugaiH' vizeSaNake dvArA Apako syAvAda mArgakA anupAmI likhA hai|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 svAmI smntbhdr| Apako 'syAMdvAdavidyAmaguru,' 'syAdvAdavidyAdhipati' 'syAdvAdazarIra' aura 'syAdvAdamArgApraNI' jaise vizeSaNoMke sAtha smaraNa karate Ae haiM / parantu ise bhI rahane dIjiye, AThavIM zatAbdIke tArkika vidvAn , bhaTTAkalaMkadeva jaise maoNn AcArya likhate haiM ki ' AcArya samantabhadrane saMpUrNapadArthatattvoMko apanA viSaya karanevAle syAdvAdarUpI puNyodadhi-tIrthako, isa kalikAlameM, bhavya jIvoMke Antarika malako dUra karaneke liye prAbhAvita kiyA hai- arthAta, usake prabhAvako sarvatra vyApta kiyA hai| yathA tIrtha sarvapadArthatattvaviSayasyAdvAdapuNyodadhebhavyAnAmakalaMkabhAvakRtaye prAbhAvi kAle kalau / yenAcAryasamantabhadrayatinA tasmai namaH saMtataM kRtvA viviyate stavo bhagavatAM devAgamastaskRtiH / / __ yaha padya bhaTTAkalaMkakI ' aSTazatI' nAmaka vRttike maMgalAcaraNakA dvitIya padya hai, jise bhaTTAkalaMkane, samantabhadrAcArya ke ' devAgama' nAmaka bhagavatstotrakI vRtti ( bhASya ) likhanekA prAraMbha karate hue, unakI stuti aura vRtti likhanekI pratijJA rUpase diyA hai / isameM samatabhadra aura unake vADmayakA jo saMkSipta paricaya diyA gayA hai vaha bar3e hI mahattvakA hai / samaMtabhadrane syAdvAdatIrthako kalikAlameM prabhAvita 1 laghusamaMtabhadrakRta ' aSTasahasrIviSamapadatAtparyaTIkA' / 2 vasunaMzAcAryakRta devAgamavRtti / 3 zrIvidyAnaMdAcAryakRta aSTasahasrI / 4 nagara tAllukA (ji. zimogA) ke 46 veM zilAlekhameM, samantabhadrake 'devAgama ' stotrakA bhASya likhanevAle akalaMka-devako maharddhika' likhA hai| yathA jIyAsamantabhadrasya devAgamanasaMjhinaH / stotrasya bhAjyaM kRtavAnakalaMko mahardikaH //
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 gunnaadipricy| kiyA, isa paricayake 'kalikAlameM' ( kAle kalau) zabda khAsa taurase dhyAna dene yogya haiM aura unase do arthokI dhvani nikalatI haieka to yaha ki, kalikAlameM syAdvAdatIrthako prabhAvita karanA bahuta kaThina kArya thA, samaMtabhadrane use pUrA karake niHsandeha eka aisA kaThina kArya kiyA hai jo dUsaroMse prAyaH nahIM ho sakatA thA athavA nahIM ho sakA thA; aura dUsarA yaha ki, kalikAlameM samaMtabhadrase pahale ukta tIrthakI prabhAvanA-mahimA yA to huI nahIM thI, pA vaha hokara luptaprAya ho cukI thI aura yA vaha kabhI utanI aura utane mahattvakI nahIM huI thI jitanI aura jitane mahattvakI samaMtabhadra ke dvArA unake samayameM, ho sakI hai| pahale arthameM kisIko prAyaH kucha bhI vivAda nahIM ho sakatA-kalikAlameM jaba kaluSAzayakI vRddhi ho jAtI hai taba usake kAraNa acche kAmoMkA pracalita honA kaThina ho hI jAtA hai-svayaM samaMtabhadrAcAryane, yaha sUcita karate hue ki mahAvIra bhagavAnake anekAntAtmaka zAsanameM ekAdhipatitvarUpI lakSmIkA svAmI honekI zakti hai, kalikAlako bhI usa zaktike apavAdakA --ekAdhipatya prApta na kara sakanekA-eka kAraNa mAnA hai| yadyapi, kalikAla usameM eka sAdhAraNa bAhya kAraNa hai, asAdhAraNa kAraNameM unhoMne zrotAoMkA kaluSita Azaya ( darzanamohAkrAnta citta ) aura pravaktA ( AcArya ) kA vacanAnaya ( vacanakA aprazasta nirapekSa nayake ,'ekAdhipatitvaM sarvairavazyAzrayaNIyatvam '--iti vidyAnaMdaH / sabhI jisakA avazya Azraya prahaNa kareM, aise eka svAmIpaneko ekAdhipatitva yA ekAdhipatya kahate haiN| 2 apavAdahetu yaH sAdhAraNaH kalireva kAlaH, iti vidyAnaMdaH / 3 jo naya paraspara apekSArahita haiM ve mithyA haiM aura jo apekSAsahita hai ve samyak athavA vastutasva kahalAtI haiM / isIse svAmI samantabhadrane kahA hai-- 'nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'yaMkara ' -devaagm|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 svAmI smntbhdr| sAtha vyavahAra) hI svIkAra kiyA hai, phira bhI yaha spaSTa hai ki kalikAlameM usa zAsanapracArake kAryameM kucha bAdhA DAlanevAlA-usakI siddhiko kaThina aura jaTila banA denevAlA-jarUra hai / yathAkAlaH kalirvA kaluSAzayo vA zrotuH pravakturvacanAnayo vA ! tvacchAsanakAdhipatitvalakSmIprabhutvazakterapavAdahetuH // 5 // -yuktyanuzAsana / svAmI samaMtabhadra eka mahAn vaktA the, ve vacanAnayake doSase bilakula rahita the, unake vacana--jaisA ki pahale jAhira kiyA gayA haisyAdvAdanyAyakI tulAmeM tule hue hote the; vikAra hetuoMke samupasthita hone para bhI unakA citta kabhI vikRta nahIM hotA thA- unheM kSobha yA krodha nahIM AtA thA aura isa liye unake vacana kabhI mArgakA ullaMghana nahIM karate the| unhoMne apanI Atmika zuddhi, apane cAritrabala aura apane stutya vacanoMke prabhAvase zrotAoMke kaluSita Azaya para bhI bahuta kucha vijaya prApta kara liyA thA use kitane hI aMzoMmeM badala diyA thaa| yahI vajaha hai ki Apa syAdvAdazAsanako pratiSThita karanemeM bahuta kucha saphala ho sake aura kAlakAla usameM koI vizeSa bAdhA nahIM DAla sakA / vasunandi saiddhAntikane to, Apake matakI-~ zAsanako-~-vaMdanA aura stuti karate hue, yahA~ taka likhA hai ki usa zAsanane kAladoSako hI naSTa kara diyA thA-arthAt samaMtabhadra munike zAsanakAlameM yaha mAlUma nahIM hotA thA ki Aja kala kalikAla bIta rahA hai / yathA lakSmIbhRtparamaM niruktinirataM nirvANasaukhyapradaM kujJAnAtapavAraNAya vidhRtaM chatraM yathA mAsuraM /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / 45 sajjJAnairnayayuktimauktikaphalaiH saMzomamAnaM paraM vande taddhatakAladoSamamalaM sAmantabhadraM matam // 2 // -devAgamavRtti / isa padyameM samantabhadrake 'mata'ko, lakSmIbhRt, parama, nirvANasaukhyaprada, hatakAladoSa aura amala Adi vizeSaNoMke sAtha smaraNa karate hue, jo dedIpyamAna chatrakI upamA dI gaI hai vaha bar3I hI hRdayaprAhiNI hai, aura usase mAlUma hotA hai ki samaMtabhadrakA zAsanachatra samyagjJAnoM, sunayoM tathA suyuktiyoM rUpI muktAphaloMse saMzobhita hai aura vaha use dhAraNa karanevAleke kujJAnarUpI AtApako miTA denevAlA hai| isa saba kathanase spaSTa hai ki samaMtabhadrakA syAdvAdazAsana bar3A hI prabhAvazAlI thaa| usake tejake sAmane avazya hI kalikAlakA teja maMda par3a gayA thA, aura isaliye kalikAlameM syAdvAda tIrthako prabhAvita karanA, yaha samaMtabhadrakA hI eka khAsa kAma thaa| dUsare arthaka sambandhameM sirpha itanA hI mAna lenA jyAdA acchA mAlUma hotA hai ki samaMtabhadrase pahale syAdvAdatIrthakI mahimA luptaprAya ho gaI thI, samaMtabhadrane use punaH saMjIvita kiyA hai, aura usameM asAdhAraNa bala tathA zaktikA saMcAra kiyA hai| zravaNabelagolake nimna zilAvAkyase bhI aisA hI dhvanita hotA hai, jisameM yaha sUcita kiyA gayA hai ki munisaMghake nAyaka AcArya saMmatabhadrake dvArA sarvahitakArI jainamArga (syAdvAdamArga) isa kalikAlameM saba orase bhadrarUpa huA hai-arthAt usakA prabhAva sarvatra vyApta honese vaha sabakA hitakaranevAlA aura sabakA premapAtra banA hai "AcAryasya samaMtabhadragaNamRdhenehakAle kalau jainaM vartma samantabhadramabhavadbhadraM samantAmuhuH // -54 vA zilAlekha
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 svAmI smntbhdr| __ isake sivAya cannarAyapaTTaNa tAllukeke kanar3I zilAlekha naM0 149 meM, jo zaka saM0 1047 kA likhA huA hai, samantabhadrakI bAbata yaha ullekha milatA hai ki ve 'zrutakevali-saMtAnako unnata karanevAle aura samasta vidyAoMke nidhi the| yathA-- zrutakevaligalu palavarum atItar Ad imbalikke ttsntaano-| batiyaM samantabhadra vratipar ttalendaru samastavidyAnidhigala // aura belUra tAllukeke zilAlekha naM0 17 meM bhI, jo rAmAnujAcArya-maMdirake ahAteke andara saumya nAyakI-maMdirakI chatake eka patthara para utkIrNa hai aura jisameM usake uttIrNa honekA samaya zaka saM0 1059 diyA hai, aisA ullekha pAyA jAtA hai ki zrutaphevaliyoM tathA aura bhI kucha AcAryoMke bAda samantabhadrasvAmI zrIvarddhamAnasvAmIke tIrthakI-jainamArgakI-sahasraguNI vRddhi karate hue udayako prApta hue / yathA-- zrIvarddhamAnasvAmigalu tIrthadolu kevaligalu RddhiprAptaraM zrutikevaligalaM palaruM siddhasAdhyar Age tat.......rthyamaM sahasraguNaM mADi samantabhadra-svAmigalu sndr........| ina donoM ullekhoMse bhI yahI pAyA jAtA hai ki svAmI samantabhadra isa kalikAlameM jainamArgakI-syAdvAdazAsanakI--asAdhAraNa unnati 1, 2 dekho 'epigrephiyA karNATikA ' jilda pA~cavIM ( E. C., V.) 3 isa aMzakA levisa rAisakRta aMgrejI anuvAda isa prakAra hai-Increa. sing that doctrine a thousand fold Samantabhadra .swami arose.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 guNAdiparicaya / karanevAle hue haiN| nagara tAllukeke 35 veM zilAlekhameM, bhadrabAhuke bAda kalikAlake pravezako sUcita karate hue, Apako 'kalikAlagaNadhara' aura 'zAstrakA likhA hai / astu / samaMtabhadrane jisa syAdvAdazAsanako kalikAlameM prabhAvita kiyA hai use bhaTTAkalaMkadevane, apane ukta padyame, ' puNyodadhi' kI upamA dI hai / sAtha hI, use 'tIrtha' likhA hai aura yaha prakaTa kiyA hai ki vaha bhavyajIvoMke Antarika malako dUra karanevAlA hai aura isI uddezyase prabhAvita kiyA gayA hai / bhaTTAkalaMkakA yaha saba lekha samaMtabhadrake usa vacanatIrthako lakSya karake hI likhA gayA hai jisakA bhASya likhaneke liye Apa usa vakta dattAvadhAna the aura jisake prabhAvase 'pAtrakesarI' jaise prakhara tArkika vidvAn bhI jainadharmako dhAraNa karanemeM samartha ho sake haiN| ___ bhaTTAkalaMkake isa saba kathanase samaMtabhadrake vacanoMkA advitIya mAhAtmya prakaTa hotA hai / ve prauDhatva, udAratA aura arthagauravako liye hue honeke atirikta kucha dUsarI hI mahimAse sampanna the / isIse bar3e bar3e AcAryoM tathA vidvAnoMne Apake vacanoMkI mahimAkA khulA gAna kiyA hai| nIce usIke kucha namUne aura diye jAte haiM, jinase pAThakoMko samaMtabhadrake vacanamAhAtmyako samajhane aura aneka guNoMkA vizeSa anubhava prApta karanemeM aura bhI jyAdaha sahAyatA mila skegii| sAtha hI, yaha bhI mAlUma ho sakegA ki samaM - - 1 yaha zilAlekha zaka saM0 999 kA likhA huA hai ( E.C., VIII.) isakA aMza samayanirNayake avasara para uddhRta kiyA jaaygaa| 2 yaha vidyAnanda svAmIkA nAmAntara hai| Apa pahale ajaina the, 'devAgama' ko sunakara ApakI zraddhA vadala gaI aura Apane. jainadIkSA dhAraNa kii|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 svAmI smNtbhdr| tabhadrakI vacanapravRtti, pariNati aura syAdvAdavidyAko punarujjIvita karane Adike viSayameM Upara jo kucha kahA gayA hai athavA anumAna kiyA gayA hai vaha saba prAyaH ThIka hI hai| nityAyekAntagartaprapatana vivazAnprANinojnarthasArthAduddhatuM netumucaiH padamamalamalaM maMgalAnAmalaMdhyaM / syAdvAdanyAyavartma prathayadavitathArtha vacaHsvAminodaH, prekSAvatvAtpravRttaM jayatu vighaTitAzeSamithyApravAdaM // -assttshsrii| isa padya, vikramakI prAyaH 9 vIM zatAbdIke diggaja tArkika vidvAn, zrIvidyAnaMda AcArya, svAmI samaMtabhadrake vacanasamUhakA jayaghoSa karate hue, likhate hai ki svAmIjIke vacana nityAdi ekAnta goMmeM par3e hue prANiyoMko anarthasamUhase nikAlakara usa ucca padako prApta karAneke liye samartha haiM jo utkRSTa maMgalAtmaka tathA nirdoSa hai, syAdvAdanyAyake mArgako prathita karanevAle haiM, satyArtha haiM, parIkSApUrvaka pravRtta hue haiM athavA prekSAvAn-samIkSyakArI-AcArya mahodayake dvArA 1 vastu sarvathA nitya hI hai, kUTasthavat eka rUpatAse rahatI hai-isa prakArakI mAnyatAko 'nityaikAnta' kahate hai aura use sarvathA kSaNika mAnanA--kSaNakSaNameM usakA niranvayavinAza svIkAra karanA-'kSaNikaikAnta' vAda kahalAtA hai| 'devAgama' meM ina donoM ekAntavAdoMkI sthiti aura usase honevAle anarthoko bahuta kucha spaSTa karake batalAyA gayA hai| 2 yaha svAmI samantabhadrakA vizeSaNa hai / yuktyanuzAsanakI TIkAke nimna padyameM bhI zrIvidyAnaMdAcArya ne Apako parIkSekSaNa' (parIkSAdRSTi ) vizeSaNa ke sAtha smaraNa kiyA hai aura isa taraha para ApakI parIkSApradhAnatAko sUcita kiyA hai zrImadvIrajinezvarAmalaguNastotraM parIkSekSaNaiH sAkSAtsvAmisamantabhadragurumistatvaM samIkSyAkhilaM / proktaM yuktyanuzAsanaM vijayibhiH syAdvAdamArgAnugai-- bicAnandabudhairalaMkRtamidaM zrIsatyavAkyAdhipaiH //
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / unakI pravRtti huI hai, aura unhoMne saMpUrNa mithyA pravAdako vighaTita---- titara vitara-kara diyA hai| prajJAdhIzaprapUjyojjvalaguNanikarodbhutasatkIrtisampadvidyAnaMdodayAyAnavaratamakhilaklezanirNAzanAya / stAdgauH sAmantabhadrI dinakararucijitsaptabhaMgIvidhIddhA bhAvAdyekAntacetastimiranirasanI vo'kalaMkaprakAzA // -assttshsrii| isa padyameM ve hI vidyAnaMda AcArya yaha sUcita karate haiM ki samantabhadrakI vANI una ujjvala guNoMke samUhase utpanna huI satkIrtirUpI sampattise yukta hai jo bar3e bar3e buddhimAnoM dvArA prapUjya* hai; vaha apane tejase sUryako kiraNako jItanevAlI saptabhaMgI vidhike dvArA pradIpta hai, nirmala prakAzako liye hue hai aura bhAva-abhAva Adike ekAnta pakSarUpI hRdayAMdhakArako dUra karanevAlI hai / sAtha hI, apane pAThakoMko yaha AzIrvAda dete haiM ki vaha vANI tumhArI vidyA (kevalajJAna ) aura Ananda ( anaMtasukha ) ke udayake liye niraMtara kAraNIbhUta hove aura usake prasAdase tumhAre saMpUrNa kleza nAzako prApta ho jAya~ / yahA~ 'vidyAnandodayAya' padase eka dUsarA artha bhI nikalatA hai aura usase yaha sUcita hotA hai ki samaMtabhadrakI vANI vidyAnaMdAcAryake udayakA kAraNa huI hai+ aura isaliye usake dvArA unhoMne apane aura udayakI bhI bhAvanA kI hai| * athavA samantabhadrakI bhAratI bar3e bar3e buddhimAnoM (prajJAdhIzoM ) ke dvArA prapUjita hai aura ujjvala guNoMke samUhase utpanna huI satkIrtirUpI sampattise + nAgarAja kavine, samantabhadrakI bhAratIkA stavana karate hue jo 'pAtrake
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| advaitAdyAgrahogragrahagahanavipanigrahe'laMghyavIryAH syAtkArAmoghamaMtrapraNayanavidhayaH shuddhsdhyaandhiiraaH| dhanyAnAmAdadhAnA dhRtimadhivasatAM maMDalaM jainamatryaM vAcaH sAmantabhadrayo vidadhatu vividhAM siddhimudbhuutmudraaH| apekSakAntAdiprabalagaralodrekadalinI pravRddhAnekAntAmRtarasaniSekAnavaratam / pravRttA vAgeSA sakalavikalAdezavazataH samantAdbhadraM vo dizatu munipasyAmalamateH // aSTasahasrIke ina padyoMmeM bhI zrIvidyAnaMda jaise mahAn AcAryoMne, jinhoMne aSTasahasrIke atirikta AptaparIkSA, pramANaparIkSA, satyazAsanaparIkSA, zlokavArtika, zrIpurapArzvanAthastotra aura jinaikaguNasaMstuti Adi kitane hI mahattvapUrNa graMthoMkI racanA kI hai, nirmalamati zrIsamaMtabhadra munirAjakI vANIkA aneka prakArame guNagAna kiyA hai aura use alaMdhyavIrya. syAtkArarUpI amoghamaMtrakA praNayana karanevAlI, zuddha saddhayAnadhIrA, udbhUtamudrA, (U~ce AnaMdako denevAlI) ekAntarUpI prabala garala viSake udrekako dalanevAlI aura nirantara anekAntarUpI amRta rasake siMcanase pravRddha tathA pramANa nayoMke adhIna pravRtta huI likhA hai| sAtha hI yaha vANI nAnA prakArakI siddhikA vidhAna kare aura saba sariprabhAvasiddhikAriNI stuye,' yaha vAkya kahA hai usase bhI isakA samarthana hotA hai; kyoMki pAtrakesarI vidyAnandakA nAmAntara hai| samantabhadrake devAgama stotrase pAtrakesarIkI jIvanadhArA hI palaTa gaI thI aura ve bar3e prabhAvazAlI vidvAn hue haiN| 1'dhyAnaM parIkSA tena dhIrAH sthirAH' iti TippaNakAraH / 2'ujUtA mudaM rAnti dadAtIti ( udbhUtamudrAH) iti TippaNakAraH /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ gunnaadipricy| morase maMgala tathA kalyANako pradAna karanevAlI hothe, isa prakArake bhAzIrvAda bhI diye haiN| kAryAderbheda eva sphuTamihaniyataH sarvathAkAraNAderityAyekAntavAdoddhatataramatayaH zAMtatAmAzrayanti / prAyo yasyopadezAdavighaTitanayAnmAnamUlAdalaMdhyAt svAmI jIyAtsa shshvtprthittrytiisho'klNkorukiirtiH| aSTasahasrIke isa padyameM likhA hai ki ve svAmI ( samaMtabhadra ) sadA jayavaMta raheM jo bahuta prasiddha munirAja haiM, jinakI kIrti nirdoSa tathA vizAla hai aura jinake nayapramANamUlaka alaMdhya upadezase ve mahAuddhatamati ekAntavAdI bhI prAyaH zAntatAko prApta ho jAte haiM jo kAraNase kAryAdikakA sarvathA bheda hI niyata mAnate haiM athavA yaha svIkAra karate haiM ki ve kAraNa kAryAdika sarvathA abhinna hI haiM---eka hI haiN| yenAzeSakunItivRttisaritaH prekSAvatAM zoSitAH ydvaaco'pyklNkniitiruciraastttvaarthsaarthdyutH| sa zrIsvAmisamantabhadrayatibhRdbhUyAdvibhurbhAnumAn vidyAnaMdadhanaprado'navadhiyAM syAdvAdamArgAgraNIH // aSTasahastrIke isa antima maMgala padyameM zrIvidyAnaMda AcAryane, saMkSepameM, samaMtabhadraviSayaka apane jo udgAra prakaTa kiye haiM 1 aSTasahasrIke prAraMbhameM jo maMgala padya diyA hai usameM samaMtabhadrako 'zrIvarddhamAna, 'udbhUtabodhamahimAn' aura 'anidyavAk vizeSaNoM ke sAtha abhivaMdana kiyA hai / yathA zrIvarddha mAnamabhivaMdyasamaMtabhadamutabodhamahimAnamanigarAcam / zAstrAvatAraracitastutigocarAtamImAsitaM kRtiralaMkriyate mayAspa //
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 svAmI smntbhdr| ve bar3e hI mahattvake haiN| Apa likhate haiM ki ' jinhoMne parIkSAvAnoMke liye saMpUrNa kunIti-vRttirUpI nadiyoMko sukhA diyA hai aura jinake vacana nirdoSa nIti ( syAdvAdanyAya ) ko liye hue honekI vajahase manohara haiM tathA tattvArthasamUhake dyotaka haiM ve yatiyoMke nAyaka, syAdvAdamArgake agraNI, vibhu aura bhAnumAn (sUrya) zrIsamantabhadra svAmI kaluSAzayarahita prANiyoMko vidyA aura AnaMdaghanake pradAna karanevAle hoveN|' isase svAmI samaMtabhadra aura unake vacanoMkA bahuta hI acchA mahattva khyApita hotA hai| guNAnvitA nirmalavRttamauktikA narottamaiH kaMThavibhUSaNIkRtA / na hArayaSTiH parameva durlabhA samantabhadrAdibhavA ca bhAratI // 6 // -candraprabhacarita / isa padyameM mahAkavi zrIvIranaMdI AcArya, samaMtabhadrakI bhAratI (vANI) ko usa hArayaSTi ( motiyoMkI mAlA ) ke samakakSa rakhate hue jo guNoM ( sUtake dhAgoM) se gUMthI huI hai, nirmala gola motiyoMse yukta hai aura uttama puruSoMke kaMThakA vibhUSaNa banI huI hai, yaha sUcita karate haiM ki samaMtabhadrakI vANI aneka sadguNoMko liye hue hai, nirmala vRttarUpI muktAphaloMse yukta hai aura bar3e bar3e AcAryoM tathA vidvAnoMne use apane kaMThakA bhUSaNa banAyA hai| sAtha hI, yaha bhI batalAte haiM ki usa hArayaSTiko prApta kara lenA utanA kaThina nahIM hai jitanA kaThina ki samaMtabhadrakI bhAratIko pA lenA-use samajhakara hRdayaMgama kara lenaa-hai| aura isase yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki samaMtabhadrake vacanoMkA lAbha bar3e hI bhAgya tathA parizramase hotA hai / 1 vRttAnta, carita, AcAra, vidhAna athavA chaMda /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / zrInarendrasenAcArya bhI, apane siddhAntasArasaMgraha ' meM aisA hI bhAva prakaTa karate haiM / Apa samaMtabhadrake vacanako 'anava' (niSpApa) sUcita karate hue use manuSyatvakI prAptikI taraha durlabha batalAte haiN| yathA-- zrImatsamaMtabhadrasya devasyApi vaco'naghaM / prANinAM durlabhaM yadvanmAnuSatvaM tathA punaH // 11 // zaka saMvat 705 meM 'harivaMzapurANa' ko banAkara samApta karanevAle zrIjinasenAcAryane samaMtabhadrake vacanoMko kisa koTimeM rakkhA hai aura unheM kisa mahApuruSake vacanoMkI upamA dI hai, yaha saba unake nimna vAkyase prakaTa hai jIvasiddhividhAyIha kRtayuktyanuzAsanaM / vacaH samantabhadrasya vIrasyeva viz2ubhate // 30 // isa padyameM jIvasiddhikA vidhAna karanevAle aura yuktiyoMdvArA athavA yuktiyoMkA anuzAsana karanevAle samaMtabhadrake vacanoMkI bAbata yaha kahA gayA hai ki ve vIra bhagavAnake vacanoMkI taraha prakAzamAna haiM, arthAt antima tIrthaMkara zrImahAvIra bhagavAnake vacanoMke samakakSa haiM aura prabhAvAdikameM bhI unhIMke tulya hai| jinasenAcAryakA yaha kathana samaMtabhadrake 'jIvasiddhi' aura 'yuktayanuzAsana' nAmaka do graMthoMke ullekhako liye hue hai, aura isase una graMthoM (pravacanoM) kA mahattva svataH spaSTa ho jAtA hai| pramANanayanirNItavastutattvamabAdhitaM / jIyAtsamaMtabhadrasya stotraM yuktyanuzAsanaM // -yuktynushaasnttiikaa|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| isa paghameM bhI vidyAnaMdAcArya, samaMtabhadrake 'yuktyanuzAsana' stotrakA jayaghoSa karate hue, use 'abAdhita' vizeSaNa dete haiM aura sAtha hI yaha sUcita karate haiM ki usameM pramANa-nayake dvArA vastutattvakA nirNaya kiyA gayA hai| svAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvahaM / devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradarzyate / tyAgI sa eva yogIndro yenAkSayyasukhAvahaH / arthine bhavyasArthAya diSTo ratnakaraMDakaH // -pArzvanAthacarita / ina padyoMmeM, 'pArzvanAthacarita'ko zaka saM0 947 meM banAkara samApta karanevAle zrIvAdirAjasari, samaMtabhadrake 'devAgama' aura "ratnakaraMDaka' nAmake do pravacanoM (graMthoM) kA ullekha karate hue, likhate hai ki 'una svAmI ( samaMtabhadra) kA caritra kisake liye vismayAvaha ( Azcaryajanaka ) nahIM hai jinhoMne mANikacaMdragraMthamAlAmeM prakAzita 'pArzvanAthacarita ' me ina donoM padyoM ke madhyameM nIce likhA eka padya aura bhI diyA hai; paraMtu hamArI rAyameM vaha padya ina donoM padyoMke bAdakA mAlUma hotA hai-usakA 'devaH ' pada * devanandI' ( pUjyapAda ) kA vAcaka hai / graMthameM devanandike sambandhakA koI dUsarA padya vahA~ hai bhI nahIM, jisake honekI; anyathA, bahuta saMbhAvanA thI / yadi yaha tIsarA padya sacamuca hI graMthakI prAcIna pratiyoMmeM ina donoM padyoMke madhyameM hI pAyA jAtA hai aura madhyakA hI padya hai to yaha kahanA par3egA ki vAdirAjane samaMtabhadako apanA hita cAhanevAloMke dvArA vaMdanIya aura acintya mahimAvAlA deva pratipAdana kiyA hai| sAtha hI, yaha likhakara ki unake dvArA zabda bhale prakAra siddha hote haiM, unake kisI vyAkaraNa graMthakA ullekha kiyA hai-- acintyamahimA devaH so'bhivaMyo hitaissinnaa| sadAba yena sinapanti sAdhusvaM pratilaMbhitAH //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / 'devAgama' ke dvArA Aja bhI sarvajJako pradarzita kara rakhA hai| nizcayase ve hI yogIndra (samaMtabhadra ) tyAgI (dAtA) hue haiM jinhoMne bhavyasamUharUpI yAcakako akSaya sukhakA kAraNa ratnoMkA piTArA (ratnakaraMDaka) dAna kiyA hai| samantabhadro bhadrArtho bhAtu bhAratabhUSaNaH : devAgamena yenAtra vyakto devAgamaH kRtH|| -paannddvpuraann| isa padyameM zrIzubhacandrAcArya likhate haiM ki " jinhoMne ' devAgama' nAmaka apane pravacanake dvArA devAgamako-jinendradevake Agamakoisa lokameM vyakta kara diyA hai ve 'bhAratabhUSaNa' aura 'eka mAtra bhadraprayojanake dhAraka' zrI samaMtabhadra lokameM prakAzamAna hoveM, arthAt apanI vidyA aura guNoMke dvArA logoMke hRdayAMdhakArako dUra karane meM samartha hoveN|" ___ samantabhadrakI bhAratIkA eka stotra, hAlameM, hameM dakSiNa dezase prApta huA hai / yaha stotra kavi nAgarAjakA banAyA huA aura abhItaka prAyaH aprakAzita hI jAna par3atA hai| yahA~para hama use bhI apane pAThakoMkI anubhavavRddhike liye de denA ucita samajhate hai| vaha stotra isa prakAra haiM 1 isakI prAptike liye hama una paM0 zAMtirAjajIke AbhArI haiM jo kucha arsetaka 'jainasiddhAntabhavana ArA ke adhyakSa raha cuke haiN| 2 'nAgarAja' nAmake eka kavi zaka saMvat 1253 meM ho gaye hai, aisA 'karNATakakavicarita' se mAlUma hotA hai / bahuta saMbhava hai ki yaha stotra unhIMkA banAyA huA ho; ve 'ubhayakavitAvilAsa' upAdhise bhI yukta the| unhoMne uka saM0 meM apanA 'puNyasravacampU' banA kara samApta kiyA hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| saMsmarImi toSTavImi naMnamImi bhAratI, taMtanImi paMpaTImi baMbhaNImi temitAM / devarAjanAgarAjamartyarAjapUjitAM zrIsamantabhadravAdabhAsurAtmagocarAM // 1 // mAtR-mAna-meyasiddhivastugocarAM stuve, saptabhaMgasaptanItigamyatattvagocarAM / mokSamArga-tadvipakSabhUridharmagocarAmAptatatvagocarAM samantabhadrabhAratI // 2 // mUrisUktivaditAmupeyatattvabhASiNI, caarukiirtibhaasuraamupaaytttvsaadhniiN| pUrvapakSakhaMDanapracaNDavAgvilAsinI saMstuve jagaddhitAM samantabhadrabhAratI // 3 // pAtrakesariprabhAvasiddhikAriNI stuve, bhASyakArapoSitAmalaMkRtAM munIzvaraH / gRdhrapicchabhASitaprakRSTamaMgalArthikAM siddhi-saukhyasAdhanI samantabhadrabhAratI // 4 // indrabhUtibhASitaprameyajAlagocarAM, varddhamAnadevabodhabuddhacidvilAsinIM / yogasaugatAdigarvaparvatAzani stuve kSIravAdhisannibhAM samantabhadrabhAratI // 5 // mAna-nIti-vAkyasiddhavastudharmagocarAM maanitprbhaavsiddhsiddhisiddhsaadhniiN|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ gunnaadipricy| ghorabhUriduHkhavArdhitAraNAkSamAmimAM cArucetasA stuve samantabhadrabhAratIm // 6 // sAntanAdyanAdyanantamadhyayuktamadhyamAM shuunybhaavsrvveditttvsiddhisaadhniiN| hetvahetuvAdasiddhavAkyajAlabhAsurAM mokSasiddhaye stuve samantabhadrabhAratIm // 7 // vyApakadvayAtamArgatattvayugmagocarAM pApahArivAgvilAsibhUSaNAMzuko stuve / zrIkarI ca dhIkarI ca sarvasaukhyadAyinI nAgarAjapUjitAM samantabhadrabhAratIm // 8 // isa 'samantabhadrabhAratIstotra' meM, stutike sAtha, samantabhadrake vAdoM, bhASaNoM aura graMthoke viSayakA yatkiMcit digdarzana karAyA gayA hai| sAtha hI, yaha sUcita kiyA gayA hai ki samantabhadrakI bhAratI AcAryoMkI sUktiyoMdvArA vaMdita, manohara kIrtise dedIpyamAna aura kSIrodadhikI samAna ujjvala tathA gaMbhIra hai; pApoMko haranA, mithyAdarzana mithyAjJAna, mithyA cAritrako dUra karanA hI usa vAgdevIkA eka AbhUSaNa aura vAgvilAsa hI usakA eka vastra hai; vaha ghora duHkhasAgarase pAra karaneke liye samartha hai, sarva sukhoMko denevAlI hai aura jagatake liye hitarUpa hai| yaha hama pahale hI prakaTa kara cuke haiM ki samaMtabhadrakI jo kucha vacanapravRtti hotI thI vaha saba prAyaH dUsaroMke hitake liye hI hotI thii| yahA~ bhI isa stotrase vahI bAta pAI jAtI hai, aura Upara diye hue dUsare kitane hI AcAryoMke vAkyoMse bhI usakA poSaNa tathA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 svAmI smNtbhdr| spaSTIkaraNa hotA hai / astu, isa viSayakA yadi aura bhI acchA anubhava prApta karanA ho to usake liye svayaM samaMtabhadrake graMthoMko dekhanA cAhiye / unake vicArapUrvaka adhyayanase vaha anubhava svataH ho jaaygaa| samantabhadrake graMthoMkA uddezya hI pApoMko dUra karake-kudRSTi, kubuddhi, kunIti aura kuvRttiko haTAkara-jagatakA hita sAdhana karanA hai / samaMtabhadrane apane isa uddezyako kitane hI graMthoMmeM vyakta bhI kiyA hai, jisake do udAharaNa nIce diye jAte haiM--- itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatAM / samyagmithyopadezArthavizeSapratipattaye // 114 // yaha ' AptamImAMsA' graMthakA padya hai / isameM, graMthanirmANakA uddezya prakaTa karate hue, batalAyA gayA hai ki yaha 'AptamImAMsA' una logoMko samyak aura mithyA upadezake arthavizeSakA jJAna karAneke liye nirdiSTa kI gaI hai jo apanA hita cAhate haiM / graMthakI kucha pratiyoMmeM 'hitamicchatAM' kI jagaha * hitamicchatA' pATha bhI pAyA jAtA hai| yadi yaha pATha ThIka ho to vaha graMtharacayitA samaMtabhadrakA vizeSaNa hai aura usase yaha artha nikalatA hai ki yaha AptamImAMsA hita cAhanevAle samaMtabhadrake dvArA nirmita huI hai| bAkI nirmANakA uddezya jyoMkA tyoM kAyama hI rahatA hai. donoM hI hAlatoMmeM yaha spaSTa hai ki yaha graMtha dUsaroMkA hita sampAdana karane-unheM heyAdeyakA vizeSa bodha karAne ke liye hI likhA gayA hai| na rAgAnaH stotraM bhavati bhavapAzacchidi munau na cAnyeSu dvessaadpgunnkthaabhyaaskhltaa| kimu nyAyAnyAyaprakRtaguNadoSajJamanasAM / hitAnveSopAyastava guNakathAsaMgagaditaH / /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ gunnaadipricy| 59 yaha 'yuktyanuzAsana' nAmaka stotrakA, antima padyase pahalA, para ha / isameM AcArya mahodayane bar3e hI mahattvakA bhAva pradarzita kiyA hai / Apa zrIvarddhamAna ( mahAvIra ) bhagavAnko sambodhana karake unake prati apanI isa stotra racanAkA jo bhAva prakaTa karate haiM usakA spaSTAzaya isa prakAra hai___ 'he bhagavan , hamArA yaha stotra Apake prati rAgabhAvase nahIM hai; na ho sakatA hai, kyoMki idhara to hama parIkSApradhAnI haiM aura udhara Apane bhavapAzako cheda diyA hai--saMsArase apanA sambandha hI alaga kara liyA hai-aisI hAlatameM Apake vyaktitvake prati hamArA rAgabhAva isa stotrakI utpattikA koI kAraNa nahIM ho sktaa| dUsaroMke prati dveSabhAvase bhI isa stotrakA koI sambaMdha nahIM hai; kyoMki ekAntavAdiyoMke sAtha unake vyaktittvake prati--hamArA koI dveSa nahIM hai| hama to durguNoMkI kathAke abhyAsako bhI khalatA samajhate haiM aura usa prakArakA abhyAsa na honese vaha 'khalatA' hamameM nahIM hai, aura isa liye dUsaroMke prati koI dveSabhAva bhI isa stotrakI utpattikA kAraNa nahIM ho sakatA / taba phira isakA hetu athavA uddeza ? uddeza yahI hai ki jo loga nyAya-anyAyako pahacAnanA cAhate haiM aura prakRta padArthake guNa-doSoMko jAnanekI jinakI icchA hai unake liye yaha stotra 'hitAnveSaNake upAyasvarUpa' ApakI guNakathAke sAtha, kahA gayA hai / isake sivAya, jisa bhavapAzako Apane cheda diyA hai use chedanA-apane aura dUsaroMke saMsArabandhanoMko tor3anA-hameM bhI 1 isa spaSTAzayake likhanemeM zrIvidyAnaMdAcAryakI TIkAse kitanI hI sahAyatA lI gaI hai|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 svAmI smNtbhdr| iSTa hai aura isa liye vaha prayojana bhI isa stotrakI upapattikA eka isase spaSTa hai ki samaMtabhadrake graMthoMkA praNayana-unake vacanoMkA avatAra--kisI tuccha rAgadveSake vazavI hokara nahIM huA hai| vaha AcArya mahodayakI udAratA tathA prekSApUrvakAritAko liye hue hai aura usameM unakI zraddhA tathA guNajJatA donoM hI bAteM pAI jAtI haiM / sAtha hI, yaha bhI prakaTa hai ki samaMtabhadrake graMthoMkA uddezya mahAn hai, lokahitako liye hue hai, aura unakA prAyaH koI bhI vizeSa kathana guNadorSoMkI acchI jA~cake binA nirdiSTa huA nahIM jAna pdd'taa| yahA~ takake isa saba kathanase aisA mAlUma hotA hai ki samaMtabhadra apane ina saba guNoM ke kAraNa hI lokameM atyaMta mahanIya tathA pUjanIya the aura unhoMne deza-dezAntaroMmeM apanI ananyasAdhAraNa kIrtiko pratiSThita kiyA thaa| niHsandeha, ve sadbodharUpa the, zreSThaguNoMke AvAsa the, nirdoSa the aura unakI yazaHkAntise tInoM loka athavA bhAratake uttara, dakSiNa aura madhya ye tInoM vibhAga kAntimAna the-unakA yazasteja sarvatra phailA huA thA; jaisA ki kavi narasiMha bhaTTake nimna vAkyase pAyA jAtA hai samantabhadraM sadoghaM stuve varaguNAlayaM / nirmalaM yadyazaSkAntaM babhUva bhuvanatrayaM // 2 // -jinazatakaTIkA / apane ina saba pUjya guNoMkI vajahase hI samaMtabhadra lokameM 'svAmI' padase khAsa taura para vibhUSita the| loga unheM ' svAmI' 'svAmIjI ' kaha kara hI pukArate the, aura bar3e bar3e AcAryoM tathA vidvAnoMne bhI
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANANAAN guNAdiparicaya / 61 unheM prAyaH isI vizeSaNake sAtha smaraNa kiyA hai / yadyapi aura bhI kitane hI AcArya 'svAmI' kahalAte the paraMtu unake sAtha yaha vizeSaNa utanA rUDha nahIM hai jitanA ki samaMtabhadrake sAtha rUDha jAna par3atA hai-samaMtabhadrake nAmakA to yaha prAyaH eka aMga hI ho gayA hai| isIse kitane hI mahAn AcAryoM tathA vidvAnoMne, aneka sthAnoM para nAma na dekara, kevala 'svAmI' padake prayoga dvArA hI ApakA nAmollekha kiyA hai * aura isase yaha bAta sahajahImeM samajhameM A sakatI hai ki AcArya mahodayakI ' svAmI ' rUpase kitanI adhika prasiddhi thii| niHsaMdeha, yaha pada ApakI mahatI pratiSThA aura asAdhAraNa mahattAkA dyotaka hai| Apa sacamuca hI vidvAnoMke svAmI the, tyAgiyoMke svAmI the, tapasviyoM ke svAmI the, RSimuniyoM ke svAmI the, sadguNiyoMke svAmI the, satkRtiyoM ke svAmI the aura lokahitaiSiyoMke svAmI the| * dekho-vAdirAjasUrikRta pArzvanAthacaritakA ' svAminazcaritaM' nAmakA patha jo Upara uddhRta kiyA gayA hai| paM0 AzAdharakRta sAgAradharmAmRta aura anagAradharmAmRtakI TIkAoMke 'svAmyuktASTamUlaguNapakSe, iti svAmimasena darzaniko bhavet, svAmimatena svime (aticArAH), atrAha svAmI yathA, tathA ca svAmisUktAni' ityAdi pada; nyAyadIpikAkA 'taduktaM svAmibhireva ' isa vAkyake sAtha 'devAgama' kI do kArekAoMkA avataraNa; aura zrIvidyAnaMdAcAryakRta aSTasahasrI Adi graMthoMke kitane hI padya tathA vAkya jinameMse 'nityAyekAnta ' bhAdi kucha padya Upara uddhRta kiye jA cuke haiN|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvI tiirthkrtv| mamaMtabhadrake lokahitakI mAtrA itanI bar3hI huI thI ki unheM rAta dina "usIke saMpAdanakI eka dhuna rahatI thI; unakA mana, unakA vacana aura unakA zarIra saba usI ora lagA huA thA; ve vizvabharako apanA kuTumba samajhate the--unake hRdayameM 'vizvaprema' jAgRta thA-aura eka kuTumbIke uddhArakI taraha ve vizvabharakA uddhAra karanemeM sadA sAvadhAna rahate the| vastutattvakI samyak anubhUtike sAtha, apanI isa yogapariNatike dvArA hI unhoMne usa mahat, niHsIma tathA sarvAtizAyi puNyako saMcita kiyA mAlUma hotA hai jisake kAraNa ve isI bhAratavarSameM 'tIrthakara' honevAle haiM-dharmatIrthako calAneke liye avatAra lenevAle haiM / Apake ' bhAvI tIrthakara' honekA ullekha kitane hI graMthoM meM pAyA jAtA hai, jinake kucha avataraNa nIce diye jAte haiM zrImUlasaMghavyomendurbhArate bhAvitIrthakRt / deze samaMtabhadrAkhyo muni yAtpadarddhikaH // -vikrAntakaurava pra0 / zrImUlasaMghanyonendurbhArate bhAvitIrthakaddeze samantabhadrAryo jIyAtprAptapadacikaH / / -jinaMdrakalyANAbhyudaya / uktaM ca samantabhadraNotsarpiNIkAle AgAminibhaviSyattIrthakara paramadevena-'kAlekalpazate'pica' ( ityAdi ' ratnakaraMDaka'kA pUrA padya diyA hai|) -zrutasAgarakRta SaTprAbhRtaTIkA / 1 sarvAtizAyi tatpuNyaM trailokyAdhipatisvakRt / -pokavArtika /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvI tIrthakaratva / kRtvA zrImajinendrANAM zAsanasya prabhAvanAM / svarmokSadAyinI dhIro bhAvitIrthakaro guNI // -nemidattakRta ArAdhanAkathAkoza / A bhAvi tIrthakaran appa samaMtabhadrasvAmigalu......... -raajaavlikthe| aMha harI Nava paDihari cakki caukkaM ca eya balabhaddo / seNiya samaMtabhaddo titthayarA huMti NiyameNa * // zrIvarddhamAna mahAvIra svAmIke nirvANake bAda saikar3oM hI acche acche mahAtmA AcArya tathA munirAja yahA~ ho gaye haiM paraMtu unameMse dUsare kisI bhI AcArya tathA munirAjake viSayameM yaha ullekha nahIM milatA ki ve Ageko isa dezameM 'tIrthakara' hoMge / bhAratameM 'bhAvI tIrthakara' honekA yaha saubhAgya, zalAkA puruSoM tathA zreNika rAjAke sAtha, eka samaMtabhadrako hI prApta hai aura isase samaMtabhadrake itihAsakA-unake caritrakA-gaurava aura bhI bar3ha jAtA hai| sAtha hI, yaha bhI mAlUma ho jAtA hai ki Apa 1 darzanavizuddhi, 2 vinayasampannatA, 3 zIlavrateSvanati 1 isa gAthAmeM likhA hai ki-ATha nArAyaNa, nau pratinArAyaNa, cAra cakravartI, eka balabhadra, zreNika aura samantabhadra ye ( 24 puruSa Ageko ) niyamase tIrthakara hoNge| ___* yaha gAthA kaunase mUla graMthakI hai, isakA abhItaka hameM koI ThIka patA nahIM claa| paM. jinadAsa pArzvanAthajI phaDakulene ise svayaMbhUstotrake usa hAlake saMskaraNameM uddhRta kiyA hai jise unhoMne saMskRtaTIkA tathA marAThIanuvAdasahita prakAzita karAyA hai| hamAre daryAphta karane para paMDitajIne sUcita kiyA hai ki yaha gAthA 'carcAsamAdhAna ' nAmaka graMthameM pAI jAtI hai / graMthake isa nAma parase aisA mAlUma hotA hai ki vahA~ bhI yaha gAthA uddhRta hI hogI aura kisI dUsare hI purAtana graMthakI jAna par3atI hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samaMtabhadra / cAra, 4 abhIkSNajJAnopayoga, 5 saMvega, 6 zaktitastyAga, 7 zaktitastapa, 8 sAdhusamAdhi, 9 vaiyAvRtyakaraNa, 10 arhadbhakti, 11 AcAryabhakti, 12 bahuzrutabhakti, 13 pravacanabhakti, 14 AvazyakAparihANi, 15 mArgaprabhAvanA aura 16 pravacanavatsalatva, ina solaha guNoMse prAyaH yukta the-inakI ucca tathA gaharI bhAvanAoMse ApakA AtmA bhAvita thA-kyoMki, darzanavizuddhiko liye hue, ye hI guNa samasta athavA vyasta rUpase AgamameM tIrthaMkaraprakRti nAmA 'nAmakarma kI mahA puNyaprakRtike Asravake kAraNa kahe gaye haiM * | ina guNoMkA svarUpa tattvArthasUtrakI bahutasI TIkAoM tathA dUsare bhI kitane hI graMthoMmeM vizada rUpase diyA huA hai, isa liye unakI yahA~para koI vyAkhyA karanekI jarUrata nahIM hai / hA~, itanA jarUra batalAnA hogA ki darzanavizuddhike sAtha sAtha, samaMtabhadrakI 'arhadbhakti' bahuta bar3hI car3hI thI, vaha bar3e hI ucca koTike vikAsako liye hue thI / usameM aMdhazraddhA athavA aMdhavizvAsako sthAna nahIM thA, guNajJatA, guNaprIti aura hRdayakI saralatA hI usakA eka AdhAra thA, aura isa liye vaha ekadama zuddha tathA nirdoSa thI / apanI isa zuddha bhaktike pratApase hI samaMtabhadra itane adhika pratApI, tejasvI tathA puNyAdhikArI hue mAlUma hote haiN| unhoMne svayaM bhI isa bAtakA anubhava kiyA thA, aura isIse ve apane 'jinastutizataka' ke antameM likhate hai * dekho, tattvArthAdhigama sUtrake chaThe adhyAyakA 24 vA~ sUtra, aura usake 'zlovArtika' bhASyakA nimna padya vizukhapAdayo nAmnastIrthakRsvasya hetavaH / samastA vyastarUpA vA dRgvizuvadhA samanvitAH //
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvI tIrthakaratva / suzraddhA mama te mate smRtirapi tvayyarcanaM cApi te hastAvaMjalaye kathAzrutirataH karNo'kSi saMprekSate / sustutyA vyasanaM zironatiparaM sevedRzI yena te tejasvI sujano'hameva sukRtI tenaiva tejaHpate // 114 // arthAt-he bhagavan , Apake matameM athavA Apake hI viSayameM merI suzraddhA hai-andhazraddhA nahIM-,merI smRti bhI Apako hI apanA viSaya banAye hue hai, maiM pUjana bhI ApakA hI karatA hU~, mere hAtha Apako hI praNAmAMjali karaneke nimitta haiM, mere kAna ApakI hI guNakathAko sunanemeM lIna rahate haiM, merI A~kheM Apake hI rUpako dekhatI haiM, mujhe jo vyasana hai vaha bhI ApakI hI sundara stutiyoMke racanekA hai aura merA mastaka bhI Apako hI praNAma karanemeM tatpara rahatA hai| isa prakArakI cUMki merI sevA hai-maiM nirantara hI ApakA isa taraha para sevana kiyA karatA hU~-isI liye he teja:pate ! ( kevalajJAnasvAmin ) maiM tejasvI hU~, sujana hU~ aura sukRtI (puNyavAna ) huuN| samaMtabhadrake ina sacce hArdika udgAroMse yaha spaSTa citra khiMca jAtA hai ki ve kaise aura kitane 'arhadbhakta' the aura unhoMne kahA~ taka apaneko arhatsevAke liye arpaNa kara diyA thaa| arhadguNoMmeM itanI 1 samaMtabhadrake isa ullekhase aisA pAyA jAtA hai ki yaha 'jinazataka' graMtha usa samaya banA hai jaba ki samantabhadra kitanI hI sundara sundara stutiyoM-stutiprathoM kA nirmANa kara cuke the aura stutiracanA unakA eka vyasana bana cukA thA / Azcarya nahIM jo devAgama, yuktyanuzAsana aura svayaMbhU nAmake stotra isa graMthase pahale hI bana cuke hoM aura aisI sundara stutiyoMke kAraNa hI samantabhadra apane stutinyasanako 'sustutivyasana' likhaneke liye samartha ho sake hoN|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 svAmI smntbhdr| adhika prIti honese hI ve arhanta honeke yogya aura arhantoMmeM bhI tIrthakara honeke yogya puNya saMcaya kara sake haiM, isameM jarA bhI saMdeha nahIM hai| arhadguNoMkI pratipAdaka sundara sundara stutiyA~ racanekI ora unakI bar3I ruci thI, unhoMne isIko apanA vyasana likhA hai aura yaha bilakula ThIka hai / samaMtabhadrake jitane bhI graMtha pAye jAte haiM unameMse kuchako chor3akara zeSa saba graMtha stotroMke hI rUpako liye hue haiM aura unase samaMtabhadrakI advitIya arhadbhakti prakaTa hotI hai / 'jinastutizataka' ke sivAya, devAgama, yuktyanuzAsana aura svayaMbhU stotra, ye Apake khAsa stutigrantha haiM (ina graMthoMmeM jisa stotrapraNAlIse tattvajJAna bharA gayA hai aura kaThinase kaThina tAtvika vivecanoMko yogya sthAna diyA gayA hai vaha samaMtabhadrase pahaleke graMthoMmeM prAyaH nahIM pAI jAtI athavA bahuta hI kama upalabdha hotI hai / samaMtabhadrane, apane stutigraMthoMke dvArA, stutividyAkA khAsa taurase uddhAra tathA saMskAra kiyA hai aura isI liye ve 'stutikAra' kahalAte the| unheM 'Adya stutikAra' honekA bhI gaurava prApta thA / zvetAmbara sampradAyake pradhAna AcArya zrIhemacaMdrane bhI apane 'siddhahaimazabdAnuzAsana' vyAkaraNake dvitIya sUtrakI vyAkhyAne "stutikAro'pyAha" isa vAkyake dvArA Apako 'stutikAra ' likhA hai aura sAtha hI Apake ' svayaMbhUstotra' kA nimna padya uddhRta kiyA hainayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopaviddhA iva lohdhaatvH| bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryA praNatA hitaissinnH|| 1-2 sanAtanajainagraMthamAlAmeM prakAzita 'svayaMbhUstotra' meM aura svayaMbhUstotrakI prabhAcaMdrAcAryaviracita saMskRtaTIkAmeM ' lAMchanA ime ' kI jagaha 'sAyalAJchitAH' aura 'phala:' kI jagaha ' guNA: pATha pAyA jAtA hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvI tIrthakaratva / mAnA jA 67 isI padyako zvetAmbarAmaNI zrImalayagirisUrine bhI, apanI 'AvazyakasUtra'kI TIkAmeM, 'AMdhastutikAro'pyAha' isa paricayavAkyake sAtha uddhRta kiyA hai, aura isa taraha para samaMtabhadrako 'AdyastutikAra'-sabase prathama athavA sabase zreSTha stutikArasUcita kiyA hai / ina ullekhavAkyoMse yaha bhI pAyA jAtA hai ki samaMtabhadrakI stutikAra' rUpase bhI bahuta adhika prasiddhi thI aura isI liye ' stutikAra'ke sAthameM unakA nAma denekI zAyada koI jarUrata nahIM samajhI gii| samaMtabhadra isa stutiracanAke itane premI kyoM the aura unhoMne kyoM isa mArgako adhika pasaMda kiyA, isakA sAdhAraNa kAraNa yadyapi, unakA bhakti-udreka athavA bhaktivizeSa ho sakatA hai, paraMtu, yahA~para hama unhIMke zabdoMmeM isa viSayako kucha aura bhI spaSTa kara denA ucita samajhate hai aura sAtha hI yaha prakaTa kara denA cAhate hai ki samaMtabhadrakA ina stuti-stotroMke vipayameM kyA bhAva thA aura ve unheM kisa mahattvakI dRSTi se dekhate the / Apa apane svayaMbhUstotra' meM likhate haiM stutiH stotuH sAdhoH kuzalapariNAmAya sa tadA, avenmA vA stutyaH phalamapi tatastasya ca sataH / kimevaM svAdhInyAjjagati sulabha zrAyasapathe stuyAnatvA vidvAnsatatamabhipUjyaM namijinam // 116 // 1 isapara muni jinavijayajI apane ' sAhityasaMzodhaka ' ke prathama aMkameM likhate haiM-" isa ullekhase spaSTa jAnA jAtA hai ki ye ( samaMtabhadra) prasiddha stutikAra mAne jAte the, itanA hI nahIM parantu Atha-sabase pahale honevAlestutikArakA mAnaprApta the|"
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| ___ arthAt-stutike samaya aura sthAnapara stutya cAhe maujUda ho yA na ho aura phalakI prApti bhI cAhe sIdhI usake dvArA hotI ho yA na hotI ho, paraMtu sAdhu stotAkI stuti kuzala pariNAmakI-puNyaprasAdhaka pariNAmoMkI-kAraNa jarUra hotI hai; aura vaha kuzala pariNAma athavA tajanya puNyavizeSa zreya phalakA dAtA hai| jaba jagatameM isa taraha svAdhInatAse zreyomArga sulabha hai-~-apanI stutike dvArA prApta hai-taba, he sarvadA abhipUjya namijina, aisA kauna parIkSApUrvakArI vidvAn athavA vivekI hogA jo ApakI stuti na karegA ? jarUra kregaa| __isase spaSTa hai ki samaMtabhadra ina arhatstotroMke dvArA zreyo mArgako sulabha aura svAdhIna mAnate the, unhoMne inheM 'janmAraNyazikhI' -janmamaraNarUpI saMsAra vanako bhasma karanevAlI agni-taka likhA hai aura ye unakI usa niHzreyasa-muktiprAptiviSayaka-bhAvanAke poSaka the jisameM ve sadA sAvadhAna rahate the| isI liye unhoMne ina ' jina-stutiyoM ' ko apanA vyasana banAyA thA-unakA upayoga prAyaH aise hI zubha kAmoM meM lagA rahatA thA / yahI vajaha thI ki saMsArameM unakI unnatikA ---unakI mahimAkA-koI vAdhaka nahIM thA; vaha nAzarahita thii| ' jinastutizataka'ke nimna vAkyase bhI aisA hI dhvanita hotA hai 'vandIbhUtavato'pinonnatihatirnantazca yeSAM mudA * }" 1'janmAraNyazikhI stavaH' aisA ' jinastutizataka' meM likhA hai| 2 yeSAM nantuH ( stotuH ) mudA (harSeNa ) vandIbhUtavato'pi ( maMgalapA. ukI bhUnavato'pi nanAcAryarUpeNa bhavatopi mama) nonnatihatiH (na unnateH mAhAtmyasya hatiH hananaM )|-iti taTTIkAyAM nrsiNhH| * yaha pUrA padya isa prakAra hai
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvI tIrthakaratva / isI graMthameM eka zloka nimna prakArase bhI pAyA jAtA hai-- rucaM bibharti nA dhIraM nAthAtispaSTavedanaH / vacaste bhajanAtsAraM yathAyaH spazevedinaH // 60 // isameM, thor3e hI zabdoM dvArA, arhadbhaktikA acchA mAhAtmya pradarzita kiyA hai-~~yaha batalAyA hai ki ' he nAtha, jisa prakAra lohA sparzamaNi ( pArasa pASANa ) kA sevana ( sparzana ) karanese sonA bana jAtA hai aura usameM teja A jAtA hai usI prakAra yaha manuSya ApakI sevA karanese ati spaSTa ( vizada ) jJAnI hotA huA tejako dhAraNa karatA hai aura usakA vacana bhI sArabhUta tathA gaMbhIra ho jAtA hai|' ___ mAlUma hotA hai samaMtabhadra apanI isa prakArakI zraddhAke kAraNa hI arhadbhaktimeM sadA lIna rahate the aura yaha unakI isa bhaktikA hI pariNAma thA jo ve itane adhika jJAnI tathA tejasvI ho gaye haiM aura unake vacana advitIya tathA apUrva mAhAtmyako liye hue the| ___ samaMtabhadrakA bhaktimArga unake stutigraMthoMke gahare adhyayanase bahuta kucha spaSTa ho jAtA hai / vAstavameM samantabhadra jJAnayoga, karmayoga aura bhaktiyoga tInoMkI eka mUrti bane hue the-inameMse kisI eka hI yogake ve ekAnta pakSapAtI nahIM the-nirI ekAntatA to unake pAsa bhI nahIM janmAraNyazikhI stavaH smRtirapi klezAmbudhenauMH pade bhaktAnA paramau nidhI pratikRtiH sarvArthasiddhiH praa| bandIbhUtavatopi notihatirnantuzca yeSAM mudA dAtAro jayino bhavantu varadA devezvarAste sadA // 15 // 1 jo ekAntatA nayoMke nirapekSa vyavahArako liye hue hotI hai use 'nirI' athavA 'mithyA' ekAntatA kahate haiM / samantabhadra isa mithyaikAntatAse rahita the; isIse 'devAgama'meM eka ApattikA nirasana karate hue, unhoMne likhA hai-"na midhyaikAntatAsti nH|"
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smNtbhdr| phaTakatI thii| ve sarvathA ekAntavAdake sakhta virodhI the aura use vastutattva nahIM mAnate the / unhoMne jina khAsa kAraNoMse ahaMtadevako apanI stutike yogya samajhA aura unheM apanI stutikA viSaya banAyA hai unameM, unake dvArA, ekAnta dRSTike pratiSedhakI siddhi bhI eka kAraNa hai / arhanta devane apane nyAyavANoMse ekAnta dRSTikA niSedha kiyA hai athavA usake pratiSedhako siddha kiyA hai aura moharUpI zatrako naSTa karake ve kaivalya vibhUtike samrATa bane haiM, isI liye samantabhadra unheM lakSya karake kahate haiM ki Apa merI stutike yogya haiM--pAtra hai / yathAekAntadRSTipratiSedhasiddhiyAyeSubhirmoharipuM nirasya / asi sma kaivalyavibhUtisamrAT, tatastvamarhasi me stavArhaH 55 -svayaMbhUstotra / isase samaMtabhadrakI sApha taurapara parIkSApradhAnatA pAI jAtI hai aura sAtha hI yaha mAlUma hotA hai |ke 1 ekAntadRSTikA pratiSedha karanA aura 2 mohazatrakA nAza karake kaivalya vibhUtikA samrAT honA ye do unake jIvanake khAsa uddezya the| samaMtabhadra apane ina uddezyoMko pUrA karane meM bahuta kucha saphala hue haiN| yadyapi, ve apane isa janmameM kaivalya vibhUtike samrATa nahIM ho sake paraMtu unhoMne vaisA honeke liye prAya: saMpUrNa yogyatAoMkA saMpAdana kara liyA hai yaha kucha kama saphalatA nahIM hai aura isI liye ve AgAmIko usa vibhUtike samrATa hoMge-tIrthakara hoMge-jaisA ki Upara jAhira kiyA jA cukA hai| kevalajJAna na hone para bhI, samaMtabhadra usa syAdvAdavidyAkI anupama vibhUtise vibhUSita the jise kevalajJAnakI taraha sarva tattvoMkI prakAzita karanevAlI likhA hai aura jisameM tathA kevalajJAnameM sAkSAt-asAkSAtkA hI bheda mAnA gayA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvI tiirthkrtv| hai * / isa liye prayojanIya padArthoM ke sambaMdhameM ApakA jJAna bahuta bar3hA car3hA thA, isameM jarA bhI saMdeha nahIM hai, aura isakA anubhava Uparake kitane hI avataraNoM tathA samaMtabhadrake graMthoMse bahuta kucha ho jAtA hai| yahI vajaha hai ki zrIjinasenAcAryane Apake vacanoMko kevalI bhagavAna mahAvIrake vacanoMke tulya prakAzamAna likhA aura dUsare bhI kitane hI pradhAna pradhAna AcAryoM tathA vidvAnoMne ApakI vidyA aura vANIkI prazaMsAmeM khulA gAna kiyA ha + / yahA~ takake isa saMpUrNa paricayase yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai aura isameM jarA bhI saMdeha nahIM rahatA ki samantabhadra eka bahuta hI bar3e mahAtmA the, samartha vidvAn the, prabhAvazAlI AcArya the, mahA munirAja the, syAdvAda vidyAke nAyaka the, ekAMta pakSake nirmUlaka the, abAdhitazakti the, 'sAtizaya yogI' the, sAtizaya vAdI the, sAtizaya vAgmI the, zreSThakavi the, uttama gamaka the, sadguNoM kI mUrti the, prazAMta the, gaMbhIra the, bhadraprayojana aura saduddezyake dhAraka the, hitamitabhASI the, lokahitaiSI the, vizvapremI the, parahitanirata the, munijanoMse vaMdya the, bar3e bar3e AcAryoM tathA vidvAnoMse stutya the aura jaina zAsanake anupama ghotaka the, prabhAvaka the aura prasAraka the / * yathA-syAdvAdakevalajJAne sarvatatvaprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca hyavassvanyatamaM bhavet // 105 // -aaptmiimaaNsaa| + zvetAmbara sAdhu munizrI jinavijayajI kucha thor3ese prazaMsA vAkyoM ke AdhAra para hI likhate haiM-" itanA gaurava zAyada hI anya kisI AcAryakA kiyA gayA ho|"-jain sA0 sN01|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / wwwwwwwww aise sAtizaya pUjya mahAmAnya aura sadA smaraNa rakhane yogya bhagavAn samaMtabhadra svAmIke viSayameM zrIzivakoTi AcAryane, apanI 'ratnamAlA' meM jo yaha bhAvanA kI hai ki ve niSpApa svAmI samaMtabhadra mere hRdayameM rAta dina tiSTho jo jinarAjake U~ce uThate hue zAsana samudrako bar3hAneke liye caMdramA haiN| vaha bahuta hI yuktiyukta hai aura hameM bar3I pyArI mAlUma detI hai| niHsandeha svAmI samaMtabhadra isI yogya haiM ki unheM niraMtara apane hRdayamaMdirameM virAjamAna kiyA jAya; aura isa liye hama, zivakoTi AcAryakI isa bhAvanAkA hRdayase abhinaMdana aura anumodana karate hue, use yahA~para uddhRta karate haiM svAmI samantabhadro me'harnizaM mAnase'naghaH / tiSThatAjinarAjodyacchAsanAmbudhicaMdramAH // 4 // - 1 zrIvidyAnaTAcArya ne bhI aSTasahasrImeM kaI bAra isa vizeSaNake sAya ApakA uhAva kiyA hai|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / -Stota svAmI samantabhadrake vAdhArahita aura zAMta munijIvanameM eka bAra kaThina vipattikI bhI eka bar3I bhArI lahara AI hai, jise hama ApakA ' ApatkAla' kahate haiM / vaha vipatti kyA thI aura samantabhadrane use kaise pAra kiyA, yaha saba eka bar3A hI hRdaya-drAvaka viSaya hai / nIce usIkA, unake muni-jIvanasahita, kucha paricaya aura vicAra pAThakoMke sAmane upasthita kiyA jAtA hai___ samantabhadra, apanI municaryAke anusAra, ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha nAmake paMcamahAvratoMkA yatheSTa rItise pAlana karate the; IryA-bhASA-eSaNAdi paMcasamitiyoMke paripAlanadvArA unheM niraMtara puSTa banAte the, pA~coM iMdriyoMke nigrahameM sadA tatpara, manogupti Adi tInoM guptiyoMke pAlanameM dhIra aura sAmAyikAdi paDAvazyaka kriyAoMke anuSThAnameM sadA sAvadhAna rahate the / ve pUrNa ahiMsAvatakA pAlana karate hue, kaSAyabhAvako lekara kisI bhI jIvako apane mana, vacana yA kAyase pIr3A pahu~cAnA nahIM cAhate the| isa bAtakA sadA yatna rakhate the ki kisI prANIko unake pramAdavaza bAdhA na pahu~ca jAya, isI liye ve dinameM mArga zodhakara calate the, calate samaya dRSTiko idhara udhara nahIM bhramAte the, rAtriko gamanAgamana nahIM karate the, aura itane sAdhanasaMpanna the ki sote samaya ekAsanase rahate the--yaha nahIM hotA thA ki nidrAvasthAmeM eka karbaTase dUsarI kavaTa badala jAya aura usake dvArA kisI jIva-jaMtuko bAdhA pahuca jAya; ve pIchI pustakAdika kisI bhI vastuko dekha bhAla kara uThAte dharate the aura malamUtrAdika bhI prAsuka bhUmi tathA bAdhArahita ekAnta sthAnameM
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 svAmI smntbhdr| kSepaNa karate the| isake sivAya, una para yadi koI prahAra karatA to ve use nahIM rokate the, usake prati durbhAva bhI nahIM rakhate the; jaMgala meM yadi hiMsra jaMtu bhI unheM satAte athavA DaMsa mazakAdika unake zarIrakA rakta pIte the to ve balapUrvaka unakA nivAraNa nahIM karate the, aura na dhyAnAvasthAmeM apane zarIra para honevAle cIMTI Adi jaMtuoMke svacchaMda vihArako hI rokate the| ve ina saba athavA isI prakArake aura bhI kitane hI, upasargoM tathA parISahoMko sAmyabhAvase sahana karate the aura apane hI karmavipAkakA cintavana kara sadA dhairya dhAraNa karate the --dUsaroMko usameM jarA bhI doSa nahIM dete the| samantabhadra satyake bar3e premI the; ve sadA yathArtha bhASaNa karate the, itanA hI nahIM balki, pramattayogase prerita hokara kabhI dUsaroMko pIr3A pahu~cAnevAlA sAvadha vacana bhI mu~hase nahIM nikAlate the; aura kitanI hI bAra mauna dhAraNa karanA bhI zreSTha samajhate the| striyoMke prati ApakA anAdara bhAva na hote hue bhI Apa kabhI unheM rAgabhAvase nahIM dekhate the; balki mAtA, * bahina aura sutAkI tarahase hI pahacAnate the; sAtha hI, maithuna karmase, ghRNAtmaka dRSTike sAtha, ApakI pUrNa virakti rahatI thI, aura Apa usameM dravya tathA bhAva donoM prakArakI hiMsAkA sadbhAva mAnate the| isake sivAya, prANiyoMkI ahiMsAko Apa 'paramabrahma' samajhate the 1 ApakI isa ghRNAtmaka dRSTikA bhAva 'brahmacArI' ke nimna lakSaNase bhI pAyA jAtA hai, jise Apane 'ratnakaraMDaka' meM diyA hai malabIjaM malayoni galanmalaM pUtigaMdhi bIbhatsaM / pakSyacaMgamanaMgAdviramati yo brahmacArI saH // 13 // 2 ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM, na sA tatrAraMbhosyaNurapi ca ytraashrmvidhau|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / Amrani aura jisa AzramavidhimeM aNumAtra bhI AraMbha na hotA ho usIke dvArA usa ahiMsAkI pUrNa siddhi mAnate the| usI pUrNa ahiMsA aura usI parama brahmakI siddhike lie Apane aMtaraMga aura bahiraMga donoM prakArake parigrahoMkA tyAga kiyA thA aura naiMTraeNthya AzramameM praviSTa hokara apanA prAkRtika digambara veSa dhAraNa kiyA thA / isIliye Apa apane pAsa koI kaur3I paisA nahIM rakhate the, balki kaur3I paisese sambaMdha rakhanA bhI apane munipadake viruddha samajhate the| Apake pAsa zaucopakaraNa (kamaDala), saMyamopakaraNa (pIchI) aura jJAnopakaraNa (pustakAdika)ke rUpameM jo kucha thor3IsI upadhi thI usase bhI ApakA mamatva nahIM thAbhale hI use koI uThA le jAya Apako isakI jarA bhI cintA nahIM thii| Apa sadA bhUmipara zayana karate the aura apane zarIrako kabhI saMskArita athavA maMDita nahIM karate the; yadi pasInA Akara usa para maila jama jAtA thA to use svayaM apane hAthase dhokara dUsaroMko apanA ujalArUpa dikhalAnekI bhI kabhI koI ceSTA nahIM karate the; balki usa malajanita parISahako sAmyabhAvase jItakara karmaphalako dhone kA yatna kara te the, aura isI prakAra nagna rahate tathA dUsarI saradI garamI AdikI parISahoMko bhI khuzIkhuzIse sahana karate the; isIse Apane apane eka paricaryameM, gauravake sAtha apane Apako 'nATaka' aura 'malamalinatanu' bhI prakaTa kiyA hai| samaMtabhadra dinameM sirpha eka bAra bhojana karate the, rAtriko kabhI bhojana nahIM karate the, aura bhojana bhI Agamodita vidhike anusAra tatastasiddhayartha paramakaruNo graMthamubhayaM, bhavAnavAsyAkSIna ca vikRtavaSopadhirataH // 119 // -svyNbhuustotr| 1'kAMcyA nagnATakohaM malamalinatanuH' ityAdi padyameM /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 svAmI smntbhdr| zuddha, prAsuka tathA nirdoSa hI lete the| ve apane usa bhojanake liye kisIkA nimaMtraNa svIkAra nahIM karate the, kisIko kisI rUpameM bhI apanA bhojana karane karAneke liye prerita nahIM karate the, aura yadi unheM yaha mAlUma ho jAtA thA ki kisIne unake uddezyase koI bhojana tayyAra kiyA hai athavA kisI dUsare atithi ( mehamAna ) ke liye tayyAra kiyA huA bhojana unheM diyA jAtA hai to ve usa bhojanako nahIM lete the| unheM usake lenemeM sAvadhakarmake bhAgI honekA doSa mAlUma par3atA thA aura sAvadyakarmase ve sadA apane Apako mana-vacana-kAya tathA kRtakArita anumodanAdvArA dUra rakhanA cAhate the / ve usI zuddha bhojanako apane liye kalpita aura zAstrAnumodita samajhate the jise dAtArane svayaM apane athavA apane kuTumbake liye tayyAra kiyA ho, jo deneke sthAna para unake Anese pahale hI maujUda ho aura jisameMse dAtAra kucha aMza unheM bhaktipUrvaka bheTa karake zeSameM svayaM saMtuSTa rahanA cAhatA ho--use apane bhojanake liye phira dobArA AraMbha karanekI koI jarUrata na ho / Apa bhrAmarI vRttise, dAtArako kucha bhI bAdhA na pahu~cAte hue, bhojana liyA karate the| bhojanake samaya yadi Agamakathita doSoM se unheM koI bhI doSa mAlUma par3a jAtA thA athavA koI antarAya sAmane upasthita ho jAtA thA to ve khuzIse usI dama bhojanako chor3a dete the aura isa alAbhake kAraNa citta para jarA bhI maila nahIM lAte the / isake sivAya ApakA bhojana parimita aura sakAraNa hotA thaa| AgamameM muniyoMke liye 32 prAsa taka bhojanakI AjJA hai paraMtu Apa usase aksara do cAra dasa prAsa kama hI bhojana lete the, aura jaba yaha dekhate the ki vinA bhojana kiye bhI cala sakatA hai-nityaniyamoMke pAlana tathA dhArmika anuSThAnoMke sampAdanameM koI vizeSa bAdhA nahIM AtI to
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 77 kaI kaI dinake lie AhArakA tyAga karake upavAsa bhI dhAraNa kara lete the; apanI zaktiko jA~cane aura use bar3hAneke liye bhI Apa aksara upavAsa kiyA karate the, UnAdara rakhate the, aneka rasoMkA tyAga kara dete the aura kabhI kabhI aise kaThina tathA gupta niyama bhI le lete the jinakI svAbhAvika pUrti para hI ApakA bhojana avalambita rahatA thaa| vAstavameM, samaMtabhadra bhojanako isa jIvanayAtrAkA eka sAdhana mAtra samajhate the / use apane jJAna, dhyAna aura saMyamAdikI vRddhi siddhi tathA sthitikA sahAyaka mAtra mAnate the aura isI dRSTise usako prahaNa karate the| kisI zAririka balako bar3hAnA, zarIrako puSTa banAnA athavA tejovRddhi karanA unheM usake dvArA iSTa nahIM thA; ve svAdake liye bhI bhojana nahIM karate the, yahI vajaha hai ki Apa bhojanake prAsako prAyaH binA cabAye hI-vinA usakA rasAsvAdana kiye hI-nigala jAte the| Apa samajhate the ki jo bhojana kevala dehasthitiko kAyama rakhaneke uddezase kiyA jAya usake liye rasAsvAdanakI jarUrata hI nahIM hai, use to udarastha kara lene mAtrakI jarUrata hai / sAtha hI, unakA yaha vizvAsa thA ki rasAsvAdana karanese iMdriyaviSaya puSTa hotA hai, iMdriyaviSayoMke sevanase kabhI saccI zAMti nahIM milatI, ulaTI tRSNA bar3ha jAtI hai, tRSNAkI vRddhi niraMtara tApa utpanna karatI hai aura usa tApa athavA dAhake kAraNa yaha jIva saMsArameM aneka prakArakI duHkhaparamparAse pIDita hotA hai; * isa liye ve kSaNika sukhake liye kabhI iMdriyaviSayoMko puSTa nahIM karate the--kSaNika sukhoMkI * zatadonmeSa calaM hi saukhyaM, tRSNAmayApyAyanamAtrahetuH / tRSNAbhivRvizva tapasyajastraM tApastadAyAsayatItyavAdIH // 13 // -svyNbhuustotr|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| abhilASA karanA hI ve parIkSAvAnoMke liye eka kalaMka aura adharmakI bAta samajhate the| ApakI yaha khAsa dhAraNA thI ki, Atyantika svAsthya -avinAzI svAtmasthiti athavA karmavimukta anaMtajJAnAdi avasthAkI prApti hI puruSoMkA-isa jIvAtmAkA svArtha hai-svaprayojana hai. kSaNabhaMgura bhoga-kSaNasthAyI viSayasukhAnubhavana-unakA svArtha nahIM hai, kyoMki tRSAnuSaMgase-bhogoMkI uttarottara AkAMkSA bar3hanese-zArIrika aura mAnasika-duHkhoMkI kabhI zAMti nahIM hotI / ve samajhate the ki, yaha zarIra 'ajaMgama' hai-buddhipUrvaka parispaMdavyApArarahita hai-aura eka yaMtrakI taraha caitanya puruSake dvArA svavyApArameM pravRtta kiyA jAtA hai| sAtha hI ' malavIja ' hai-malase utpanna huA hai; malayoni hai--malakI utpattikA sthAna hai--, 'lanmala' hai-~~mala hI isase jharatA hai-, ' pUti' hai-durgaMdhiyukta hai-, 'vIbhatsa' hai-ghRNAtmaka hai -, 'kSayi' hai-nAzavAn hai-aura * tApaka' hai-AtmAke duHkhoMkA kAraNa hai-; isa liye ve isa zarIrase sneha rakhane tathA anurAga bar3hAneko acchA nahIM samajhate the, use vyartha mAnate the, aura isa prakArakI mAnyatA tathA pariNatiko hI Atmahita svIkAra karate the * / apanI aisI hI vicAra * svAsthyaM yadAsyantikameSa puMsAM, svArtho na bhogaH pribhNguraasmaa| taSonuSaMgAma ca tApazAntiritIdamAkhyadbhagavAnsupArzvaH // 3 // ajaMgamaM jaMgamaneyayaMtraM yathA tathA jIvadhUtaM zarIraM / bIbhatsu pUti kSayi tApakaM ca snaho vRthAtreti hitaM svamAkhyaH // 32 // -svayaMbhUstotra / malayIjaM malayoni, galanmalaM, pUtigandhavImAsaM, pazyakhaMgam rtnkrNddk|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / pariNatike kAraNa samaMtabhadra zarIrase bar3e hI nispRha aura nirmamatva rahate the--unheM bhogoMse jarA bhI ruci athavA prIti nahIM thI- ve isa zarIrase apanA kucha pAramArthika kAma nikAlaneke liye hI use thor3AsA zuddha bhojana dete the aura isa bAtakI koI parvAha nahIM karate the ki vaha bhojana rUkhA-cikanA, ThaMDA-garama, halakA-bhArI, kaDuA kaSAyalA Adi kaisA hai| isa laghu bhojanake badalemeM samantabhadra apane zarIrase yathAzakti khUba kAma lete the, ghaMToM taka kAryotsargameM sthita ho jAte the, AtApanAdi yoga dhAraNa karate the, aura AdhyAtmika tapakI vRddhike liye apanI zaktiko na chupAkara, dUsare bhI kitane hI anazanAdi una umra bAhya tapazcaraNoMkA anuSThAna kiyA karate the| isake sivAya nitya hI ApakA vahutasA samaya sAmAyika, stutipATha, pratikramaNa, svAdhyAya, samAdhi, bhAvanA, dharmopadeza, graMtharacanA aura parahitapratipAdanAdi kitane hI dharmakAryoMmeM kharca hotA thA / Apa apane samayako jarA bhI dharmasAdhanArahita vyartha nahIM jAne dete the| isa tarahapara, bar3e hI premake sAtha munidharmakA pAlana karate hue, svAmI samantabhadra jaba ' maNuvakahallI' grAmameM dharmadhyAnasahita AnaMdapUrvaka apanA munijIvana vyatIta kara rahe the aura aneka durddhara tapazcaraNoMke dvArA Atmonnatike pathameM agresara ho rahe the taba ekAeka pUrvasaMcita asAtAvedanIya karmake tIvra udayase Apake zarIrameM 'bhasmaka' , bAhyaM tapaH paramaduzcaramAcaraMsvamAdhyAsmikasya tapasaH paribRMhaNArtham // 3 // -svyNbhuustotr| 2 prAmakA yaha nAma 'rAjAvalIkathe' meM diyA hai / yaha kAMcI' ke AsapAsakA koI gA~va jAna par3atA hai|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| nAmakA eka mahAroga utpanna ho gayA / isa rogakI utpattise yaha spaSTa hai ki samaMtabhadrake zarIrameM usa samaya kapha kSINa ho gayA thA aura vAyu tathA pitta donoM bar3ha gaye the; kyoMki kaphake kSINa hone para jaba pitta, vAyuke sAtha bar3hakara kupita ho jAtA hai taba vaha apanI garamI aura tejIse jaTharAgniko atyaMta pradIpta, balADhya aura tIkSNa kara detA ha aura vaha agni apanI tIkSNatAse virUkSa zarIrameM par3e hue bhojanakA tiraskAra karatI huI, use kSaNamAtrameM bhasma kara detI hai| jaTharAgnikI isa atyaMta tIkSNAvasthAko hI ' bhasmaka' roga kahate haiN| yaha roga upekSA kiye jAne para arthAt , guru, snigdha, zItala, madhura aura zleSmala annapAnakA yatheSTa parimANameM athavA tRptiparyaMta sevana na karane para-zarIrake raktamAMsAdi dhAtuoMko bhI bhasma kara detA hai, mahAdaurbalya utpanna kara detA hai, tRSA, sveda, dAha tathA mUrchAdika aneka upadrava khar3e kara detA hai aura antameM rogIko mRtyumukhameM hI sthApita karake chor3atA hai + / isa rogake AkramaNa para samantabhadrane zurUzurUmeM _* brahmanemidatta bhI apane 'ArAdhanAkathAkoSa ' meM aisA hI sUcita karate haiN| yathA durddharAnekacAritraratnaratnAkaro mahAn / yAvadAste sukhaM dhIrastAvattatkAyake'bhavat // asadveSamahAkarmodayArduHkhadAyakaH / tIprakaSTapradaH kaSTaM bhasmakavyAdhisaMjJakaH // --samantabhadrakathA, padya naM. 4,5 / + kaTAdirUkSAmabhujA narANAM kSINe kaphe maarutpittvRddhau| atipravRtaH pavanAnvito'nirbhuktaM kSaNAmasmakaroti yasmAt / tasmAdasau bhasmakasaMjJako'bhUdupekSito'yaM pacate ca dhAtUn / -iti bhaavprkaashH|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura mApatkAla! usakI kucha parvAha nahIM kI / ve svecchApUrvaka dhAraNa kiye hue upavAsoM tathA anazanAdika tapoMke avasara para jisa prakAra kSudhAparISahako sahA karate the usI prakAra unhoMne isa avasara para bhI pUrva abhyAsake bala para, use saha liyA-paraMtu isa kSudhA aura usa kSudhAmeM bar3A antara thA; ve isa bar3hatI huI kSudhAke kAraNa, kucha hI dina bAda, asahya veda. nAkA anubhava karane lage; pahale bhojanase ghaMToMke bAda niyata samaya para bhUkhakA kucha udaya hotA thA aura usa samaya upayogake dUsarI ora lage rahane Adike kAraNa yadi bhojana nahIM kiyA jAtA thA to vaha bhUkha mara jAtI thI aura phira ghaMToM taka usakA patA nahIM rahatA thA; paraMtu aba bhojanako kiye hue dera nahIM hotI thI ki kSudhA phirase A dhamakatI thI aura bhojanake na milane para jaTharAgni apane AsapAsake rakta mAMsako hI khIMca khIMcakara bhasma karanA prAraMbha kara detI thI / samantabhadrako isase bar3I vedanA hotI thI, kSudhAkI samAna dUsarI zarIravedanA hai bhI nahIM; kahA bhI gayA hai-- "nare kSINakaphe pittaM kupitaM mAhatAnugam / svomaNA pAvakasthAne bahamaneH prayacchati // tathA labdhabalo dehe viskSe sAnilo'nalaH / paribhUya pacAyacaM taidaNyAdAzu muhurmuhuH // pakA satataM dhAtUna shonnitaadiinpcypi| tato daurbalyamAtaMkAn mRtyu copanayAraM // bhukte'se lamate zAMti jINamAne pratAmyati / tudasvedadAhamUcho syumyodhayo'syanisaMbhavAH // "tamesyAniM gurusnigdhazItamadhuravijvalaiH / bhApAnanayecchAnti vIsamamimivAmbubhiH // " . -ti carakaH /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| 'kSudhAsamA nAsti zarIrabedanA / ' isa sIva kSudhAvedanAke avasara para kisIse bhojanakI yAcanA karanA, dobArA bhojana karanA mathavA rogopazAMtike liye kisIko apane vAste acche snigdha, madhura, zItala gariSTha aura kaphakArI bhojanoMke tayyAra karanekI preraNA karanA, yaha saba unake munidharmake viruddha thaa| isa liye samaMtabhadra, vastusthitikA vicAra karate hue, usa samaya aneka uttamottama bhAvanAoMkA cintavana karate the aura apane AtmAko sambodhana karake kahate the " he Atman , tUne anAdi kAlase isa saMsArameM paribhramaNa karate hue aneka bAra naraka pazu Adi gatiyoMmeM duHsaha kSudhAbedanAko sahA hai; usake Age to yaha terI kSudhA kucha bhI nahIM hai| tujhe itanI bhI tIvra kSudhA raha cukI hai jo tIna lokakA anna khAjAve para bhI upazama na ho paraMtu eka kaNa khAneko nahIM milaa| ye saba kaSTa sUne parAdhIna hokara sahe haiM aura isaliye unase koI lAbha nahIM ho sakA, aba tU svAdhIna hokara isa vedanAko sahana kr| yaha saba tere hI pUrva karmakA durvipAka hai| sAmyabhAvase vedanAko saha lene para karmakI nirjarA ho jAyagI, navIna karma nahIM baMdhegA aura na Ageko phira kabhI aise duHkhoMkI uThAnekA avasara hI prApta hogaa|" isa taraha para samaMtabhadra apane sAmyabhAvako dRr3ha rakhate the aura kaSAyAdi durbhAvoMko utpanna honekA avasara nahIM dete the| isake sivAya ve isa zarIrako kucha avika bhojana prApta karAne tathA zArIrika zaktiko vizeSa kSINa na hone deneke liye jo kucha kara sakate the vaha itanA hI thA ki jina anazanAdika bAhya tathA ghora tapazcaraNoMko ve kara rahe the aura jinakA anuSThAna unakI nityakI icchA tathA zakti para nirbhara thA--mUlaguNoMkI taraha lAjamI nahIM thA- unheM ve DhAlA athavA sthagita kara deN| unhoMne
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura bhApatkAla / vaisA hI kiyA bhI ve aba upavAsa nahIM rakhate the, anazana, Unodara, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga aura kAyakleza nAmake bAhya tapoMke anuThAnako unhoMne, kucha kAla ke liye, ekadama sthagita kara diyA thA, bhojanake bhI ve aba pUre 32 grAsa lete the; isake sivAya rogI muni ke liye jo kucha bhI riAyateM mila sakatI thIM ve bhI prAyaH sabhI unhoMne prApta kara lI thii| paraMtu yaha saba kucha hote hue bhI, ApakI kSudhAko jarA bhI zAMti nahIM milI, vaha dinapara dina bar3hatI aura tIvrase tIvrattara hotI jAtI thI, jaTharAnalakI jvAlAoM tathA pitakI tIkSNa USmAse zarIrakA rasaraktAdi dagdha huA jAtA thA, jvAlAe~ zarIrake aMgoMpara dUra dUra taka dhAvA kara rahI thIM, aura nityakA svalpa bhojana unake ye jarA bhI paryApta nahIM hotA thA-vaha eka jAjvalyamAna agnipara thor3ese jalake chIMTekA hI kAma detA thaa| isake sivAya yadi kisI dina bhojanakA antarAya ho jAtA thA to aura bhI jyAdA gajaba ho jAtA thA--kSudhA rAkSasI usa dina aura bhI jyAdA ugra tathA nirdaya rUpa dhAraNa kara letI thii| isa tarahapara samaMtabhadra jisa mahAvedanAkA anubhava kara rahe the usakA pAThaka anumAna bhI nahIM kara sakate / aisI hAlatameM acche acche dhIravIroMkA dhairya chaTa jAtA hai, zraddhAna bhraSTa ho jAtA hai aura jJAnaguNa DagamagA jAtA hai| paraMtu samaMtabhadra mahAmanA the, mahAtmA the, Atma-dehAntarajJAnI the, saMpatti-vipattimeM samacitta the, nirmala samyagdarzanake dhAraka the aura unakA jJAna aduHkhabhAvita nahIM thA jo duHkhoMke Ane para kSINa . aduHkhamAvitaM jJAnaM kSIyate duHkhasavidhau / tasmApayAbalaM duHkharAmAnaM bhASavenmuniH // -smaadhitNtr|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smNtbhdr| ho jAya, unhoMne yathAzakti ugra ugra tapazcaraNoMke dvArA kaSTa sahana kara acchA abhyAsa kiyA thA, ve AnaMdapUrvaka kaSToMko sahana kiyA karate the-unheM sahate hue kheda nahIM mAnate the aura isaliye, isa saMkaTake avasarapara ve jarA bhI vicalita tathA dhairyacyuta nahIM ho ske| samantabhadrane jaba yaha dekhA ki roga zAnta nahIM hotA, zarIrakI durbalatA bar3hatI jArahI hai, aura usa durbalatAke kAraNa nityakI Avazyaka kriyAoM meM bhI kucha bAdhA par3ane lagI hai| sAtha hI, pyAsa bhA~dikake bhI kucha upadrava zurU ho gaye haiM, taba Apako bar3I hI cintA paidA huI / Apa socane lage-" isa muniavasthAmeM, jahA~ Agamodita vidhike anusAra udgama-utpAdanAdi chayAlIsa doSoM, caudaha maladoSoM aura battIsa antarAyoMko TAlakara, prAsuka tathA parimita bhojana liyA jAtA hai vahA~, isa bhayaMkara rogakI zAMtike liye upayukta aura paryApta bhojanakI koI vyavasthA nahIM bana sakatI / muni padako kAyama rakhate hue, yaha roga prAyaH asAdhya athavA niHpratIkAra jAna par3atA hai; isa liye yA to mujhe apane munipadako chor3a denA cAhiye * bhAsmadehAntarajJAnajanitAhAdanirvRtaH / tapasA duSkRtaM ghoraM bhuMjAnopi na vidyate // -smaadhitNtr| jo loga Agamase ina udamAdi doSoM tathA antarAyoMkA svarUpa jAnate haiM aura jinheM piNDazuddhikA acchA jJAna hai unheM yaha batalAne kI jarUrata nahIM hai ki sacce jaina sAdhuoMko bhojanake liye vaise hI kitanI kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3atA hai| ina kaThinAiyoM kA kAraNa dAtAroMkI koI kamI nahIM hai, balki bhojanavidhi aura nirdoSa bhojanakI jaTilatA hI usakA prAyaH eka kAraNa haiphira 'bhasmaka' jaise rogakI zAMti ke liye upayukta aura paryApta bhojanakI to bAta hI dUra hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 85 aura yA 'sallekhanA' vrata dhAraNa karake isa zarIrako dharmArtha tyAganeke liye tayAra ho jAnA cAhiye; paraMtu munipada kaise chor3A jA sakatA hai ! jisa munidharmake liye maiM apanA sarvasva arpaNa kara cukA hU~, jisa munidharmako maiM bar3e premake sAtha aba taka pAlatA A rahA hU~ aura jo munidharma mere dhyeyakA eka mAtra AdhAra banA huA hai use kyA maiM chor3a dU~ ? kyA kSudhAkI vedanAse ghabar3Akara athavA usase bacaneke liye chor3a hU~ ? kyA iMdriyaviSayajanita svalpa sukhake liye use bali de dUM ? yaha nahIM ho sakatA / kyA kSudhAdi duHkhoMke isa pratikArase athavA iMdriyaviSayajanita svalpa sukhake anubhavanase isa dehakI sthiti sadA ekasI aura sukharUpa banI rahegI ! kyA phira isa dehameM kSudhAdi duHkhoMkA udaya nahIM hogA ! kyA mRtyu nahIM AegI ! yadi aisA kucha nahIM hai to phira ina kSudhAdi duHkhoMke pratikAra AdimeM guNa hI kyA hai ! unase isa deha athavA dehIkA upakAra hI kyA bana sakatA hai ?* maiM duHkhoMse bacaneke liye kadApi munidharmako nahIM choDUMgA; bhale hI yaha deha naSTa ho jAya, mujhe usakI cintA nahIM hai| merA AtmA amara hai, use koI nAza nahIM kara sakatA; maiMne duHkhoMkA svAgata karaneke liye munidharma dhAraNa kiyA thA, na ki unase ghabarAne aura bacaneke lie; merI parIkSAkA yahI samaya hai, maiM munidharmako nahIM * kSudhAdi duHkhoMke pratikArAdiviSayaka ApakA yaha bhAva 'svayaMbhUstotra ke nimna payase bhI prakaTa hotA hai 'kSudAdiduHsapratikArataH sthitina cendriyArthaprabhavAmpasaukhyataH / tato guNo nAsti ca dehadehinoritIvAmiyaM bhagavAn vyajijapat ' //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 khAmI smNtbhd| chogaa|" itanemeM hI aMta:karaNake bhItarase eka dUsarI AvAja AI"samaMtabhadra ! tU aneka prakArase jainazAsanakA uddhAra karane aura use pracAra dene meM samartha hai, terI badaulata bahutase jIvoMkA ajJAnabhAva tathA mithyAtva naSTa hogA aura ve sanmArgameM lageMge; yaha zAsanoddhAra aura lokahitakA kAma kyA kucha kama dharma hai ? yadi isa zAsanoddhAra aura lokahitakI dRSTise hI tU kucha samayake liye munipadako chor3a de aura apane bhojanakI yogya vyavasthA dvArA rogako zAnta karake phirase munipada dhAraNa kara leve to isameM kaunasI hAni hai ? tere jJAna, zraddhAna, aura cAritrake bhAvako to isase jarA bhI kSati nahIM pahu~ca sakatI, vaha to hara dama tere sAtha hI rahegA; tU dravyaliMgakI apekSA athavA bAhyameM bhale hI muni na rahe; paraMtu bhAvoMkI apekSA to terI avasthA muni jaisI hI hogI, phira isameM adhika socane vicAranekI bAta hI kyA hai ? ise Apaddharmake taura para hI svIkAra kara; terI pariNati to hamezA lokahitakI tarapha rahI hai, aba use gauNa kyoM kiye detA hai ? dUsaroMke hitake liye hI yadi tU apane svArthakI thor3IsI bali dekara-alpa kAlake liye munipadako chor3akara-bahutoMkA bhalA kara sake to isase tere caritra para jarA bhI kalaMka nahIM A sakatA, vaha to ulaTA aura bhI jyAdA dedIpyamAna hogA; ataH tU kucha dinoMke liye isa munipadakA moha chor3akara aura mAnApamAnakI jarA bhI parvAha na karate hue apane rogako zAMta karanekA yatna kara, vaha niHpratIkAra nahIM hai; isa rogase mukta hone para, svasthAvasthAmeM, tU aura bhI adhika uttama rItise munidharmakA pAlana kara sakegA; aba vilamba karanekI jarUrata nahIM hai, vilambase hAni hogii|" isa taraha para samaMtabhadrake hRdayameM kitanI hI derataka vicAroM kA utthAna aura patana hotA rahA / antako Apane yahI sthira kiyA ki
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 87 "kSudAdiduHkhoMse ghabarAkara unake pratikArake liye apane nyAyya niya. moMko tor3anA ucita nahIM hai; lokakA hita vAstavameM lokake Azrita hai aura merA hita mere Azrita hai; yaha ThIka hai ki lokakI jitanI sevA maiM karanA cAhatA thA use maiM nahIM kara sakA; paraMtu usa sevAkA bhAva mere AtmAmeM maujUda hai aura maiM use agale janmameM pUrA karU~gA; isa samaya lokahitakI AzA para Atmahitako bigAr3anA munAsiba nahIM hai; isa liye mujhe aba 'sallekhanA' kA vrata jarUra le lenA cAhiye aura mRtyukI pratIkSAmeM baiThakara zAMtike sAtha isa dehakA dharmArtha tyAga kara denA cAhiye / " isa nizcayako lekara samaMtabhadra salekhanA vratakI AjJA prApta karaneke liye apane vayovRddha, tapovRddha, aura aneka sadguNAlaMkRta pUjya gurudevake pAsa pahu~ce aura unase apane rogakA sArA hAla nivedana kiyaa| sAtha hI, unapara yaha prakaTa karate hue ki merA roga niHpratIkAra jAna par3atA hai aura rogako niHpratIkArAvasthAmeM 'salle khanA' kA zaraNa lenA hI zreSTha kahA gayA hai, * yaha vinamra prArthanA kI ki 'aba Apa kRpAkara mujhe sallekhanA dhAraNa karanekI AjJA pradAna kareM aura yaha AzIrvAda deveM ki maiM sAhasapUrvaka aura saharSa usakA nirvAha karanemeM samartha ho skuuN|' samaMtabhadrakI isa vijJApanA aura prArthanAko sunakara gurujI kucha darake liye mauna rahe, unhoMne samaMtabhadrake mukhamaMDala (cehare) para eka gaMbhIra dRSTi DAlI aura phira apane 1'rAjAvalokathe' se yaha to patA calatA hai ki samaMtabhadrake gurudeva usa samaya maujUda the aura samaMtabhadra sallekhanAkI AjJA prApta karaneke liye unake pAsa gaye the, paraMtu yaha mAlUma nahIM ho sakA ki unakA kyA nAma thaa| * upasarge durbhikSe jarasi jAyAM ca niHprtiikaare| dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmA: // 122 //
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 svAmI smNtbhdr| yogabalase mAlUma kiyA ki samaMtabhadra alpAyu nahIM hai, usake dvArA dharma tathA zAsanake uddhArakA mahAn kArya honeko hai isa dRSTi se vaha sallekhanAkA pAtra nahIM; yadi use salekhanAkI ijAjata dI gaI to vaha akAlahImeM kAlake gAlameM calA jAyagA aura usase zrIvIrabhagavAnake zAsana kAryako bahuta bar3I hAni pahu~cegI; sAtha hI, lokakA bhI bar3A ahita hogaa| yaha saba socakara gurujIne, samaMtabhadrakI prArthanAko asvIkAra karate hue, unheM bar3e hI premake sAtha samajhAkara kahA "vatsa, abhI tumhArI sallekhanAkA samaya nahIM AyA, tumhAre dvArA zAsanakAryake uddhArakI mujhe bar3I AzA hai, nizcaya hI tuma dharmakA uddhAra aura pracAra karoge, aisA merA antaHkaraNa kahatA hai; lokako bhI isa samaya tumhArI bar3I jarUrata hai, isa liye merI yaha khAsa icchA hai aura yahI merI AjJA hai ki tuma jahA~para aura jisa veSameM rahakara rogopazamanake yogya tRptiparyaMta bhojana prApta kara sako vahIM para khuzIse cale jAo aura usI veSako dhAraNa kara lo, rogake upazAMta hone para phirase jainamunidIkSA dhAraNa kara lenA aura apane saba kAmoMko sa~bhAla lenaa| mujhe tumhArI zraddhA aura guNajJatApara pUrA vizvAsa hai, isI liye mujhe yaha kahanemeM jarA bhI saMkoca nahIM hotA ki tuma cAhe jahA~ jA sakate ho aura cAhe jisa veSako dhAraNa kara sakate ho; maiM khuzIse tumheM aisA karanekI ijAjata detA huuN|" gurujIke ina madhura tathA sAragarbhita vacanoMko sunakara aura apane mantaHkaraNakI usa AvAjako smaraNa karake samaMtabhadrakA yaha nizcaya ho gayA ki isImeM jarUra kucha hita hai, isa liye Apane apane sallekhanAke vicArako chor3a diyA aura gurujIkI AjJAko zirodhAraNa kara Apa unake pAsase cala diye|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 19 aba samantabhadrako yaha cintA huI ki digambara muniveSako yadi chor3A jAya to phira kaunasA veSa dhAraNa kiyA jAya, aura vaha veSa jaina ho yA ajain| apane muniveSako chor3anekA khayAla Ate hI unheM phira duHkha hone lagA aura ve socane lage-" jisa dUsare veSako maiM bhAja taka vikRta aura aprAkRtika veSa samajhatA ArahA hU~ use maiM kaise dhAraNa kareM ! kyA usIko aba mujhe dhAraNa karanA hogA ! kyA gurujIkI aisI hI AjJA hai ? hauM, aisI hI AjJA hai| unhoMne spaSTa kahA hai ' yahI merI AjJA hai,'-' cAhe jisa veSako dhAraNa kara lo, rogake upazAMta hone para phira jainamunidIkSA dhAraNa kara lenA' taba to ise alaMdhya zakti bhavitavyatA kahanA cAhiye / yaha ThIka hai ki maiM veSa (liMga) ko hI saba kucha nahIM samajhatA-usIko muktikA eka mAtra kAraNa nahIM jAnatA-vaha dehAzrita hai aura deha hI isa AtmAkA saMsAra hai; isa liye mujha mumukSukA-saMsAra baMdhanoMse chUTaneke icchukakAkisI veSameM ekAnta Agraha nahIM ho sakatA* ; phira bhI maiM veSake vikRta aura bhavikRta aise do bheda jarUra mAnatA hU~, aura apane liye avikRta veSameM rahanA hI adhika acchA samajhatA hai / isIse, yadyapi, -...tatastasiddhayartha paramakaraNo prnymubhyN| bhavAnevAsyAkSImaca vikRtaveSopadhirataH // svyNbhuuH| ___ * zrIpUjyapAda ke samAdhitaMtrameM bhI veSaviSayameM aisA hI bhAva pratipAdita kiyA gayA hai; yathA liMga dehAzritaM dRSTaM deha evAtmano bhavaH / na mucyante bhavAttasmAte ye liMgakRtAgrahAH // 7 // arthAt-liMga ( jaTAdhAraNa namatvAdi ) dehAzrita hai aura deha hI AtmAkA saMsAra hai, isa liye jo loga liMga ( veSa) kA hI ekAnta bhAgraha rakhate haiMusIko muphikA kAraNa samajhate haiM-ve saMsArabaMdhanase nahIM chuuttte|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| usa dUsare veSameM merI koI ruci nahIM ho sakatI, mere liye vaha ekaprakArakA upasarga hI hogA aura merI avasthA usa samaya adhikatara ghelopasRSTa muni jaisI hI hogI paraMtu phira bhI usa upasargakA kartA to maiM khuda hI hU~gA na ! mujhe hI svayaM usa veSako dhAraNa karanA pdd'egaa| yahI mere liye kucha kaSTakara pratIta hotA hai / acchA, anya veSa ma dhAraNa karU~ to phira upAya bhI aba kyA hai ? muniveSako kAyama rakhatA huA yadi bhojanAdike viSayameM svecchAcArase pravatti karU~, to usase apanA muniveSa lajita aura kalaMkita hotA hai, aura yaha mujhase nahIM ho sakatA; maiM khuzIse prANa de sakatA hU~ paraMtu aisA koI kAma nahIM kara sakatA jisase mere kAraNa muniveSa athavA munipadako lajjita aura kalaMkita honA par3e / mujhase yaha nahIM bana sakatA ki jainamunike rUpameM maiM usa padake viruddha koI hInAcaraNa karU~; aura isa liye mujhe aba lAcArIse apane munipadako chor3anA hI hogA / munipadako chor3akara maiM 'kSullaka' ho sakatA thA, paraMtu vaha liMga bhI upayukta bhojanakI prAptike yogya nahIM hai-usa padadhArIke liye bhI uddiSTa bhojanake tyAga AdikA kitanA hI aisA vidhAna hai, jisase usa padakI maryAdAko pAlana karate hue rogopazAMtike liye yatheSTa bhojana nahIM mila sakatA, aura maryAdAkA ulaMghana mujhase nahIM bana sakatA---isa liye maiM usa veSako bhI nahIM dhAraNa kruuNgaa| bilakula gRhastha bana jAnA athavA yoM hI kisIke AzrayameM jAkara rahanA bhI mujhe iSTa nahIM hai / isake sivAya merI cirakAlakI pravRtti mujhe isa bAtakI ijAjata nahIM detI ki-maiM apane bhojanake liye kisI vyaktivizeSako kaSTa hU~; maiM apane bhojanake liye aise hI kisI nirdoSa mArgakA avalambana lenA cAhatA hU~ jisameM khAsa mere liye kisIko bhI bhoja
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / nakA koI prabaMdha na karanA par3e aura bhojana bhI paryApta rUpameM upalabdha hotA rhe|" yahI saba socakara athavA isI prakArake bahutase UhApohake bAda Apane apane digambara muniveSakA Adarake sAtha tyAga kiyA aura sAtha hI, udAsIna bhAvase, apane zarIrako pavitra bhasmase AcchAdita karanA AraMbha kara diyaa| usa samayakA dRzya bar3A hI karuNAjanaka thA / dehase bhasmako malate hue ApakI A~kheM kucha AI ho AI thiiN| jo A~kheM bhasmaka vyAdhikI tIvra vedanAse bhI kabhI AI nahIM huI thIM unakA isa samaya kucha AI ho jAnA sAdhAraNa bAta na thii| saMghake munijanoMkA hRdaya bhI Apako dekhakara bhara AyA thA aura ve sabhI bhAvIkI alavya zakti tathA karmake durvipAkakA hI cintavana kara rahe the| samaMtabhadra jaba apane dehapara bhasmakA lepa kara cuke to unake bahiraMgameM bhasma aura aMtaraGgameM samyagdarzanAdi nirmala guNoMke divya prakAzako dekhakara aisA mAlUma hotA thA ki eka mahAkAntimAna ratna kardamase lipta ho rahA hai aura vaha kardama usa ratnameM praviSTa na ho sakanese usakA kucha bhI vigAr3a nahIM sakatA* athavA aisA jAna par3atA thA ki samaMtabhadrane apanI bhasmakAgniko bhasma karane-use zAMta banAne ke liye yaha 'bhasma' kA divya prayoga kiyA hai| astu / saMghako abhivAdana karake aba samaMtabhadra eka vIra yoddhAkI taraha, kAryasiddhike liye, 'maNuvakahallI se cala diye / / _ 'rAjAvalikathe' ke anusAra, samaMtabhadra maNuvakahallIse calakara 'kAMcI' pahu~ce aura vahA~ 'zivakoTi' rAjAke pAsa, saMbhavataH usake * antaHsphuritasamyaktve pAhiptikuliMgakaH / zomito'sau mahAkAntiH kadamAkto maNiyathA // -mA. kbaakosh|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / * bhImaliMga' nAmaka zivAlayameM hI, jAkara unhoMne use AzIrvAda diyA; rAjA unakI bhadrAkRti Adiko dekhakara vismita huA aura usane unheM 'ziva' samajhakara praNAma kiyA; dharmakRtyoMkA hAla pUche jAne para -rAjAne apanI zivabhakti, zivAcAra, maMdiranirmANa aura bhImaliMgake maMdirameM pratidina bAraha khaMDuga parimANa taMDulAna viniyoga karanekA hAla unase nivedana kiyaa| isa para samaMtabhadrane, yaha kaha kara ki ' maiM tumhAre isa naivadyako zivArpaNa karU~gA, usa bhojanake sAtha maMdirameM apanA Asana grahaNa kiyA, aura kivAr3a baMda karake sabako cale jAnekI AjJA kii| saba logoMke cale jAne para samantabhadrane zivArtha jaTharAgnimeM usa bhojanakI AhutiyA~ denI AraMbha kI aura AhutiyA~ dete dete usa bhojanameMse jaba eka kaNa bhI avaziSTa nahIM rahA taba Apane pUrNa tRpti lAbha karake, daravAjA khola diyaa| saMpUrNa bhojanakI samAptiko dekhakara rAjAko bar3A hI Azcarya huaa| agale dina usane aura bhI adhika bhaktike sAtha uttama bhojana bheTa kiyA paraMtu pahale dina pracuraparimANameM tRptiparyaMta bhojana kara leneke kAraNa jaTharAgnike kucha upazAMta honese, usa dina eka cauthAI bhojana baca gayA, aura tIsare dina AdhA bhojana zeSa raha gayA / samaMtabhadrane sAdhAraNatayA isa zeSAnako 1 'khaMDaga' kitane serakA hotA hai, isa viSayameM varNI nemisAgarajIne, paM. zAtirAjajI zAstrI maisUrake patrAdhAra para hameM yaha sUcita kiyA hai ki beMgalora prAntameM 200 serakA, maisUra prAntameM 180 serakA, hegaDadevanakoTameM 8. serakA aura zimogA DisTrikTameM 60 serakA khaMDaga pracalita hai, aura serakA parimANa sarvatra 80 tolekA hai| mAlUma nahIM usa samaya khAsa kAMcImeM kitane serakA saMDaga pracalita thaa| saMbhavataH vaha 40 serase to kama na rahA hogaa| 2 'zivArpaNa' meM kitanA hI gUDha artha saMnihita hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura bhApatkAla / devaprasAda batalAyA, paraMtu rAjAko usase saMtoSa nahIM huaa| cauthe dina jaba aura bhI adhika parimANameM bhojana baca gayA taba rAjAkA saMdeha bar3ha gayA aura usane pA~caveM dina maMdirako, usa avasara para, apanI senAse ghiravAkara daravAjeko khola DAlanekI AjJA dI / daravAjeko kholaneke liye bahutasA kalakala zabda hone para samaMtabhadrane upasargakA anubhava kiyA aura upasargakI nivRttiparyaMta samasta AhArapAnakA tyAga karake tathA zarIrase bilakula hI mamatva chor3akara, Apane bar3I hI bhakti ke sAtha ekApracittase zrIvRSabhAdi caturvizati tIrthaMkaroMkI stuti karanA AraMbha kiyA / stuti karate hue samaMtabhadrane jaba AThaveM tIrthakara zrIcaMdraprabha svAmIkI bhaleprakAra stuti karake bhImaliMgakI ora dRSTi kI, to unheM usa sthAnapara kisI divya zaktike pratApase, caMdralAMchanayukta arhata bhagavAnakA eka jAjvalyamAna suvarNamaya vizAla bimba, vibhUtisahita, prakaTa hotA huA dikhalAI diyaa| yaha dekhakara samaMtabhadrane daravAjA khola diyA aura Apa zeSa tIrthakaroMkI stuti karanemeM tallIna ho gye| daravAjA khulate hI isa mAhAtmyako dekhakara zivakoTi rAjA bahuta hI Azcaryacakita huA aura apane choTe bhAI 'zivAyana' sahita, yogirAja zrIsamaMtabhadrako udaMDa namaskAra karatA huA unake caraNoM meM gira pdd'aa| samaMtabhadrane, zrIvarddhamAna mahAvIraparyaMta stuti kara cukanepara, hAtha uThAkara donoMko AzIrvAda diyA / isake bAda dharmakA vistRta svarUpa sunakara rAjA saMsAra-deha-bhogoMse virakta ho gayA aura usane apane putra 'zrIkaMTha' ko rAjya dekara 'zivAyana' sahita una munimahArAjake samIpa jinadIkSA dhAraNa kii| aura bhI kitane isI stutiko 'svayaMbhUstotra' kahate haiN|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| hI logoMkI zraddhA isa mAhAtmyase palaTa gaI aura ve aNuvratAdikake 'dhAraka ho gaye * | ___ isa tarahapara samaMtabhadra thor3e hI dinoMmeM apane 'bhasmaka' rogako bhasma karanemeM samartha hue, unakA ApatkAla samApta huA, aura dehake prakRtistha ho jAnepara unhoMne phirase jainamunidIkSA dhAraNa kara lii| zravaNabelagolake eka zilAlekhameM bhI, jo Ajase karIba ATha sau . varSa pahalekA likhA huA hai, samantabhadrake 'bhasmaka' rogakI zAMti, eka divyazaktike dvArA unheM udAtta padakI prApti aura yogasAmarthya athavA vacana-balase unake dvArA 'caMdraprabha' (bimba ) kI AkRSTi Adi kitanI hI bAtoMkA ullekha pAyA jAtA hai / yathA vaMdyo bhasmakabhasmasAtkRtipaTuH pdmaavtiidevtaadttodaattpd-svmNtrvcnvyaahuutcNdrprbhH| AcAryassa samantabhadragaNabhRdheneha kAle kalau jainaM vartma samantabhadramabhavadbhadraM samantAnmuhuH // isa padyameM yaha batalAyA gayA hai ki, jo apane 'bhasmaka' rogako bhasmasAt karanemeM catura haiM, 'padmAvatI' nAmakI divya zaktike dvArA jinheM udAtta padakI prApti huI, jinhoMne apane maMtravacanoMse ( bimbarUpameM ) * caMdraprabha' ko bulA liyA aura jinake dvArA yaha kalyANakArI * dekho 'rAjAvalikathe' kA vaha mUla pATha, jise misTara levisa rAisa sAhabane apanI Inscriptions at Sravanabelgola nAmaka pustakakI prastAvanAke pRSTha 62 para uddhRta kiyA hai| isa pAThakA anuvAda hameM varNI nemisAgarakI kRpAse prApta hubhA, jisake liye hama unake AbhArI haiN| - 1 isa zilAlekhakA purAnA naMbara 54 tathA nayA naM0 67 hai; ise 'maliSaNaprazasti' bhI kahate haiM, aura yaha zaka saMvat 1.50 kA likhA huyA hai|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana mora ApaskAla / jaina mArga (dharma) isa kalikAlameM saba orase bhadrarUpa huA, ve gaNanAyaka AcArya samaMtabhadra punaH punaH vedanA kiye jAneke yogya haiN| isa paricaya meM, yadyapi, 'zivakoTi ' rAjAkA koI nAma nahIM hai; paraMtu jina ghaTanAoMkA isameM ullekha hai ve 'rAjAvalikathe' Adike anusAra zivakoTi rAjAke 'zivAlaya' se hI sambandha rakhatI haiN| 'senagaNakI paTTAvalI' se bhI isa viSayakA samarthana hotA hai| usameM bhI 'bhImaliMga 'zivAlayameM zivakoTi rAjAke samaMtabhadradvArA camatkRta aura dIkSita honekA ullekha milatA hai| sAtha hI use 'navatiliMga' dezakA 'mahArAja' sUcita kiyA hai, jisakI rAjadhAnI usa samaya saMbhavataH 'kAMcI' hI hogI / yathA__(svasti ) navatiliGgadezAbhirAmadrAkSAbhirAmabhImaliGgasvadhanvAdistoTakotkIraNa(1)rudrasAndracandrikAvizadayazaHzrIcandrajinendrasaddarzanasamutpanna kautUhalakalitazivakoTimahArAjataporAjyasthApakAcAryazrImatsamantabhadrasvAminAm*" ___ isake sivAya, -- vikrAntakaurava' nATaka aura zravaNabelagolake zilAlekha naM0 105 (nayA naM0 254 ) se yaha bhI patA calatA hai ki 'zivakoTi' samaMtabhadrake pradhAna ziSya the / yathA-- ziSyau tadIyau zivakoTinAmA zivAyanaH zAstravidAM vareNyau / kRtsnazrutaM zrIgurupAdamUle badhItavaMtau bhavataH kRtArtho / -vikrAntakaurava / - - 1 'svayaMse 'kIraNa ' takakA pATha kucha azuddha jAna pAtA hai| * *jainasiddhAntabhAskara ' kiraNa 1 lI, pR0 38 // 2 yaha padya 'jinendrakalyANAbhyudaya' kI prazastimeM bhI pAyA jAtA hai|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| tasyaiva shissyshivkottisuuristpoltaalmbndehyssttiH| saMsAravArAkarapotametattatvArthasUtraM tadalaMcakAra / / -zra0 shilaalekh| 'vikrAntakaurava' ke ukta padyameM 'zivakoTi' ke sAtha 'zivAyana' nAmake eka dUsare ziSyakA bhI ullekha hai, jise 'rAjAvalikathe' meM 'zivakoTi' rAjAkA anuja (choTAbhAI ) likhA hai aura sAtha hI yaha prakaTa kiyA hai ki usane bhI zivakoTike sAtha samaMtabhadrase jinadIkSA lI thI; * paraMtu zilAlekhabAle padyameM vaha ullekha nahIM hai aura usakA kAraNa pacake arthaparase yaha jAna par3atA hai ki yaha paya tatvArthasUtrakI usa TIkAkI prazastikA padya hai jise zivakoTi AcAryane racA thA, isI liye isameM tattvArthasUtrake pahale 'etat ' zabdakA prayoga kiyA gayA hai aura yaha sUcita kiyA gayA hai ki 'isa' tattvArthasUtrako usa zivakoTi sUrine alaMkRta kiyA hai jisakA deha taparUpI latAke AlaMbanake liye yaSTi banA huA hai / jAna par3atA hai yaha paye ukta TIkA parase hI zilAlekhameM uddhRta kiyA gayA hai, aura isa dRSTise yaha padya bahuta prAcIna hai aura isa bAtakA nirNaya karaneke liye paryApta mAlUma hotA hai ki 'zivakoTi' AcArya svAmI samantabhadrake ziSya the + / Azcarya nahIM jo ye 'zivakoTi' koI rAjA hI hue hoM / * yathA-zivakoTimahArAja bhanyanapyudara nijAnu verasa...saMsArazarIrabhoganigadi zrIkaMThanembasuto rAjyamanittu zivAyanaM gUDiya bhA muniparAkhiye 'jinadIkSeyanAntu zivakovyAcAryarAgi.... / isase pahale do padya mI usI TIkAke jAna par3ate haiM; aura ve Uparate 'guNAdiparicaya meM uddhRta kiye gacuke haiN| + nagaratAllukeke 35 3 zilAlekhameM bhI 'zivakoTi ' AcAryako samantabha prakA ziSya likhA hai ( E.C. VIII.) /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ www muni-jIvana mora nApatkAla / devAgamakI vasunandivRttimeM maMgalAcaraNakA prathama padya nimna prakArase pAyA jAtA hai sArvazrIkulabhUSaNaM kSataripuM sarvArthasaMsAdhanaM sabhIterakalaMkabhAvavidhRteH saMskArakaM satpatham / niSNAtaM nayasAgare yatiparti jJAnAMzusadbhAskara bhettAraM vasupAlabhAvatamaso vandAmahe buddhaye // yaha padya yarthaka hai, aura isa prakArake dharthaka vyarthaka padya bahudhA graMthoM meM pAye jAte haiN| isameM buddhivRddhike liye jisa 'yatipati' ko namaskAra kiyA gayA hai usase eka arthameM 'zrIvarddhamAnasvAmI' aura dUsare meM 'samaMtabhadrasvAmI' kA abhiprAya jAna par3atA hai / yatipatike jitane vizeSaNa haiM ve bhI donoMpara ThIka ghaTita ho jAte haiN| 'akalaMka bhAvakI vyavasthA karanevAlI sannIti (syAdvAdanIti ) ke satpathako saMskArita karanevAle ' aisA jo vizeSaNa hai vaha samantabhadrake liye bhaTTAkalaMkadeva aura zrIvidyAnaMda jaise AcAryoM dvArA prayukta vizeSagoMse milatA julatA hai| isa padyake anantara hI dUsare padyameM, jo Upara uddhRta bhI kiyA jAcukA hai, samaMtabhadrake matako namaskAra kiyA hai / matako namaskAra karanese pahale khAsa samantabhadrako namaskAra kiyA jAnA jyAdA saMbhavanIya tathA ucita mAlUma hotA hai| isake sivAya isa vRttike antameM jo maMgala padya diyA hai vaha bhI dharthaka hai aura usameM sApha taurase paramArthavikalpI 'samaMtabhadradeva' ko namaskAra arthaka bhI ho sakatA hai, aura taba yatipatise tIsare arthameM vasunandIke guru nemicaMdrakA bhI Azaya liyA jA sakatA hai, jo vasunandizrAvakAcArakI prazastike anusAra nayanandIke zibhya aura zrInandIke praviSya the|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 svAmI smNtbhdr| kiyA hai aura dUsare arthameM vahI samaMtabhadradeva 'paramAtmA kA vizeSaNa kiyA gayA hai / yathA--- samantabhadradevAya prmaarthviklpine| samantabhadradevAya namostu paramAtmane / ina saba bAtoMsa yaha bAta aura bhI dRr3ha ho jAtI hai ki ukta 'yatipati' se samantabhadra khAsa taura para abhipreta haiM / astu; ukta yatipatike vizeSaNoMmeM 'bhettAraM vasupAlabhAvatamasaH' bhI eka vizeSaNa hai, jisakA artha hotA hai 'vasupAlaka bhAvAMcakArako dUra karanevAle' | 'vasupAla' zabda sAmAnya taurase 'rAjA'kA vAcaka hai aura isa liye ukta vizeSaNase yaha mAdama hotA hai ki saMnaMtabhadrasvAmIne bhI kisI rAjAke bhAvadhikArako dUra kiyA hai / bahuta saMbhava hai ki vaha rAjA zivakoTi' hI ho, aura vahI samaMtabhadra kA pradhAna ziSya huA ho / isake sivAya, 'vasu' zabdakA artha 'ziva' aura 'pAla' kA artha 'rAjA' bhI hotA hai aura isa tarahapara ' vasupAla' se ziva koTi rAjAkA artha nikAlA jA sakatA hai; paraMtu yaha kalpanA bahuta hI kliSTa jAna par3atI hai aura isa liye hama isapara adhika jora denA nahIM caahte| brahma nemidattake 'ArAdhanA-kathAkoza' meM bhI 'zivakoTi' rAjAkA ullekha hai-usake zivAlayameM zivanaivadyase 'bhasmaka' vyApikI zAMti aura caMdraprabha jineMdrakI stuti par3hate samaya jinabimbakI prAdurbhUtikA ulekha hai sAtha hI, yaha bhI ullekha hai ki zivakoTi 1 zrAvaddhamAnasvAmIne rAjA zreNikake bhAvadhikArako dUra kiyA thaa| 2 brahma nemidatta bhaTTAraka mallibhUSaNake ziSya aura vikramakI 16 vIM zatAbdIke vidvAn the| Apane vi. saM. 1585 meM zrIpAlacaritra banAkara samApta kiyA ha / bArAdhanA kathAkoza bhI usI vakake karIbakA banA huA hai|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / mahArAjane jinadIkSA dhAraNa kI thii| paraMtu zivakoTiko, 'kAMcI' athavA ' navatailaMga' dezakA rAjA na likhakara ' vArANasI' ( kAzIbanArasa ) kA rAjA prakaTa kiyA hai, yaha bheva hai * / aba dekhanA cAhiye, itihAsase 'zivakoTi' kahA~kA rAjA siddha hotA hai / jahA~ taka hamane bhAratake prAcIna itihAsakA, jo aba taka saMkalita huA hai, parizIlana kiyA hai vaha isa viSayameM mauna mAlUma hotA hai--zivakoTi nAmake rAjAko usase koI upalabdhi nahIM hotI-banArasake tatkAlIna rAjAoMkA to usase prAyaH kucha bhI patA nahIM cltaa| itihAsakAlake prAraMbhameM hI-IsavI sanse karIba 600 varSa pahale-banArasa, yA kAzI, kI choTI riyAsata 'kozala ' rAjyameM milA lI gaI thI, aura prakaTa rUpase apanI svAdhInatAko kho cukI thii| isake bAda, IsAse pahalekI cauthI zatAbdI meM, ajAtazatruke dvArA vaha 'kozala' rAjya bhI 'magadha' rAjyameM zAmila kara liyA gayA thA, aura usa vaktase usakA eka svataMtra rAjyasatAke taura para koI ullekha nahIM milatA + / saMbhavataH yahI vajaha hai jo isa choTIsI parataMtra riyAsatake rAjAoM athavA raIsoMkA koI vizeSa hAla upalabdha nahIM hotA / rahI kAMcIke rAjAoM kI bAta, itihAsameM sabase * yathA-vArANasI tataH prAtaH kulaghoSaiH samanvitAm / yogiliMgaM tathA tatra gRhItvA paryaTanpure // 19 // sa yogI lIlayA tatra shivkottimhiibhujaa| kAritaM zivadevoruprAsAdaM saMvilokya ca // 20 // + V. A. Smith's Early History of India, III Edition, p. 30-35. vinseMTa e. smitha sAhabako alI hisTarI oNpha iMDiyA, tRtIyasaMskaraNa, pR0 30-35 /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| pahale vahA~ke rAjA 'viSNugopa' (viSNugopa varmA ) kA nAma milatA hai, jo dharmase vaiSNava thA aura jise IsavI san 350 ke karIba ' samudragupta' ne yuddhameM parAsta kiyA thaa| isake bAda IsavI san 437 meM 'siMhavarman ' (bauddha) kA, 575 meM siMhaviSNukA, 600 se 625 taka mahendravarmankA, 625 se 645 taka narasiMhavarmankA, 655 meM paramezvaravarmankA, isake bAda narasiMhavarmana dvitIya ( rAjasiMha ) kA aura 740 meM nandivarmankA nAmollekha milatA hai| ye saba rAjA pallava vaMzake the aura inameM 'siMha. viSNu' se lekara pichale sabhI rAjAoMkA rAjyakrama ThIka pAyA jAtA hai| paraMtu siMhaviSNuse pahaleke rAjAoMkI kramazaH nAmAvalI aura unakA rAjyakAla nahIM milatA, jisakI isa avasara para-zivakoTikA nizcaya karaneke liye-khAsa jarUrata thii| isake sivAya viseMTa smitha sAhabane, apanI ' arlI hisTarI Apha iMDiyA' (pR0 275276 ) meM yaha bhI sUcita kiyA hai ki IsavI san 220 yA 230 1 zaka saM0 380 (I. sa. 458 ) meM bhI 'siMhavarman ' kAMcIkA rAjA pA aura yaha usake rAjyakA 22 vA~ varSa thA, aisA 'lokavibhAga' nAmaka digambara jainagraMthase mAlUma hotA hai| 2 kAMcIkA eka pallavarAjA 'zivaskaMda varmA' bhI thA, jisakI orase 'mAyidAvolu' kA dAnapatra likhA gayA hai, aisA madrAsake pro. e. cakravartI 'paMcAstikAya' kI apanI aMgrejI prastAvanAmeM sUcita karate haiN| ApakI sUcanAoMke anusAra yaha rAjA IsAkI 1 lI zatAbdI ke karIba (viSNugopase bhI pahale ) huA jAna par3atA hai| 3 dekho, viseMTa e. smitha sAhabakA 'bhAratakA prAcIna itihAsa' ( Early History of India ), tRtIya saMskaraNa, pR0 471 se 476 /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura mApakAla / aura 320 kA madhyavatI prAyaH eka zatAbdIkA bhAratakA itihAsa bilakula hI aMdhakArAgchanna hai-usakA kucha bhI patA nahIM calatA / isase spaSTa hai ki bhAratakA jo prAcIna itihAsa saMkalita huA hai vaha bahuta kucha adhUrA hai / usameM zivakoTi jaise prAcIna rAjAkA yadi nAma nahIM milatA to yaha kucha bhI AzcaryakI bAta nahIM hai / yadyapi jyAdA purAnA itihAsa milatA bhI nahIM, paraMtu jo milatA hai aura mila sakatA hai usako saMkalita karanekA bhI abhItaka pUrA Ayojana nahIM huaa| jainiyoMke hI bahutase saMskRta, prAkRta, kanar3I, tAmila aura telagu Adi graMthoM meM itihAsakI pracura sAmagrI bharI par3I hai jinakI ora abhI taka prAyaH kucha bhI lakSya nahIM gyaa| isake sivAya eka eka rAjAke kaI kaI nAma bhI hue haiM aura unakA prayoga bhI icchAnusAra vibhinna rUpase hotA rahA hai, isase yaha bhI saMbhava hai ki vartamAna itihAsameM 'zivakoTi' kA kisI dUsare hI nAmase ullekha ho * aura vahA~para yatheSTa paricayake na rahanese donoMkA samIkaraNa na ho sakatA ho, aura vaha samIkaraNa vizeSa anusaMdhAnakI apekSA rakhatA ho| paraMtu kucha bhI ho, itihAsakI aisI hAlata hote hue, binA kisI gahare anusaMdhAnake yaha nahIM kahA jA sakatA ki 'zivakoTi' nAmakA koI rAjA huA hI nahIM, aura na zivakoTike vyaktitvase hI inakAra kiyA jAsakatA hai| * zivakoTise milate julate zivaskaMdavarmA ( pallava ), zivamRgezakarmA ( kadamba ), zivakumAra (kundakandakA ziSya), zivaskaMdavarmA hAritIputra (kadamba ), zivaskaMda zAtakarNi ( bAndha), zivamAra (gaMga), zivazrI (Andhra), aura zivadeva (licchibi), ityAdi nAmoMke dhAraka bhI rAjA ho gaye haiN| saMbhava hai ki zivakoTikA koI aisA hI nAma rahA ho, athavA inameMse hI koI zivakoTi ho|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 svAmI smntbhdr| 'rAjAvalikaye' meM zirakoTikA jisa DhaMgase ullekha pAyA jAtA hai aura paTTAvalI tathA zilAlekhoM Adi dvArA usakA jaisA kucha samarthana hotA hai usa parase hamArI yahI rAya hotI hai ki 'zivakoTi' nAmakA athavA usa vyaktitvakA koI rAjA jarUra huA hai, aura usake astitvakI saMbhAvanA adhikatara kAMcIkI ora hI pAI jAtI hai; brahmanemidattane jo use vArANasI ( kAzI-banArasa ) kA rAjA likhA hai vaha kucha ThIka pratIta nahIM hotA / brahma nemidattakI kathAmeM aura bhI kaI bAteM aisI haiM jo ThIka nahIM aNctii| isa kathAmeM likhA hai ki "kAMcImeM usa vakta bhasmaka vyAdhiko nAza karaneke liye samartha (snigvAdi) bhojanoMkI samprAptikA abhAva thA, isa liye samantabhadra kAMcIko chor3akara uttarakI ora cale diye / calate calate ve 'puNDrendra nagara' meM pahu~ce, vahA~ bauddhoMkI mahatI dAnazAlAko dekhakara unhoMne bauddha bhikSukakA rUpa dhAraNa kiyA, paraMtu jaba vahA~ bhI mahAvyAdhiko zAMtike yogya AhArakA abhAva dekhA to Apa vahA~se nikala gaye aura kSadhAse pIDita aneka nagaroMmeM ghUmate hue 'dazapura' nAmake nagarameM pahu~ce / isa nagarameM bhAgavatoM (vaiSNavoM) kA unnata maTha dekhakara ora yaha dekhakara ki yahA~para bhAgavata liGgadhAri sAdhuoMko bhaktajanoMdvArA pracura parimANameM sadA viziSTAhAra bheTa kiyA jAtA hai, Apane bauddha veSakA parityAga kiyA aura bhAgavata veSa dhAraNa kara liyA, paraMtu yahA~kA viziSTAhAra bhI Apako bhasmaka vyAdhiko zAMta karanemeM samartha na ho sakA 'puNDU' nAma uttara baMgAlakA hai jise 'pauNDravardhana' bhI kahate haiM / 'puNDrendra nagara se uttara baMgAlake indrapura, candrapura apavA candranagara Adi kisI khAsa saharakA abhiprAya jAna par3atA hai| chapahue 'ArAdhanAkathAkoza meM aisA hI pATha diyA hai| saMbhava hai ki vaha kucha azuddha ho|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 103 aura isa liye Apa yahA~se bhI cala diye| isake bAda nAnAdigdezAdikoMmeM ghUmate hue Apa antako 'vArANasI ' nagarI pahu~ce aura vahA~ Apane yogiliGga dhAraNa karake zivakoTi rAjAke zivAlayameM praveza kiyaa| isa zivAlayameM zivajIke bhogake liye tayyAra kiye hue aThAraha prakArake sundara zreSTha bhojanoMke samUhako dekha kara Apane socA ki yahA~ merI durvyAdhi jarUra zAMta ho jaaygii| isake bAda jaba pUjA ho cukI aura vaha divya AhAra-DherakA Dhera naivedya-bAhara nikSepita kiyA gayA taba Apane eka yukti ke dvArA logoM tathA rAjAko AzcaryameM DAlakara zivako bhojana karAnekA kAma apane hAthameM liyaa| isa para rAjAne ghI, dUdha, dahI aura miThAI ( ikSurasa ) Adise mizrita nAnA prakArakA divya bhojana pracura parimANameM (pUrNaiH kuMbhazatairyuktaM-bhare hue sau ghar3e jitanA) tayyAra karAyA aura use zivabhojanake liye yogirAjake sapurda kiyaa| samaMtabhadane vaha bhojana svayaM khAkara jaba maMdirake kapATa khole aura khAlI baratanoMko bAhara uThA le jAneke liye kahA, taba rAjAdikako bar3A Azcarya huaa| yahI samajhA gayA ki yogirAjane apane yogabalase sAkSAt zivako avatArita karake yaha bhojana unheM hI karAyA hai| isase rAjAkI bhakti bar3hI aura vaha nitya hI uttamottama naivedya kA samUha taiyAra karA kara bhejane lgaa| isa taraha, pracura parimANameM utkRSTa AhArakA sevana karate hue, jaba pUre chaha mahIne bIta gaye taba ApakI vyAdhi ekadama zAMta ho gaI aura AhArakI mAtrA prAkRtika ho jAneke kAraNa vaha sabakA saba naivedya prAyaH jyoMkA tyoM bacane lgaa| isake bAda rAjAko jaba yaha khabara lagI ki yogI svayaM hI vaha bhojana karatA rahA hai aura 'ziva' ko praNAma taka bhI nahIM karatA taba usane kupita hokara yogIse praNAma na karanekA kAraNa
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| pUchA / uttarameM yogirAjane yaha kaha diyA ki 'tumhArA yaha rAgI dveSI deva mere namaskArako sahana nahIM kara sktaa| mere namaskArako sahana karaneke liye ve jinasUrya hI samartha haiM jo aThAraha doSoMse rahita haiM aura kevalajJAnarUpI sattejase lokAlokake prakAzaka haiM / yadi maiMne namaskAra kiyA to tumhArA yaha deva (zivaliMga) vidIrNa ho jAyagA-khaMDa khaMDa ho jAyagA--isIse maiM namaskAra nahIM karatA huuN'| isa para rAjAkA kautuka bar3ha gayA aura usane namaskArake liye Agraha karate hue, kahA-'yadi yaha deva khaMDa khaMDa ho jAyagA to ho jAne dIjiye, mujhe tumhAre namaskArake sAmarthyako jarUra dekhanA hai / samaMtabhadrane ise svIkAra kiyA aura agale dina apane sAmarthyako dikhalAnekA vAdA kiyA / rAjAne ' evamastu' kaha kara unheM maMdira meM rakkhA aura bAharase caukI paharekA pUrA intajAma kara diyaa| do pahara rAta bItane para samaMtabhadrako apane vacana-nirvAhakI cintA huI, usase ambikAdevIkA Asana Dola gyaa| vaha daur3I huI AI, Akara usane samaMtabhadrako AzvAsana diyA aura yaha kaha kara calI gaI ki tuma "svayaMbhuvA bhUtahitena bhUtale" isa padase prAraMbha karake caturviMzati tIrthakaroMkI unnata stuti raco, usake pramAvase saba kAma zIghra ho jAyagA aura yaha kuliMga TUTa jAyagA / samaMtabhadrako isa divyadarzanase prasannatA huI aura ve nirdiSTa stutiko racakara sukhase sthita ho gaye / sabere (prabhAtasamaya ) rAjA AyA aura usane vahI namaskAradvArA sAmarthya dikhalAnekI bAta kahI / isa para samantabhadane apanI usa mahAstutiko par3hanA prAraMbha kiyaa| jisavakta ' caMdraprabha' bhagavAnakI stuti karate hue 'tamastamoreriva razmibhivaM' yaha vAkya par3hA gayA usI vakta vaha 'zivaliMga' khaNDa khaNDa ho gayA aura usa sthAnase 'caMdraprabha bhagavAnakI caturmukhI pratimA mahAn
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / jayakolAhalake sAtha prakaTa huI / yaha dekhakara rAjAdikako bar3A Azcarya huA aura rAjAne usI samaya samantabhadrase pUchA-he yogIndra, Apa mahA sAmarthyavAn avyaktaliMgI kauna haiM ! isake uttarameM samantabhadrane nIce likhe do kAvya kahe kAMcyAM namATako'haM malamalinatanurlAmbuze pANDupiMDaH puNDroNDre (?) zAkyabhikSurdazapuranagare mRSTabhojI parivrAT / vArANasyAmabhUvaM zazidharadhavalaH pANDurAMgastapasvI, rAjan yasyAsti zaktiH saM vadatu purato jainnigrNthvaadii|| pUrva pATaliputramadhyanagare bherI mayA tADitA, pazcAnmAlavasindhuThakkaviSaye kAMcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTa vidyotkaTaM saMkaTaM, vAdArthI vicArAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitam / / isake bAda samantabhadrane kuliMgiveSa chor3akara jainanigraMtha liMga dhAraNa kiyA aura saMpUrNa ekAntavAdiyoMko vAdameM jItakara jainazAsanako prabhAbanA kii| yaha saba dekhakara rAjAko jainadharmameM zraddhA ho gaI, vairAgya ho AyA aura rAjya chor3akara usane jinadIkSA dhAraNa kara lI* / " 1 saMbhava hai ki yaha 'puNDroi~' pATha ho, jisase 'puNDa'-uttara bagAla aura uDU ur3IsA-donoM kA abhiprAya jAna par3atA hai| 2 kahIMpara 'zazadharadhavalaH' bhI pATha hai jisakA, artha caMdramAke samAna ujvala hotA hai| 3 'pravadatu' bhI pATha kahIM kahIM para pAyA jAtA hai| * brahma nemidattake kathanAnusAra usakA kathAkoza bhaTTAraka prabhAcandra ke usa kathAkozake AdhArapara banA huA hai jo gadyAtmaka hai aura jisako dekhanekA hameM amI taka koI avasara nahIM mila sakA / hAlameM muhaddhara paM0 nAthUrAmajI premIne hamArI
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| nemidattake isa kathanameM sabase pahale yaha bAta kucha jIko nahIM lagatI ki kAMcI ' jaisI rAjadhAnImeM athavA aura bhI bar3e bar3e nagaroM, zaharoM tathA dUsarI rAjadhAniyoMmeM bhasmaka vyAdhiko zAMta karane yogya bhojanakA usa samaya abhAva rahA ho aura isa liye samaMtabhadrako sudUra dakSiNase sudUra uttara taka hajAroM mIlakI yAtrA karanI par3I ho / usa samaya dakSiNameM hI bahutasI aisI dAnazAlAe~ thI jinameM sAdhuoMko bharapeTa bhojana milatA thA, aura agaNita aise zivAlaya the jinameM isI prakArase zivako bhoga lagAyA jAtA thA aura isa liye jo ghaTanA kAzI (banArasa ) meM ghaTI vaha vahA~ bhI ghaTa sakatI thii| aisI hAlatameM, ina saba saMsthAoMse yatheSTa lAbha na uThAkara, sudUra uttarameM kAzItaka bhojanake liye bhramaNa karanA kucha samajhameM nahIM aataa| kathAmeM bhI yatheSTa bhojanake na milanekA koI viziSTa kAraNa nahIM batalAyA gayA sAmAnyarUpase preraNAse, donoM kathAkozoMmeM dI huI samantabhadrakI kathAkA paraspara milAna kiyA hai aura use prAyaH samAna pAyA hai / Apa likhate hai-"donoMmeM koI vizeSa pharka nahIM hai| nemidattakI kathA prabhAcandrakI gadyakathAkA prAyaH pUrNa padyAnuvAda hai| pAdapUrti Adike liye usameM kahIM kahIM thor3e bahuta zabda-vizeSaNa avyaya Adiavazya bar3hA diye gaye hai| nemidattadvArA likhita kathAke 11 veM zlokameM 'puNDrendra nagare' likhA hai, parantu gadyakathAmeM 'puNDranagare' aura 'vandaka-lokAnAM sthAne' kI jagaha 'vandakAnAM bRhadvihAre' pATha diyA hai| 12 veM padyake 'bauddhaliMgakaM kI jagaha 'vaMdakaliMga' pAyA jAtA hai| zAyada 'vaMdaka' vauddhakA payAyazabda ho| 'kAMcyA namATako'haM' Adi padyoMkA pATha jyoMkA tyoM hai| usameM 'puNDrondre' kI jagaha 'puNdroNTre' 'DhakkaviSaye' kI jagaha 'ThakkaviSaye' aura 'vaidize' kI jagaha 'vaiduSe' isa taraha nAmamAtrakA antara dIkha par3atA hai| aisI hAlatameM, nemidattakI kathAke isa sArAMzako prabhAcaMdrakI kathAkA bhI sArAMza samajhanA cAhiye aura isa para honevAle vivecanAdiko usa para bhI yathAsaMbhava lagA lenA caahiye|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 107 'bhasmakanyAdhivinAzAhArahAnita:' aisA sUcita kiyA gayA hai jo paryApta nahIM hai| dUsare, yaha bAta bhI kucha asaMgatasI mAlUma hotI hai ki aise guru, snigdha, madhura aura zleSmala gariSTha padArthoMkA itane adhika (pUrNa zatakuMbha jitane ) parimANameM nitya sevana karanepara bhI bhasmakAniko zAMta honemeM chaha mahIne laga gaye hoN| jahA~ taka hama samajhate haiM aura hamane kucha anubhavI vaidyoMse bhI isa viSayameM parAmarza kiyA hai, yaha roga bhojanakI itanI acchI anukUla paristhitimeM adhika dinoM taka nahIM Thahara sakatA, aura na rogakI aisI hAlatameM paidalakA itanA lambA saphara hI bana sakatA hai / isa liye, 'rAjAvalikathe' meM jo pA~ca dinakI bAta likhI hai vaha kucha asaMgata pratIta nahIM hotI / tIsare, samaMtabhadrake mukhase unake paricayake jo do kAvya kahalAye gaye haiM ve bilakula hI aprAsaMgika jAna par3ate haiN| prathama to rAjAkI orase usa avasarapara vaise praznakA honA hI kucha beDhaMgA mAlUma detA hai-vaha avasara to rAjAkA unake caraNoMmeM par3a jAne aura kSamA prArthanA karanekA thAdUsare samaMtabhadra, namaskArake liye Agraha kiye jAnepara, apanA itanA paricaya de bhI cuke the ki ve 'zivopAsaka' nahIM haiM balki jinopAsaka' haiM, phira bhI yadi vizeSa paricayake liye vaise praznakA kiyA jAnA ucita hI mAna liyA jAya to usake uttarameM samantabhadrakI orase unake pitRkula aura gurukulakA paricaya diye jAnekI, athavA adhikase adhika unakI bhasmakavyAdhikI utpatti aura usakI zAMtike liye unake usa prakAra bhramaNako kathAko bhI batalA dene kI jarUrata thI; paraMtu ukta donoM padyoMmeM yaha saba kucha bhI nahIM hai na pitRkula athavA gurukulakA koI paricaya hai aura na bhasmakanyAdhikI utpatti AdikA hI unameM koI jikara hai-donoMmeM
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 svAmI samantabhadra / spaSTa rUpase vAdakI ghoSaNA hai, balki dUsare padyameM to, una sthAnoMkA nAma dete hue jahA~ pahale bAdakI bherI bajAI thI, apane isa bhramaNakA uddezya bhI 'vAda' hI batalAyA gayA hai| pAThaka soceM, kyA samaMtabhadrake isa bhramaNakA uddezya 'vAda' thA! kyA eka pratiSThita vyaktidvArA vinIta bhAvase paricayakA prazna pUche jAne para dUsare vyaktikA usake uttarameM lar3ane jhagar3aneke liye tayyAra honA athavA vAdakI ghoSaNA karanA ziSTatA aura sabhyatAkA vyavahAra kahalA sakatA hai ? aura kyA samaMtabhadra jaise mahAn puruSoM ke dvArA aise uttarakI kalpanA kI jA sakatI hai ! kabhI nahIM / pahale padyake caturtha caraNameM yadi vAdakI ghoSaNA na hotI to vaha padya isa avasarapara uttarakA eka aMga banAyA jA sakatA thA; kyoM ki usameM aneka sthAnoMpara samaMtabhadrake aneka veSa dhAraNa karanekI bAtakA ullekha hai * / paraMtu dUsarA padya to yahA~ para korA aprAsaMgika hI hai-vaha padya to 'karahATaka' nagarake rAjAkI sabhAmeM kahA huA padya hai, jaisA ki pahale "guNAdi-paricaya' meM batalAyA jA cukA hai| usameM sApha likhA bhI hai ki maiM aba usa karahATaka (nagara) ko prApta huA hU~ jo bahubhaToMse yukta hai, vidyAkA utkaTasthAna hai aura janAkIrNa hai| aisI hAlatameM pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki banArasake rAjAke praznake uttarameM samaMtabhadrase yaha kahalAnA ki aba maiM isa karahATaka nagarameM * yaha batalAyA gayA hai ki "kAMcImeM maiM nanATaka ( digambara sAdhu ) huA, vahA~ merA zarIra malase malina thA; lAmbuzameM pANDupiNDa rUpakA dhAraka (bhasma ramAe zaivasAdhu ) huA; puNDroDrameM bauddha bhikSuka huA; dazapura nagarameM mRSTabhojI parivrAjaka huA, aura vArANasImeM zivasamAna ujjvala pANDara aMgakA dhArI maiM tapasvI ( zaivasAdhu ) huA hU~; he rAjan maiM jaina nigraMthavAdI hU~, jisa kisIkI zaki mujhase vAda karane kI ho vaha sAmane Akara vAda kre|"
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / AyA hU~ kitanI be sirapairakI bAta hai, kitanI bhArI bhUla hai aura usase kathAmeM kitanI kRtrimatA A jAtI hai| jAna par3atA hai brahma nemidatta ina donoM purAtana padyoMko kisI taraha kathAmeM saMgRhIta kara denA cAhate the aura usa saMgrahakI dhunameM unheM ina padyoMke arthasambaMdhakA kucha bhI khayAla nahIM rhaa| yahI vajaha hai ki ve kathAmeM unako yatheSTa sthAna para dene athavA unheM ThIka taura para saMkalita karanemeM kRtakArya nahIM ho sake / unakA isa prasaMga para, 'sphuTa kAvyadvayaM ceti yogIndraH samuvAca saH' yaha likhakara, ukta padyoMkA uddhRta karanA kathAke gaurava aura usakI akRtrimatAko bahuta kucha kama kara detA hai| ina padyoMmeM vAdakI ghoSaNA honese hI aisA mAlUma detA hai ki brahmanemidattane, rAjAmeM jainadharmakI zraddhA utpanna karAnese pahale, samaMtabhadrakA ekAntavAdiyose vAda karAyA hai; anyathA itane bar3e camatkArake avasara para usakI koI AvazyakatA nahIM thii| kAMcIke bAda samaMtabhadrakA vaha bhramaNa bhI pahale padyako lakSyameM rakhakara hI karAyA gayA mAlUma hotA hai| yadyapi usameM bhI kucha truTiyA~ haiM-vahA~, padyAnusAra kAMcIke bAda, lAMbuzameM samaMtabhadrake 'pANDupiNDa' rUpase ( zarIrameM bhasma ramAe hue) rahanekA koI ullekha hI nahIM hai, aura na dazapurameM rahate hue unake mRSTabhojI honekI pratijJAkA hI koI ullekha hai-paraMtu inheM rahane dIjiye; sabase bar3I bAta yaha hai ki usa padyameM aisA koI bhI ullekha nahIM hai jisase yaha mAlUma hotA ho ki samaMtabhadra usa samaya bhasmaka vyodhise yukta the athavA bhojanakI 1 kucha jaina vidvAnoMne isa padyakA artha dete hue, 'malamalinatanulAmbuze pA"dupiNDaH 'padoMkA kucha bhI artha na dekara usake sthAnameM 'zarIrameM roga honese' aisA eka khaMDavAkya diyA hai jo ThIka nahIM hai / isa padyameM eka sthAnapara 'pANDa
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 svAmI smntbhdr| yatheSTa prAptike liye hI unhoMne ve veSa dhAraNa kiye the| bahuta saMbhava hai ki kAMcImeM 'bhasmaka' vyAdhikI zAMtike bAda samaMtabhadrane kucha arsetaka aura bhI punarjinadIkSA dhAraNa karanA ucita na samajhA ho, balki lage hAthoM zAsanapracArake uddezase, dUsare dharmoke Antarika bhedako acchI tarahase mAlUma karaneke liye usa taraha para bhramaNa karanA jarUrI anubhava kiyA ho aura usI bhramaNakA ukta padyameM ullekha ho, athavA yaha bhI ho sakatA hai ki ukta padyoM samaMtabhadrake nipraithamunijIvanase pahalekI kucha ghaTanAoMkA ullekha ho jinakA itihAsa nahIM milatA aura isa liye jinapara koI vizeSa rAya kAyama nahIM kI jA sktii| padyameM kisI kramika bhramaNakA athavA ghaTanAoMke kramika honekA ullekha bhI nahIM hai; kahA~ kAMcI aura kahA~ uttara baMgAlakA puNDa nagara ! puMDse vArANasI nikaTa, vahA~ na jAkara ujjainake pAsa 'dazapura' jAnA aura phira vApisa vArANasI AnA ye bAteM kramika bhramaNako sUcita nahIM krtii| hamArI rAyameM pahalI bAta hI jyAdA saMbhavanIya mAlUma hotI hai| astu, ina saba bAtoMko dhyAnameM rakhate hue, brahma nemidattakI kathAke usa aMzapara sahasA vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA jo kAMcIse banArasa taka bhojanake liye bhramaNa karane aura banArasameM bhasmaka vyAvikI zAMti Adise sambaMdha rakhatA hai, khAsakara aisI hAlatameM jaba ki 'rAjAvalikathe' sApha taurapara kAMcImeM hI piNDaH ' aura dUsarepara 'pANDurogaH' pada Ae haiM jo donoM eka hI arthake vAcaka haiM aura unase yaha spaSTa hai ki samantabhadrane jo veSa vArANasImeM dhAraNa kiyA hai dhahI lAmbuzameM bhI dhAraNa kiyA thaa| harSakA viSaya hai ki una lekhakoMmeMse pradhAna lekhakane hamAre likhanepara apanI usa bhUlako svIkAra kiyA hai aura use apanI usa samayakI bhUla mAnA hai|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 111 masmaka vyAdhikI zAMti AdikA vidhAna karatI hai aura senagaNakI paTTAbalIse bhI usakA bahuta kucha samarthana hotA hai / jahA~ taka hamane ina donoM kathAoMkI jA~ca kI hai hameM 'rAjAvalikathe' meM dI huI samaMtabhadrakI kathAmeM bahuta kucha svAbhAvikatA mAlUma hotI haimaNuvakahalli grAmameM tapazcaraNa karate hue bhasmaka vyAdhikA utpanna honA, usakI niHpratIkArAvasthAko dekhakara samaMtabhadrakA guruse sallekhanA vratakI prArthanA karanA, gurukA prArthanAko asvIkAra karate hue muniveSa chor3ane aura rogopazAMtike pazcAt pujinadIkSA dhAraNa karanekI preraNA karanA, 'bhImaliMga' nAmaka zivArayakA aura usameM pratidina 12 khaMDuga parimANa taMDulAnake viniyogakA ullekha, zivakoTi rAjAko AzIrvAda dekara usake dharmakRtyoMkA pUchanA, kramazaH bhojanakA adhika adhika bacanA, upasargakA anubhava hote hI usakI nivRttiparyaMta samasta AhAra pAnAdikakA tyAga karake samaMtabhadrakA pahalese hI jinastutimeM lIna honA, caMdraprabhakI stutike bAda zeSa tIrthakaroMkI stuti bhI karate rahanA, mahAvIra bhagavAnkI stutikI samAptipara caraNomeM par3e hue rAjA aura usake choTe bhAI. ko AzIrvAda dekara unheM saddharmakA vistRta svarUpa batalAnA, rAjAke putra 'zrIkaMTha'kA nAmollekha, rAjAke bhAI 'zivAyana'kA bhI rAjAke sAtha dIkSA lenA, aura samaMtabhadrakI orase bhImaliMga nAmaka mahAdevake viSayameM eka zabda bhI avinaya yA apamAnakA na kahA jAnA, ye saba bAteM, jo nemidattakI kathAmeM nahIM haiM, isa kathAkI svAbhAvikatAko bahuta kucha bar3hA detI haiM-pratyuta isake, nemidattakI kathAse kRtrimatAkI bahuta kucha gaMdha AtI hai, jisakA kitanA hI paricaya Upara diyA jA cukA hai| usake sivAya, rAjAkA namaskArake liye Agraha, samantabhadrakA uttara, aura agale dina namaskAra karanekA vAdA,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 svAmI smntbhdr| ityAdi bAteM bhI usakI kucha aisI hI haiM jo jIko nahIM lagatI aura mApattike yogya jAna par3atI haiM / nemidattakI isa kathAparase hI kucha vidvAnoMkA yaha khayAla ho gayA thA ki isameM jinabimbake prakaTa honekI jo bAta kahI gaI hai vaha bhI zAyada kRtrima hI hai aura vaha 'prabhAvakacarita'meM dI huI 'siddhasena divAkara kI kathAse, kucha parivartanake sAtha le lI gaI jAna par3atI hai---usameM bhI stuti par3hate hue, isI taraha para pArzvanAthakA bimba prakaTa honekI bAta likhI hai / paraMtu unakA vaha khayAla galata thA aura usakA nirasana zravaNabelagolake usa malliSeNaprazasti nAmaka zilAlekhase bhale prakAra ho jAtA hai, jisakA 'vaMdyo masmaka' nAmakA prakRta padya Upara uddhRta kiyA jA cukA hai aura jo ukta prabhAvakacaritase 159 varSa pahalekA likhA huA hai-prabhAvaka caritakA nirmANakAla vi0 saM0 1334 hai aura zilAlekha zaka saMvat 1050 (vi0 saM0 1985) kA likhA huA hai| isase spaSTa hai ki caMdraprabha bimbake prakaTa honekI bAta ukta kathA parase nahIM lI gaI balki vaha samaMtabhadrakI kathAse khAsa taurapara sambaMdha rakhatI hai| dUsare eka prakArakI ghaTanAkA do sthAnoMpara honA koI asvAbhAvika bhI nahIM hai / hA~, yaha ho sakatA hai ki namaskArake liye Agraha AdikI bAta ukta kathA parase le lI gaI ho| kyoMki rAjAvalikathe Adise usakA koI samarthana nahIM 1 yadi prabhAcandrabhahArakakA gadya kathAkoza, jisake AdhArapara nemidattane apane kathAkozakI racanA kI hai, 'prabhAvakacarita'se pahalekA banA huA hai to yaha bhI ho sakatA hai ki usaparase hI prabhAvakacaritameM yaha bAta le lI gaI ho| paraMtu sAhityakI ekatAdi kucha vizeSa pramANoM ke vinA donoMhIke sambandhameM yaha koI lAjimI bAta nahIM hai ki ekane isarekI nakala hI kI ho; kyoMki eka prakArake vicAroMkA do graMthakartAoMke hRdayameM udaya honA bhI koI asaMbhava nahIM hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura bhApatkAla / hotA, aura na samantabhadrake sambaMdhameM vaha kucha yuktiyukta hI pratIta hotI hai| inhIM saba kAraNoMse hamArA yaha kahanA hai ki brahma nemidattane 'zivakoTi' ko jo vArANasIkA rAjA likhA hai vaha kucha ThIka pratIta nahIM hotA; usake astitvakI saMbhAvanA adhikatara kAMcIkI ora hI pAI jAtI hai, jo samaMtabhadrake nivAsAdikA pradhAna pradeza rahA hai / astu / zivakoTine samantabhadrakA ziSya honepara kyA kyA kArya kiye aura kauna kaunase graMthoMkI racanA kI, yaha saba eka judA hI viSaya hai jo khAsa zivakoTi AcAryake caritra athavA itihAsase sambaMdha rakhatA hai, aura isa liye hama yahA~para usakI koI vizeSa carcA karanA ucita nahIM smjhte| 'zivakoTi' aura 'zivAyana' ke sivAya samaMtabhadrake aura bhI bahutase ziSya rahe hoMge, isameM saMdeha nahIM hai paraMtu unake nAmAdikakA abhI taka koI patA nahIM calA, aura isa liye abhI hameM ina do pradhAna ziSyoM ke nAmoMpara hI saMtoSa karanA hogaa| samaMtabhadrake zarIrameM 'bhasmaka' vyAdhikI utpatti kisa samaya athavA unakI kisa avasthAmeM huI, yaha jAnanekA, yadyapi, koI yatheSTa sAdhana nahIM hai, phira bhI itanA jarUra kahA jA sakatA hai ki vaha samaya, jaba ki unake guru bhI maujUda the, unakI yuvAvasthAhIkA thaa| unakA bahutasA utkarSa, unake dvArA lokahitakA bahuta kucha sAdhana, syAdvAdatIrthake prabhAvakA vistAra aura jainazAsanakA advitIya pracAra, yaha saba usake bAda hI huA jAna par3atA hai / 'rAjAvalikathe' meM tapake prabhAvase unheM 'cAraNa Rddhi'kI prApti honA, aura unake dvArA, 'ratnakaraMDaka' Adi graMthoMkA racA jAnA bhI punardIkSAke bAda hI likhA hai / sAtha hI, isI avasara para unakA khAsa taurapara ' syAdvAda-vAdI'-syAdvAda
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smNtbhdr| vidyAke AcArya-honA bhI sUcita kiyA hai / isIse eDavarDa rAisa sAhaba bhI likhate haiM It is told of him that in early life he (Samantabhadra ) performed severe penance, and on account of a depressing disease was about to make the vow of Sallekhand, or starvation; but was dissuaded by his guru, who foresaw that he would be a great pillar of the Jain faith. ___ arthAt-samantabhadrakI bAbata yaha kahA gayA hai ki unhoMne apane jIvana (munijIvana ) kI prathamAvasthAmeM ghora tapazcaraNa kiyA thA, aura eka avapIDaka yA apakarSaka rogake kAraNa ve sallekhanAvrata dhAraNa karanehIko the ki unake gurune, yaha dekhakara ki ve jainadharmake eka bahuta bar3e staMbha honevAle haiM, unheM vaisA karanese roka diyA / yahA~ takake isa saba kathanase, hama samajhate haiM. pAThakoMko samantabhadrake viSayakA bahuta kucha paricaya mila jAyagA aura ve isa bAtako samajhane meM acchI tarahase samartha ho sakeMge ki svAmI samantabhadra kisa TAipake vidvAn the, kaisI uttama pariNatiko liye hue the. kitane bar3e yogI athavA mahAtmA the, aura unake dvArA deza, dharma tathA samAjakI kitanI sevA huI hai| sAtha hI, unheM apane kartavyakA bhI jarUra kucha bodha hogA, apanI truTiyA~ mAlUma par3eMgI; ve apanI asaphalatA oMke rahasyako samajheMge, syAdvAdamArgako pahacAnanekI ora lageMge aura svAmI samantabhadrake Adarzako sAmane rakhakara apane jIvana, apane saduddezyoM tathA prayatnoMko saphala banAnekA yatna kareMge / aura isa taraha para svAmIke isa pavitra jIvanacaritrase jarUra kucha lAbha utthaaeNge| * 'AbhAvi tIrthakaran appa samantabhadrasvAmigalu puna kSegoNDa tapassAmadhyadi caturaMgula-cAraNasvamaM paDedu rasnakaraNDakAdijinAgamapurANamaM peli syAhAda-vAdigal mAgi samAdhiy moDedaru // '
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / svAmI samaMtabhadrane apane astitvase kisa samaya isa bhArata 'bhUmiko bhUSita aura pavitra kiyA, yaha eka prazna hai jo abhItaka vidvAnoMdvArA vicAraNIya calA jAtA hai / yahA~ para isI praznakA kucha vizeSa vicAra aura nirdhAra kiyA jAtA hai| mtaantrvicaar| sabase pahale hama, isa viSayameM, dUsare vidvAnoMke matoMkA ullekha karate haiM aura dekhate haiM ki unhoMne apane apane matako puSTa karaneke liye kina kina yuktiyoMkA prayoga kiyA hai 1-misTara levisa rAisa sAhabane, apanI 'iMskripzaMsa aiTa abaNabelagola ' nAmaka pustakakI prastAvanAmeM, yaha anumAna kiyA hai ki samaMtabhadra IsAkI pahalI yA dUsarI zatAbdImeM hue haiN| sAtha hI, yaha sUcita kiyA hai ki jainiyoMke paramparAgata kathana (Jain tradition) ke. anusAra samantabhadrakA astitvasamaya zaka saMvat 60 (I0 san 138)* ke lagabhaga pAyA jAtA hai, aura usake liye usa 'paTTAvalI ' ko dekhanekI preraNA kI hai jo, hastalikhita saMskRta graMthoMke anusaMdhAnaviSayaka, DAkTara bhAMDArakarakI san 1883-84 kI riporTameM, pRSTha 320 para prakAzita huI hai / dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhie ki jainiyoMmeM jo yaha kahAvata pracalita hai ki samaMtabhadra vikramakI dUsarI zatAbdImeM hue haiM use rAisa sAhabane prAyaH ThIka mAnA hai, aura usIkI puSTimeM unhoMne apane anumAnako janma diyA hai| Apake isa anumAnakA AdhAra, zravaNa * 'karNATakazabdAnuzAsana' kI bhUmikAmeM bhI mApane yahI samaya diyA hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 svAmI smntbhdr| belagolake ' maliSeNaprazasti' nAmaka zilAlekha (naM0 5467) meM, samantabhadrakA 'siMhanaMdi' se pahale smaraNa kiyA jAnA hai / ApakI rAyameM yaha pUrva smaraNa isa bAtake liye atyaMta svAbhAvika anumAna hai ki samaMtabhadra siMhanadise adhika athavA alpa samaya pahale hue haiN| ye siMhanaMdi muni gaMgarAjya (gaMgavAr3i) kI sthApanAmeM vizeSarUpase kAraNIbhUta athavA sahAyaka the, gaMgavaMzake prathama rAjA koguNivarmAke guru the, aura isa liye koMgudezarAjAkal (tAmila kAnikala ) Adise koMguNivarmAkA jo samaya IsAkI dUsarI zatAbdIkA antima bhAga ( A. D. 188 ) pAyA jAtA hai vahI siMhanaMdikA astitva-samaya hai| siMhanaMdise pahale smaraNa kiye jAneke kAraNa samaM- : tabhadra siMhanaMdise pahale hae haiM, aura isI liye unakA astitvakAla IsAkI pahalI yA dUsarI zatAbdi anumAna kiyA gayA hai| yahI saba rAisa sAhabake anumAnakA sArAMza hai / * 1 rAisa sAhabako vAdameM koMguNivarmAkA eka zilAlekha milA hai, jo zaka saMvat 25 ( A. D. 103) kA likhA huA hai aura jise unhoMne, san 1894 meM, naMjanagUDa tAlluke (maisUra) ke zilAlekhoMmeM naM. 110 para prakA. zita karAyA hai ( E.C. III) / usase koMguNivarmAkA spaSTa samaya IsAkI dUsaro zatAbdIkA prAraMbhika athavA pUrvabhAga pAyA jAtA hai, aura isa liye san 1889 meM zravaNabelgolake zilAlekhoMkI uka pustakako prakAzita karAte hue jo dUsare AdhAroMpara Apane yaha dUsarI zatAbdikA antima bhAga samaya mAnA thA use ThIka na samajhanA caahiye| ** isa sambadhameM rAisa sAhabake kucha vAkya isa prakAra haiM Supposing him ( samantabhadra ) to have preceded at a greater or less distance the guru (siMhanandi) next mentioned, and that is the most natural inference, he
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ smy-nirnny| hamArI rAyameM, rAisa sAhabakA yaha anumAna nirApada athavA yuktiyukta pratIta nahIM hotA / ho sakatA hai ki samantabhadra siMhanandise pahale hI hue hoM, aura IsAkI pahalI zatAbdike vidvAn hoM, paraMtu jisa AdhAra para rAisa sAhabane isa anumAnakI sRSTi kI hai vaha sudRDha nahIM hai; usake liye sabase pahale, yaha siddha honekI bar3I jarUrata hai ki ukta zilAlekhameM jitane bhI guruoMkA ullekha hai vaha saba kAlakramako liye hue hai, athavA usameM siMhanandikA samaMtabhadrake bAda yA unake vaMzameM honA likhA hai| paraMtu aisA siddha nahIM hotA-na to zilAlekha hI usa prakRtikA jAna par3atA hai aura na usameM 'tataH' yA 'tadanvaye' Adi zabdoMke dvArA siMhanandikA bAdameM honA sUcita kiyA hai usameM kitane hI guruokA smaraNa kramarahita Age pIche bhI pAyA jAtA hai / udAharaNake liye 'patrikesarI' vidyAnaMdako lIjiye, jinhoMne akalaMkadevakI ' aSTazatI' ko apanI 'aSTasahasrI' dvArA puSTa kiyA hai aura jo vikramakI prAya: 9 vIM zatAbdike vidvAn haiM / isakA smaraNa akalaMkadevase pahale hI nahIM, balki 'zrIvaddhadeva' se bhI pahale kiyA gayA hai| zrIvarddhadevakI stuti 'daMDI' nAmaka kavine bhI kI hai, jo IsAkI chaThI zatAbdIkA vidvAn hai aura usakI might, in connection with the remarks made below, be placed in the 1st or 2nd century A. D................ There is accordingly no reason why Sinha nandi should not be placed at the end of the 2nd century A. D. 1 pAtrakesarI aura vidyAnaMda donoM eka hI vyakti ye isake liye dekho 'samya. kyaprakAza' graMtha, tathA vAdicandrasUrikA 'jhAnasUryodaya' nATaka athavA 'jainahitaiSI bhAga 9, aMka 9, pR. 439-440 / samyatvaprakAzake ninna vAkyase hI donoMkA eka vyaki honA pAyA jAtA hai-"tathA sokavArtike vidyAnanyaparanAmapAnakesarisvAminA padukaM taba lispate-"
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| stuAtekA vaha padya ukta zilAlekhameM diyA huA hai| isase spaSTa hai ki zrIvarddhadeva bahuta purAne AcArya hue haiM aura ve pAtrakesarIse kaI sau varSa pahale ho gaye haiN| phira bhI pAtrakesarIkA smaraNa unase bhI pahale kiyA jAnA isa bAtako spaSTa sUcita karatA hai ki ukta zilAlekhameM kAlakramase guruoMke smaraNakA koI niyama nahIM rakhA gayA hai, aura isaliye zilAlekhameM samantabhadrakA nAma siMhanandise pahale liye jAneke kAraNa yaha nahIM kahA jA sakatA ki samaMtabhadra siMhanandise pahale hI hue haiN| rahI 'paTTAvalI kI bAta so yadyapi vaha hamAre sAmane nahIM hai phira bhI itanA jakhara kaha sakate hai ki Ama taurapara paTTAvaliyA~ prAyaH pracalita pravAdoM athavA daMtakathAoM Adike AdhArapara pIchese likhI gaI haiM, unameM pramANavAkyoM tathA yuktiyoMkA abhAva hai, aura isaliye kevala unhIMke AdhAra para aise jaTila praznoMkA nirNaya nahIM kiyA jA sakatA -ye adhika prAcIna guruoMke krama aura samayake viSayameM prAyaH aparyApta haiN| 2-'karNATaka-kavi-carite ' nAmaka kanar3I graMthake racayitA (mesarsa Ara0 eNDa esa0 jI0 narasiMhAcArya ) kA anumAna hai ki samatabhadra zaka saMvata 60 ( I0 san 138 ) ke lagabhaga ho gaye haiM, aisA paMDita nAthUrAmajIne, apanI 'karNATaka-jaina-kavi' nAmaka pustakameM sUcita kiyA hai, jo prAyaH ukta kanar3I graMthake AdhArapara likhI gaI hai| paraMtu kisa AdhArapara unakA aisA anumAna hai, isakA koI ullekha nahIM kiyA / jAna par3atA hai ukta paTTAvalIke AdhArapara athavA levisa rAisake kathanAnusAra hI unhoMne samaMtabhadrakA vaha samaya likha diyA hai, usake liye svayaM koI vizeSa anusaMdhAna nahIM kiyA / yahI vajaha hai jo bAdako misTara eDavarDa pI0 rAisa sAhabane, apane kanar3IsAhityake itihAsa ( History of Kanarese literature) meM,
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / jise unhoMne ukta levisa rAisa sAhabake graMthoM aura 'karNATakakavicarite' ke AdhArapara likhA hai, samaMtabhadrake astitvakAlaviSayameM sirpha itanA hI sUcita kiyA hai ki jainiyoMkI rivAyata (lokakathA) ke anusAra ve dUsarI zatAbdIke vidvAnoMmeMse haiM * / 3-zrIyuta ema0 esa0 rAmasvAmI AyyaMgara, ema0 e0 ne, apanI 'sTaDIja ina sAutha inDiyana jainijma' nAmakI pustakameM, likhA hai ki " samantabhadra una prakhyAta digambara (jaina ) lekhakoMkI zreNImeM sabase prathama the jinhoMne prAcIna rASTrakUTa rAjAoMke samayameM mahAn prAdhAnya prApta kiyA hai / " isase spaSTa hai ki Apane samantabhadrako prAcIna rASTra. kUToMke samakAlIna aura unake rAjyameM vizeSarUpase labdhakhyAni mAnA hai / parantu prAcIna rASTrakUTa rAjAoM se kaunase rAjAke samayameM samaMtabhadra hue haiM, yaha kucha nahIM likhA aura na yahI sUcita kiyA ki ApakA yaha saba kathana kisa AdhArapara avalambita hai, jisase usapara vizeSa vicArako avasara miltaa| Apane prAcIna rASTrakUTa rAjA. oke nAma bhI nahIM diye aura na yahI prakaTa kiyA ki unakA kAla kabase kabataka rahA hai| rASTrakUToMke jisa kAlakA Apane ullekha kiyA hai aura jisake sAthameM 'prAcIna' ( alI ) vizeSaNakA bhI koI prayoga nahIM kiyA gayA vaha IsavI san 750 se prAraMbha hokara 973 para samApta * Sainanta-bhadra is by Jain tradition placed in the second century. 9 This Samantabhadra was the first of a series of celebrated Digambara writers who acquired considerable predominance, in the early Rashtrakut period.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 svAmI smntbhdr| hotA hai / yaha kAla, itihAsameM, rASTakUTa rAjA 'dantidurga' se prAraMbha hotA hai aura yahIMse rASTrakUToMke vizeSa udayakA ullekha milatA hai| isase pahale indra (dvitIya), karka (prathama), aura govinda (prathama ) nAmake tIna rAjA aura bhI ho gaye haiM, jinake rAjyakAlAdikakA koI vizeSa patA nahIM calatA / mAlUma hotA hai unakA rAjya eka hI kramase nahIM rahA aura na ve koI vizeSa prabhAvazAlI rAjA hI hue haiM / DAkTara Ara0 jI0 bhANDArakarane, apanI 'arlI hisTarI oNpha Dekkana' meM, usa vakta taka mile hue dAnapatroMke AdhAra para ukta govinda (prathama) ko isa vaMzakA sabase prAcIna rAjA batalAyA hai * / sAtha hI, yaha prakaTa kiyA hai ki 'Aihole' ke ravikIrtivAle zilAlekha (zaka saM0 556) meM jisa govinda rAjAke viSayameM yaha ullekha hai ki usane cAlukyanRpa pulakezI (dvitIya) para AkramaNa kiyA thA vaha prAyaH yahI govinda prathama jAna par3atA hai / aisI hAlatameM-jaba ki isa vaMzake prAcIna itihAsakA koI ThIka patA nahIM hai-yaha kahanA ki samaMtabhadrane prAcIna rASTrakUToMke rAjyakAlameM prAdhAnya prApta kiyA thA athavA ve usa samaya labdhapratiSTa hue the, yuktiyukta pratIta nahIM hotaa| yadi AyyaMgara mahAzayake isa kathanakA abhiprAya yaha mAna liyA jAya ki samaMtabhadra dantidurgarAjAke rAjya-kAlameM hue haiM athavA yaha svIkAra kiyA jAya ki ve govinda prathamake samakAlIna the aura isaliye unakA astitvasamaya, bhAMDArakara mahodayakI sUcanAnusAra, vahI zaka saMvat 1 dvitIya saMskaraNa, pRSTha 62, 'gavarnameMTa seMTrala presa,' bambaIdvArA san 1895 sana 1895 kA chapA huaa| * The earliest prince of the dynasty mentioned in the grants hitherto discovered is Govinda I.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 556 (I0 san 634) hai jo ravikIrtike ukta zilAlekhakA samaya hai, to yaha bAta Apake usa kathanake viruddha par3atI hai jisameM Apane, pustakake pRSTha 30-31 para, yaha sUcita karate hue ki samaMtabhadrake bAda bahutase jaina muniyoMne anyadharmAvalambiyoMko svadharmAnuyAyI banAneke kArya (the work of proselytism) ko apane hAthameM liyA hai, una muniyona, pradhAna udAharaNake taura para, sabase pahale gaMgavAr3i (gaMgarAjya) ke saMsthApaka siMhanaMdi' munikA aura usake bAda 'pUjyapAda,' 'akalaMkadeva ke nAmoMkA ullekha kiyA hai| kyoMki siMhanadimunikA astitvasamaya jaisA ki pahale jAhira kiyA jA cukA hai, koguNivarmAke sAtha sAtha IsAkI dUsarI zatAbdIkA prAraMbhika athavA pUrva bhAga mAnA jAtA hai aura pUjyapAda bhI govinda prathamake ukta samayase prAyaH eka zatAbdI pahale hue haiN| isaliye yA to yahI kahanA cAhiye ki samaMtabhadra siMhanadise pahale ( IsAkI pahalI yA dUsarI zatAbdImeM ) hue haiM aura yA yahI pratipAdana karanA cAhiye ki ve prAcIna rASTrakUToMke samakAlIna ( IsAkI prAya: sAtavIM zatAbdIke pUrvArdha athavA AThavIM zatAbdIke uttarArdhavartI) the| donoM bAteM ekatra nahIM bana sakatIM / jahA~ taka hama samajhate haiM AyyaMgara mahAzayane bhI levisa rAisa sAhabake anusAra, samaMtabhadrakA astitvasamaya siMhanaMdise pahala hI mAnA hai aura prAcIna rASTrakUToMke samakAlInavAlA unakA ullekha kisI galatI athavA bhUla para avalambita hai| yahI vajaha hai jo unhoMne vahA~ para zaka saMvata 60 vAle jainiyoMke sAmpradAyika kathanako bhI binA kisI prativAdake sthAna diyA hai| yadi aisA nahIM hai, balki * dekho pichalA yaha 'phuTa noTa' jisameM koMguNivarmAkA samaya zaka saM0 25 diyA hai|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 svAmI samantabhadra / svAmA samAna siMhanaMdi aura pUjyapAdase pahale samaMtabhadrako sthApita karanevAlI bAta hI unakI galata hai, aura unhoMne vAstavameM samaMtabhadrako IsavI san 750 yA usake vAdakA vidvAn mAnA hai to hameM isa kahanemeM jarA bhI saMkoca nahIM ho sakatA ki ApakI yaha mAnyatA bilakula hI nirAdhAra hai, jisakA kahIMse bhI koI samarthana nahIM ho sktaa| ____4-madhyakAlIna bhAratIya nyAyake itihAsa ( hisTarI oNpha di miDiyAvala skUla oNpha iMDiyana laoNjika') meM, DAkTara satIzacaMdra vidyAbhUSaNa, ema0 e0 ne apanA yaha anumAna prakaTa kiyA hai ki samaMtabhadra IsavI san 600 ke karIba hue hai * / paraMtu Apake isa anumAnakA kyA AdhAra hai athavA kina yuktiyoMke bala para Apa aisA anumAna karaneke liye bAdhya hue haiM, yaha kucha bhI sUcita nahIM kiyA / hA~, isase pahale, itanA jarUra sUcita kiyA hai ki samaMtabhadrakA ullekha hindU-tattvavettA 'kumArila ' ne bhI kiyA hai aura usake liye DAkTara bhAMDArakarakI saMskRtagraMthaviSayaka usa riporTake pRSTha 118 ko dekhanekI preraNA kI hai jisakA ullekha hama naM0 1 meM kara cuke haiN| sAtha hI yaha prakaTa kiyA hai ki 'kumArila' bauddha tArkika vidvAn dharmakIrtikA samakAlIna thA aura usakA jIvanakAla Amataura para IsAkI 7 vIM zatAbdI mAnA gayA hai / zAyada itane parase hI-kumArilake graMthameM samaMtabhadrakA ullekha mila jAnese hI-Apane samaMtabhadrako kumArilase kucha hI pahalekA vidvAn mAna liyA hai / yadi aisA hai to * Samantabhadra is supposed to have flourished about 600 A. D. 1 sUcita karanekI khAsa jarUrata thI; kyoMki dUsare vidvAn sabhaMtabhadrakA astitva samaya IsAkI pahalI yA dUsarI zatAbdI mAna rahe the|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 123 ApakA yaha mAna lenA jarA bhI yuktisaMgata pratIta nahIM hotA / samaMta - bhadra kumAra se adhika samaya pahale na hokara alpasamaya pahale hI hue haiM, isa bAtakI ukta ullekha mAtrameM kyA gAraMTI hai ? isa bAtako siddha karaneke liye to vizeSa pramANoMkI AvazyakatA thI, jinakA ukta pustakarme abhAva pAyA jAtA hai / dharmakIrti prakaraNameM, vidyAbhUSaNajIne dharmakIrtikA spaSTa samaya ( saMbhavataH dharmakIrtike AcArya pada para pratiSThita rahanekA samaya ) I0 san 635 se 650 ke lagabhaga batalAyA hai aura isa samayakI puSTimeM tIna bAtoMkA ullekha kiyA hai- eka to yaha ki dharmakIrtikA guru dharmapAla I0 san 635 meM jIvita thA, isI sanM taka usake asti kA patA calatA hai, isase dharmakIrti bhI usa samaya ke karIba maujUda honA cAhiye; dUsare yaha ki dharmakIrti tibbata ke rAjA ' sroNU-san gampo' kA samakAlIna thA, jisakA astitva samaya I0 san 627 se 698 taka pAyA jAtA hai, aura isa samayake sAtha dharmakIrtikA samaya anukUla par3atA hai; tIsare yaha ki 'i-siMg ' nAmaka cInI yAtrIne I0 san 671 se 695 ke madhyavartI samaya meM bhAratakI yAtrA kI hai; vaha ( apane yAtrA - vRttAntameM) bar3I khUbI ke sAtha isa bAtako prakaTa karatA hai ki kisa taraha para 'dimAga' ke bAda "dharmakIrtine tarkazAstra meM aura adhika unnati kI haiM / " isake sivAya dharmakIrtikI bauddha dIkSA ke bAda, vidyAbhUpaNajIne yaha bhI prakaTa kiyA hai ki dharmakIrtine tIrthadarzana ( Tirtha 1 isI san 635 meM; cInI yAtrI hvenasa~ga jaba nAlaMdA vizvavidyAlabameM pahu~cA to vahA~ ukta dharmapAlakI jagaha, pradhAna padapara, unakA eka ziSya zammada pratiSThita ho cukA thA; aisA vidyAbhUSaNajIkI uca pustakase pAyA jAtA hai|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. svAmI smntbhdr| System) ke guptatattvakA paricaya prApta karanekI icchAse eka gulAmake veSameM dakSiNakI yAtrA kI, vahA~ yaha mAlUma karake ki kumArila brAhmaNa isa viSayakA advitIya vidvAn hai, apane Apako usakI sevAmeM rakkhA aura apanI sevAse use prasanna karake usase ukta darzanake gupta siddhAntoko mAlUma kiyA / isa saba kathanase yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki dharmakIrti 635se pahale hI kumArilakI sevAmeM pahu~ca gaye the, aura usa samaya kumArila vRddha nahIM to prAyaH40 varSakI avasthAke avazya hoNge| aisI hAlatameM kumArilakA samaya pIchekI ora I0 san 600ke karIba pahu~ca jAtA hai, aura yahI samaya, Upara, samantabhadrakA batalAyA gayA hai| dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhiye ki vidyAbhUSaNajIne,vAstavameM, samaMtabhadra aura kumArilako prAyaH samakAlIna ThaharAyA hai| paraMtu kumArilane, apane " zlokavArtika' meM, aklaMkadevake 'aSTazatI' graMtha para, usake 'AjJApradhAnA hi....' ityAdi vAkyoMko lekara, kucha kaTAkSa kiye haiM, aisA prophesara ke0 bI0 pAThaka 'digambarajainasAhityameM kumArilakA sthAna' nAmaka apane nibaMdhameM, sUcita karate haiM aura sAtha hI yaha prakaTa karate haiM ki kumArila akalaMkase kucha vAda taka jIvita rahA hai, isIse jo AkSepa aSTazatIke vAkyoMpara kumArilane kiye unake nirAkaraNakA avasara svayaM akalaMkako nahIM mila sakA, vaha kAma bAdameM akalaMkake ziSyoM (vidyAnaMda aura prabhAcaMdra ) ko karanA pdd'aa| ukta 'aSTazatI' graMtha samaMtabhadrake 'devAgama' stotrakA bhASya hai, yaha pahale jAhira kiyA jA cukA hai| isase pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki samaMtabhadrake eka graMthake Upara kaI zatAbdI pIcheke bane hue bhASya para, bhASyakArakI 1'aSTazatI' bhASya kaI zatAbdI pIchekA banA huA hai, yaha bAta Age basakara svayaM mAlama ho jaaygii|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / prAyaH vRddhAvasthAmeM, jaba kumArila kaTAkSa karatA hai taba vaha samaMtabhadrase kitane pIchekA vidvAn hai aura use samaMtabhadrake prAyaH samakAlIna ThaharAnA kahA~ taka yuktisaMgata ho sakatA hai| jAna par3atA hai vidyAbhUSaNajIko kumArilake ukta 'lokavArtika' ko dekhanekA avasara hI nahIM milaa| yahI vajaha hai jo ve akalaMkadevako kumArilase bhI pIchekA-IsavI san 750 ke karIbakA-vidvAn likha gaye haiM ! yadi unhoMne ukta graMtha dekhA hotA to ve akalaMkadevakA samaya 750 kI jagaha 640 ke karIba likhate, aura taba ApakA vaha kathana 'akalaMkacarita' ke nimna padyake prAyaH anukUla jAna par3atA, jisameM likhA hai ki 'vikrama saMvat 700 (I0 san 643 ) meM akalaMka yatikA bauddhoMke sAtha. mahAn vAda huA hai vikramArka-zakAbdIya-zatasapta-pramAjuSi / kAle'kalaMka-yatino bauddhAdo mahAnabhUt // aura bhI kitane hI jaina vidvAnoMke viSayameM vidyAbhUSaNajIke samayanirUpaNakA prAyaH aisA hI hAla hai-vaha kisI vizeSa anusaMdhAnako 1 kucha vidvAnoMne akalaMkadevake 'rAjansAhasatuga' ityAdi padyameM Ae hue 'sAhasatuMga' rAjAkA rASTrakUTa rAjA kRSNarAja prathama (zubhatuMga) ke sAtha samIkaraNa karake, akalaMkadevako usake samakAlIna-IsAkI AThavIM zatAbdIke prAyaH uttarArdhakA-vidvAn mAnA hai; paraMtu kumArila yadi DA. satIzacaMdrake kathanAnusAra dharmakIrtikA samakAlIna thA to akalaMkadevake astitvakA samaya yaha vi. saM. 7..hI ThIka jAna pAtA hai, aura taba yaha kahanA hogA ki 'sAhasatuMga' kA kRSNarAjake sAtha jo samIkaraNa kiyA gayA hai vaha ThIka nahIM hai / levisa rAisane aisA samIkaraNa na karake apaneko sAhasatuMgake pahacAnane meM asamartha batalAyA hai| 2 yaha padya, 'inskripzansa aiTa zravaNabelagola' (epigrephiyA karNATikA jilda dUsarI ) ke dvitIyasaMskaraNa, (san 1923) kI prastAvanAmeM, mi. Ara. narasiMhAcAryake dvArA uka Azayake sAtha udata kiyA gayA hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 svAmI smNtbhdr| liye hue mAlUma nahIM hotA-jisakA eka udAharaNa nyAyadIpikAke kartA 'dharmabhUSaNa' kA samaya hai / Apane dharmabhUSaNakA samaya I0 san 1600 ke karIba diyA hai paraMtu unakI nyAyadIpikA zaka saMvat 1307 meM likhI gaI hai, aisA pro0 ke0 bI0 pAThakane, 'sAutha iMDiyana iMskripzansa jilda 1lI, pRSTha 156' ke AdhAra para apane ukta nibaMdhameM sUcita kiyA hai / aisI hAlatameM Apako dharmabhUSaNakA samaya I0 san 1385, yA 1400 ke karIba' denA cAhiye thA; paraMtu aisA na karake Apane dharmabhUSaNako unake asalI samayase ekadama 200 varSa pIchekA vidvAn karAra diyA hai aura yaha likha diyA hai ki karIba 300 varSa (532 ke sthAnameM ) hue jaba unhoMne nyAyadIpikA likhI thI ! isase spaSTa hai ki vidyAbhUSaNajIne jaina vidvAnoMkA ThIka samaya mAlUma karaneke liye koI vizeSa prayAsa nahIM kiyA aura isa liye isa viSayameM unakA vaha kathana, jo vizeSa yuktiyoMko sAthameM liye hue nahIM hai, kucha adhika vizvAsake yogya mAlUma nahIM hotA--kitane hI sthAnoM para to vaha bahuta hI bhramotpAdaka jAna par3atA hai| samaMtabhadrakA astitva-viSayaka kathana ApakA kitanA bhramapUrNa hai isa bAtakA aura bhI acchA anubhava pAThakoMko Age cala kara ho jaaygaa| siddhasena aura nyAyAvatAra / 5-kucha vidvAnoMkA khayAla hai ki svAmI samaMtabhadra siddhasena divAkarase pahale hue haiM / siddhasena yadi vikramAditya rAjAkI sabhAke navaratnoMmeMse the aura isa liye vikramakI prathama zatAbdIka vidvAn samajhe jAte haiM to samaMtabhadra usase bhI pahaleke-IsAkI pahalI zatAbdIse bhI pahaleke-vidvAn hone cAhiyeM; kyoM ki samantabhadrake 'ratnakaraNDaka' kA nimna paya siddhasenake 'nyAyAvatAra' meM uddhRta pAyA jAtA hai--
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 samaya-nirNaya / AptopanamanullaMghyamadRSTeSTavirodhakam / tatvopadezakRtsarvi zAstraM kApathapaTTanam // 9 // isameM saMdeha nahIM ki yaha padya samaMtabhadrake 'ratnakaraMDaka' nAmaka sapAsakAdhyayana (zrAvakAcAra) kA padya hai, usameM yathAsthAna-yathAkrama-mUlarUpase pAyA jAtA hai aura usakA eka bahuta hI Avazyaka aMga hai| yadi isa padyako ukta graMthase nikAla diyA jAya to usake kathanakA silasilA hI bigar3a jAya / kyoM ki graMthameM, jina Apta, Agama tapobhatke aSTa aMgasahita aura trimUDhatAdirahita zraddhAnako samyagdarzana batalAyA gayA hai unakA kramazaH svarUpa nirdeza karate hue isa padyase pahale AptakA aura isake bAda tapobhRtakA svarUpa diyA hai; yaha padya yahA~ donoMke madhyameM apane sthAnapara sthita hai, aura apane viSayakA eka hI padya hai| pratyuta isake, nyAyAvatArameM isa padyakI sthiti bahuta hI saMdigdha jAna par3atI hai| yaha usakA koI Avazyaka aMga mAlUma nahIM hotA, aura na isako nikAla denese vahA~ graMthake silasilemeM athavA usake pratipAdya viSayameM hI koI bAdhA AtI hai / graMthameM parokSa pramANake 'anumAna' aura 'zAbda' aise do bhedoMkA kathana karate hue, svArthAnumAnakA pratipAdana aura samarthana karaneke bAda, isa padyase ThIka pahale ' zAbda' pramANake lakSaNakA yaha padya diyA huA hai dRSTeSTAvyAhatAdvAkyAt paramArthAbhidhAyinaH / tattvagrAhitayotpatraM mAnaM zAbdaM prakIrtitam // 8 // 1 yaha padya donoM hI graMthoMmeM naMbara 9 para diyA huA hai, aura aisA honA bhAkasmika ghaTanAkA pariNAma hai| 2 TIkAmeM isa padyase pahale yaha prastAvanA vAkye diyA huA hai
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 svAmI smNtbhdr| isa padyakI upasthitimeM isake bAdakA uparyukta padya, jisameM zAstra (Agama) kA lakSaNa diyA huA hai, kaI kAraNoMse vyartha par3atA hai / prathama to, usameM zAstrakA lakSaNa AgamapramANarUpase nahIM diyAyaha nahIM batalAyA ki aise zAstrase utpanna huA jJAna Agama pramANa athavA zAbdapramANa kahalAtA hai balki sAmAnyatayA Agama padArthaka rUpameM nirdiSTa huA hai, jise 'ratnakaraNDaka' meM samyagdarzanakA viSaya batalAyA gayA hai / dUsare, zAbdapramANase zAstrapramANa koI bhinavastu bhI nahIM hai, jisakI zAbda pramANake bAda pRthak rUpase ullekha karanekI jarUrata hotI, balki usImeM aMtarbhUta hai / TIkAkArane bhI, zAbdake 'laukika' aura 'zAstraja' aise do bhedoMkI kalpanA karake, yaha sUcita kiyA hai ki ina donoMkA hI lakSaNa isa AThaveM padyameM AgayA hai;* isase 9 veM padyameM zAbdake 'zAstraja' bhedakA ullekha nahIM, yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai / tIsare, graMtha bharameM isase pahale, 'zAstra' yA 'Agama' zabdakA kahIM prayoga nahIM huA jisake svarUpakA pratipAdaka hI yaha 9 vA~ padya samajha liyA jAtA, aura na 'zAstraja' nAmake bhedakA hI mUla graMthameM koI nirdeza hai jisake eka avayava (zAstra) kA lakSaNa pratipAdaka yaha padya ho sakatA; cauthe yadi yaha kahA jAya "tadevaM svArthAnumAnalakSaNaM pratipAca tadvatA bhrAntatAvipratipattiM ca nirA. kRspa madhunA pratipAditapadAryAnumAnalakSaNa evArupavaktavyatvAt tAvacchAgdala. kssnnmaah"| 1 svaparAbhAsI nirvAdha jJAnako hI 'nyAyAvatAra' ke prathama padyameM pramANakA lakSaNa batalAyA hai, isa liye pramANake pratyeka bhedameM usakI vyApti honI caahiye| * 'zAbdaM ca dvidhA bhavati-zaukika zAma ceti| tatredaM yorapi sAdhAraNa pratipAditam /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 129 ki 8 veM padyameM 'zAbda' pramANako jisa vAkyase utpanna huA batalAyA gayA hai usIkA 'zAstra' nAmase agale padyameM svarUpa diyA gayA hai to yaha bAta bhI nahIM banatI; kyoM ki 8 veM padyameM hI 'dRSTeSTAvyAhata' Adi vizeSaNoMke dvArA vAkyakA svarUpa de diyA gayA hai aura vaha svarUpa agale padyameM diye hue zAstrake svarUpase prAyaH milatA julatA hai-usake ' dRSTeSTAvyAhata' kA ' adRSTeSTavirodhaka' ke sAtha sAmya hai aura usameM 'anulaMdhya ' tathA 'AptopajJa' vizeSaNoMkA bhI samAveza ho sakatA hai, 'paramArthAbhidhAyi' vizeSaNa ' kApathaghaTTana' aura 'sArva' vizeSaNoMke bhAvakA dyotaka hai, aura zAbdapramANako 'tattvagrAhitayotpanna pratipAdana karanese yaha spaSTa dhvanita hai ki vaha vAkya 'tattvopadezakRt ' mAnA gayA hai-isa taraha para donoM padyoMmeM paraspara bahuta kucha sAmya pAyA jAtA hai / aisI hAlatameM graMthakArake liye eka hI bAtakI vyartha punarukti karanekI koI vajaha nahIM ho sakatI, khAsakara aise graMthameM jo sUtrarUpase U~ce tule zabdoMmeM likhA jAtA ho| pA~caveM, graMthakArane svayaM agale pachameM vAkyako upacArase 'parArthAnumAna' batalAyA hai; yathA-- svanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanaM budhaiH / parArtha mAnamAkhyAtaM vAkyaM tadupacArataH // 10 // ina saba bAtoM athavA kAraNoMke samuccayase yaha spaSTa hai ki 'nyAyAvatAra' meM 'AptopajJa' nAmaka padyakI sthiti bahuta hI saMdigdha hai, vaha mUla graMthakArakA padya mAlUma nahIM hotA, use mUla graMthakAraviracita graMthakA Avazyaka aMga mAnanese pUrvottara padyoMke madhyameM usakI sthiti vyartha par3a jAtI hai, graMthakI pratipAdanazailI bhI use svIkAra nahIM karatI,
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 svAmI smNtbhdr| aura isa liye vaha avazya hI eka uddhRta padya jAna par3atA hai| TIkAkArane use denese pahale, zabdake 'laukika' aura 'zAstraja' aise do bhedoMkI kalpanA karake, prastAvanArUpase jo yaha likhA hai ki jisa prakArake zAstrase utpanna huA zAstraja pramANa pramANatAko prApta hotA hai use aba graMthakAra dikhalAte haiM '* vaha graMthake anya padyoMke sAtha isa padyakA sAmaMjasya sthApita karaneke liye TIkAkArakA prayatna mAtra hai| anyathA, mUla graMthakArakI na to vaisI bhedakalpanA hI mAlUma hotI hai, na usa prakArakI kalpanAke AdhArapara graMthameM kathanakI koI paddhati hI pAI jAtI hai aura na 8 veM padyameM vAkyakA svarUpa jatalA dene para, unheM zAstrakA alaga svarUpa denekI koI jarUrata hI thI / ve yadi aisA karate to anya graMthoMkI taraha apane graMthameM usa AptakA lakSaNa bhI avazya dete jisase zAstra athavA vAkya vizeSakI utpatti hotI hai aura jisake bheda tathA pramANatApara usa zAstra yA vAkyakA bheda athavA prAmANya prAyaH avalambita rahatA hai; paraMtu graMthabharameM AptakA lakSaNa to kyA, usake sAmAnyasvarUpakA pratipAdaka maMgalAcaraNa taka bhI nahIM hai| isase spaSTa hai ki graMthakArane isa prakArakI kalpanAoM aura vizeSa kathanoMse 'laukika ' ke sAtha zAstraja nAmakA bheda kucha acchA tathA saMgata bhI mAlUma nahIM hotA, vaha 'lokottara' honA cAhie thaa| 'pramANanayatattvAlokAlaM. kAra' nAmaka zvetAmbara pranthameM jisa Aptake vacanako Agama batalAyA gayA hai usake laukika aura lokottara aise do bheda kiye haiM ( sa ca dvedhA laukiko lokottarazca ) aura isa liye AptavAkya tathA AptavAkyase utpanna honevAle zAnda pramANa yA Agama pramANake bhI ve hI do bheda laukika aura lokottara hone cAhiye the| yahA~ zAstraja aisA nAmabheda kevala agale pathakI graMthake sAtha saMgati biThalAneke liye hI TIkAkAradvArA kalpita huA jAna par3atA hai| * 'yAdRzaH zAstrAttajjAtaM pramANatAmanubhavati tadarzayati / '
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / apane graMthako prAyaH alaga rakkhA hai, unhoMne sAmAnyarUpase pramANanayakI usa prasiddha vyavasthAkA hI isa graMthameM kIrtana kiyA hai jise saba loga vyavahArameM lAte haiM x, aura isa liye bhI yaha padya graMthameM uddhRta hI jAna par3atA hai| yadi sacamuca hI graMthakArane, graMthake AThaveM padyameM diye hue vAkyake svarUpakA samarthana karaneke liye isa padyako ' uktaM ca ' rUpase uddhRta kiyA ho to isa kahanemeM koI saMkoca nahIM ho sakatA ki siddhasena avazya hI samaMtabhadrake bAda hue haiM / paraMtu, jahA~ taka hama samajhate haiM, siddhasena divAkara jisa TAipake vidvAna the aura jisa DhaMga ( paddhati ) se unhoMne apane graMthako prAraMbha aura samApta kiyA hai usa parase siddhasena dvArA isa padyake uddhRta kiye jAnekI bahuta hI kama saMbhAvanA pAI jAtI hai-isa bAtakA khayAla bhI nahIM hotA ki siddhasena jaise vidvAnane apane aise choTese sUtragraMthameM, eka dUsare vidvAnake vAkyako 'uktaM ca' rUpase uddhRta karanA ucita samajhA ho| hamArI rAyameM yaha padya yA to graMthakI kisI dUsarI purAnI TIkAmeM, 'vAkya' kI vyAkhyA karate hue, uddhRta kiyA gayA hai aura yA kisI vidvAnane 8 veM athavA 10 veM padyameM Ae hue 'vAkya' zabdapara TippaNI dete hue vahA~ uddhRta kiyA hai, aura usI TIkA yA TippaNavAlI pratiparase mUla graMthakI nakala utArate hue, lekhakoMkI asAvadhAnI athavA nAsamajhIse, yaha graMthameM prakSipta ho gayA hai aura graMthakA eka aMga bana gayA hai / kisI padyakA isa taraha para prakSipta honA koI asAdhAraNa bAta nahIM hai-bahudhA graMthoMmeM isa prakArase prakSipta hue padyoMke kitane hI udAharaNa pAye jAte haiM / isa x-pramANAdivyavastheyamanAdinidhanAsmikA / sarvasaMvyavahartRNAM prasidApi prakIrtitA // 32 //
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 svAmI smntbhdr| liye, ' nyAyAvatAra' meM isa padyakI sthiti Adiko dekhate hue hamArI yahI rAya hotI hai ki yaha paya vahA~para kSepaka hai, aura graMthakI vartamAna TIkAse, jise kucha vidvAn caMdraprabhasUri (vi0 saM0 1159 ) kI aura kucha siddharSi ( saM0 962 ) kI banAI huI kahate haiM, pahale hI graMthameM prakSipta ho cukA hai| astu / isa padyake 'kSepaka ' karAra diye jAnepara graMthake padyoMkI saMkhyA 31 raha jAtI hai / isapara kucha loga yaha Apatti kara sakate haiM ki siddhasenakI bAbata kahA jAtA hai ki unhoMne 'dvAtriMzatdvAtriMzikA ' nAmase 32 stutiyA~ likhI haiM, jinameMse pratyekakI zlokasaMkhyA 32 hai, nyAyAvatAra bhI unhIMmeMse eka stuti hai *dvAtriMzikA hai-usakI padyasaMkhyA bhI 32 hI honI cAhiye aura isa liye ukta padyako kSepaka mAnanese graMthake parimANameM bAdhA AtI hai / paraMtu isa prakArakI Apattike liye vAstavameM koI sthAna nahIM / prathama to 'nyAyAvatAra ' koI stutigraMtha hI nahIM hai, usameM maMgalAcaraNa taka bhI nahIM aura na paramAtmAko sambodhana karake hI koI kathana kiyA gayA hai| dUsare, isa bAtakA koI prAcIna (TIkAse pahalekA) ullekha nahIM milatA jisase yaha pAyA jAtA ho ki nyAyAvatAra 'dvAtriMzikA' hai athavA usake zlokoMkI niyatasaMkhyA 32 hai; aura tIsare, siddhasenakI jo 20 athavA 21 * "e zivAya paNa 'dvAtriMzadvAtriMzikA' e stutisaMgraha graMtha racyo che, temAMno nyAyAvatAra eka stutirUpa graMtha che / " aisA nyAyAvatAra saTIkakI prastAvanAmeM lerumAI bhogIlAlajI, sekreTarI 'hemacadAcAryasabhA' paTTanane pratipAdana kiyA hai| 1 siddhasena divAkarakI Ama taurapara 20 dvAtriMzikAe~ ekatra milatI haiM, sirpha eka pratimeM 21 vI dvAtriMzikA bhI sAtha milI hai, aisA prakAzakoMne sUcita kiyA hai; aura vaha 21 vI dvAtriMzikA apane sAhitya parase saMdigdha jAna par3atI hai; isI liye yahA~para 'athavA' zabdakA prayoga kiyA gayA hai|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ smy-nirnny| 'dvAtriMzikAe~ milatI haiM una sabameM 32 padyoMkA koI niyama nahIM dekhA jAtA-AThavI dvAtriMzikAmeM 26, gyArahavImeM 28, paMdrahavIM meM 31, unnIsavImeM bhI 31, dasavIM) 34 aura ikkIsavImeM 33 paya pAye jAte haiM * / aisI hAlatameM 'nyAyAvatAra ke liye 32 pokA koI Agraha nahIM kiyA jA sakatA, aura na yahI kahA jA sakatA hai ki 31 padyoMse usake parimANameM koI vAdhA AtI hai / aba dekhanA cAhiye ki siddhasena divAkara kaba hue haiM aura samaMtabhadra unase pahale hue yA ki nahIM / kahA jAtA hai ki siddhasena divAkara ujjayinIke rAjA vikramAdityakI sabhAke navaratnoMmeMse eka lna the, aura una navaratnoMke nAmoMke liye 'jyotirvidAbharaNa' graMthakA nimna padya peza kiyA jAtA haidhanvaMtariH kSapaNako'marasiMhazaMkurvetAlabhaTTaghaTasarparakAlidAsAH / khyAto vArAhamihiro nRpateH sabhAyAM ratnAni vai vararucineva vikramasya // isa padyameM, yadyapi, "siddhasena' nAmakA koI ullekha nahIM hai parantu 'kSapaNaka' nAmake jisa vidvAnakA ullekha hai usIko 'siddhasena divAkara' batalAyA jAtA hai / DAkTara satIzacandra vidyAbhUSaNa to, isa viSayameM apanI mAnyatAkA ullekha karate hue, yahA~ taka likhate haiM ki jisa kSapaNaka ( jainasAdhu ) ko hinduloga vikramAdityakI sabhAko bhUSita karanevAle navaratnoM se eka ratna samajhate haiM vaha siddhasenake sivAya * dekho 'zrIsiddhasenadivAkarakRta graMthamAlA' jise 'jainadharmaprasAraka sabhA' bhAvanagarane vi0 saM0 1965 meM chapAkara prakAzita kiyA /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| dUsarA koI vidvAn nahIM thA' * / sAtha hI, prakaTa karate haiM ki bauddha graMthoMmeM bhI jainasAdhuoMko 'kSapaNaka' nAmase nAmAMkita kiyA hai, pramANake liye 'avadAnakalpalatA' ke do padya + bhI uddhRta kiye haiM, aura isa taraha para yaha sUcita kiyA hai ki ukta 'kSapaNaka' nAmakA vidvAn bauddha bhikSu nahIM thA / isameM saMdeha nahIM ki 'kSapaNaka' jainasAdhuko kahate haiM / yadi vAstavameM siddhasena vikramAdityakI sabhAke ye hI kSapaNaka vidvAn the aura isa liye varAhamihirake samakAlIna the to unakA samaya IsAkI prAyaH chaThI zatAbdI jAna par3atA hai| kyoM ki varAhamihirakA astitva samaya I0 san 505 se 587 taka pAyA jAtA hai-usane apanI jyotiSagaNanAke liye zaka saM0 427 (I0 san 505) ko abdapiNDake taurapara pasaMda kiyA thA x * I am inclined to believe that Sidhasen was no other than Kshapnaka (a jain sage) who is traditionally known to the Hindus to have been one of the nine gems that adorned the court of Vikramaditya, (H. M. S. Indian Lojic p. 15.) + ve padya isa prakAra haiM bhagavadbhASitaM tattu subhadreNa niveditam / zrutvA kSapaNakaH kSipramabhUdveSaviSAkulaH // 9 // tasya sarvajJatA vetti subhadro yadi madirA / tadeSa kSapaNazraddhA tyakSyati zramaNAdarAt // -a0, jyotiSkAvadAna / xdekhogA. satIzacadrakI nyAyAvatArakI prastAvanA aura 'hisTarI Apha iMDibana lAjika, jinameM Apane varAhamihirakI 'paMcasiddhAntikA' kA yaha patha bhI udAta kiyA hai
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 135 aura I0 san 587 meM usakA dehAnta ho cukA thaa| isI liye DAkTara satIzacaMdrane, apanI 'madhyakAlIna nyAya ke itihAsakI pustakameM, siddhasenako I0 san 533 ke karIbakA aura nyAyAvatArakI prastAvanAmeM, san 550 ke karIbakA vidvAn mAnA hai, aura ujjayinIke vikramAdityake viSayameM, una vidvAnoMkI rAyako svIkAra kiyA hai jinhoMne vikramAditya * kA samIkaraNa mAlavAke usa rAjA yazodharmadevake sAtha kiyA hai jisane, alberunIke kathanAnusAra, I0 san 533 meM korUra (Korur ) sthAna para hUNoM ko parAsta kiyA thaa| aisI hAlatameM, yaha spaSTa hai ki siddhasena divAkara vikramakI pahalI zatAbdIke vidvAn nahIM the, balki usakI chaThI zatAbdI athavA IsAkI pA~cavIM aura chaThI zatAbdIke vidvAn the| isa viSayameM, muni jinavijayajI jainasAhityasaMzodhakadvitIya aMkake pRSTha 82 para, likhate haiM "siddhasena IsAkI 6 ThI zatAbdAMse bahuta pahale ho gaye haiN| kyoMki vikramakI pAMcavIM zatAbdImeM ho jAnevAle AcArya mallavAdIne siddhasenake sammatitarka Upara TIkA likhI thI / hamAre vicArase siddhasena vikramakI prathama zatAbdimeM hue haiN|" sahAkSivedasaMkhyaM zakakAlamamAsya caitrazuklAdau / astimite bhAnAryavanapure saumyadivasAye // 8 // 1 dekho vinseNTa smithakI 'arlI hisTarI Apha iMDiyA' tR0 saM0, pR. 305, * ' vikramAdisya' nAmake-isa upAdhike dhAraka-kitane hI rAjA ho gaye haiM / guptavaMzake caMdragupta dvitIya aura skandagupta khAsa taura para vikramAditya ' prasiddha the| inake aura inake madhyavartI kumAraguptake rAjyakAlameM hI-IsAkI pA~cavIM zatAbdImeM-' kAlidAsa' nAmake una suprasiddha vidvAnakA honA, pichalI tahakIkAtase, pAyA jAtA hai jinheM vikramAdityakI sabhAke navaratnoMmeM parigaNita kiyA gayA hai (bi. e. smithakI alI hisTarI oNpha iMDiyA, tR. saMskaraNa,
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 svAmI samantabhadra / yaha ThIka hai ki zvetAmbara sampradAyameM AcArya mallavAdIko vIrasaMvat 884 kA vidvAn likha hai+aura usIko lekara munijIne unheM vikramakI pA~cavIM zatAbdIkA vidvAn pratipAdana kiyA hai / parantu AcArya manuvAdIne bauddhAcArya 'dharmottara'kI 'nyAyavindu-TIkA' para 'dharmottara-TippaNaka' nAmakA eka TippaNa likhA hai, aura AcArya dharmottara IsAkI 9 vIM zatAbdI ( I0 san 837-847 ke karIba ) ke vidvAn the, isa liye mallavAdIkA vIrasaMvat 884 meM honA asaMbhava hai; aisA DAkTara satIzacaMdra apane madhyakAlIna nyAyake itihAsameM, sUcita karate haiM / sAtha hI, yaha prakaTa karate haiM ki yaha saMvat 884, vIra saMvat na hokara, yA to vikrama saMvat hai aura yA zakasaMvat / vikrama saMvat ( I0 san 827 ) kI hAlatameM mallavAdI dharmottarake samakAlIna the aura zaka saMvat ( I0 sa0 962 ) kI hAlatameM ve dharmottarase eka pR. 304 ) aura muni jinavijayajIne jinako 'siddhasenake samakAlIna aura sahavAsI mahAkavi' batalAyA hai ( jainahitaiSI, navambara san 1919) / +-" zrIvIravatsarAdathazatASTake cturshiitisNyukt| jigye sa mallavAdI bauddhastiyantarozcApi // " yaha padya 'nyAyAphtAra-vRtti'kI prastAvanAmeM 'prabhAvakacarita' ke nAmase uddhRta kiyA hai| 1 mUla graMtha 'nyAyavindu' AcArya 'dharmakIrti' kA likhA huA ha jo IsAkI sAtavIM zatAbdIke vidvAn the| dekho satIzacandrakI hisTarI Apha iMDiyana laajik| 2 isa 'dharmosara-TippaNaka' kI eka prati tAr3apatroMpara anhilapAi pATanameM surakSita hai aura saM01331 kI likhI huI batalAI jAtI hai / usake anta meM likhA hai-"iti dharmosaraTippanake zrImallavAdyAcAryakRte tRtIyaH paricchedaH samAptaH maGgalaM mahAzrIH // " (History of M. S. of Indian Logic P. 34)
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / zatAbdI pIcheke vidvAn samajhe jAne cAhiye * / isase, mallavAdIke samayake AdhAra para munijIne jo yaha pratipAdana kiyA hai ki siddhasena vikramakI pA~cavIM zatAbdIse pahale hue haiM so ThIka pratIta nahIM hotaa| aura bhI koI dUsarA prabala pramANa abhI taka aisA upalabdha nahIM huA jisase siddhasenakA samaya IsAvI pA~cI chaThI zatAbdIse pahale sthira kiyA jA sake, aura chaThI athavA pA~cavIM zatAbdIkA samaya mAnane para hameM yaha kahane meM jarA bhI saMkoca nahIM ho sakatA ki samaMtabhadra siddhasena divAkarase bahuta pahale hue haiM, jaisA ki pAThakoMko Age calakara mAlUma hogaa| yahA~ para itanA aura bhI prakaTa kara denA ucita mAlUma hotA hai ki siddhasenako vidyAbhUpaNajIne zvetAmbara saMpradAyakA vidvAn likhA hai| hamArI rAyameM ApakA yaha likhanA kevala eka sampradAyakI mAnyatAkA ullekha mAtra hai, aura dUsare sampradAyakI mAnyatAse anabhijJatAko sUcita karatA hai| isase adhika use koI mahattva nahIM diyA jA sakatA / anyathA, jaba digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMmeM siddha * dekho ukta itihAsa ( History of the Mediaeval School of Indian Logic) ke pRSTha 35, 131 / 1 varAhamihira ke eka graMthameM jaba zaka saM0 427 (I0 san 505) kA ullekha hai to ve usakI racanAse prAyaH 20-25 varSa pahale aura bhI jIvita rahe hoMge, yaha svAbhAvika hai, aura isa liye unakA astitva samaya IsAkI pA~cavIM zatAbdIkA caturtha caraNa bhI jAna par3atA hai| isake sivAya yaha bhI saMbhava hai ki varAhamihirakI yuvAvasthAkA jo prAraMbha kAla ho vaha kSapaNakakI vRddhAvasthAkA samaya ho, isI liye yahA~para pA~cavIM zatAbdIko bhI siddhasenake astitvake liye prahaNa kara liyA gayA hai|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 svAmI smntbhdr| senakI mAnyatA hai, digambaroMkI paTTIvalI-guruparamparAoMmeM bhI siddhasenakA nAma hai, kitane hI digambara AcAryodvArA siddhasena khAsa taura para stuti kiye gaye haiM aura apane granthoMke sAhitya parase bhI ve khasUsiyatake sAtha koI zvetAmbara mAlUma nahIM hote taba, vaisA likhaneke liye Apa kucha yuktiyoM kA prayoga jarUra karate athavA, isa viSayameM, donoM hI sampradAyoMkI mAnyatAkA ullekha karate; paraMtu ina donoM hI bAtoMkA vahA~ ekadama abhAva hai, aura isI liye hamArI uparyukta rAya hai| rahA 'kSapaNaka' zabda, vaha sAmAnyarUpase jainasAdhukA bodhaka hone para bhI khAsa taura para zvetAmbara sAdhukA koI dyotaka nahIM hai; pratyuta isake vaha bahuta prAcIna kAlase digambara sAdhuoMke liye vyavahRta hotA AyA hai, hinduoM tathA bauddhoMke prAcIna graMthoMmeM nitha-digambara sAdhuoMke liye usakA prayoga pAyA jAtA hai aura khuda zvetAmbara graMthoMmeM bhI vaha digambaroMke liye prayukta huA hai, jisakA eka udAharaNa nIce diyA jAtA hai 1 senagaNa' kI paTTAvalImeM 'siddhasena' kA nimna prakArase ullekha pAyA jAtA hai (svasti) zrImadujjayinImahIkAlasaMsthApanamahAkAlAliMgamahIdharavAgvabradaNDaviSTayAviSkRtazrIpAzvatIrthezvarapratidvandvazrIsiddhasenabhaTTArakANAM / -~jaina si* bhA0, prathama kiraNa / 2 harivaMzapurANake kartA zrIjinasenAcAryane, apanI guruparamparAkA ullekha karate hue usameM, "sikhasena'kA nAma bhI diyA hai / yathA'susiddhaseno'bhayabhImasenako gurU parau sau jina-zAMtiSaNako / ' -hrivNshpuraann| 3 digambarAcAryodvArA kI huI stutiyoMke kucha paya isa prakAra haiM
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 132 wwwan khomANarAjakulajo'pisamudrasUrigecchaM zazAsa kila dapravaNapramANa (1) / jitvA tadA kSapaNakAnsvavazaM vitene nAgeMdrade ( 1 ) bhujaganAthanamasya tIrthe (1) // yaha padya tapagacchakI paTTAvalimeM, jo jaina zvetAmbara kAnpharensa heralDa, jilda 11, aMka 7-10 meM mudrita huI hai, samudrasUrike varNanameM diyA hai| isameM jina kSapaNakoMko jItanekI bAta likhI hai jagatprasiddhabodhasya vRSabhasyeva nistuSAH / bodhayanti satAM budi siddhasenasya sUktayaH // -harivaMzapurANe, zrIjinasenaH / kavayaH siddhasenAyAH vayaM tu kavayo matAH / maNayaH panarAgAthAH nanu kAco'pi mecakAH // 32 // pravAdikariyUthAnAM kezarI nayakezaraH / siddhasenakavirjIyAdvikalpanakharAGkaraH // 42 // -~-AdipurANe, bhagavajinasenaH / siddhAntodayazrIdharvasiddhasenaM tAMbjArka bhahapUrvAkalaMkaM / zabdAbdhInduM pUjyapAdaM ca vaMde tadvidhAtyaM vIranandiM vratIndram // niyamasAraTIkAyAM, padmaprabhaH / sadAvadAtamahimA sadAdhyAnaparAyaNaH / siDasenamunirjIyAt mahArakapadezvaraH // ratnamAlAyaryA, shivkottiH| (ye 'zivakoTi' samantabhadrasvAmIke ziSya 'zivakoTi' AcAryase bhinna / ) maduktikalpalatikA siMcantaH karuNAmRtaiH / / kavayaH sihasenAyA vayantu hadi sthitAH // -yazodharavaritre, kalyANakIrti /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| unheM gujarAtI paricayameM 'digambara jatI' prakaTa kiyA hai / 'kSapagakAn ' padase abhiprAya yahA~ digambara yatiyoMkA hI hai, yaha bAta munisundara sUrikI ' gurvAvalI' ke nimna padyase aura bhI spaSTa ho jAtI hai, jisameM isI padyakA artha athavA bhAva diyA huA hai aura 'kSapaNakAn ' kI jagaha sApha taurase 'digvasanAn ' padakA prayoga kiyA gayA hai khomANabhUbhRtkulajastato'bhUt samudrasUriH svavazaM guruyaiH| cakAra nAgadapArzvatIrtha vidyAmbudhirdigvasanAnvijitya // 39 // isI taraha para 'pravacanaparIkSA' Adi aura bhI zvetAmbara graMthoMmeM digambaroMko 'kSapaNaka' likhA hai / aba eka udAharaNa digambara graMthoMkA bhI lIjiye taruNaMu bUDhau ruyaDau sUrau paMDiu dincha / khavaNau vaMdau sevaDau mUDhau maNNai sanbu // 83 // yaha yogIndradevakRta ' paramAtmaprakAza ' kA padya hai| isameM nizcaya nayakI dRSTise yaha batalAyA gayA hai ki vaha muDhAtmA hai jo ( taruNa vRddhAdi avasthAoMke svarUpase bhinna hone para bhI vibhAva pariNAmoMke Azrita hokara) yaha mAnatA hai, ki maiM taruNa hU~, bUDhA hU~, rUpavAn hU~, zUra hU~, paMDita hU~, divya hU~, kSapaNaka (digambara) hU~, baMdaka (bauddha) hU~, athavA zvetapaTa ( zvetAmbara ) huuN| yahA~ kSapaNaka, vaMdaka aura tapaTa, tInoMkA eka sAtha ullekha honese yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai ki 'kSapaNaka' zabda digambaroMke liye khAsa taurase vyavahRta hotA hai| 1 taruNaH vRddhaH rUpasvI zUraH paMDitaH divyaH / kSapaNaka: vaMdakaH zvetapaTaH mUDhaH manyate sarvam //
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 141 isake sivAya zvetAmbarAcArya hemacaMdra aura digambarAcArya zrIdharasenane apane apane kozagraMthoMmeM 'nagna' zabdakA eka artha 'kSapaNaka' diyA hai'namo vivAsasi mAgadhe ca kSapaNake ' / (hemacaMdraH) 'napatriSu vivastre syAtpuMsi ksspnnvndinoH|' (zrIdharasenaH) aura isase yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki 'kSapaNaka' zabda jaba kisI sAdhuke liye prayukta kiyA jAtA hai to usakA abhiprAya ' nagna' athavA digambara sAdhu hotA hai| 'kSapaNaka' zabdakI aisI hAlata hote hue, vikramAdityakI sabhAke 'kSapaNaka' ratnako zvetAmbara batalAnA bahuta kucha Apattike yogya jAna par3atA hai, aura saMdehase khAlI nahIM hai| vAstavameM siddhasena digambara the yA zvetAmbara, yaha eka judA hI viSaya hai aura use hama eka svataMtra lekhake dvArA spaSTa kara denA cAhate haiM; avasara milane para usake liye jarUra yatna kiyA jAyagA / pUjyapAda-samaya / dUsare vidvAnoMkI yuktiyoMkI AlocanAke bAda, aba hama dekhate haiM ki svAmI samantabhadra kaba hue haiM / samantabhadra jaineMdravyAkaraNa aura sarvArthasiddhi Adi graMthoMke kartA ' devanandi' aparanAma 'pUjyapAda' AcAryase pahale hue haiM, yaha bAta nirvivAda hai| zravaNabelagolake zilAlekhameM bhI samantabhadrako pUjyapAdase pahalekA vidvAn likhA hai| 40 veM zilAlekhama samantabhadrake paricaya-padyake bAda 'tataH' zabda likha 1 TIkAMza:-'khavaNau vadau sevaDau' kSapaNako digambaro'haM vaMdako baudohaM zvetapaTAdiliMgadhArakohamiti mUDhAtmA sarve manyata iti / ......... brahmadevaH / 2 samantabhadrake paricayakA yaha padya aura 108 veM zilAlekhakA padya bhI, donoM, 'guNAdiparicaya' meM uddhRta kiye jA cuke haiN|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 svAmI smntbhdr| kara 'yo devanandiprathamAbhidhAnaH' ityAdi poMke dvArA pUjyapAdakA paricaya diyA hai, aura 108 veM zilAlekhameM samantabhadrake bAda pUjyapAdake paricayakA jo prathama padya diyA hai usImeM 'tataH' zabdakA prayoga kiyA hai, aura isa tarahapara pUjyapAdako samantabhadrake bAdakA vidvAn sUcita kiyA hai| isake sivAya, svayaM pUjyapAdane, apane 'jainendra ' vyAkaraNake nimna sUtrameM samantabhadrakA ullekha kiyA hai 'catuSTayaM samantabhadrasya / ' 5-4-140 // ina saba ullekhoMse yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai ki samantabhadra pUjyapAdase pahale hue haiN| pUjyapAdane 'pANinIya' vyAkaraNa para 'zabdAvatAra' nAmakA nyAsa likhA thA aura Apa gaMgarAjA 'durvinIta' ke zikSAguru ( Preceptor ) the; aisA ' hebbUra' ke tAmralekha, 'epigrephiyA karNATikA' kI kucha jildoM, 'karNATakakavicarite' aura 'hisTarI oNpha kanaDIja liTarecara' se pAyA jAtA hai / sAtha hI yaha bhI mAlUma hotA hai ki 'duvinIta' rAjAkA rAjyakAla I0 san 482 se 522 taka rahA hai| isaliye pUjyapAda IsavI san 482 1 pUjyapAdake paricayake tIna padyoMmeM prathama paya isa prakAra hai-- zrIpUjyapAdoddhRtadharmarAjyastato surAdhIzvarapUjyapAdaH / yadIya-vaiduSyaguNAnidAnI vadanti zAstrANi taduddhRtAni // 2pUjyapAda dvArA 'zabdAvatAra' nAmaka nyAsake race jAnekA hAla 'nagara' tAllu. keke 46 veM zilAlekha ( E. C. VIII, ) ke nimna vAkyase bhI pAyA jAtA nyAsaM jainendasaMzaM sakalabudhanutaM pANinIyasya bhUyonyAsaM zabdAvatAraM manujatattihitaM vaidhazAkaM ca kRtvA / yastaravArthasya TIkA vyaracayadiha to bhAsyasau pUjyapAdasvAmI bhUpAlavaMdhA svaparahitaSacA pUrNaDagbodhavRttaH //
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / se bhI kucha pahaleke vidvAn the, yaha spaSTa hai| DaoNkTara bUlharane jo Apako IsAkI pA~cavIM zatAbdIkA vidvAn likhA hai vaha ThIka hI hai| pUjyapAdake eka ziSya 'vajanandI' ne vi0 saM0 526 (I0 sa0 470) meM 'drAviDa' saMghakI sthApanA kI thI, jisakA ullekha devasenake 'darzanasAra ' graMthameM milatA hai * aura isase yaha mAlUma hotA hai ki pUjyapAda 'durvinIta' rAjAke pitA ' avinIta ke rAjyakAlameM bhI maujUda the, jo I0 san 430 se prAraMbha hokara 482 taka pAyA jAtA hai / sAtha hI, yaha bhI mAlUma par3atA hai ki drAvir3a saMghakI sthApanA jaba pUjyapAdake eka ziSyake dvArA huI hai taba usakI sthApanAke samaya pUjyapAdakI avasthA adhika nahIM to 40 varSake karIba jarUra hogI aura unhoMne apane graMthoMkI racanAkA kArya I0 san 450 ke karIba prAraMbha kiyA hogaa| aisI hAlatameM, samantabhadra prAyaH I0 san 450 se pahale hue haiM, yaha kahanemeM kucha bhI saMkoca nahIM hotA / paraMtu kitane pahale hue haiM, yaha bAta abhI vicAraNIya hai| isa praznakA samucita aura yathArtha eka uttara denemeM bar3I hI kaThinAiyA~ upasthita hotI haiM / yatheSTa sAdhanasAmagrIkI kamI yahA~para bahuta hI khalatI hai / aura isaliye, yadyapi, isa viSayakA koI nizcayAtmaka eka 1 Ind. Ant., XIV, 355. 2 yaha graMtha vi0 saM0 990 kA banA huA hai| *-siripujapAdasIso dAviDasaMghassa kArago duho| NAmeNa vajaNaMdI pAhuvedI mahA satto // 25 // paMcasae chabbIse vikamarAyassa maraNapatsasa / dakkhiNamahurAjAdo dAviDasaMgho mahAmoho // 28 // 3 avinIta rAjAkA eka tAmralekha zaka saM0 388 (I. san 466)kA likhA huA pAyA jAtA hai jise marA pleTa naM0.1 kahate haiN|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 svAmI samantabhadra / uttara abhI nahIM diyA jA sakatA, phira bhI vicAra karate hue isa sambadhameM jo jo ghaTanAe~ sAmane upasthita huI haiM aura unase jisa jisa samayakA, jisa prakArase athavA jo kucha bodha hotA hai usa sabako pAThakoMke sAmane rakha denA hI ucita mAlUma detA hai, jisase pAThakajana vastusthitiko samajhakara vizeSa anusaMdhAnadvArA ThIka samayako mAlUma karanemeM samartha ho sakeM, athavA lekhakako hI vizeSa nirNayake liye koI khAsa sUcanA de skeN| umAkhAti-samaya / (ka) pravaNabelagolake zilAlekhaparase samantabhadrakA paricaya dete hue, yaha bAta pahale jAhira kI jA cukI hai ki samantabhadra 'umAsvAti' AcArya aura unake ziSya 'balAkapiccha' ke bAda hue haiM / yadi umAsvAtikA yA unake ziSyakA nizcita samaya mAlUma hotA to usa parase samantabhadrakA Asanna samaya AsAnIse batalAyA jA sakatA thA, athavA itanA to sahajahImeM kahA jA sakatA thA ki samantabhadra usa samayake bAda aura I0 san 450 ke pahale donoMke madhyavartI kisI samayameM-hue haiN| parantu umAsvAtikA samaya abhItaka pUrI taurase nizcita nahIM ho sakA-usakI bhI hAlata prAyaH samantabhadrake samaya jaisI hI hai aura isa liye umAsvAtike saMdigdha samayake AdhAra para samantabhadrake yathArtha samayakI bAbata koI UMcI tulI bAta nahIM kahI jA sktii| (kha) nandisaMghakI paTTAvalImeM, umAsvAtike AcArya pada para pratiSThita honekA samaya vi0 saM0 101 diyA hai / sAtha hI, yaha bhI likhA hai ki ve 40 varSa 8 mahIne AcArya pada para rahe, unakI Ayu 84 varSakI thI aura saM0 142 meM unake paTTapara lohAcArya
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 145 dvitIya pratiSThita hue / zravaNabelagolake kitane hI zilAlekhoMmeM umAsvAtike pradhAna ziSya rUpase 'balAkapiccha'kA hI nAma diyA hai, balAkapicchakI ziSyaparamparAkA bhI ullekha kiyA hai aura yahA~para usakI jagaha lohAcAryakA nAma pAyA jAtA hai| isakI bAbata, yadyapi, yaha kahA jA sakatA hai ki balokapiccha lAhAcAryakA hI nAmAntara hogA,-jaise umAsvAtikA nAmAntara 'gRdhrapiccha'-athavA lohAcArya umAsvAtike koI dUsare hI ziSya hoMge paraMtu phira bhI isa paTTAvalIpara sahasA vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| isameM prAcIna AcAryoMkA samaya aura krama bahuta kucha gar3abar3ameM pAyA jAtA hai| udAharaNake liye pUjyapAda (devanandI) ke samayako hI lIjiye, paTTAvalImeM vaha vi0 saM0 258 se 308 taka diyA hai / dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhiye ki paTTAvalImeM pUjyapAdake AcArya pada para pratiSThita honekA samaya I0 san 200 ke karIba batalAyA hai; parantu itihAsase jaisA ki Upara jAhira kiyA gayA hai, vaha 450 ke karIba pAyA jAtA hai, aura isa liye donoMmeM karIba aDhAIsau ( 250 ) varSakA bhArI antara hai| itihAsameM pUjyapAdake ziSya vajranandikA ullekha milatA hai aura yaha bhI ullekha milatA hai ki unhoMne vi0 saM0 526 meM 'drAviDa' saMghakI sthApanA kI, parantu paTTAvalImeM pUjyapAdake bAda do AcAryoM ( jayanandI aura guNanandI) kA ullekha karake cauthe (13) nambara para vajranandIkA nAma diyA hai aura sAtha 1 dekho, zilAlekha naM. 40, 42, 43, 47, 50, 105 aura 108 / 2 yaha asalI nAma mAlUma bhI nahIM hotA; jAna par3atA hai balAka (baka, sArasa) kI pIchI rakhaneke kAraNa inakA yaha nAma prasiddha huA hai| inake guru gUdhakI pIchI rakhate the| isase mayUrakI pIchIkA usa samaya koI khAsa Agraha mAlama nahIM pdd'taa| 10
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| - hI unakA samaya bhI vi0 saM0 364 se 386 taka batalAyA hai / kramabhedake sAtha sAtha ina donoM samayoMmeM bhI paraspara bahuta bar3A antara jAna par3atA hai / itihAsase vasunandIkA samaya vikramakI 12 vIM zatAbdI mAlUma hotA hai parantu paTTAvalImeM 6 ThI zatAbdI (525-531) diyA hai| isa taraha jA~ca karanese bahutase AcAryoMkA samayAdika isa paTTAvalImeM galata pAyA jAtA hai, jise vistArake sAtha dikhalAkara yahA~ isa nibandhako tUla denekI jarUrata nahIM hai / aisI hAlatameM pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki yaha paTTAvalI kitanI saMdigdhAvasthAmeM hai aura kevala isIke AdhAra para kisIke samayAdikakA nirNaya kaise kiyA jA sakatA hai| prophesara hernala, DAkTara piTersana aura DA0 satIzacaMdrane isa paTTAvalIke AdhAra para hI umAsvAtiko IsAkI pahalI zatAbdIkA vidvAn likhA hai aura usase yaha mAlUma hotA hai ki unhoMne isa paTTAvalIkI koI vizeSa jA~ca nahIM kI-vaise hI usake raMga-DhaMgaparase use ThIka mAna liyA hai / astu; yadi paTTAvalImeM diyA huA umAsvAtikA samaya ThIka ho to samantabhadrakA astitva-samaya usase prAyaH 40 varSake phAsale para anumAna kiyA jA sakatA hai-yaha 40 varSakA antara ekake samayAraMbhase dUsareke samayAraMbha taka athavA ekakI samaya-samAptise dUsarekI samaya-samApti taka bhI ho sakatA hai-aura taba DA0 bhANDAra 1. Ind. ant.,XX, P. 341, 351. 3. Peterson's fourth report on Sanskrit manuscripts P. XVI. 3. History of the Mediaeval school of Indian Logic, P. 8,9.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 147 karakI riporTameM samantabhadrakA samaya jo zaka saM0 60 (vi0 saM0 195 ) ke karIba batalAyA gayA hai athavA Ama taura para vikramako dUsarI zatAbdI mAnA jAtA hai use bhI ThIka kahA jA sakatA hai| (ga) 'vidvajjanabodhaka' meM nimna zlokako umAsvAti (umAsvAmI) ke samayavarNanakA prasiddha zloka likhA hai aura usake dvArA yaha sUcita kiyA hai ki umAsvAti AcArya vIranirvANase 770 varSa bAda hue haiM athavA 770 varSa taka unake samayakI maryAdA hai varSe saptazate caiva saptatyA ca vismRtau / umAsvAmimunirjAtaH kundakundastathaiva ca // yadi isa samaya jo vIranirvANasaMvat (2451) pracalita hai use ThIka mAna liyA jAya to isa zlokake AdhAra para umAsvAtikA samaya vi0 saM0 300 yA 300 taka hotA hai aura vaha paTTAvalIke samayase Der3hasau varSase bhI adhika pIche par3atA hai| isa samayako ThIka mAna lene para samantabhadra vi0 saM0 340 ( I0 san 283 ) yA 340 takake karIbake vidvAn Thaharate haiN| vIranirvANa, vikrama aura zaka saMvat / __parantu vIranirvANa saMvatkA abhItaka koI ThIka nizcaya nahIM huaa| isa saMvatse vikrama saMvatkA jo 470 varSa (469 varSa 5 mahIne ) bAda pracalita honA mAnA jAtA hai usakI bAbata kucha vidvAnoMkA kahanA hai ki vaha ThIka nahIM hai, kyoMki vIranirvANase 1 hastalikhita saMskRta graMthoM ke anusaMdhAna-viSayaka san 1883-84 kI 2 isa pichale arthakI saMbhAvanA adhika pratIta hotI hai / kundakundakA bAdameM ullekha bhI use puSTa karatA hai| .3 mAlUma nahIM yaha padya vidvajjanabodhakameM kahA~se uddhRta kiyA gayA hai aura kaunase graMthakA hai| portt|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 svAmI smntbhdr| 470 varSa bAda vikrama rAjAkA janma huA hai-na ki usakA samvat pracalita huA, aura isake liye ve nandisaMghakI dUsarI prAkRta paTTAvalIkA nimna vAkya peza karate haiM saMtari cadusadajutto tiNakAlA vikamo havai jmmo| aThavarasa bAlalIlA soDasavAsehi bhammie dese // 18 // unake vicArase vikramakI 18 varSakI avasthA ho jAne para, vIranirvANase 488 varSa 5 mahIne bAda, vikrama saMvat prArambha huA hai, aura yaha vikramake rAjyakAlakA samvat hai| zrIyuta bAbU kAzIprasAdajI jAyasavAla, bAra-aiTa-lA, paTanA, tathA mAsTara bihArIlAlajI bulandazaharI isI matako puSTa karate haiM aura DA0 harmana jaikobIkA bhI aba aisA hI mata mAlUma hotA hai * / nandisaMghakI paTTAvalImeM bhI 1 yaha paTTAvalI jainasidAntabhAskarakI 4 thI kiraNameM bhI mudrita huI hai| 2 yaha gAthA 'vikrama-prabandha' meM bhI pAI jAtI hai, (jai0 si0 bhA0, kiraNa 4 thI, pR0 75) *yaha bAta DA. harmana jaikobIke eka patrake nimna aMzase mAlUma hotI hai jo unhoMne 'bhagavAna mahAvIra' nAmaka pustakakI pahu~ca dete hue, hAlameM likhA hai aura jisake isa aMzako bA0 kAmatAprasAdajIne 'vIra' ke disambara san 1924 ke aMkameM mudrita kiyA hai In the 32nd chapter you show that according to Digambara tradition, the Nirvana of Mahavira took place 470 before Vikraina. Now I found in Gurvavali from Jaipur that Vikrama's birth occurred 470 years after Mahavira's Nirvana sattari cadusadajutto tiNakAlA vikamo havai jammo. But the Vikrama era does not date from the T of Vikrania, but from the try of Vikrama, or from the 18 th year after his birth. By this reckoning the Nirvana should be placed 18 years earlier or 545 B. C.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 149 AcAryoka paTTArohaNake jo sambat diye haiM unakI gaNanA vikramake rAjyAbhiSeka samayase hI kI gaI hai; anyathA, ukta paTTAvalImeM bhadrabAhu dvitIyake AcArya pada para pratiSThita honekA jo samaya vi0 saM0 4 diyA hai vaha naMdisaMghakI dUsarI prAkRtapaTTAvalIke viruddha par3atA hai; kyoMki usa paTTAvalImeM bhadrabAhu (dvitIya) kA vIranirvANase 492 varSa bAda honekA ullekha kiyA hai aura yaha samaya vikramake janmase 22 varSa bAda baiThatA hai| paTTAvalImeM saM0 22 na dekara 4 kA diyA jAnA isa bAtako sApha batalAtA hai ki vaha vikramake rAjyakAlakA saMvat hai aura usake janmase 18 varSake bAda prAraMbha huA hai / astu; yadi pracalita vikrama saMvatko vikramake janmakA saMvat na mAnakara rAjyakA saMvat mAnanA hI ThIka ho aura sAtha hI yaha bhI mAnA jAya ki vikramakA janma vIranirvANase 470 varSa bAda huA hai to Ajakala jo vIranirvANa saM0 2451 bIta rahA hai use 2470 mAnanA par3egA; umAsvAtikA samaya taba, ukta padyake AdhAra para, vi0 saM0 281 yA 281 taka ThaharegA, aura tadanusAra samantabhadrakA samaya bhI 18 varSa aura pahale (I0 san 265 yA 265 takake karIba) ho jaaygaa| vikramasaMvatke sambaMdhameM eka mata aura bhI hai aura vaha pracalita saMvatko vikramakI mRtyukA saMvat pratipAdana karatA hai / isa matake pradhAna poSaka hamAre mitra paM0 nAthUrAmajI premI haiM / Apane, 'darzanasAra' kI vivecanAmeM, apane isa matakA bahuta spaSTa zabdoMmeM ullekha kiyA hai aura sAtha hI kucha pramANAkyoMke dvArA use puSTa karanekA bhI yatna * dekho 'jainasivAntabhAkara ' kiraNa 4 thI, pRSTha 78 /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 svAmI smNtbhdr| kiyA hai * / darzanasArakI kaI gAthAoMmeM, kucha saMghoMke utpattisamayakA nirdeza karate hue, 'vikamarAyassa maraNapattassa' zabdoMkA prayoga kiyA gayA hai| isaparase premIjIko yaha khayAla paidA huA ki isa prathameM jo kAlagaNanA kI hai vaha kyA khAsa taurapara vikramakI mRtyuse kI gaI hai athavA pracalita vikrama saMvatkA hI usameM ullekha hai aura vaha vikramakI mRtyukA saMvat hai| khoja karanepara Apako amitagati AcAryakA nimnavAkya upalabdha huA aura usaparase pracalita vikrama saMvatko mRtyu saMvat mAnaneke liye Apako eka AdhAra mila gayA samArUDhe pUtatridazavasatiM vikramanRpe sahasra varSANAM prabhavati hi paMcAzadadhike / samAptaM paMcamyAmavati dhariNI muMjanRpatau site pakSe pauSe budhahitamidaM zAstramanagham / / yaha 'subhASitaratnasaMdoha'kA padya hai / isameM spaSTa rUpase likhA hai ki vikrama rAjAke svargArohaNake bAda jaba 1050 vA~ varSa ( sambat ) bIta rahA thA aura rAjA muMja pRthvIkA pAlana kara rahA thA usa samaya pauSa zukla paMcamIke dina yaha zAstra samApta kiyA gayA hai| amitaga ___ * yathA-" bahutoMkA khayAla hai ki vartamAnameM jo vikramasaMvat pracalita hai vaha vikramake janmase yA rAjyAbhiSekase zurU huA hai; parantu hamArI samajhameM yaha mRtyukA hI saMvat hai / isake liye eka pramANa liijiye|" 1 dekho gAthA naM. 11, 28 aura 38 jinake prathama caraNa kramazaH 'chattI. se parisasae ''paMcasae chanvIse, ' 'sattasae tevaNNe' haiM aura dvitIya caraNa sabakA vahI ' vikramarAyassa maraNapatassa' diyA hai / aura ina gAthAoMmeM kramazaH zvetAmbara, drAviDa tathA kASThAsaMghoMkI utpattikA samaya nirdeza kiyA hai|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / tine apane dUsare graMtha 'dharmaparIkSA kI samAptikA samaya isa prakAra diyA hai saMvatsarANAM vigate sahane sasasatau vikramapArthivasya / idaM niSidhyAnyamataM samAptaM jainendradharmAmitayuktizAstraM // isa padyameM, yadyapi, vikramasaMvat 1070 meM graMthakI samAptikA ullekha hai aura use svargArohaNa athavA mRtyukA saMvat aisA kucha nAma nahIM diyA; phira bhI isa padyako pahale padyakI rozanImeM par3hanese isa viSayameM koI saMdeha nahIM rahatA ki amitagati AcAryane pracalita vikrama saMvatkA hI apane graMthoMmeM prayoga kiyA hai aura ve use vikramakI mRtyukA saMvat mAnate the---saMvatke sAtha vikramakI mRtyukA ullekha kiyA jAnA athavA na kiyA jAnA eka hI bAta thI, usase koI bheda nahIM par3atA thaa| pahale padyameM muMjake rAjyakAlakA ullekha isa viSayakA aura bhI khAsa taurase samarthaka hai; kyoMki itihAsase pracalita vi0 saM0 1050 meM muMjakA rAjyAsIna honA pAyA jAtA hai| aura isa liye yaha nahIM kahA jA sakatA ki amitagatine pracalita vikrama saMvatse bhinna kisI dUsare hI vikrama saMvatakA ullekha apane ukta padyoMmeM kiyA hai / aisA kahane para mRtyu saM0 1050 ke samaya janmasaM0 1130 athavA rAjyasaM0 1112 kA pracalita honA ThaharatA hai aura usa vakta taka muMjake jIvita rahanekA itihAsameM koI pramANa nahIM miltaa| muMjake uttarAdhikArI rAjA bhojakA bhI vi0 saM0 1112 se pUrva hI dehAvasAna honA pAyA jAtA hai| ___ yadyapi, vikramakI mRtyuke bAda prajAke dvArA usakA mRtyusaMvat pracalita kiye jAnekI bAta jIko kucha kama lagatI hai, aura yaha ho sakatA hai ki amitagati Adiko use mRtyusaMvat samajhanemeM kucha
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 svAmI smntbhdr| galatI huI ho, phira bhI Uparake ullekhoMse itanA to spaSTa hai ki premIjIkA yaha mata nayA nahIM hai-Ajase hajAra varSa pahale bhI usa matake mAnanevAle maujUda the aura unameM devasena tathA amitagati jesa AcArya bhI zAmila the * / yadi yahI mata ThIka ho aura vIranirvANase 470 varSa bAda vikramakA zarIrataH janma honA bhI ThIka ho to yaha mAnanA par3egA ki vikrama sarvat vIranirvANase prAyaH 550 (470+ 80) varSa bAda prAraMbha huA hai Ara vIra nivArNako hue Aja prAyaH 2531 (550+1981) varSa bIta gaye haiM; kyoMki vikramakI Ayu 80 varSake karIba batalAI jAtI hai| aisI hAlatameM umAsvAtikA samaya ukta padya parase vi0 saM0 220 yA 220 taka nikalatA hai, aura taba samantabhadra bhI vikramakI tIsarI zatAbdIke yA IsAkI dUsarI aura tIsarI zatAbdIke vidvAn Thaharate haiN| isa taraha vikrama saMvatke janma, rAjya aura mRtyu aise tIna vikalpa honese vIranirvANasaMvatke bhI tIna vikalpa ho jAte haiM, aura usaka AdhAra para nirNaya honevAle AcAryoMke samayameM bhI antara par3a jAtA hai| jaoNrla cArapeMTiyara nAmake eka vidvAnane, jUna, julAI aura agasta san 1914 ke iMDiyana 'eNTikkerI' ke aMkoMmeM, eka vistRta lekhake ___* devasena AcAryane apane ' bhAvasaMgraha' meM bhI vikramake mRtyusaMvatakA ullekha kiyA hai aura paM0 vAmadevake bhAvasaMgrahameM bhI usakA ullekha nimna prakArase pAyA jAtA hai saSatriMze zate'ndAnAM mRte vikramarAjani / saurASTra balabhIpuryAmabhUtaskathyate mayA // 18 // 1 yaha lekha aura isake khaMDanavAlA lekha donoM abhI taka hameM dekhaneko nahIM mila ske|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 153 dvArA yaha pratipAdana kiyA hai ki mahAvIrakA nirvANa vikramasaMvatse 170 varSa pahale nahIM kintu 410 varSa pahale huA hai aura isaliye pracalita vIranirvANasaMvatmeMse 60 varSa kama karane caahiyeN| ApakI rAyameM mahAvIranirvANase 470 varSabAda vikrama nAmake kisI rAjAkA astitva hI itihAsameM nahIM miltaa| ApakI yuktiyoMkA yadyapi misTara ke0 pI0 jAyasavAlane khaMDana kiyA hai, aisA jainasAhityasaMzodhaka, prathamakhaMDake 4 the aMkase mAlUma hotA hai, phira bhI yaha viSaya abhI taka vivAdagrasta calA jAtA hai| vIranirvANakA viSaya Ajakala hI kucha vivAdagrasta huA ho so nahIM, balki Ajase prAyaH 1500 varSa pahale bhI, athavA usase bhI kucha varSa pUrva, vaha vivAda-grasta thA, aisA jAna par3atA hai| yahI vajaha hai jo 'tiloyapaNNatti' (trilokaprajJapti) nAmaka prAkRta graMthameM isa viSayake cAra vibhinna matoMkA ullekha kiyA gayA hai* yathA vIrajiNaM siddhigade cusd-igshivaasprimaanno| kAlaMmi adikkate uppaNNo ettha sagarAo // 86 // aha vA vIre siddhe sahassaNavakaMmi sgsybhhiye| paNasIdimi yatIde paNamAse sagaNio jAdo // 87 // codasa sahassa sagasaya te-NaudI-vAsakAlavicchede / vIresarasiddhIdo uppaNNo sagaNio aha vA / / 88 // NivvANe vIrajiNe chanvAsasadesu paMcavarisesu / paNamAsesu gadesuM saMjAdo sagaNio ahavA / / 89 // arthAt-vIra jinendrakI siddhipadaprAptike bAda jaba 461 varSa bIta gaye taba yahA~ para zaka nAmaka rAjA utpanna huaa| athavA vIra * dekho jainahitaiSI, bhAga 13, aMka 12, pRSTha 533 /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| bhagavAnake siddha honeke bAda 9785 varSa 5 mahIne bItane para zaka rAjA huaa| athavA vIrezvarakI muktise 14793 varSake antarase zaka rAjA utpanna huaa| athavA vIrajinendrako nirvANa-prAptiko jaba 605 varSa 5 mahIne ho gaye taba zaka rAjA huaa| isa kathanase spaSTa hai ki usa vakta vIranirvANakA honA eka mata to zaka rAjAse 461 varSa pahale, dUsarA 9785 varSa 5 mahIne pahale, tIsarA 14793 varSa pahale aura cauthA 605 varSa 5 mahIne pahale mAnatA thA / ina cAroM matomeM pahalA mata nayA hai-una matoMse bhinna hai jinakA isase pahale ullekha kiyA gayA hai aura vahI trilokaprajJaptike kartAko iSTa jAna par3atA hai| yadi yahI mata ThIka ho to kahanA cAhiye ki vikrama rAjA vIranirvANase 326(461-135) varSa bAda huA hai, na ki 470 varSa bAda, aura isa samaya vIranirvANasaMvat 2307 bIta rahA hai| sAtha hI, yaha bhI kahanA cAhiye ki umAsvAtikA samaya ukta padyake AdhArapara vi0 saM0 144 (770-326) yA 444 taka hotA hai aura samantabhadrakA samaya bhI taba vikramakI 5 vIM zatAbdIkA prAyaH antima bhAga ThaharatA hai; athavA yoM kahiye ki vaha pUjyapAdake samayake itanA nikaTa pahu~ca jAtA hai ki pUjyapAdako apane prAraMbhika munijIvanameM samantabhadrake satsamAgamase lAbha uThAnekI bahuta kucha saMbhAvanA rahatI hai| dUsarA aura tIsarA donoM mata ekadama naye hI nahIM, balki itane adbhuta aura vilakSaNa mAlUma hote haiM ki Ajakala unakI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| mAlUma nahIM ye donoM mata kisa AdhArapara avalambita haiM aura unakA kyA rahasya hai| inake rahasyako zAyada koI mahAn zAstrI hI jainagraMthoMke bahuta gahare adhyayanake bAda udghATana kara sake /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 155 usa rahasyake udghATita honepara jainazAstroMkI bahutasI lambI caur3I kAlagaNanApara acchA prakAza par3a sakatA hai, isameM jarA bhI saMdeha nahIM hai| rahA cauthA mata, vaha vahI hai jo Ajakala pracalita hai aura jisake anusAra isa samaya vIranirvANa saMvat 2451 mAnA jAtA hai| trilokasArakI nimna gAthAmeM bhI isI matakA ullekha hai paNachassayavassaM paNamAsajudaM gamiya viirnnivvujhdo| sagarAjo to kakkI cadunavatiyamahiyasagamAsaM // 850 // isa matake viSayameM yadyapi, yaha bAta abhI nizcayapUrvaka nahIM kahI jA sakatI ki isake anusAra vIranirvANase 605 varSa 5 mahIne bAda zaka rAjAkA deha-janma mAnA gayA hai yA rAjyajanma athavA usake rAjyakAlakI samApti hI usase abhipreta hai; phira bhI itanA jarUra kahA jA sakatA hai ki yadi zaka rAjAkA rAjyakAla vIranirvANase 605 varSa bAda prAraMbha huA hai to rAjA vikramakA rAjyakAla bhI vIranirvANase 470 varSa bAda prAraMbha huA hai-488 varSa bAda nahIM;-kyoMki donoMke rAjyakAlameM athavA sambatoMmeM 135 varSakA antara prasiddha hai, jo 488 varSa bAda vikramarAjyakA prAraMbha honA mAnane para nahIM bana sktaa| aura isa liye prAkRta paTTAvalI AdimeM jo vIranirvANase 470 varSa vAda vikramakA janma honA likhA hai vaha usakA rAjArUpase janma honA ho sakatA hai-deharUpase nahIM / deharUpase janma honA tabhI samajhA jA sakatA hai jaba ki zaka saMvatkA prAraMbha bhI zaka rAjAke janmase mAnA gayA ho| 1 isa gAthAmeM vIranirvANase 605 varSa 5 mahIne bAda zaka rAjAkA aura zakase 394 varSa 7 mahIne bAda kalkikA honA batalAyA gayA hai|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 svAmI samantabhadra / ___eka bAta aura bhI yahA~ prakaTa kara dene yogya hai, aura vaha yaha ki trilokasArakI ukta gAthAmeM 'sagarAjo ke bAda 'to' zabdakA prayoga 'kiyA gayA hai jo 'tataH' (tatpazcAt ) kA vAcaka hai-mAdhavacaMdra vidyadevaviracita saMskRtaTIkAmeM bhI usakA artha 'tataH' hI kiyA gayA hai-~aura usase yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki zaka rAjAkI sattA na rahane para athavA usakI mRtyuse 394 varSa 7 mahIne bAda kalki rAjA huA; aura cUMki trilokaprajJapti Adi graMthoMse kalkikI mRtyukA vIranirvANase eka hajAra varSa bAda honA pAyA jAtA hai * isa liye ukta 394 varSa 7 mahInemeM kalkikA rAjyakAla bhI zAmila hai, jo trilokaprajJaptike anusAra 42 varSa parimANa kahA jAtA hai / dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhiye ki isa gAthAmeM zaka aura kalkikA jo samaya diyA hai vaha alaga alaga unake rAjyakAlakI samAptikA sUcaka hai| aura isa liye yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki zaka rAjAkA rAjyakAla vIra nirvANase 605varSa 5 mahIne bAda prAraMbha huA aura usakI samAptike bAda 394 varSa 7 mahIne bItanepara kalkikA rAjyAraMbha huaa| aisA kahane para kalkikA astitvasamaya vIranirvANase eka hajAra varSake bhItara na rahakara 1100 varSake karIba ho jAtA hai aura usase eka hajArakI niyata saMkhyAmeM bAdhA AtI hai / astu / vIranirvANase 605 varSa 5 mahIne para zaka rAjAke rAjyakAlakI samApti mAna lenepara yaha svataH mAnanA par3atA hai ki vikrama rAjAkA rAjyakAla bhI vIranirvANase 470 varSake anantara hI samApta ho gayA thA, aura isa liye vIranirvANase 470 __ * dekho jainahitaiSI bhAga 13, aMka 12 meM ' lokavibhAga aura trilokaprApti' nAmakA lekha /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / varSa bAda vikrama rAjAkA janma honekI jo bAta kahI jAtI hai vaha ThIka nahIM baiThatI, athavA yaha kahanA par3atA hai ki donoMke samayoMmeM jo 135 varSakA antara mAnA jAtA hai vahI ThIka nahIM hai| aisI hAlatameM, vikramasaMvatko vikramakA mRtyu-saMvat na mAnakara yadi yaha mAnA jAya ki vaha vikramakI 18 yA 20 varSakI avasthAmeM usake rAjyAbhiSeka samayase prAraMbha huA hai to, 470 meMse vikramake rAjyakAla (66-62 varSoM ) ko ghaTAkara yaha kahanA hogA ki vaha vIranirvANase prAyaH 408 athavA jArla cATiyarake kathanAnusAra, 410 varSa bAda prAraMbha huA hai| sAtha hI, yaha bhI kahanA hogA ki isa samaya vIranirvANa saMvat 2389 yA 2391 bIta rahA hai; aura isa liye umAsvAtikA samaya, ukta padyake AdhAra para, vi0 saM0360 yA 362 honA cAhiye athavA inameMse kisI saMvatko hI unake samayakI antima maryAdA kahanA cAhiye, aura tadanusAra samantabhadrakA samaya bhI vi0 saM0 400 yA 400 takake karIba batalAnA caahiye| __isa saba kathanase pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki vIranirvANa saMvatkA viSaya aura vikrama tathA zaka saMvatoMke sAtha usakA sambaMdha kitanI adhika gar3abar3a tathA anizcitAvasthAmeM pAyA jAtA hai, aura isaliye, usake AdhArapara-usakI gutthIko sulajhAye binA usakI kisI eka bAtako lekara-kisIke samayakA nirNaya kara baiThanA kahA~ taka yuktiyukta aura nirApada ho sakatA hai| isameM saMdeha nahIM ki vIranirvANa-kAla jaise viSayakA abhI taka anizcita rahanA jainiyoMke liye eka bar3e hI kalaMka tathA lajjAkI bAta hai, aura isaliye jitanA zIghra bana sake vidvAnoMko use pUrI taura para nizcita kara DAlanA cAhiye / paraMtu yaha saba kAma adhika parizrama aura. samaya-sAdhya honeke sAtha
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ www www 158 svAmI samantabhadra / sAtha pracura athavA yatheSTa sAdhanasAmagrIke sAmane maujUda honekI khAsa apekSA rakhatA hai, jisakA isa samaya abhAva hai, aura isI liye isa prabaMdhameM hama usakA koI ThIka nirNaya nahIM kara sake / avasarAdika milane para usake liye judA hI prayatna kiyA jAyagA / kundakunda-samaya / (gha) Upara-'ga' bhAgameM-umAsvAtikA samaya-sUcaka jo padya 'vidvajanabodhaka'se uddhRta kiyA gayA hai usameM kundakundAcAryako bhI usI samayakA vidvAn batalAyA hai jisakA umAsvAti muniko, aura isa taraha para donoMko samakAlIna vidvAn sUcita kiyA hai / paraMtu isa padyake anusAra donoMko samakAlIna mAna lene para bhI inameM vRddhatvakA mAna kundakundAcAryako prApta thA, isameM saMdeha nahIM hai / nandisaMghakI paTTAklImeM to kundakundake anantara hI umAsvAtikA AcAryapadapara pratiSThita honA likhA hai aura usase aisA mAlUma par3atA hai mAno umAsvAti kundakundake ziSya hI the / parantu zravaNabelagolake zilAlekhameM umAsvAtikA kundakundase ThIka bAdameM ullekha karate hue bhI unheM kundakundakA ziSya sUcita nahIM kiyA, balki ' tadanvaye' aura 'tadIyavaMze' zabdoMke dvArA kuMdakuMdakA ' vaMzaja' prakaTa kiyA hai * | phira bhI yaha vaMzajatva kucha dUravartI mAlUma nahIM hotaa| ho sakatA hai * zravaNabelagolake zilAlekhoM-naM. 40, 42, 43, 47 aura 50 meM"tadanvaye ' padako liye hue yaha zloka pAyA jAtA hai abhUdumAsvAtimunIzvaro'sAvAcAryazabdottaragRdapicchaH / tadanvaye tatsadazo'sti nAnyastAskAlikAzeSapadArthavedI / aura 108 veM zilAlekhakA padya nimna prakAra hai abhUdumAsvAtimuniH pavitre vaMze tadIye sklaarthvedii| sUtrIkRtaM mena jinapraNItaM zAlArthajAtaM munipuMgavena //
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 159 ki umAsvAti kundakundake ziSya na hokara praziSya rahe hoM aura isIse 'tadanvaye ' Adi padoMke prayogakI jarUrata par3I ho| isa taraha bhI donoM kitane hI aMzoMmeM samakAlIna ho sakate haiM aura umAsvAtike sama. yakI samAptiko prakArAntarase kundakundake samayakI samApti bhI kahA jA sakatA hai| zAyada yahI vajaha ho jo ukta padyameM umAsvAtikA samaya batalAkara pIchese ' kundakundastathaiva ca' zabdoMke dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki kundakundakA bhI yahI samaya hai, arthAt kundakunda bhI isI samayake bhItara ho gaye haiN| astu, ukta paTTAvalImeM umAsvAtikI Ayu 84 varSa dI hai aura sAtha hI yaha sUcita kiyA hai ki ve 40 varSa 8 mahIne AcAryapada para pratiSThita rahe / yadi yaha ullekha ThIka ho to kahanA cAhiye ki umAsvAti prAyaH 43 varSa kundakundake samakAlIna rahe haiM / aisI hAlatameM yadi kundakundakA hI nizcita samaya mAlUma ho jAya to usaparase bhI samantabhadrake Asanna samayakA bahuta kucha yathArtha bodha ho sakatA hai / parantu kundakundakA samaya bhI abhI taka pUrI taurase nizcita nahIM ho paayaa| nandisaMghakI paTTAvalImeM jo ApakA samaya vi0 saM0 94 se 101 taka diyA hai usa para to, paTTAvalIkI hAlatako dekhate hue sahasA vizvAsa nahIM hotA, aura ukta padyameM jo samaya diyA hai vaha una saba vikalpoM athavA saMdehoMkA pAtra banA huA hai jo Upara 'ga' bhAgameM upasthita kiye gaye haiM; aura isaliye ina donoM AdhAroM parase prakRta viSayake nirNayArtha yahA~ kisI vizeSatAkI upalabdhi nahIM hotI-samantabhadra ke samayasambandhameM jo kalpanAe~ Upara kI gaI haiM ve hI jyoMkI tyoM kAyama rahatI haiN| aba dekhanA cAhiye dUsare kisI mArgase bhI kundakundakA koI ThIka samaya upalabdha hotA hai yA ki nhiiN|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 svAmI smntbhdr| indranaMdi AcAryake 'zrutAvatAra se mAlUma hotA hai ki bhagavAn mahAvIrakI nirvANa-prAptike bAda 62 varSake bhItara tIna kevalI, usake bAda 100 varSake bhItara pA~ca zrutakevalI, phira 183 varSake bhItara gyAraha muni dazapUrvake pAThI, tadanaMtara 220 varSake bhItara pA~ca ekAdazAMgadhArI aura tatpazvAt 118 varSameM cAra AcArAMgake dhArI muni hue| isa taraha vIranirvANase 683 varSa paryaMta aMgajJAna rahA / isake bAda cAra ArAtIya muni aMga aura pUrvoke ekadezajJAnI hue, unake bAda 'arhadvAla, arhadvalike anantara ' mAghanandi' aura mAghanandike pazcAt 'dharasena' nAmake AcArya hue, jo 'karmaprAbhRta'ke jJAtA the| ina munirAjane apanI Ayu alpa jAnakara aura yaha khayAla karake ki hamAre pIche karmaprAbhRta zrutakA jJAna vyuccheda na hone pAve, veNAka taTake munisaMghase do tIkSNabuddhi muniyoMko bulavAyA, jo bAdameM 'puSpadanta' aura 'bhUtabali' nAmase prasiddha hue aura unheM vaha samasta zruta acchI tarahase vyAkhyA karake par3hA diyaa| tatpazcAt puSpadanta aura bhUtabaline karmaprAbhutako saMkSipta karake SaTkhaNDAgamakA rUpa diyA aura use dravyapustakAruDha kiyA-arthAt, lipibaddha karA diyA / udhara guNadhara AcAryane ' kaSAyaprAbhUta' aparanAma 'doSaprAbhUta ke gAthAsUtroMkI racanA karake unheM ' nAgahasti' aura ' AryamA' nAmaka muniyoMko par3hAyA, unase ' yativRSabha'ne par3hakara una gAthAoMpara cUrNisUtra race aura yativRSabhase : uccAraNAcArya' ne adhyayana karake cUrNisUtroMpara vRttisUtra likhe / isa prakAra guNadhara, yativRSabha aura uccAraNAcAryake dvArA kaSAyaprAbhUtakI - racanA hokara vaha bhI dravyapustakAruDha ho gyaa| jaba karmaprAbhUta aura kaSAyaprAbhRta donoM siddhAnta dravyabhAvarUpase pustakArUDha ho gaye taba koNDakundapurameM padmanandi ( kuMdakuMda ) nAmake
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ smy-nirnny| 161 AcArya guruparipATIse donoM siddhAntoMke jJAtA hue aura unhoMne 'SaTkhaNDAgama ke prathama tIna khaNDoMpara bAraha hajAra zlokaparimANa eka TIkA likhii| isa kathanase spaSTa hai ki kundakundAcArya vIranirvANa saM0 683 se pahale nahIM hue, kintu pIche hue haiM / parantu kitane pIche, yaha aspaSTa hai| yadi antima AcArAMgadhArI 'lohAcArya' ke bAda honevAle vinayadhara Adi cAra ArAtIya muniyoMkA ekatra samaya 20 varSakA aura arhadvali, mAghanaMdi, dharasena, puSpadaMta, bhUtabali tathA kundakundakai gurukA sthUla samaya 10-10 varSakA hI mAna liyA jAya, jisakA mAna lenA kucha adhika nahIM hai, to yaha sahajahImeM kahA jA sakatA hai ki kundakunda ukta samayase 80 varSa athavA vIranirvANase 763 (683+20+60) varSa bAda hue haiM aura yaha samaya usa samaya (770) ke karIba hI pahu~ca jAtA hai jo vidvajjanabodhakase uddhRta kiye hue ukta padyameM diyA hai, aura isa liye isake dvArA usakA bahuta kucha samarthana hotA hai| zrutAvatArameM, vIranirvANase antima AcArAMgadhArI lohAcAryaparyaMta, 683 varSake bhItara kevali-zrutakevaliyoM Adike honekA jo kathana jima krama aura jisa samayanirdezake sAtha kiyA hai vaha trilokaprajJapti, jinasenakRta harivaMzapurANa aura bhagavajinasenapraNIta AdipurANa jaise prAcIna graMthoMmeM bhI pAyA jAtA hai| hA~, trilokaprajJaptimeM itanA vizeSa jarUra hai ki AcArAMgadhAriyoMkI 118 varSakI saMkhyAmeM aMga aura pUrvoka ekadezadhAriyoMkA bhI samaya zAmila kiyA hai * ; isase vinayadhara Adi cAra ArAtIya muniyoMkA jo * paDhamo subhaddaNAmo jasabhaho taha ya hodi jasabAha / turiyo ya lohaNAmo ede AyAra aMgadharA // 8 //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 svAmI smNtbhdr| pRthak samaya 20 varSakA mAna liyA gayA thA use gaNanAse nikAla diyA jA sakatA hai aura taba kundakundakA vIranirvANase 743 varSa bAda honA kahA jA sakatA hai| isase bhI ukta padyake samayasamarthanameM koI bAdhA na AtI; kyoMki usa padyameM pradhAnatAse umAsvAtikA samaya diyA hai-umAsvAtike samakAlIna honepara bhI, vRddhatvake kAraNa, kundakundakA astitva 27 varSa pahale aura bhI mAnA jA sakatA hai aura usakA mAna liyA jAnA bahuta kucha svAbhAvika hai| senagaNakI paTTAvalImeM bhI 683 varSakI gaNanA 'zrutAvatAra' ke sadRza hI kI gaI hai| paraMtu nandisaMghakI prAkRta paTTAvalImeM vaha gaNanA kucha visadRzarUpase pAI jAtI hai| usameM dazapUrvadhAriyoM takakA samaya to vahI diyA hai jisakA Upara ullekha kiyA hai| usake bAda ekAdazAMgadhArI pA~ca muniyoMkA samaya, 220 varSa na dekara, 123 varSa diyA hai aura zeSa 97 varSoM meM subhadra, yazobhadra, bhadrabAhu aura lohAcArya nAmake una cAra muniyoMkA honA likhA hai aura unheM daza nava tathA aSTa aMgakA pAThI batalAyA hai, jinheM 'zrutAvatAra' Adi graMthoMmeM ekAdazA sesekarasaMgANi coisapuvvANamekadesarA / ekasayaM aTThArasavAsajudaM tANa parimANaM // 1 // tesu adIdesu tadA AcAradharA Na hoti bharahami / godamamuNipahudINaM pAsANaM chassadANi tesI do // 82 // 1 jainahitaiSI, bhAga 6 ThA, aMka 7-8 meM paM. nAthUrAmajIne AThake bAda sAta saMkhyAkA bhI ullekha kiyA hai aura likhA hai ki, "jisa graMthake AdhAra para hamane yaha paTTAvalI prakAzita kI hai, usameM inheM kramazaH daza, nau, ATha aura sAta aMgakA pAThI batalAyA hai"| aisA honA jIko bhI lagatA hai, paraMtu hamAre sAmane jo paTAvalI hai usameM 'dasaMga nava aMga ahadharA' aura 'dasanavATuMgadharA' pATha haiM / saMbhava hai ki pahalA pATha kucha azuddha chapa gayA ho aura vaha 'dasaMga vabhasattadharA' ho /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ ~ ~ samaya-nirNaya / 163 gadhAriyoMkI 220 varSakI saMkhyAke bAda 118 varSake bhItara honevAle pratipAdana kiyA hai aura sAtha hI 'AcArAMga' nAmaka prathama aMgake jJAtA likhA hai| ina cAroM muniyoMke anantara arhadvali, mAghanandi, dharasena, puSpadanta aura bhUtabali nAmake pA~ca AcAryoMko 'ekAMgadhArI' likhA hai aura unakA samaya 118 varSa diyA hai * / isa taraha para vIranirvANase bhUtabaliparyaMta 683 varSakI gaNanA kI gaI hai / yaha gaNanA zrutAvatAra, trilokaprajJapti, harivaMzapurANa, AdipurANa aura senagaNakI paTTAvalIse kitanI bhinna hai aura isake dvArA puSpadaMta bhUtabali taka AcAryoMkI samayagaNanAmeM kitanA antara par3a jAtA hai ise pAThaka svayaM samajha sakate haiN| parantu yadi isIko ThIka mAna liyA jAya aura yaha svIkAra kiyA jAya ki bhUtabalikA astitva vIranirvANa saMvat 683 taka rahA hai to bhUtabalike bAda kuMdakuMdakI prAdurbhUtike liye kamase kama 20-30 varSakI kalpanA aura bhI karanI hogI; kyoMki kundakundako donoM siddhAntoMkA jJAna guruparipATI dvArA prApta huA thA / aura puSpadaMta, bhUtabali yA uccAraNA * yathA-paMcasaye paNasahe mntimjinnsmyjaadesu| upapaNNA paMcajaNA iyaMgadhArI muNayabvA // 15 // ahivakilamAdhaNaMdiya dharaseNaM pussphyNtbhuutblii| aDhavIse igavIsaM ugaNIsaM tIsa vIsa vAsa puNo // 11 // igasayabhaThAravAse iyaMgadhArI ya muNiyarA jAdA / chasayatirAsiyavAse NivyAgA aMgaditti kahiyajiNe // 17 // evaM dvividho dravyabhAvapustakagataH samAgacchan / guruparipATyA jJAta: siddhAntaH kuNDakundapure // 16 // zrIpadmanandimuninA so'pi dvAdazasahasraparimANaH / panyaparikarmakartA SaTkhaNDAyatrikhaNDasya // 11 //
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 svAmI smNtbhdr| cArya,se kisIko ApakA guru nahIM likhA hai; isa liye ina AcAryoMke bAda kamase kama eka AcAryakA Apake gururUpase honA jarUrI mAlUma par3atA hai, jisake liye ukta samaya adhika nahIM hai| isa taraha para kundakundake samayakA prAraMbha vIranirvANase 703 yA 713 ke karIba ho jAtA hai| parantu isa adhika samayakI kalpanAko bhI yadi chor3a diyA jAya aura yahI mAna liyA jAya ki vIranirvANase 683 varSake anantara hI kundakundAcArya hue haiM to yaha kahanA hogA ki ve vikrama saMvat 213 (683-470 ) ke bAda hue haiM usase pahale nahIM / yahI paM0 nAthUrAmajI premI * Adi adhikAMza jaina vidvAnoMkA mata hai| isameM hama itanA aura bhI jor3a denA cAhate haiM ki vIra nirvANase 470 varSa bAda vikramakA dehajanma mAnate hue, usakA vikramasaMvat yadi rAjyasaMvat hai to usase 195 ( 683-488 ) varSa bAda aura yadi mRtyusaMvat hai to usase 133 (683-550 ) varSa bAda kuMdakuMdAcArya hue haiN| sAtha hI, itanA aura bhI ki, yadi zaka rAjAkA astitvasamaya vIranirvANase 461 varSa paryaMta rahA hai, usIkI mRtyukA vartamAna zaka saMvat (1846) pracalita haiM aura vikrama tathA zaka saMvatoMmeM 135 varSakA vAstavika antara hai to kundakundAcArya vi0 saM0 se 357 ( 683-361+135) varSa bAda hue haiN| Upara umAsvAtike samayase samantabhadrake samayakI kalpanA prAyaH 40 varSa bAda kI gaI hai, kundakundake samayase vaha 60 varSa bAda kI jA sakatI hai aura kucha anucita pratIta nahIM hotI / aisI hAlatameM samantabhadrako kramazaH vi0 saM0 273, 255, 193 yA 417 ke karIbake vidvAn kaha sakate haiN| aura yadi zaka saMvat zaka rAjAkI * dekho jainahitaiSI bhAga 10 vA~, aMka 6-7, pR0 279 /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / mRtyukA saMvat na hokara usake rAjya athavA janmakA saMvat ho to pichale 417 saMvatameMse zakarAjyakAla athavA usakI Ayuke varSa bhI kama kiye jA sakate haiN| rAjA zivakumAra / 'paMcAstikAya' sUtrakI jayasenAcAryakRta TIkAmeM likhA hai ki zrIkuNDakundAcAryane isa zAstrako apane ziSya zivakumAra mahArAjake pratibodhanArtha racA hai, aura vahI rAjA isa zAstrako utpattikA nimitta hai| yathA___ "....zrImatkuNDakundAcAryadevaiH.......zivakumAramahArAjAdisaMkSeparuciziSyapratibodhanArtha viracite paMcAstikAyaprAmRtazAstre........" "atha prAbhRtagraMthe zivakumAramahArAjo nimittaM anyatra dravyasaMgrahAdau somazreSThayAdi jJAtavyam / iti saMkSepeNa nimitta kathitaM / " graMthakI kanar3I TIkAmeM bhI, jo 'bAlacaMdra' munikI banAI huI hai, isI prakArakA ullekha batalAyA jAtA hai| prophesara ke0 bI0 pAThakane ina zivakumAra mahArAjakA samIkaraNa kadambavaMzake rAjA 'zivamRgezavarmA ke sAtha kiyA hai. unhIMko ukta zivakumAra batalAyA hai aura zivamRgezakA samaya, cAlukya cakravartI 'kIrtivarmA' mahArAjake dvArA vAdAmI sthAnapara zaka saM0 500 meM prAcIna kadambavaMzake dhvasta kiye jAnese 50 varSa pahalekA nizcita karake, yaha pratipAdana kiyA hai ki kundakundAcArya zaka saM0 150 (vi0 saM0 585 yA I0 san 528 ) ke vidvAn siddha hote haiM / pAThaka mahAzayake isa matako paM0 gajAdharalAlajI nyAyazAstrIne,
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 svAmI smNtbhdr| m 'samayasAraprAbhRta' kI prastAvanAmeM, apanA yaha mata puSTa karaneke liye uddhRta kiyA hai ki kundakundakA utpattisamaya vi0 saM0 213 se pahale banatA hI nahIM; aura sAtha hI yaha pratipAdana kiyA hai ki use svIkAra kara lenemeM koI bhI hAni nahIM hai * / paraMtu hameM to usake svIkAranemeM hAni hI hAni najara par3atI hai-lAbha kucha bhI nahIM aura vaha jarA bhI yuktiyukta pratIta nahIM hotA / isa matako mAna lenese samantabhadra to samantabhadra pUjyapAda bhI kundakundase pahaleke vidvAn Thaharate haiM; aura taba kundakundake vaMzameM umAsvAti hue, umAsvAtine tattvArthasUtrakI racanA kI, usa tattvArthasUtra para pUjyapAdane 'sarvArthasiddhi' nAmakI TIkA likhI, ityAdi kathanoMkA kucha bhI artha athavA mUlya nahIM rahatA, aura pacAsoM zilAlekhoM tathA graMthAdikoMmeM pUjyapAda tathA unase pahale honevAle kitane hI vidvAnoMke viSayameM jo yaha sunizcita ullekha milatA hai ki ve kuMdakuMdake vaMzameM athavA unake bAda hue haiM mithyA aura vyartha ThaharatA hai|, * ' 213 tamavaikramasaMvatsarApUrva tu sAdhayitumeva nAhati bhagavaskunda. kundotpttismyH|'............ 'tato yuktyAnayApi bhagavaskundakundasamayaH tasya zivamRgezavarmasamAna. kAlInatvAt 450 tama zakasaMvatsara eva sidhati svIkAre cAsmin kSatirapi nAsti kApIti / / udAharaNake liye dekho markarAkA tAmrapatra jo zaka saMvat 388 kA likhA huA hai aura jisameM kundakundAcAryake vaMzameM honevAle AcAryoMkA ullekha nimna prakArase pAyA jAtA hai '.......zrImAn koMgaNi-mahAdhirAja avinItanAmadheyadattasya desigagaNaM kauNDakundAntraya-guNacaMdrabhaTAra-ziSyasya abhayagaMdibhaTAra tasya ziSyasya zIlamabhaTAra-ziSyasya janANadimaTAra-ziSyasya guNaNaMdibhaTAra-ziSyasya bandamandibhaTAramarge aSTa bhazIti-ayo-zatasya sambatsarasya mAghamAsaM......' -kurga inskipsansa ( E.C. I.)
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ smy-nirnny| 167 yaha saba kyA kucha kama hAni hai ! samajhameM nahIM AtA ki nyAyazAstrIjIne vinA pUrvApara sambandhoMkA vicAra kiye aisA kyoM likha diyA / astu; hamArI rAyameM, prathama to jayasenAdikA yaha likhanA hI ki 'kundakundane zivakumAra mahArAjake sambodhanArtha athavA unake nimitta isa paMcAstikAyakI racanA kI ' bahuta kucha Adhunika * mata jAna par3atA hai, mUla graMthameM usakA koI ullekha nahIM aura na zrIamRtacaMdrAcAryakRta prAcIna TIkAparase hI usakA koI samarthana hotA hai| svayaM kundakundAcAryane graMthake antameM yaha sUcita kiyA hai ki unhoMne isa ' paMcAstikAyasaMpraha' sUtrako pravacanabhaktise prerita hokara morgakI prabhAvanArtha racA hai| yathA-- * 13 vI 14 vIM zatAbdIke karIbakA; kyoMki bAlacaMdramuni vikramakI 13 vI zatAbdIke vidvAn the| unake guru nayakIrtikA zaka saM0 1099 (vi. saM0 1234 ) meM dehAnta huA hai| aura jayasenAcArya vikramakI prAyaH 14 vIM zatAbdIke vidvAn mAlUma hote haiN| unhoMne pravacanasAraTIkAkI prazastimeM jina 'kumudendu ' ko namaskAra kiyA hai ve ukta bAlacaMdra munike samakAlIna vidvAn the| ApakI prAbhUtatrayakI TIkAoMmeM gommaTasAra, cAritrasAra, dravyasaMgraha bhAdi 11 vI 12 vIM zatAbdiyoMke bane hue graMthoM ke kitane hI ullekha pAye jAte haiN| aisI hAlatameM paMcAstikAyaTIkAke antameM 'paMcAstikAyaH samAptaH' ke bAda jo ' vikrama saMvat 1369 varSerAzvina zuddhi 1 bhauma dine' aisA samaya diyA huA hai vaha Azcarya nahIM jo TIkAkI samAptikA hI samaya ho| 1 pro. e. cakavartI, 'paMcAstikAya' kI prastAvanAmeM likhate haiM ki prAbhUtatrayake sabhI TIkAkAroMne isa bAtakA ullekha kiyA hai ki ina tInoM graMthoMko kundakundAcAryane apane ziSya zivakumArake hitArtha racA hai; paraMtu amRtacaMdrAcAryakI kisI bhI TIkAmeM aisA koI ullekha hamAre dekhane meM nahIM bhAyA / nahIM mAlama pro0 sAhabane kisa AdhAra para aisA kathana kiyA hai| 2 'mArgo hi paramavairAgyakaraNapravaNA pAramezvarI prmaanaa| (amRtbndr)|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 svAmI samaMtabhadra / maggappabhAvaNahaM pavayaNabhaktippacodideNa mayA bhaNiyaM pavayaNasAraM paMcatthiyasaMgahaM suttaM // 173 // isase spaSTa hai ki kundakundane apanA yaha graMtha kisI vyaktivizeSake uddezyase athavA usakI preraNAko pAkara nahIM likhA, balki isakA khAsa uddezya 'mArgaprabhAvanA' aura nimittakAraNa 'pravacanabhakti' hai| yadi kundakundane zivakumAra mahArAjake sambodhanArtha athavA unakI khAsa preraNAse isa graMthako likhA hotA to ve isa padyameM yA anyatra kahIM usakA kucha ullekha jarUra karate, jaise ki bhaTTaprabhAkarake nimitta 'paramAtmaprakAza' kI racanA karate hue yogIndradevane jagaha jagaha para graMthameM usakA ullekha kiyA hai| paraMtu yahA~ mUla graMthameM aisA kucha bhI nahIM, na prAcIna TIkAmeM hI usakA ullekha milatA hai aura na kundakundake kisI dUsare graMthase hI zivakumArakA koI patA calatA hai / isa liye yaha tha zivakumAra mahArAjake saMbodhanArtha racA gayA aisA mAnaneke liye mana sattA tayyAra nahIM hotA / saMbhava hai ki eka vidvAnane kisI kimbadaMtIke AdhAra para usakA ullekha kiyA ho aura phira dUsarene bhI usakI nakala kara dI ho| isake sivAya, jayasenAcAryane 'pravacanasAra' kI TIkAmeM prathama prastAvanAvAsyake dvArA, 'zivakumAra' kA jo nimna prakArase ullekha kiyA hai usase zivakumAra mahArAjakI sthiti aura bhI saMdigdha ho jAtI hai athe. kazcidAsamabhavyaH zivakumAranAmA svasaMvittisamutpannaparamAnandaikalakSaNasukhAmRtaviparItacaturgatisaMsAraduHkhabhayabhItaH samutpatraparamamedavijJAnaprakAzAtizayaH samastadurnayaikAntanirAka 1 dekho, rAyacaMdrajainazAstramAlAmeM prakAzita 'pravacanasAra ' kA vi0 saM0 1969 kA sNskrnn|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ www samaya-nirNaya / tadurAgrahaH parityaktasamastazatrumitrAdipakSapAtenAtyantamadhyastho bhUtvA dharmArthakAmebhyaH sArabhUtAmatyantAtmahitAmavinazvarAM paMcaparameSThiprasAdotpamA muktizriyamupAdeyatvena svIkurvANaH zrIvarddhamAnasvAmitIrthakaraparamadevapramukhAn bhagavataHpaMcaparameSThino dravyabhAvanamaskArAbhyAM praNamya paramacAritramAzrayAmIti pratijJA karoti isa prastAvanAke bAda mUla graMthakI maMgalAdiviSayaka pA~ca gAthAe~ eka sAtha dI haiM jinameMse pichalI do gAthAe~ isa prakAra haiM kiccA arahaMtANaM siddhANaM taha Namo gaNaharANaM / ajjhAvayavaggANaM sAhUNaM ceva savvesi // 4 // tesiM visuddhadasaNaNANapahANAsamaM samAsejja / uvasaMpayAmi samma jatto NivANasaMpattI // 5 // ina gAthAoMmeM zrIkundakundAcAryane batalAyA hai ki 'maiM arhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhuoM (paMcaparameSThiyoM ) ko namaskAra karake aura unake vizuddha darzanajJAnarUpI pradhAna Azramako prApta hokara (samyagdarzana, samyagjJAnase sampanna hokara) usa sAmyabhAva (parama-vItarAgacAritra ) kA Azraya letA hU~-athavA use sampAdana karatA hU~ jisase nirvANakI prApti hotI hai|' aura isa prakArakI pratijJAdvArA unhoMne apane graMthake pratipAdya viSayako sUcita kiyA hai| aba isake sAtha TIkAkArakI ukta prastAvanAko dekhiye, usameM yahI pratijJA zivakumArase karAI gaI hai, aura isa taraha para zivakumArako mUlagraMthakA kartA athavA prakArAntarase kundakundakA hI nAmAntara sUcita kiyA hai| sAtha hI zivakumArake jo vizeSaNa diye haiM ve eka rAjAke vizeSaNa nahIM ho sakate-ve una mahAmunirAjake vizeSaNa haiM jo sarAgacAritrase bhI uparata
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 svAmI smNtbhdr| hokara vItarAgacaritrakI ora pravRtta hote haiM / aisI hAlatameM pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki zivakumAra mahArAjakI sthiti kitanI saMdigdha hai| dUsare, zivakumArakA 'zivamRgezavarmA' ke sAtha jo samIkaraNa kiyA gayA hai usakA koI yuktiyukta kAraNa bhI mAlUma nahIM hotaa| usase adhchA samIkaraNa to prophesara e0 cakravartI nAyanAra, ema0 e0, ela. TI0, kA jAna par3atA hai jo kAMcIke prAcIna pallavarAjA "zivaskandava. rmA' ke sAtha kiyA gayA hai* ; kyoMki 'skanda ' kumArakA paryAya nAma hai aura eka dAnapatrameM use 'yuvAmahArAja' bhI likhA hai jo ' kumAramahArAja' kA vAcaka hai; isa liye arthakI dRSTise zivakumAra aura zivaskanda donoM eka jAna par3ate haiN| isake sivAya zivaskandakA 'mayidAbola' vAlA dAnapatra, antima maMgala padyako chor3a kara, prAkRta bhASAmeM likhA huA hai aura usase zivaskandakI darabArI bhASAkA prAkRta honA pAyA jAtA hai jo isa graMthakI racanA Adike sAtha zivaskandakA sambandha sthApita karane ke liye jyAdA anukUla jAna par3atI hai| sAtha hI, zivaskandakA samaya bhI zivamRgezase kaI zatAbdiyoM pahalekA anumAna kiyA gayA hai| / isaliye pAThaka mahAzayakA ukta samIkaraNa ___ * dekho 'paMcAstikAya ' ke aMgrejI saMskaraNakI pro0 e0 cakravartI dvArA likhita 'aitihAsika prastAvanA' ( Historical Introduction ), san 1920 / + cakravartI mahAsayane, kundakundakA astitvasamaya IsAse kaI varSa pahalese prAraMbha karake, unheM IsAkI pahalI zatAbdIke pUrvArdhakA vidvAn mAnA hai, aura isa liye unake vicArase zivaskaMdakA samaya IsAkI pahalI zatAbdI honA cAhiye; parantu eka jagaha para unhoMne ye zabda bhI diye haiM It is quite possible therefore that this Sivaskanda of Conjeepuram or one of the predecessor of the
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / kisI taraha bhI ThIka mAlUma nahIM hotaa| jAna par3atA hai unhoMne isa samIkaraNako lekara hI do tAmrapatroMmeM ullekhita hue toraNAcAryako, kundakundAnvayI honeke kAraNa, kevala Der3hasau varSa pIchekA hI vidvAn kalpita kiyA hai; anyathA, vaisI kalpanAke liye dUsarA koI bhI AdhAra nahIM thA / hama kitane hI vidvAnoMke aise ullekha dekhate haiM jinameM unheM kundakundAnvayI sUcita kiyA hai aura ve kundakundase hajAra varSase bhI pIcheke vidvAn hue haiN| udAharaNake liye zubhacaMdrAcAryakI paTTAva. lIko lIjiye, jisameM sakalakIrti bhaTTArakake guru 'padmanandi'ko kundakundAcArya ke bAda 'tadanvayadharaNadhurINa' likhA hai aura jo IsAkI prAyaH 15 vIM zatAbdIke vidvAn the / isaliye ukta tAmrapatroMke AdhArapara toraNAcAryako zaka saM0 600 kA aura kundakundako unase 150 varSa pahale-zaka saM0 450-kA vidvAn mAna lenA yuktiyukta pratIta nahIM hotA aura vaha ukta samIkaraNakI mithyA kalpanA para hI avalambita jAna par3atA hai| 450 se pahalekA to zaka saM0388 kA likhA huA Same name was the contemporary and deciple of Sri Kundakunda. ina zabdoMse yaha dhvani nikalatI hai ki isa zivaskaMdakA IsAkI pahalI zatAbdIke pUrvArdhameM honA cakravartI mahAzayako zAyada kucha saMdigdha jAna par3A hai, ve usakA kucha bAdameM honA bhI saMbhava samajhate haiM, aura isa liye unhoMne isa zivaskaMdase pahale usI nAmake eka aura pUrvajakI kalpanAko bhI kundakundakI samakAlInatA aura ziSyatAke liye sthAna diyA hai| 1 ye tAmrapatra rASTrakUTa vaMzake rAjA tRtIya govindake samayake haiM aura toraNAcArya ke praziSya prabhAcandrase sambaMdha rakhate haiN| inameM eka zaka saM0 19 aura dUsarA 724 kA hai| dekho, samayaprAitako prastAvanA aura SaTprAbhRtAdi. saMgrahakI bhUmikA / 2 dekho jainasiddhAntabhAskarakI 4 thI kiraNa, pRSTha 43 /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 svAmI smNtbhdr| markarAkA tAmrapatra hai, jisameM kundakundakA nAma hai, guNacaMdrAcAryako kundakundake vaMzameM honevAle prakaTa kiyA hai aura phira tAmrapatrake samaya taka unakI pA~ca pIr3hiyoMkA ullekha kiyA hai| elaacaary| pro0 e0 cakravartIne, paMcAstikApakI apanI aitihAsika prastAvanA' meM, pro0 harnaladvArA saMpAdita nandisaMghakI paTTAvaliyoMke AdhAra para, kundakundako vikramakI pahalI zatAbdIkA vidvAn mAnA hai yaha sUcita kiyA hai ki ve vi0 saM0 49 meM (IsAse 8 varSa pahale) AcArya pada para pratiSThita hue, 44 varSakI avasthA meM unheM AcArya pada milA, 51 varSa 10 mahIne taka ve usa padapara pratiSThita rahe aura unakI kula Ayu 95 varSa 10 mahIne 15 dinakI batalAI hai| sAtha hI, yaha prakaTa karate hue ki kundakundakA eka nAma 'elAcArya' bhI thA aura tAmila bhASAke 'kurala' kAvyakI bAbata kahA jAtA hai ki use 'elAcArya' ne racakara apane ziSya thiruvalluvarako diyA thA jisakI kRtirUpase vaha prasiddha hai aura jisane usako madurAsaMgha (madurAke kavisammelana ) ke sAmane peza kiyA thA, yaha siddha karanekA yatna kiyA hai ki ukta elAcArya aura kundakunda donoM eka hI vyakti the aura isaliye 'kurala' kA samaya bhI IsAkI pahalI zatAbdI ThaharatA hai * / paraMtu 'kurala' kA samaya IsAkI pahalI zatAbdI Thaharo yA kucha aura, aura vaha elAcAryakA banAyA huA ho yA na ho, hameM isa carcAmeM jAnekI jarUrata nahIM hai, kyoMki usake AdhArapara kundakundakA * This identification of E'lacharya the author of Kural with Elacharya or Kund Kund would place the Tamil work in the 1st century of the Christian era.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 173 samaya nirNaya nahIM kiyA gayA hai| hameM yahA~para sirpha itanA hI dekhanA hai ki cakravartI mahAzayane kundakundake jisa samayakA pratipAdana kiyA hai vaha kahA~ taka yuktiyukta pratIta hotA hai / rahI yaha bAta ki ' elAcArya' kundakundakA nAmAntara thA yA ki nahIM, isa viSayameM hama sirpha itanA hI kahanA cAhate haiM ki jahA~ taka hamane jainasAhityakA avagAhana kiyA hai, hameM nandisaMghakI paTTAvalI athavA gurvAvalIko chor3akara, dUsare kisI bhI graMtha athavA zilAlekha parase yaha mAlUma nahIM hotA ki ' elAcArya ' kundakundakA nAmAntara thA / aneka zilAlekhoM Adi parase unakA dUsarA nAma 'padmanandi' hI upalabdha hotA hai aura vahI unakA dIkSAsamayakA nAma athavA prathama nAma thA *; ' kauNDakundAcArya' nAmase ve bAdameM prasiddha hue haiM jisakA zrutimadhurarUpa 'kundakundAcArya' bana gayA hai aura yaha unakA dezapratyaya nAma thA kyoMke ve koNDakundapurake rahanevAle the aura isa liye koNDakundAcArya kA artha ' koNDakundapurake AcArya ' hotA hai / usa samaya isa prakArake nAmoMkI paripATI thI, aneka nagara-grAmoMmeM munisaMgha sthApita themuniyoMkI ToliyA~ rahatI thIM-aura unameM jo bahuta bar3e AcArya hote the ve kabhI kabhI usa nagarAdikake nAmase hI prasiddha hote the| zravaNa * jaisA ki zravaNabelgolake zilAlekhoMke nimna vAkyoMse pAyA jAtA hai tasyAnvaye bhUvidite babhUva yaH pdmnndi-prthmaabhidhaanH| zrIkoNDakundAdimunIzvarAkhyaH satsaMyamAdudgatacAraNArddhaH // -zi0 le. naM0 40 / zrIpAnandItyanavayanAmA hyAcAryazabdottarakoNDakundaH / dvitIyamAsIdabhidhAnamudyacaritrasaMjAtasucAraNaddhiH / / -naM0 42,43,47,50 /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ mawww svAmI samantabhadra / belgolake zilAlekhoM AdimeM aise bahutase nAmoMkA ullekha pAyA jAtA hai / paTTAvalImeM 'gRdhrapiccha' aura 'vakragrIva' ye do nAma jo aura diye haiM unakI bhI kahIMse upalabdhi nahIM hotii| una nAmoMke dUsare hI vidvAn hue haiM-gRdhrapiccha umAsvAtikA dUsarA nAma thA, jisakA ullekha kitane hI zilAlekhoM tathA graMthoMmeM pAyA jAtA hai, aura 'vakragrIva ' nAmake bhinna AcAryakA ullekha bhI zravaNabelagolake 54 veM zilAlekha AdimeM milatA hai| isI tarahapara 'elocArya' nAmake bhI dUsare hI vidvAn hue haiM, jinase bhagavajinasenake guru zrIvIrasenAcAryane siddhAntazAstroMko par3hakara una para 'dhavalA' aura 'jayadhavalA' nAmakI TIkAe~ likhI thIM, jinheM dhavala aura jayadhavala siddhAnta bhI kahate haiM / 'dhavalo' TIkAko vIrasenane zaka saM0 738 meM banAkara samApta kiyA thA; isase ' elAcArya ' vikramakI 9 vIM zatAbdIke vidvAn the / cakravartImahAzayake kathanAnusAra, DAktara jI0 yU0 popane 'kurala ' kA samaya IsAkI 8 vIM zatAbdIse kucha pIchekA batalAyA hai aura vaha samaya ina elAcAryake samayake anukUla par3atA hai| Azcarya nahIM, yadi 'kurala' kA yahI samaya ho to usakI racanAmeM ina elAcAryane koI 1 "kAle gate kiyatyapi tataH punshcitrkuuttpurvaasii| zrImAnelAcAryoM babhUva siddhAntatatvajJaH // 177 // tasya samIpe sakalaM siddhAntamadhItya vIrasenaguruH / " ityAdi -indranandizrutAvatAra / 2 * dhavalA' TIkAkI prazastimeM, svayaM vIrasena AcAryane elAcAryakA nimnaprakArase ullekha kiyA hai " jassa sesANNamaye siddhatamidi hi mhilhuNdii-| mahu~ so elAiribho pasiyau varavIraseNassa" // 1 //
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ smy-nirnny| khAsa sahAyatA pradAna kI ho / parantu use bilakula hI svayaM racakara de denekI bAta kucha jIko nahIM lagatI; kyoMki thiruvalluvara yadi itane ayogya the ki ve svayaM vaisI koI racanA nahIM kara sakate the to ve kavisaMghake sAmane use apane nAmase peza karaneke yogya bhI nahIM ho sakate the- taba ' kurala' ko elAcAryake nAmase hI upasthita karate, jinake nAmase upasthita karanemeM koI bAdhA mAlUma nahIM hotI aura yadi ve khuda bhI vaisI racanA karaneke liye samartha the to yaha nahIM ho sakatA ki unhoMne sArAkA sArA graMtha dUsare vidvAnase likhA kara use apane nAmase prakaTa kiyA ho athavA usameM apanI kucha bhI kalama na lagAI ho| isa viSayameM hinduoMkA yaha paramparAkathana jyAdA vajanadAra mAlUma hotA hai ki thiruvalluvarane 'elAlasiMha ' kI sahAyatAse svayaMhI isa graMthakI racanA kI hai; paraMtu unakA graMthakartAko zaivadharmAnuyAyI batalAnA kucha ThIka nahIM a~catA / bahuta saMbhava hai ki hinduoMkA yaha 'elAlasiMha ' elAcArya hI ho athavA elAcArya ke gRhastha jIvanakA hI yaha koI nAma ho / vastusthitikI aisI hAlata hote hue, vinA kisI prabala pramANakI upalabdhi athavA yogya samarthanake paTTAvalIke prakRta kathanapara sahasA vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| aura na eka mAtra usIke AdhArapara yaha kahA jA sakatA hai ki elAcArya kundakundakA nAmAntara thaa| paTTAvalipratipAdita samaya / aba samayavicArako lIjiye / jisa paTTAvalIke AdhArapara cakravartI mahAzayane kundakundake ukta samayakA pratipAdana kiyA hai vaha vahI paTTAvalI hai jise Upara 'kha' bhAgameM bahuta kucha saMdigdha aura avizvasanIya batalAyA jA cukA hai / aura isaliye jabataka usapara honevAle saMdehoM
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ - svAmI smntbhdr| tathA AkSepoMkA acchI tarahase nirasana na kara diyA jAya taba taka kevala usIke AdhAra para kisI AcAryake samayako dRDhatAke sAtha satya pratipAdana nahIM kiyA jAsakatA; phira bhI usameM ullekhita aneka samayoMke satya honekI saMbhAvanA hai, aura isaliye hameM yaha dekhanA cAhiye, ki kundakundake ukta samayakI satyatAmeM prakArAntarase koI bAdhA AtI hai yA ki nahIM___ yaha bAta mAnI huI hai aura isameM koI matabheda bhI nahIM pAyA jAtA ki vIranirvANase 683 varSataka aMgajJAna rahA, usake bAda phira koI aMgajJAnI-eka bhI aMgakA pAThI-nahIM huA, aura kundakundAcArya aMgajJAnI nahIM the| indranandizrutAvatArake kathanAnusAra kundakunda antima AcArAMgadhArI lohAcAryakI kaI pIr3hiyoMke bAda hue haiM jina pIr3hiyoMke liye 60-80 varSake samayakI kalpanA kara lenA kucha bejA nahIM hai| aura prAkRta paTTAvalIke anusAra, bhUtabaliko antima ekAMgadhArI mAna lenepara kundakundakA samaya 683 se 20-30 varSa bAdakA hI raha jAtA hai / parantu donoM hI dRSTiyoMko saMkSipta karake yadi yahI mAna liyA jAya ki kundakunda antima ekAMgadhArI ( lohAcArya yA bhUtabali ) ke ThIka bAda hue haiM to yaha mAnanA hogA ki ve vIranirvANase 683 varSa bAda hue haiN| aura aisI hAlatameM, jaisA ki Upara jAhira kiyA gayA hai, kundakunda kisI taraha bhI vikramakI pahalI zatAbdIke vidvAn siddha nahIM hote| hA~ yadi yaha mAna liyA jAve ki kundakunda, aMgadhArI na hote hue bhI, ekAMgadhAriyoMse pahale hue haiM to unakA samaya vikramakI pahalI zatAbdI bana sakatA hai| mahAzaya cakravartI bhI aisA hI mAnakara cale mAlUma hote haiM, jisakA khulAsA isa prakAra hai
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya - nirNaya | 177 1 - Apane ekAdazAMgadhAriyoM taka 468 varSakI gaNanA kI hai| isa gaNanAmeM ekAdazAMgadhAriyoMkA ekatra samaya 220 kI jagaha 133 varSa mAnA gayA hai aura vaha prAkRta paTTAvalIke anusAra hai| isI paTTAvalIko lekara Apane antima ekAdazAMgadhArI kaMsake bAda subhadra aura yazobhadrakA samaya kramazaH 6 varSa aura 18 varSakA batalAyA hai isake bAda, bhadrabAhu dvitIyake 23 varSa samayakA nandisaMghakI dUsarI paTTAvalIke sAtha mela dekhakara kundakundake samaya ke liye usa paTTAvalIkA Azraya liyA hai; aura paTTAvalImeM bhadrabAhuke AcArya pada para pratiSThita honekA samaya vikramarAjya saM0 4 diyA huA honese yaha pratipAdana kiyA hai ki vikramakA janma subhadrake ukta samayAraMbhase dUsare varSameM huA hai -- athavA isa ullekhake dvArA yaha sUcita kiyA hai ki vikrama prAyaH 18 varSakI avasthAmeM rAjyAsanapara abhiSikta huA thA aura usa vakta yazobhadra ke samayakA 15 vA~ varSa bIta rahA thA / sAtha. hI, isa pichalI paTTAvalIke AdhArapara kundakunda se pahale honevAle AcAryoMkA jo samaya Apane diyA hai usase mAlUma hotA hai ki yazobhadrake bAda bhadrabAhu dvitIya, guptigupta, mAvanandI prathama aura jinacaMdra, ye cAroM AcArya 45 varSa 8 mahIne 9 dinake bhItara hue hai; aura cUMki bhadrabAhu dvitIyakA AcArya pada para pratiSThita honA caitra sudI 14 ke dina likhA hai, isase yaha bhI mAlUma hotA hai ki ve vIranirvANase 492 ( 468+6+18 ) varSa 5 mahIne 13 dina bAda AcArya pada para pratiSThita hue the / isa taraha para vIranirvANa se 538 varSa 1 mahInA 22 dina ( 492 varSa 5 mahIne usake bAda caitramudI 10 1 vIranirvANa kArtika vadI 15 ke dina huA thA, se pahale 5 mahIne 13 dinakA samaya aura baiThatA hai / 12
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 svAmI smntbhdr| 13 dina+45 varSa 8 mahIne 9 dina) bAda, pauSavadI 8 ke dina, AcArya pada para kundakundake pratiSThita honekA vidhAna kiyA gayA hai; athavA dUsare zabdoMme yo kahanA cAhiye ki prAkRta paTTAvalIke anusAra jaba 7-8 aMgoMke pAThI lohAcAryakA samaya cala rahA thA, yA zrutAvatAra aura trilokaprajJapti Adike anusAra ekAdazAMgadhAriyoMkA hIsaMbhavataH kaMsAcAryakA-samaya bIta rahA thA usa samaya kundakundAcAryake astitvakA pratipAdana kiyA gayA hai| __ yadyapi, aMgajJAnI na hone para bhI kundakundakA aMgajJAniyoMke samayameM honA koI asaMbhava yA asvAbhAvika nahIM kahA jA sakatA;-usa samaya bhI dUsare aise vidvAn jarUra hote rahe haiM jo eka bhI aMgake pAThI nahIM the--parantu aisA mAna lenepara nIce likhI ApattiyA~ khar3I hotI haiM jinakA acchI tarahase nirasana athavA samAdhAna hue vinA kundakundakA yaha samaya nahIM mAnA jA sakatA, jo ki eka bahuta hI sazaMkita aura Apattiyogya paTTAvalIpara avalambita hai (1) donoM paTTAvaliyoMke AdhArapara arhadvali kundakundake prAyaH samakAlIna aura zeSa mAghanandi (dvitIya), dharasena, puSpadanta tathA bhUtabali nAmake cAroM AcArya kundakundase ekadama pIcheke vidvAn pAye jAte haiM, aura yaha bAta indranandizrutAvatArake viruddha par3atI hai / (2) guNadhara, nAgahasti, AryamaMkSu, yativRSabha aura uccAraNAcArya bhI kundakundase kitane hI varSa bAdake vidvAn Thaharate haiM, aura yaha bAta bhI 'zrutAktAra' ke viruddha par3atI hai| 1 lohAcAryakA samaya vIranirvANase 515 varSake bAda prAraMbha hotA hai aura vaha 50 varSakA batalAyA gayA hai / isaliye kundakundake AcArya honeke bAda 27 varSa taka aura bhI lohAcAryakA samaya rahA hai|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 179 (3) kisI bhI graMtha athavA zilAlekhAdimeM aisA koI spaSTa ullekha nahIM milatA jisase yaha sApha taurapara vidita hotA ho ki ukta mAghanaMdI, dharasena, puSpadaMta, bhUtabali, tathA guNadhara, nAgahasti, AryabhakSu, yativRSabha aura uccAraNAcArya, ye saba athavA inameMse koI bhI-kundakundakI AcAryasaMtatimeM athavA unake bAda hue haiN| kundakundake bAda honevAle AcAryoMkI jagaha jagaha aneka nAmamAlAe~ milatI haiM, unameMse kisImeM bhI ina AcAryoMkA koI nAma na honese ina AcAryoMkA kundakundake bAda honA jarUra khaTakatA hai| hA~ eka sthAnapara-zravaNabelagolake 105 ( 254 ) nambarake zilAlekhameMye vAkya jarUra pAye jAte haiM yaH puSpadantena ca bhUtabalyAkhyenApi ziSyadvitayena reje / phalapradAnAya jagajjanAnAM prAptoGkurAbhyAmivakalpabhUjaH // arhaddhalissaMghacaturvidhaM sa zrIkoNDakundAnvayamUlasaMgha / kAlasvabhAvAdiha jAyamAna-dveSetarAlpIkaraNAya cakre // sitAmbarAdau viparItarUpe'khile visaMdhe vitanotu bhedaM / tatsena nandi-tridiveza-siMhassaMgheSu yastaM manute kudRkssH|| ina vAkyoMmeM yaha batalAyA gayA hai ki "puSpadanta aura bhUtabali donoM arhadvalike ziSya the aura unase arhadvali aise rAjate the mAnoM jagajanoMko phala deneke liye kalpavRkSane do naye aMkura hI dhAraNa kiye haiM / inhIM arhadvaline kAlasvabhAvase utpanna honevAle rAgadveSoM ko ghaTAneke liye kundakundAnvayarUpI mUlasaMghako cAra bhAgoMmeM vibhAjita kiyA thA aura ve vibhAga sena, nandi, deva tathA siMha nAmake cArasaMgha haiM ....ina cAroM saMboMmeM jo vAstavika bheda mAnatA hai vaha kudRSTi hai|"
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / ___isa kathanameM mUlasaMghakA jo ' kundakundAnvaya' vizeSaNa diyA gayA hai aura usI kundakundAnvayavizeSita mUlasaMdhakA arhadvalidvArA cAra saMghoMmeM vibhAjita honA likhA hai usase, yadyapi, yaha dhvani nikalatI hai ki kundakundAnvaya arhadvalise pahale pratiSThita ho cukA thA aura isaliye kundakunda arhadvalise pahale hue haiM paraMtu yaha zilAlekha zaka saM0 1320 kA likhA huA hai jaba ki kundakundAnvaya bahuta prasiddhiko prApta thA aura munijanAdika apaneko kundakundAnvayI kahanemeM garva mAnate the| isaliye yaha bhI ho sakatA hai ki vartamAna kundakundAnvayako mUlasaMghase abhinna prakaTa karaneke liye hI yaha vizeSaNa lagAyA gayA ho aura aitihAsika dRSTise usakA koI sambaMdha na ho / arhadvali, jaisA ki Upara jAhira kiyA jA cukA hai paTTAvaliyoMke anusAra kundakundake samakAlIna the-ve kundakundase prAyaH tIna varSa bAda taka hI aura jIvita rahe haiM / aisI hAlatameM unake dvArA kundakundAnvayake isa tarahapara vibhAjita kiye jAnekI saMbhAvanA kama pAI jAtI hai| isake sivAya, ahadvalidvArA isa caturvidhasaMghakI kalpanAkA virodha zravaNabelagolake nimna zilAvAkyoMse hotA haitataH paraM zAstravidAM muniinaamgresro'bhuudklNksriH| mithyAndhakArasthagitAkhilArthAH prakAzitA yasya vacomayUkhaiH // * prAkRta paTTAvalImeM ahadvalikA samaya vIranivANase 565 varSake bAda prAraMbha karake 593 taka diyA hai, aura nandisaMghakI dUsarI paTTAvalIse mAlUma hotA hai ki kundakunda 51 varSa 10 mahIne 10 dina taka AcArya pada para pratiSThita rahe jisase unakA jIvanakAla vIrani0 saM0 590 taka pAyA jAtA hai aura isa taraha para adilikA kundakundase kula tIna varSa bAda taka jIvita rahanA ThaharatA hai|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / tasmingate svargasuvaM maharSoM divaHpatIbhartumiva prakRSTAn / tadanvayodbhUtamunIzvarANAM babhUvuritthaM bhuvi saMghabhedAH // sa yogisaMghazcaturaH prabhedAnAsAdya bhUyAnaviruddhavRttAn / babhAvayaM zrIbhagavAnajinendrazcaturmukhAnIva mithaH samAni // deva-nandi-siMha-sena-saMghabhedavartinAM dezabhedataH prabodhabhAji devayoginAM / vRttitassamastato'viruddhadharmasevinAM madhyataH prasiddha eSa nandi-saMgha ityabhUt // -zilAlekha naM0 108 (258) / ina vAkyoM dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki akalaMkadeva ( rAjavArtikAdi graMthoMke kartA ) kI divaHprAptike bAda, unake vaMzake muniyoMmeM, yaha cAra prakArakA saMghabheda utpanna huA jisakA kAraNa deza-bheda hai aura jo paraspara aviruddha rUpase dharmakA sevana karanevAlA hai / akalaMkase pahaleke sAhityameM ina cAra prakArake saMghoMkA koI ullekha bhI abhItaka dekhanemeM nahIM AyA jisase isa kathanake satya honekI bahuta kucha saMbhAvanA pAI jAtI hai| (4) 'SaTkhaNDAgama' ke prathama tIna khaMDoMpara kundakundane 12 hajAra zlokaparimANa eka TIkA likhI, yaha ullekha bhI mithyA ThaharatA hai| (5) upalabdha jainasAhityameM kundakundake graMtha hI sabase adhika prAcIna Thaharate haiM aura yaha usa sarvasAmAnya mAnyatAke viruddha par3atA hai jisake anusAra karma-prAbhRta aura kaSAya-prAbhRta nAmake ve graMtha hI prAcInatama mAne jAte haiM jina para dhavalAdi TIkAe~ upalabdha haiN|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 svAmI smntmdr| (6) vidvAnabodhakake usa padyameM kundakundakA jo samaya diyA hai aura jisakA ' zrutAvatAra ' Adi graMthoMse samarthana honA bhI Upara batalAyA gayA hai use bhI asatya kahanA hogA; kyoMki isa samaya aura usa samayameM karIba 200 varSakA antara pAyA jAtA hai| (7) isake sivAya, paTTAvalImeM kundakundase pahale 'guptigupta' aura 'jinacandra ' nAmake jina AcAryoMkA ullekha hai unakI sthitiko spaSTa karanekI bhI jarUrata hogI; kyoMki zrutasAgarasUrine, bodhapAhur3akI TIkAmeM 'sIseNaya bhadrabAhussa' kA artha dete hue, 'guptigupta' ko dazapUrvadhArI -- vizAkhAcArya'kA nAmAntara batalAyA hai* " bhadrabAhuziSyeNa arhadali-guptiguptAparanAmadvayena vizAkhAcAryanAmnA dazapUrvadhAriNAmekAdazAnAmAcAryANA madhye prathamena......" aura DAkTara phlITane usakA samIkaraNa caMdragupta (maurya) ke sAtha kiyA hai * / ina donoM ullekhoMse 'guptigupta' bhadrabAhu zrutakevalIke ziSya Thaharate haiM parantu paTTAvalImeM unheM bhadrabAhu dvitIyakA ziSya athavA uttarAdhikArI sUcita kiyA hai / aura zilAlekhoMmeM 'guptigupta' nAmakA koI ullekha hI nahIM milatA / isI tarahapara 'jinacandra'kI sthiti bhI saMdigdha hai / jinacaMdra kundakundake guru the, aisA kisI bhI samartha pramANase siddha nahIM hotA; zilAlekhoMmeM kundakundake gururUpase jinacaMdrakA to kyA, dUsare bhI kisI AcAryakA nAma nahIM miltaa| hA~, kucha zilAlekhoMmeM itanA ullekha jarUra pAyA jAtA hai ki kundakunda bhadrabAhu zrutakevalIke * dekho 'sAutha iMDiyana jainijma, 'pR. 21 /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 183 ziSya 'caMdragupta' ke vaMzameM hue haiM / isake sivAya, jayasenAcAryane, paMcAstikAyakI TIkAmeM, jahA~ zivakumAra mahArAjake liye mUla graMthake race jAnekA vidhAna kiyA hai vahIM kundakundako 'kumAranandisiddhAntadeva'kA ziSya bhI likhA hai| isase jinacaMdrakI sthitiko spaSTa karanekI aura bhI jyAdA jarUrata thI jisako cakravartI mahAzayane nahIM kiyA / aisI hAlatameM, cakravartI mahAzayane kundakundakA jo samaya pratipAdana kiyA hai vaha nirApada, sunizcita aura sahasA grAhya mAlUma nahIM hotA / aura isaliye, usake AdhAra para samaMtabhadrakA samaya nizcita nahIM kiyA jA sakatA / yadi kisI taraha para kundakundakA yahI (vikramakI 1 lI zatAbdI ) samaya ThIka siddha ho to samantabhadrakA samaya isase 50-60 varSa pIche mAnA jA sakatA hai| bhadrabAhu-ziSya kundakunda / yahA~ para itanA aura bhI prakaTa kara denA ucita mAlUma hotA hai ki 'bodhaprAbhUta' ke antameM eka gAthA nimna prakArase pAI jAtI hai x udAharaNake liye dekho zravaNabelagolake 40 veM zi0 lekhakA vaha aMza jo 'pitRkula aura gurukula' prakaraNameM uddhRta kiyA gayA hai, athavA 108 veM zi. lekhakA nimna aMza tadIya-ziSyo'jani caMdraguptaH samagra-zIlAnata-devavRddhaH / vivezayattIvratapaHprabhAva-prabhUtakIrtibhuvanAntarANi // tadIyavaMzAkarataH prasiddhAdabhUdadoSA ytirtnmaalaa| babhau yadantarmaNivAnmunIndrassakundakundoditacaNDadaNDaH // , 'atha zrIkumAranandisiddhAntadevaziSyaiH...zrImakoNDakundAcAryadevaiH... viracite pNcaastikaaypraabhRtshaastre...|' ina kumAranandikA bhI kahIMse koI samarthana nahIM hotaa|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 svAmI smNtbhdr| saddaviyAro huo bhAsAsuttesu jaM jiNe kahiyaM / so taha kahiyaM NAyaM sIseNa ya bhaddabAhussa // 61 isa gAthAmeM yaha batalAyA gayA hai ki jineMdrane bhagavAna mahAvIraneartharUpase jo kathana kiyA hai vaha bhASAsUtroMmeM zabdavikArako prApta huA hai-aneka prakArake zabdoMmeM gUMthA gayA hai-bhadrabAhuke mujha ziSyane una bhASAsUtroM parase usako usI rUpameM jAnA hai aura ( jAnakara isa graMthameM ) kathana kiyA hai| isa ullekhaparase yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki 'bhadrabAhuziSya' kA abhiprAya yahA~ graMthakartAse bhinna kisI dUsare vyaktikA nahIM hai, aura isaliye kundakunda bhadrabAhuke ziSya jAna par3ate haiN| unhoMne isa padyake dvArA-yadi sacamuca hI yaha isa graMthakA padya hai to--apane kathanake AdhArako spaSTa karate hue usakI vizeSa prAmANikatAko udghoSita kiyA hai| anyathA, kundakundase bhinna bhadrabAhuke ziSyadvArA jAne jAne aura kathana kiye jAnekI bAtakA yahA~ kucha bhI sambandha ThIka nahIM baiThatA / TIkAkAra zrutasAgara bhI usa sambaMdhako spaSTa nahIM kara sake; unhoMne 'bhadrabAhu-ziSya ke liye jo 'vizAkhAcArya' kI kalpanA kI hai vaha bhI kucha yuktiyukta pratIta nahIM hotii| jAna par3atA hai TIkAkArane bhadrabAhuko zrutakevalI samajhakara vaise hI unake eka pradhAna ziSyakA ullekha kara diyA hai aura prakaraNake sAtha kathanake sambandhAdikakI ora koI vizeSa dhyAna nahIM diyA. isIse use par3hate hue gAthAkA koI sambandha spaSTa nahIM hotA / aba dekhanA cAhiye ki ye bhadrabAhu kauna ho sakate haiM jinakA kundakundane apaneko ziSya sUcita kiyA hai / zrutakevalI to ye pratIta nahIM hote; kyoMki bhadrabAhuzrutakevalIke ziSya mAne jAnese kundakunda vikramase prAya: 300 varSa paha
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ -aar m samaya-nirNaya / leke vidvAn Thaharate haiM aura usa vakta dazapUrvadhAriyoM jaise mahAvidvAn munirAjoMkI upasthitimeM 'kundakundAnvaya'ke pratiSThita honekI bAta kucha jIko nahIM lagatI / isa liye kundakunda unhIM bhadrabAhu dvitIyake ziSya hone cAhiye jinheM prAcIna graMthakAroMne 'AcArAMga' nAmaka prathama aMgake dhAriyoMmeM tRtIya vidvAn sUcita kiyA hai aura paTTAvalImeM jinake anantara guptigupta, mAghanaMdI aura jinacaMdrakI kalpanA kI gaI hai / parantu paTTAvalImeM inake AcAryapadapara pratiSThita honekA jo samaya vi0 saM04 diyA hai vaha kucha yuktiyukta pratIta nahIM hotA-vaha usa kAlagaNanAko lekara kAyama kiyA gayA mAlUma hotA hai jisake anusAra ekAdazAMgadhAriyoMkA samaya 220 varSakI jagaha 123 varSa mAnA gayA hai aura jisakA kisI prAcIna graMthase koI samarthana nahIM hotA / usa samaya paTToMkI aisI koI vyavasthA bhI nahIM thI jaisI ki vaha bAdakI paripATIko lakSyameM lekara likhI huI paTTAvaliyoM athavA gurvAvaliyoMse pAI jAtI hai aura na aisA koI niyama thA jisase eka AcAryakI mRtyupara unake ziSyako cAhe vaha yogya ho yA na ho-virAsatameM AcArya pada diyA jAtA ho; balki usa samayakI sthitikA aisA bodha hotA hai ki jaba koI muni AcAryapadake yogya hotA thA tabhI usako AcAryapada diyA jAtA thA aura isa taraha para eka AcAyake samayameM unake kaI ziSya bhI AcArya ho jAte the aura pRthak rUpase aneka munisaMghoMkA zAsana karate the; athavA koI koI AcArya apane jIvanakAla meM hI AcArya padako chor3a dete the aura saMghakA zAsana apane kisI yogya ziSyake sapurda karake svayaM upAdhyAya yA sAdhu parameSThikA pada dhAraNa kara lete the| isa liye bahuta prAcIna AcAryoMke sambaMdhameM paTTAvaliyoMmeM diye hue unake AcAryapada para pratiSThita honeke samaya
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 svAmI smntbhdr| aura krama para ekAeka vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / upalabdha jainasAhityameM, prakRta viSayakA ullekha karanevAle prAcInase prAcIna graMthoMparase ekAdazAMgadhAriyoMkA samaya vIranirvANase 565 varSa paryaMta pAyA jAtA hai / isake bAda 118 varSameM cAra ekAMgadhArI tathA kucha aMgapUrvoke ekadezadhArI bhI hue haiM aura inhIMmeM tIsare nambara para bhadrabAhu dvitIyakA nAma hai| ina cAroM AcAryoMkA, prAkRta paTTAvalImeM, jo pRthak pRthak samaya kramazaH 6,18,23, aura 50 varSa diyA hai usakI ekatra saMkhyA 97 varSa hotI hai / ho sakatA hai ki ina muniyoMke kAlaparimANakI yaha saMkhyA ThIka hI ho aura bAkI 218118-97 ) varSa taka pradhAnataH aMgapUrvoke ekadezapAThiyoMkA samaya rahA ho| isa hisAbase bhadrabAhu (dvitIya ) kA samaya vIranirvANase 589 ( 565+6+18 ) varSake bAda prAraMbha huA aura 612 veM varSa taka rahA mAlUma hotA hai / aba yadi yaha mAna liyA jAve-jisake mAna lenemeM koI khAsa bAdhA mAlUma nahIM hotI-ki bhadrabAhukI samayasamAptise karIba pA~ca varSa pahale--bI0 ni0 se 607 varSake bAdahI kundakunda unake ziSya hue the, aura sAtha hI, paTTAvalImeM jo yaha ullekha milatA hai ki 'kundakunda' 11 varSakI avasthA ho jAne para muni hue, 33 varSa taka sAdhAraNa muni rahe aura phira 51 varSa 10 mahIne 10 dina taka AcArya pada para pratiSThita rahe' use bhI prAyaH satya svIkAra kiyA jAve, to kundakundakA samaya vIranirvANa 608 se 692 ke karIbakA ho jAtA hai / isa samayake bhItara-vIra ni0 se 662 varSa taka antima AcArAMgadhArI 'lohAcArya kA samaya bhI bIta jAtA hai, aura usake bAda 21 varSa takakA aMgapUrvaikadezadhAriyoMathavA aMgapUrvapadAMzavediyoMkA samaya bhI nikala jAtA hai, jisameM arha
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / dvali, mAghanaMdi aura dharasenAdikakA samaya bhI zAmila kiyA jA. sakatA hai; kyoMki trilokaprajJaptimeM aMgapUrvaikadezadhAriyoMke koI khAsa nAma nahIM diye, prAkRta paTTAvalImeM inake samayakI gaNanA ekAMgadhAriyoMke samaya ( 566 se 683 taka ) meM hI kI gaI hai-athavA yoM kahiye ki inheM hI ekAMgadhArI batalAyA hai-, nandisaMghakI 'gurvAvalI meM mAghanandIko 'pUrvapadAMzavedI' likhA hai * aura 'zrutAvatAra' meM arhadvAli, mAghanandI tathA dharasena nAmake AcAryoMko aMgapUrvoke ekadezajJAtA sUcita kiyA hai 4 / isake sivAya, zravaNabelagola ke zilAlekha naM0 105 se, jisake padya Upara uddhRta kiye gaye haiM, mAlUma hotA hai ki puSpadanta aura bhUtabali ahadvalike ziSya the| inhIM puSpadanta aura bhUtabaliko dharasenane apanI mRtyu nikaTa dekhakara bulAyA thA aura karmaprAbhUta zAstrakA jJAna karAyA thaa| isase ahadvali, mAghanandi, dharasena, puSpadanta aura bhUtabAla, ye saba prAyaH eka hI samayake vidvAn mAlUma hote haiN| yaha dUsarI bAta hai ki inameMse koI koI eka dUsarese kucha varSa pIche taka bhI jIvita rahe haiM, aura samakAlIna vidvAnoM meM aisA prAyaH huA hI karatA hai| bAkI 'tataH' 'tadanantara' Adi zabdoMke dvArA jo inheM kahIM kahIM eka dUsa* yathA-'zrImUlasaMghe'jani nandisaMghastasminbalAtkAragaNotiramyaH / tatrAbhavatpUrvapadAMzavedI zrImASanandI naradevavaMdyaH // x ythaa-"saagpuurvdeshaikdeshvitpuurvdeshmdhygte| zrIpuNDravardhanapure munirajani tato'IdvakhyAkhyaH" // 45 // "tasyAnantaramanagArapuMgavo mAghanandinAmAbhUt / sopyaMgapUrvadezaM prAkAzya samAdhinA divaM yAtaH" // 12 // "aprAyaNIyapUrvasthitapaMcamavastugatacaturthamahAkarmaprAbhUtakazaH sUridharasenanAmAmUt" // 10 //
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 svAmI smntbhdr| rese bAdakA vidvAn sUcita kiyA hai usakA abhiprAya ekaka maraNa aura dUsareke janmase nahIM balki inakI AcAryapadaprApti, jJAnaprApti Adike samayase yA bar3AI choTAIke khayAlase samajhanA cAhiye athavA use graMthakartAoMkI kramazaH kathana karanekI eka zailI bhI kaha sakate haiN| astu, kundakundake isa samayake pratiSThita honepara unake dvArA 'SaTkhaNDAgama' siddhAntakI TIkAkA likhA jAnA bana sakatA hai * aura paTTAvalIkI ukta bAtako chor3akara, aura bhI kitanI hI bAtoMpara acchA prakAza par3a sakatA hai| vIranirvANase 470 varSa bAda vikramakA janma mAnane aura vikrama saMvatko rAjyasaMvat-janmase 18 varSa bAda pracalita huA---svIkAra karanepara kundakundakA saMpUrNa munijIvanakAla vi0 saM0 120 se 204 taka A jAtA hai| aura yadi pracalita vikrama saMvat mRtyusaMvat ho yA janmasaMvat to isa kAlameM 60 varSakI kamI yA 18 varSakI vRddhi karake use kramazaH 60 se 144 athavA 138 se 222 taka bhI kahA jA sakatA hai| kundakundake isa lambe munijIvanameM, jisameM karIba 52 varSakA unakA AcArya-kAla zAmila hai, kundakundakI do tIna pIr3hiyoMkA bIta jAnA-unake samayameM maujUda honA--koI asvAbhAvika nahIM hai| Azcarya nahIM jo samantabhadrakA munijIvana unakI vRddhAvasthAmeM hI prAraMbha huA ho aura isa taraha para donoMke samayameM prAyaH 60 varSakA antara ho| aisI hAlatameM samantabhadra kramazaH vikramakI dUsarI tIsarI, dUsarI, yA ___ * yadi kundakundane vAstavameM 'SaTkhaNDAgama' kI koI TIkA na likhI ho to unakA dIkSAkAla 10-15 varSa aura bhI pahale mAnA jAsakatA hai; aura taba unake pichale samayako 10-15 varSa kama karanA hogaa|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / tIsarI zatAbdIke vidvAn Thaharate haiM aura yaha samaya DAkTara bhAMDArakarakI riporTameM ullekhita usa paTTAvaloke samayaka prAyaH anukUla par3atA hai jisameM samantabhadrako zaka saMvat 60 (vi0 saM0 195) ke karIbakA vidvAn batalAyA gayA hai aura jise levisa rAisa Adi vidvAnoMne bhI pramANa mAnA hai| ___ yadi kisI taraha para prAkRta paTTAvalIkI gaNanA hI dUsare prAcIna graMthoMkI gaNanAke mukAbale meM ThIka siddha ho, aura usake anusAra bhadrabAhu dvitIyakA vi0 saM0 4 meM hI AcArya pada para pratiSThita honA karAra diyA jAve; sAtha hI, yaha mAna liyA jAve ki kundakundane vi0 saM017 meM unase dIkSA lI thI, to isase kundakundakA munijavinakAla vi0 saM0 17 saM0 101 taka ho jAtA hai, aura yaha vahI samaya hai jo nandisaMghakI dUsarI paTTAvalImeM diyA hai aura jisapara cakravartI mahAzayake kathana-sambaMdhameM Upara vicAra kiyA jA cukA hai| isa samayako mAna lene para samantabhadra to vikramakI dUsarI zatAbdIke vidvAn Thaharate hI haiM parantu una saba ApattiyoMke samAdhAnakI bhI jarUrata rahatI hai jo Upara khar3I kI gaI haiM, athavA yaha mAnanA par3atA hai ki kundakundAcArya arhadvali, mAghanaMdI, dharasena, puSpadanta, bhUtabali aura guNadhara Adi AcAryoMse pahale hue haiM aura unhoMne puSpadanta-bhUtabalike 'SaT khaNDAgama ' para koI 'TIkA nahIM likhii| tumbulUrAcArya aura zrIvarddhadeva / (Ga) zrutAvatArameM, samantabhadrase pahale aura padmanandi ( kundakunda) muni tathA zAmakuNDAcArya ke bAda, siddhAntagraMthoMke TIkAkAra 1 kundakundAcAryakI banAI huI 'SaTkhaNDAgama' siddhAnta graMthapara koI TIkA upalabdha nahIM hai|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 svAmI smntbhdr| rUpase ' tumbuddharAcArya' nAmake eka vidvAnakA ullekha kiyA hai jo 'tumbulUra ' prAmake rahanevAle the aura isIse 'tumbularAcArya' kahalAte the / sAtha hI, yaha batalAyA hai ki unhoMne vaha TIkA karNATa bhASAmeM likhI hai, 84 hajAra zlokaparimANa hai aura usakA nAma 'cUDAmaNi' hai * / tumbuddhAcAryakA asalI nAma 'zrIvarddhadeva' batalAyA jAtA hai-levisa rAisa, eDavarDa rAisa aura esa0 jI0 narasiMhAcAryAdi vidvAnoMne apane apane graMthoMmeM x aisA hI pratipAdana kiyA hai. parantu isa batalAnekA kyA AdhAra hai, yaha kucha spaSTa nahIM hotA / rAjAvalikathemeM 'cUDAmaNivyAkhyAna' nAmase isa TIkAkA ullekha hai, ise tumbalarAcAryakI kRti likhA hai aura graMthasaMkhyA bhI 84 hajAra dI hai; karNATaka zabdAnuzAsanameM 'cUDAmaNi' ko kanar3I bhASAkA mahAn graMtha batalAte hue use tattvArthamahAzAstrakA vyAkhyAna sUcita kiyA hai, graMthasaMkhyA 96 hajAra dI hai paraMtu graMthakartAkA koI nAma nahIM diyA, aura zravaNabelagolake 54 veM zilAlekhameM zrI * yathA-atha tumbulUranAmAcAryo'bhUttumbulUrasadgrAme / SaSThena vinA khaNDena so'pi siddhAntayorubhayoH // 165 // caturadhikAzItisahastramantharacanayA yuktAm / karNATabhASayA'kRta mahatIM cUDAmaNi vyAkhyAm // 166 // 4 dekho 'iMskripazaMsa aiTa zravaNabelagola' pR0 44, hisTarI Apha kanaDIja liTarecara' pR. 24 aura 'karNATakakavicarite ke AdhArapara paM. nAthUrAmajI premI-likhita karNATakarjanakavi' pR0 5 / 1 dekho rAjAvalikathekA nimna avataraNa jise rAisa sAhabane zravaNabe. lgolake zilAlekhoMkI prastAvanAmeM uddhRta kiyA hai_ 'tumbulUrAcAryara embha-nAlku-sAsira-prantha-kartagalAgi karNATakabhASeyiM cUDAmaNi-vyAkhyAnamaM mAdidara / '
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 191 varddhadevako 'cUDAmaNi' nAmaka sevya kAvyakA kavi batalAyA hai aura unakI prazaMsAmeM daNDI kavidvArA kahA huA eka zloka bhI uddhRta kiyA hai, yathA - " cUDAmaNiH kavInAM cUDAmaNi- nAma-sevyakAvyakaviH / zrIvarddhadeva eva hi kRtapuNyaH kIrtimAha // " ya evamupazlokito daNDinA " jahoH kanyAM jaTAgreNa babhAra paramezvaraH / zrIvarddhadeva saMdhatse jihvAgreNa sarasvatIM / " jAna par3atA hai itane parase hI- prathake 'cUDAmaNi' nAmakI samAnatAko lekara hI -- tumbullUrAcArya aura zrIvarddhadevako eka vyakti karAra diyA gayA hai / parantu rAjAvalikathe aura karNATakazabdAnuzAsanameM 'cUDAmaNi' ko jisa prakAra se eka vyAkhyAna ( TIkAgraMtha ) prakaTa kiyA hai usa prakArakA ullekha zilAlekha meM nahIM milatA, zilAlekha meM spaSTa rUpase use eka 'sevya kAvya' likhA hai aura vaha kAvya kanar3I bhASAkA hai aisA bhI kucha sUcita nahIM kiyA hai / isake sivAya rAjAva1 likathe AdimeM ukta vyAkhyAnake sAtha zrIvarddhadeva ke nAmakA koI ullekha bhI nahIM hai / isa liye donoMko eka graMtha mAna lenA aura usake AdhApara tumbuddharAcAryakA zravirddhadevake sAtha samIkaraNa karanA saMdeha se khAlI nahIM hai / Azcarya nahIM jo 'cUDAmaNi' nAmakA koI judA hI uttama saMskRta kAvya ho aura usIko lekara daNDIne, jo svayaM saMskRta bhASA ke mahAn kavi the, zrIvarddhadeva kI prazaMsAmeM ukta zloka kahA ho / parantu yadi yahI 1 arthAt -- he zrIvarddhadeva ! mahAdevane to jaTAprameM gaMgAko dhAraNa kiyA thA aura tuma sarasvatIko jihvAgrameM dhAraNa kiye hue ho /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 svAmI samantabhadra / mAna liyA jAya aura yahI mAnanA ThIka ho ki daNDIkavidvArA stuta zrIvarddhadeva aura tumbuddharAcArya donoM eka hI vyakti the to hameM isa kahanemeM jarauM bhI saMkoca nahIM hotA ki zrutAvatArameM samantabhadrako tumbulurAcAryake bAdakA jo vidvAn prakaTa kiyA gayA hai vaha ThIka nahIM hai; kyoMki daNDIke ukta zlokase zrIvarddhadeva daNDIke samakAlIna vidvAn mAlUma hote haiM, aura daNDI IsAkI chaThI athavA vikramakI sAtavIM zatAbdIke vidvAn the * | aisI hAlatameM zrIvarddhadeva kisI taraha para bhI samantabhadrase pahaleke vidvAn nahIM ho sakate; balki unase kaI zatAbdI pIcheke vidvAn mAlUma hote haiN| gaMgarAjyake saMsthApaka siNhnndii| (ca) zimogA jileke nagara tAllukemeM hUmaca sthAnase milA huA 35 nambarakA eka bahuta bar3A kanar3I zilAlekha hai, jo zaka saM0 999 kA likhA huA hai aura epigrephiyA karNATikAkI AThavIM jildameM prakAzita huA hai| isa zilAlekhaparase mAlUma hotA hai ki bhadrabAhu svAmIke bAda yahA~ kalikAlakA praveza huA-usakA vartanA AraMbha huA-gaNabheda utpanna huA aura phira unake vaMzakramameM samantabhadra svAmI udayako prApta hue, jA 'kalikAlagaNadhara' aura 'zAstrakAra' the / samantabhadrakI ziSya-saMtAnameM sabase pahale 'zivakoTi' AcArya hue, unake bAda 'varadattAcArya, ' phira ' tattvArthasUtra' ke kartA ___ * dekho levisa rAisadvArA saMpAdita 'iMskipazaMsa aiTa zravaNabelagola' pRSTha 44, 135; aura 'vebarsa hisTarI AphU iMDiyana liTarecara, pR0 213, 232 / 1 malliSeNaprazastimeM Aryadevako 'rAddhAnta kartA' likhA hai aura yahA~ 'tttvaarthsuutrkrtaa|' isase rAdhAnta ' aura 'tattvArthasUtra' donoM eka hI graMthake nAma mAlUma hote hai|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 193 'Aryadeva, ' Aryadevake pazcAt gaMgarAjyakA nirmANa karanevAle 'siMhanandi' AcArya aura siMhanandike pazcAt ekasaMdhi 'sumati bhaTTAraka' hue / inake bAda 'kamalabhadra' paryaMta aura bhI kitane hI aacaayoke nAmoM tathA kahIM kahIM unake kAmoMkA bhI kramaza: ullekha kiyA hai / isa zilAlekhakA kucha aMza isa prakAra hai "....zrIvarddhamAnasvAmigala tIthaM pravartise gautamargaNadharara ene trijJAnigala appa muNigala saley avariM caturaMgulaRddhi prAptara enisida koNDakundAcAryariM kelava-kAlaM yoge bhadrabAhusvAmigalind itta kalikAlavartaneyiM gaNamedaM puTTidud avara anvayakramadi kalikAlagaNadharu zAstrakartugalum enisida samantabhadrasvAmigala avara ziSyasaMtAnaM zivakoTyAcAryyara avariM varadattAcAryyar avariM tatvArthasUtrakartugala enisid Aryyadevara avariM gaMgarAjyamaM mADida siMhananyAcAryyar avarind ekasaMdhisumatibhaTTArakara avariM / ....-" ___ isa lekha parase yaha spaSTa ullekha milatA hai ki jina siMhanandi AcAryakA gaMgarAjyakI saMsthApanAse sambaMdha hai ve samantabhadrasvAmIke bAda hue haiN| yadyapi, isa zilAlekhameM kucha AcAryoMke nAma Age pIche kramabhaMgako liye hue bhI pAye jAte haiM jisakA eka udAharaNa bhadrabAhusvAmIko kundakundase kucha kAla bAdakA vidvAn sUcita karanA haiaura isaliye AcAryoMke kramasambaMdhameM yaha zilAlekha sarvathA pramANa nahIM mAnA jA sakatA; phira bhI isameM siMhanandiko samantabhadrake bAdakA 1 siMhanandike isa vizeSaNa 'gaMgarAjyamaM mADida' kA artha levisa rAisane who made the Ganga Kingdom diyA hai-arthAt yaha batalAyA hai ki 'jinhoMne gaMgarAjya kA nirmANa kiyA,. (ve sihanandI aacaary)| 13
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 svAmI smNtbhdr| jo vidvAn sUcita kiyA hai usakA samarthana isI nagara tAllukeke dUsare zilAlekhoMse bhI hotA hai jinake nambara 36 aura 37 haiM / aura jo kramazaH 999,1069 zaka saMktoMke likhe hue haiM / yathA"....zrutakevaligala enisida (enipa 37) bhadrabAhusvAmigalU (galaMga 37) modalAgi palambar (halambara 37) AcArya podimbaliyaM samantabhadrasvAmigalU udapisidar avara anvayadola (anantaraM 37) gaMgarAjyamaM mADida siMhanandhAcAryara avari....- " isake sivAya, dUsarA aisA koI bhI zilAlekha dekhanemeM nahIM AtA jisameM, samantabhadra aura siMhanandi donoMkA nAma dete hue, siMhanandiko samantabhadrase pahalekA vidvAn sUcita kiyA ho athavA kamase kama samantabhadrase pahale siMhanandike nAmakA hI ullekha kiyA ho| aisI hAlatameM samantabhadrake siMhanandise pUrvavartI vidvAn honekI saMbhAvanA adhika pAI jAtI hai / yadi vastusthiti aisI hI ho to isase levisa rAisa sAhabake usa anumAnakA samarthana hotA hai jise unhoMne kevala malliSeNaprazastimeM ina vidvAnoMke Age pIche nAmollekhako dekhakara hI lagAyA thA aura isaliye jo sadoSa tathA aparyApta thA / ina baudako mile hue zilAlekhoM meM 'avariM' 'avara anvayadolU' aura 'avara anantaraM' zabdoMke dvArA 1 yaha 36 veM zilAlekhakA aMza hai, 37 meM bhI yaha aMza prAyaH isI prakArase diyA huA hai, jahA~ kucha bheda hai use koSTakameM dikhalAkara usapara nambara 37 de diyA gayA hai| 2 maliSemaprazasti zravaNabelgolakA 54 vA zilAlekha hai jo san 1889 meM prakAzita huA thA, aura nagara tAllu keke uka zilAlekha san 1904 meM prakAzita hue haiN| ve san 1889 meM rAisa sAhabake sAmane maujUda nahIM the|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 195 isa bAtakI spaSTa ghoSaNA kI gaI hai ki siMhanandi samantabhadrake bAda hue haiM / astu; ye siMhanandi gaMgavaMzake prathama rAjA 'koMguNivarmA ke samakAlIna the aura yaha bAta pahale bhI jAhira kI jA cukI hai / siMhanandine gaMgarAjyakI sthApanAmeM kyA sahAyatA kI thI, isakA kitanA hI ullekha aneka zilAlekhoMmeM pAyA jAtA hai, jise yahA~ para uddhRta karanekI koI jarUrata mAlUma nahIM hotii| yahA~ para hama sirpha itanA hI prakaTa kara denA ucita samajhate haiM ki koMguNivarmAkA samaya IsAkI dUsarI zatAbdI mAnA gayA hai| unakA eka zilAlekha zaka saM0 25 kA 'naMjanagUDha' tAllukese upalabdha huA hai, jisase mAlUma hotA hai ki koMguNivarmA vi0 saM0 160 (I0 san 103) meM rAjyAsana para ArUDha the / prAyaH yahI samaya siMhanandikA honA cAhiye, aura isa liye kahanA cAhiye ki samantabhadra vi0 saM0 160 se pahale hue haiM, paraMtu kitane pahale, yaha aprakaTa hai| phira bhI pUrvavartI mAna lene para kamase kama 30 varSa pahale to samantabhadrakA honA mAna hI liyA jA sakatA hai kyoMki 35 veM zilAlekhameM siMhanandise pahale Aryadeva, varadatta aura zivakoTi nAmake tIna AcAryoMkA aura bhI ullekha pAyA jAtA hai, jinake liye 10-10 varSakA samaya mAna lenA kucha adhika nahIM hai| isase samantabhadra vikramako prAyaH dUsarI zatAbdIke pUrvArdhake vidvAn mAlUma hote haiN| aura yaha samaya usa samayake sAtha mela khAtA 1 isa zilAlekhakA naMbara 110 aura AdyAMza nimna prakAra hai "svasti zrImaskoguNivarmadharmamahAdhirAja prathama gaMgasya varga zakavarSagateSu paMcaviMzati 25 neya zubhakti saMvatsarasu phAlguna zuddha paMcamI zani rohnni......| -epi0 karNA0, jindarI, san 1894
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 svAmI smNtbhdr| hai jo kundakundako bhadrabAhukA ziSya mAnakara tathA vikramasaMvatako mRtyusaMvat svIkAra karake Upara batalAyA gayA hai, athavA bhadrabAhuko vi0 saM04 meM AcArya pada para pratiSThita honevAlA mAna lene para nandisaMghakI paTTAvalImeM diye hue kundakundake samayAdhAra para jisakI kalpanA kI gaI hai| astu| samaya-sambaMdhI isa saba kathana athavA vivecana parase pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki samantabhadrake samaya-nirNaya-pathameM kitanI rukAvaTeM paidA ho rahI haiM kyA kyA dikkateM ArahI haiM aura kaisI kaisI kaThina athavA jaTila samasyAe~ upasthita haiM, jina sabako dUra athavA halakiye vinA samantabhadrake yathArtha samaya-sambandhameM koI U~cI tulI eka bAta nahIM kahI jA sakatI / phira bhI itanA to sunizcita hai ki samantabhadra vikramakI pA~cavIM zatAbdIse pIche athavA IsavI san 450 ke bAda nahIM hue; aura na ve vikramakI pahalI zatAbdIse pahaleke hI vidvAn mAlUma hote haiM-pahalIse 5 vIM taka pA~ca zatAbdiyoMke madhyavartI kisI samayameM hI ve hue haiM / sthUla rUpase vicAra karane para hameM samantabhadra vikramakI prAyaH dUsarI yA dUsarI aura tIsarI zatAbdIke vidvAn mAlUma hote haiN| parantu nizcayapUrvaka yaha bAta bhI abhI nahIM kahI jA sktii| isa samayakA vizeSa vicAra avasarAdika milane para dUsare saMskaraNake samaya kiyA jAyagA / isameM sandeha nahIM ki kitane hI prAcIna AcAyA~kA samaya isI tarahakI anizcitAvasthA tathA gar3abar3a meM par3A huA hai aura uddhAra kiye jAneke yogya hai / samantabhadrakA samaya sunizcita honepara una sabhIke samayoMkA bahuta kucha uddhAra ho jaaygaa| sAtha hI, vIranirvANa, vikrama aura zaka saMvatokI samasyAe~ bhI hala ho jAyagI aisI dRDha AzA kI jAtI hai| samaya-nirNaya-viSayaka isa nibandhako par3hakara jo vidvAn hameM nirNayameM sahAyaka aisI koI bhI khAsa bAta sujhAe~ge unakA hama hRdayase AbhAra maaneNge|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ grnth-pricy| svAmI samantabhadrAcAryane kula kitane graMthoMkI racanA kI, ve kisa "kisa viSaya athavA nAmake graMtha haiM, pratyekakI zlokasaMkhyA kyA hai, aura una para kina kina acAryoM tathA vidvAnoMne TIkA, TippaNa athavA bhASya likhe haiM; ina saba bAtoMkA pUrA vivaraNa deneke liye, yadyapi, sAdhanAbhAvase hama tayyAra nahIM haiM, phira bhI AcArya mahodayake banAye hue jo jo graMtha isa samaya upalabdha hote haiM, aura jinakA patA calatA yA ullekha milatA hai una sabakA kucha paricaya, athavA yathAvazyakatA una para kucha vicAra, nIce prastuta kiyA jAtA hai 1 aatmiimaaNsaa| samantabhadrake upalabdha graMthoMmeM yaha sabase pradhAna graMtha hai aura graMthakA yaha nAma usake viSayakA spaSTa dyotaka hai| ise 'devAgama' stotra bhI kahate haiM / ' bhaktAmara' Adi kitane hI stotroMke nAma jisa prakAra unake kucha AdyakSaroM para avalambita haiM usI prakAra 'devAgam ' zabdoMse prAraMbha honeke kAraNa yaha graMtha bhI ' devAgama' kahA jAtA hai; athavA arhanta devakA Agama isake dvArA vyakta hotA hai-usakA tattva sApha taurapara samajhameM AjAtA hai-aura yaha usake rahasyako liye hue hai, isase bhI yaha graMtha 'devAgama' kahalAtA hai| isa graMthake zlokoM athavA kArikAoMkI saMkhyA 114 hai| paraMtu 'itIyamAsamImAMsA' nAmake padya naM0 114 ke bAda 'vasunandi' AcAryane, apanI 'devAgamavRtti meM, nIce likhA padya bhI diyA hai
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 svAmI smntbhdr| jayati jagati klezAvezaprapaMcahimAMzumAn vihataviSamaikAntadhvAntapramANanayAMzumAn / yatipatirajo yasyAdhRSTAnmatAmbunighelavAn svamatamatayastIthyo nAnA pare samupAsate // 115 // yaha padya yadi vRttike aMtameM aise hI diyA hotA to hama yaha natIjA nikAla sakate the ki yaha vasunandi AcAryakA hI padya hai aura unhoMne apanI vRttike anta-maMgalasvarUpa ise diyA hai| paraMtu unhoMne isakI vRtti dI hai aura sAtha hI isake pUrva nimna prastAvanAvAkya bhI diyA ___ "kRtakRtyo niyUMDhatattvapratijJa AcAryaH zrIsamantabhadrakesarI pramANa-nayatIkSNanakharadaMSTrAvidArita-pravAdikunayamadavitalakuMbhikuMbhasthalapATanapaTuridamAha--" isase do bAteM spaSTa ho jAtI haiM, eka to yaha ki yaha padya vasunandi AcAryakA nahIM hai, dUsare yaha ki vasunandine ise samantabhadrakA hI, graMthake anta maMgalasvarUpa, padya samajhA hai aura vaisA samajha kara hI ise vRtti tathA prastAvanAsahita diyA hai| paraMtu yaha padya, vAstavameM, mUla graMthakA antima padya hai yA nahIM yaha bAta avazya hI vicAraNIya hai aura usIkA yahA~ para vicAra kiyA jAtA hai isa graMthapara bhaTTAkalaMkadevane eka bhASya likhA hai jise 'aSTazatI' kahate haiM aura zrIvidyAnaMdAcAryane 'aSTasahasrI' nAmakI eka bar3I TIkA likhI hai jise 'AptamImAMsAlaMkRti' tayA 'devAgamAlaMkRti' mI kahate haiM / ina donoM pradhAna tathA prAcIna TIkAgraMthoMmeM isa pathako mUla graMthakA koI aMga svIkAra nahIM kiyA gayA aura na isakI koI
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ prantha-paricaya / 199 vyAkhyA hI kI gaI hai / 'aSTazatI meM to yaha padya diyA bhI nhiiN| hA~, ' aSTasahasrI meM TIkAkI samAptike bAda, ise nimna vAkyake sAtha diyA hai 'atra zAstraparisamAptau kecididaM mNglvcnmnumnyte|' ukta padyako deneke bAda 'zrImadakalaMkadevAH punaridaM vadanti' isa vAkyake sAtha ' aSTazatI'kA antima maMgalapadya uddhRta kiyA hai| aura phira nimna vAkyake sAtha, zrIvidyAnaMdAcAryane apanA antima maMgalapadya diyA hai___" iti parAparagurupravAhaguNagaNasaMstavasya maMgalasya prasiddhevayaM tu svabhaktivazAdevaM nivedyaamH|" __ aSTasahasrIke ina vAkyoMse yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki 'aSTazatI' aura ' aSTasahasrI' ke antima maMgala vacanoMkI taraha yaha padya bhI kisI dUsarI purAnI TIkAkA maMgala vacana hai, jisase zAyada vidyAnaMdAcArya paricita nahIM the athavA paricita bhI hoMge to unheM usake racayitAkA nAma ThIka mAlUma nahIM hogaa| isIliye unhoMne, akalaMkadevake sadRza unakA nAma na dekara, 'kecit ' zabdake dvArA hI unakA ullekha kiyA hai| hamArI rAyameM bhI yahI bAta ThIka UMcatI hai| graMthakI paddhati bhI ukta padyako nahIM caahtii| mAlUma hotA hai vasunandi AcAryako 'devAgama' kI koI aisI hI mUla prati upalabdha huI hai jo sAkSAt athavA paramparayA ukta TIkA parase utArI gaI hogI aura jisameM TIkAkA ukta maMgala padya bhI galatIse utAra liyA gayA hogaa| lekhakoMkI nAsamajhIse aisA bahudhA graMthapratiyoMmeM dekhA jAtA hai / 'sanAtanagraMthamAlA' meM prakAzita 'bRhatsvayaMbhUstotra ke antameM bhI TIkAkA 'yo niHzeSajinokta'
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 svAmI smNtbhdr| nAmakA padya mUlarUpase diyA huA hai aura usapara naMbara bhI kramazaH 144 DAlA hai / paraMtu vaha mUlagraMthakA padya kadApi nahIM hai / 'AptamImAMsA'kI jina cAra TIkAoMkA Upara ullekha kiyA gayA hai unake sivAya' 'devAgama-padyavArtikAlaMkAra' nAmakI eka pA~cavIM TIkA bhI jAna par3atI hai jisakA ullekha yuktyanuzAsana-TIkAmeM nimna prakArase pAyA jAtA hai 'iti devAgamapadyavArtikAlaMkAre niruupitpraaym'| isase mAlUma hotA hai ki yaha TIkA prAyaH padyAtmaka hai| mAlUma nahIM isake racayitA kauna AcArya hue haiN| saMbhava hai ki ' tattvArthazlokavArtikAlaMkAra kI taraha isa 'devAgamapadyavArtikAlaMkAra' ke kartA bhI zrIvidyAnaMda AcArya hI hoM aura isa tarahapara unhoMne isa graMthakI eka gadyAtmaka ( aSTasahasrI) aura dUsarI yaha padyAtmaka aisI do TIkAe~ likhI ho paraMtu yaha bAta abhI nizcayapUrvaka nahIM kahI jA sakatI / astu; ina TIkAoMmeM 'aSTasahasrI' para 'aSTasahasrIviSamapadatAtparyaTIkA' nAmakI eka TippaNI laghusamaMtabhadrAcAryane likhI hai aura dUsarI TippaNI zvetAmbarasampradAyake mahAn AcArya tathA naiyyAyika vidvAn upAdhyAya zrIyazovijayajIkI likhI huI hai| pratyeka TippaNI parimANameM aSTasahasrI jitanI hI hai- arthAt donoM ATha ATha, hajAra zlokoMvAlI haiN| paraMtu yaha saba kucha hote hue bhIaisI aisI vizAlakAya tathA samartha TIkATippaNiyoMkI upasthitimeM bhI'devAgama' abhItaka vidvAnoMke liye dUrUha aura durbodhasA banA huA . 1 dekho mANikacaMda-graMthamAlAmeM prakAzita 'yuktyanuzAsana' pRSTha 94 /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 prnth-pricy| hai * / isase pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki isa graMthake 114 zloka kitane adhika mahattva, gAMbhIrya tathA gUDhArthako liye hue haiM, aura isa liye, zrIvIranaMdi AcAryane ' nirmalavRttamauktikA hArayaSTi ' kI taraha aura nareMdrasenAcAryane 'manuSyatva' ke samAna samaMtabhadrakI bhAratIko jo 'durlabha' batalAyA hai usameM jarA bhI atyukti nahIM hai| vAstavameM isa graMthakI pratyeka kArikAkA pratyeka pada ' sUtra' hai aura vaha bahuta hI jA~ca taulakara rakkhA gayA hai-usakA eka bhI akSara vyartha nahIM hai| yahI vajaha hai ki samaMtabhadra isa choTese kUjemeM saMpUrNa matamatAntaroMke rahasyarUpI samudrako bhara sake haiM aura isa liye usako adhigata karaneke liye gahare adhyayana, gahare manana aura vistIrNa hRdayakI khAsa jarUrata hai| hindImeM bhI isa graMthapara paMDita jayacaMdarAyajIkI banAI huI eka TIkA milatI hai jo prAyaH sAdhAraNa hai| sabase pahale yahI TIkA hameM upalabdha huI thI aura isI parase hamane isa graMthakA kucha prAthamika paricaya prApta kiyA thaa| usa vakta taka yaha graMtha prakAzita nahIM huA thA, aura isaliye hamane bar3e premake sAtha, ukta TIkAsahita, isa graMthakI pratilipi svayaM apane hAthase utArI thI / vaha pratilipi abhI taka hamAre pustakAlayameM surakSita hai| usa vaktase barAbara hama isa mUla graMthako dekhate A rahe haiM aura hameM yaha bar3A hI priya mAlUma hotA hai| isa graMthapara kanar3I, tAmilAdi bhASAoMmeM bhI kitane hI TIkATippaNa, vivaraNa aura bhASya graMtha hoMge paraMtu unakA koI hAla hameM * isa viSayameM, zvetAmbara sAdhu munijinavijayajI bhI likhate haiM "yaha dekhane meM 114 zlokoMkA eka choTAsA anya mAlUma hotA hai, para isakA gAMbhIrya itanA hai ki, isa para saikar3oM-hajAroM zlokoMvAle bar3e bar3e gahana bhASyavivaraNa Adi likhe jAne para bhI vidvAnoMko yaha durgamyasA dikhAI detA hai|" jainahitaiSI bhAga 14, aMka 6 /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 svAmI smNtbhdr| mAlUma nahIM hai; isI liye yahA~para unakA kucha bhI paricaya nahIM diyA jA skaa| 2 yutynushaasn| samantabhadrakA yaha graMtha bhI bar3A hI mahatvapUrNa tathA apUrva hai aura isakA bhI pratyeka pada bahuta hI arthagauravako liye hue hai| isameM, stotrapraNAlIse, kula 64 * padyoM dvArA, svamata aura paramatoMke guNadoSoMkA, sUtrarUpase, bar3A hI mArmika varNana diyA hai, aura pratyeka viSayakA nirUpaNa, bar3I hI khUbIke sAtha, prabala yuktiyoMdvArA kiyA gayA hai / yaha graMtha jijJAsuoMke liye hitAnveSaNake upAyasvarUpa hai aura isI mukhya uddezyako lekara likhA gayA hai; jaisA ki Upara samaMtabhadrake paricayameM isIke eka padyaparase, jAhira kiyA jA cukA hai| zrIjinasenAcAryane ise mahAvIra bhagavAnake vacanoMke tulya likhA hai / isa graMthapara abhItaka zrIvidyAnaMdAcAryakI banAI huI eka hI sundara saMskRtaTIkA upalabdha huI hai aura vaha ' mANikacaMda-graMthamAlA' meM prakAzita bhI ho cukI hai / isa TIkAke nimna prastAvanA-vAkyase mAlUma hotA hai ki yaha graMtha 'AptamImAMsA ke bAdakA banA huA hai-- "zrImatsamantabhadrasvAmibhirAptamImAMsAyAmanyayogavyavacchedAvyavasthApitena bhagavatA zrImatArhatAntyatIrthakaraparamadevena mAM parIkSya kiM cikIrSavo bhavaMta iti te pRSTA iva prAhuH-" __* san 1905 meM prakAzita 'sanAtanajainapranyamAlA ke prathama gucchakameM isa prathake padyoMkI saMkhyA 65 dI hai, paraMtu yaha bhUla hai| usameM 40veM nambara para ko 'sto yucyanuzAsana' nAmakA para diyA hai vaha TIkAkArakA padya hai, mUlagraMthakA nahIM / aura mA0 graMthamAlAmeM prakAzita isa aMdhake pacoM para galata nambara par3a jAnese 65 saMkhyA mAlUma hotI hai|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ grnth-pricy| 203 3 'svayaMbhU'stotra / ise 'bRhatsvayaMbhUstotra' aura 'samantabhadrastotra' bhI kahate haiN| 'svayaMbhuvA' padase prAraMbha honeke kAraNa yaha 'svayaMbhUstotra', samAjameM dUsarA choTA 'svayaMbhUstotra' bhI pracalita honese yaha 'bRhatsvayaMbhUstotra' aura samantabhadradvArA viracita honese yaha samaMtabhadrastotra' kahalAtA hai / isake sivAya, isameM caturviMzati svayaMbhuvoMkI-tIrthaMkaroM athavA jinadevoMkI-stuti hai isase bhI isa stotrakA sArthaka nAma 'svayaMbhU-stotra' hai / isa graMthameM ara, nemi aura mahAvIrako chor3akara zeSa 21 tIrthakaroMkI stuti pA~ca pA~ca padyoMmeM kI gaI hai aura ukta tIna tIrthaMkaroMkI stutike padya kramazaH 20,10 aura 8 diye haiN| isa tarahapara isa graMthakI kula padyasaMkhyA 143 hai| yaha graMtha bhI bar3A hI mahattvazAlI hai, nirmala sUktiyoMko liye hue hai, prasanna tathA svalpa padoMse vibhUSita hai aura caturviMzati jinadevoMke dharmako pratipAdana karanA hI isakA eka viSaya hai / isameM kahIM kahIM para-kisI kisI tIrthakarake sambandhameM--kucha paurANika tathA aitihAsika bAtoMkA bhI ullekha kiyA gayA hai, jo bar3A hI rocaka mAlUma hotA hai / usa ullekhako chor3akara zeSa saMpUrNa graMtha sthAna sthAna para, tAttvika varNanoM aura dhArmika zikSAoMse paripUrNa hai / yaha graMtha acchI tarahase samajhakara nitya pATha kiye jAneke yogya hai| isa graMtha para kriyAkalApake TIkAkAra prabhAcaMdra AcAryakI banAI huI abhI taka eka hI saMskRtaTIkA upalabdha huI hai| TIkA 1jainasiddhAnta bhavana ArA meM isa graMthakI kitanI hI aisI pratiyA~ kanakI akSaroM meM maujUda haiM jina para graMthakA nAma 'samaMtabhadrastotra' likhA hai|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 svAmI smNtbhdr| - - sAdhAraNatayA acchI hai paraMtu graMthake rahasyako acchI taraha udghATana karaneke liye paryApta nahIM hai / isa graMthapara avazya hI dUsarI koI uttama TIkA bhI hogI, jise bhaMDAroMse khoja nikAlanekI jarUrata hai| yaha stotra - kriyAkalApa ' graMthameM bhI saMgraha kiyA gayA hai, aura kriyAkalApapara paM0 AzAdharajIkI bhI eka TIkA kahI jAtI hai, isase isa graMthapara paM0 AzAdharajIkI bhI TIkA honI caahiye| 4 jinstutishtk| yaha graMtha ' stutividyA,' 'jinastutizataM,' 'jinazataka' aura 'jinazatakAlaMkAra' nAmoMse bhI prasiddha hai / 'stutividyA' yaha nAma graMthake 'stuti vidyA prasAdhaye' isa Adima pratijJAvAkyase nikalatA hai, 'jinastutizataM' nAma graMthake antima kavikAvyanAmagarbhacakravRttase pAyA jAtA hai, usIkA 'jinastutizataka' ho gayA hai / aura 'jinazataka' yaha saMkSipta nAma TIkAkArane apanI TIkAmeM sUcita kiyA hai / alaMkArapradhAna honese ise hI 'jinazatakAlaMkAra' bhI kahate haiN| yaha graMtha bhaktirasase labAlaba bharA huA hai, racanAkauzala tathA citrakAvyoMke utkarSako liye hue hai, sarva alaMkAroMse bhUSita hai aura itanA durgama tathA kaThina hai ki vinA saMskRtaTIkAkI sahAyatAke acche acche vidvAn bhI ise sahasA nahIM lagA sakate / isa graMthakA kitanA hI paricaya pahale diyA jA cukA hai| isake padyoMkI saMkhyA 116 hai aura una para eka hI saMskRtaTIkA upalabdha hai jo narasiMha bhaTTakI banAI huI hai / narasiMha bhaTTakI TIkAse pahale isa graMthapara dUsarI koI TIkA nahIM thI, aisA TIkAkArake eka vAkyase pAyA jAtA hai aura usakA yahI artha ho sakatA hai ki narasiMhajIke samayameM athavA unake dezameM, isa graMthakI koI TIkA upalabdha nahIM thii| usase pahale
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ prnthpricy| 205 koI TIkA isa graMthapara banI hI nahIM, yaha artha samajhameM nahIM AtA aura na yuktisaMgata hI mAlUma hotA hai / astu, yaha TIkA acchI aura upayogI banI hai| ___samaMtabhadrane, graMthake prathama padyameM, apanI isa racanAkA uddeza 'AgasA jaye' padake dvArA pApoMko jItanA sUcita kiyA hai aura TIkAkArane bhI isa stutiko 'ghanakaThinaghAtikamadhanadahanasamarthA' likhA hai / isase pAThaka isa graMthake AdhyAtmika mahattvakA kitanA hI anubhava prApta kara sakate haiN| ___5 'ratnakaraMDaka' upAsakAdhyayana / ise 'ratnakaraMDazrAvakAcAra' bhI kahate haiM / upalabdha graMthoMmeM, zrAvakAcAra viSayakA, yaha sabase pradhAna, prAcIna, uttama aura suprasiddha graMtha hai / zrIvAdirAjasUrine ise 'akSayyasukhAvaha ' aura prabhAcaMdrane ' akhila sAgAramArgako prakAzita karanevAlA nirmala sUrya' likhA hai / isakA vizeSa paricaya aura isake padyoMkI jA~ca Adi-viSayaka vistRta lekha isa graMthakI prastAvanAmeM diyA gayA hai / 1 yaha vizeSaNa 'pArzvanAthacarita' ke jisa padyameM diyA hai vaha pahale 'guNAdiparicaya'meM uddhRta kiyA jA cukA hai| 2 dekho, ratnakaraNDakaTIkAkA antima padya, jo isa prakAra hai yenAjJAnatamo vinAzya nikhilaM bhavyAtmacetogataM samyagjJAnamahAMzubhiH prakATataH sAgAramArgo'khilaH / sa zrIratnakaraNDakAmalaraviH saMsRssaricchoSako jIyAdeSa samantabhadramunipaH zrImAnprabhendurjinaH // 3 isa vistRta 'prastAvanA meM nIce likhe viSaya haiM
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 svAmI smNtbhdr| yahA~para hama sirpha itanA hI batalA denA cAhate haiM ki isa graMthapara abhItaka kevala eka hI saMskRtaTIkA upalabdha huI hai, jo prabhAcaMdrAcAryakI banAI huI hai aura vaha prAyaH sAdhAraNa hai| hA~, 'ratnakaraMDakaviSamapadavyAkhyAna' nAmakA eka saMskRta TippaNa bhI isa graMthapara milatA hai, jisake kartAkA nAma usa parase mAlUma nahIM ho skaa| yaha TippaNa ArAke jainasiddhAntabhavanameM maujUda hai / kanar3I bhASAmeM bhI isa graMthakI kucha TIkAe~ upalabdha haiM paraMtu unake racayitAoM AdikA bhI kucha patA nahIM cala sakA / tAmila bhASAkA 'aruMgalacheppu' (ratnakaraMDaka) graMtha, jisakI padya-saMkhyA 180 hai, isa graMthako sAmane rakhakara banAyA gayA mAlUma hotA hai aura kucha apavAdoMko chor3akara isIkA prAyaH bhAvAnuvAda athavA sArAMza jAna par3atA hai * / paraMtu vaha kaba banA aura kisane banAyA, isakA koI patA nahIM calatA aura na use tAmila bhASAkI TIkA hI kaha sakate haiN| 6 jiivsiddhi| isa graMthakA patA zrIjinasenAcAryapraNIta 'harivaMzapurANa' ke usa padyase calatA hai jo 'guNAdiparicaya' meM uddhRta kiyA jA cukA hai / graMthakA viSaya usake nAmase hI prakaTa hai aura vaha bar3A hI upayogI viSaya hai / zrIjinasenAcAryane samaMtabhadrake isa pravacanako 1 granthaparicaya, 2 granthapara saMdeha, 3 graMthake poMkI jA~ca, 4 saMdigdha padya, 5 adhika padyoMvAlI pratiyA~, 6 jA~cakA sArAMza, 5 TIkA aura TIkAkAra prbhaacndr| * yaha rAya hamane isa graMthake usa aMgrejI anuvAdaparase kAyama kI hai jo gata varSa 1923-24 ke aMgrejI jainagajaTake kaI aMkoMmeM the Casket of Gems nAmase prakAzita huA hai|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ prny-pricy| 207 bhI mahAvIra bhagavAnake vacanoMke tulya batalAyA hai| isase pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki yaha graMtha kitane adhika mahattvakA hogA / durbhAgyase yaha graMtha abhItaka upalabdha nahIM huA / mAlUma nahIM kisa bhaMDArameM baMda par3A huA apanA jIvana zeSa kara rahA hai athavA zeSa kara cukA hai| isake zIghra anusaMdhAnakI bar3I jarUrata hai| 7 ttvaanushaasn| 'digambarajainagraMthakartA aura unake graMtha' nAmakI sUcImeM diye hue samantabhadrake graMthoMmeM 'tattvAnuzAsana' kA bhI eka nAma hai / zvetAmbara kAnphareMsadvArA prakAzita 'jainagraMthAvalI' meM bhI 'tattvAnuzAsana'ko samantabhadrakA banAyA huA likhA hai, aura sAtha hI yaha bhI prakaTa kiyA hai ki usakA ullekha sUratake una seTha bhagavAnadAsa kalyANadAsajIkI prAiveTa riporTa meM hai jo piTarsanasAhabakI naukarImeM the| aura bhI kucha vidvAnoMne, samaMtabhadrakA paricaya dete hue, unake graMthomeM 'tattvAnuzAsana'kA bhI nAma diyA hai| isa taraha para isa graMthake astitvakA kucha patA calatA hai / paraMtu yaha graMtha abhI taka upalabdha nahIM huaa| aneka prasiddha bhaMDAroMkI sUciyA~ dekhanepara bhI hameM yaha mAlUma nahIM ho sakA ki yaha graMtha kisa jagaha maujUda hai aura na isake viSayameM hama abhItaka kisI zAstravAkyAdiparase yaha hI pUrI taurapara nizcaya kara sake haiM ki samaMtabhadrane, vAstavameM, isa nAmakA koI graMtha banAyA hai, phira bhI yaha khayAla jarUra hotA hai ki samaMtabhadrakA aisA koI graMtha honA cAhiye / khoja karanese itanA patA jarUra calatA hai ki rAmasenake usa 'tattvAnuzAsana se bhinna, jo mANikacaMdragraMthamAlAmeM 'nAgasena'ke nAmase mudrita huA hai, koI 1 nAgasena ' nAma galatIse diyA gayA hai / vAstavameM vaha pranya nAgasenake ziSya 'rAmasena ' kA banAyA huA hai aura yaha bAta hamane eka lekhadvArA sida kI thI jo julAI san 1920 ke jainahitaiSImeM prakAzita huA hai|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 svAmI smntbhdr| dUsarA 'tattvAnuzAsana' graMtha bhI banA hai, jisakA eka padya 'niyamasArakI 'padmaprabha' maladhArideva-viracita TIkAmeM, 'tathA coktaM tatvAnuzAsane' isa vAkyake sAtha, pAyA jAtA hai aura vaha paya isa prakAra hai-- " utsarya kAyakarmANi bhAvaM ca bhavakAraNaM / svAtmAvasthAnamavyagraM kAyotsargaH sa ucyate // " yaha padya ' mANikacaMdagraMthamAlA' meM prakAzita ukta tattvAnuzAsanameM nahIM hai, aura isa liye yaha kisI dUsare ho 'tatvAnuzAsana'kA padya hai, aisA kahanemeM kucha bhI saMkoca nahIM hotaa| padya parase graMtha bhI kucha kama mahattvakA mAlUma nahIM hotA / bahuta saMbhava hai ki jisa 'tattvAnuzAsana'kA ukta padya hai vaha svAmI samaMtabhadrakA hI banAyA huA ho| - isake sivAya, zvetAmbarasampradAyake pradhAna AcArya zrIharibhadrasUrine, apane 'anekAntajayapatAkA'meM 'vAdimukhya samaMtabhadra'ke nAmase nIce likhe do zloka uddhRta kiye haiM, aura ye zloka zAntyAcAryAviracita 'pramANakalikA' tathA vAdi devasUriviracita 'syAdvAdaratnAkara' meM bhI samaMtabhadrake nAmase uddhRta pAye jAte haiM * -- bodhAtmA cecchabdasya na syAdanyatra tacchrutiH / yadboddhAraM parityajya na bodho'nyatra gacchati // na ca syAtpratyayo loke yaH zrotrA na pratIyate / zabdAbhedena satyevaM sarvaH syAtparacittavat / / * dekho janahitaiSI bhAga 14, aMka 6 (pR0 161) tathA 'jainasAhitya. saMzodhaka' aMka prathamameM muni jinavijayajIkA lekha /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ prantha-paricaya / 209 aura 'samayasAra' kI jayasenAcAryakRta ' tAtparyavRtti' meM bhI, samantabhadrake nAmase kucha zlokoMko uddhRta karate hue eka zloka ninna prakArase diyA hai dharmiNo'nantarUpatvaM dharmANAM na kathaMcana / anekAntopyanekAnta iti jainamataM tataH // ye tInoM zloka samaMtabhadrake upalabdha graMthoM ( naM0 1 se 5 taka) meM nahIM pAye jAte aura isa liye yaha spaSTa hai ki ye samantabhadrake kisI dUsare hI graMtha athavA graMthoMke padya haiM jo abhI taka ajJAta athavA aprApta haiM / Azcarya nahIM jo ye bhI isa ' tattvAnuzAsana' graMthake hI padya ho / yadi aisA ho aura yaha graMtha upalabdha ho jAya to use jainiyoMkA mahAbhAgya samajhanA cAhiye / aisI hAlatameM isa graMthakI bhI zIghra talAza honekI bar3I jarUrata hai| 8prAkRta vyAkaraNa / 'jainagraMthAvalI' se mAlUma hotA hai ki samantabhadrakA banAyA huA eka 'prAkRtavyAkaraNa' bhI hai jisakI zlokasaMkhyA 1200 hai / ukta graMthAvalImeM isa graMthakA ullekha 'rAyala eziyATika sosAiTI' kI riporTa ke AdhAra para kiyA gayA hai aura ukta sosAiTImeM hI usakA astitva batalAyA gayA hai| paraMtu hamAre dekhanemeM abhItaka yaha graMtha nahIM AyA aura na ukta sosAiTIkI vaha riporTa hI dekhaneko mila sakI hai; * isa liye isa viSayameM hama adhika * riporTa Adiko dekhakara Avazyaka sUcanAe~ deneke liye kaI bAra bAbU choTebAlajI jaina, membara rAyala eziyATika sosAyaTI, kalakattA, ko likhA gayA aura prArthanAe~ kI gaI parantu unhoMne unapara koI dhyAna nahIM diyA, athavA aise kAmoMke lie parizrama karanA ucita nahIM smjhaa| 14
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| kucha bhI kahanA nahIM caahte| hA~, itanA jarUra kaha sakate haiM ki svAmI samaMtabhadrakA banAyA huA yadi koI vyAkaraNa graMtha upalabdha ho jAya to vaha jainiyoMke liye eka bar3e hI gauravakI cIja hogii| zrIpUjyapAda AcAryane apane 'jaineMdra vyAkaraNa' meM 'catuSTayaM samaMtabhadrasya' isa sUtrake dvArA samantabhadrake matakA ullekha bhI kiyA hai, isase samaMtabhadrake kisI vyAkaraNakA upalabdha honA kucha bhI asvAbhAvika nahIM hai / 9pramANapadArtha / mUDabidrIke 'paDuvastibhaMDAra' kI sUcIse mAlUma hotA hai ki vahA~para ' pramANapadArtha ' nAmakA eka saMskRta graMtha samaMtabhadrAcAryakA banAyA huA maujUda hai aura usakI zlokasaMkhyA 1000 hai| sAtha hI, usake viSayameM yaha bhI likhA hai ki vaha adhUrA hai / mAlUma nahIM, graMthakI yaha zlokasaMkhyA usakI kisI TIkAko sAtha lekara hai yA mUlakA hI itanA parimANa hai| yadi apUrNa mUlakA hI itanA parimANa hai taba to yaha kahanA cAhiye ki samaMtamadrake upalabdha mUlagraMthoMmeM yaha sabase bar3A graMtha hai, aura nyAyaviSayaka honese bar3A hI mahattva rakhatA hai / yaha bhI mAlUma nahIM ki yaha graMtha kisa prakArakA adhUrA hai-isake kucha patra naSTa ho gaye haiM yA graMthakAra ise pUrA hI nahIM kara sake haiN| binA dekhe ina saba bAtoMke viSayameM kucha bhI nahIM kahA jA sakatA * / hA~, itanA jarUra hama kahanA cAhate haiM ki yadi 1 yaha sUcI ArAke 'jainasiddhAnta bhavana meM maujUda hai| * isa graMthake viSayameM Avazyaka bAtoMko mAlUma karaneke liye mUDavidrIke paM0 lokanAthajI zAstrIko do patra diye gye| eka patrake uttarameM unhoMne graMthako nikalavAkara dekhane aura usake sambandhameM yatheSTa sUcanAe~ denekA vAdA bhI kiyA thA, paraMtu nahIM mAlUma kyA vajaha huI jisase ve hameM phira koI sUcanA nahIM de sake / yadi zAstrIjIse hamAre praznoMkA uttara mila jAtA to hama pAThakoMko isa graMthakA acchA paricaya deneke liye samartha ho sakate the|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ prnth-pricy| 211 yaha graMtha, vAstavameM, inhIM samaMtabhadrAcAryakA banAyA huA hai to isakA bahuta zIghra uddhAra karane aura use prakAzameM lAnekI bar3I hI AvazyakatA hai| 10 krmpraabhRt-ttiikaa| prAkRta bhASAmeM, zrIpuSpadanta-bhUtabalyAcAryaviracita 'karmaprAbhRta' athavA 'karmaprakRtiprAbhRta' nAmakA eka siddhAnta graMtha hai / yaha graMtha 1 jIvasthAna, 2 kSullakabandha, 3 bandhasvAmitva, 4 bhAvavedanA, 5 vargaNA aura 6 mahAbandha nAmake chaha khaMDoMmeM vibhakta hai, aura isa liye ise 'SaTrakhaNDAgama' bhI kahate haiN| samantabhadrane isa graMthake prathama pAMca khaMDoMkI yaha TIkA bar3I hI sundara tathA mRdu saMskRta bhASAmeM likhI hai aura isakI saMkhyA ar3atAlIsa hajAra zlokaparimANa hai| aisA zrIindranaMdyAcAryakRta 'zratAvatAra' graMthake nimnavAkyoMse pAyA jAtA hai / sAtha hI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki samantabhadra 'kaSAyaprAbhata' nAmake dvitIya siddhAnta graMthakI bhI vyAkhyA likhanA cAhate the; paraMtu dravyAdi-zuddhikaraNa-prayatnoMke abhAvase, unake eka sadharmI sAdhune ( gurubhAIne ) unheM vaisA karanese roka diyA thAkAlAntare tataH punarAsandhyAM palari ( ? ) tArkikArkobhUt 167 zrImAnsamaMtabhadrasvAmItyatha so'pyadhItya taM dvividhaM / siddhAntamataH pakhaMDAgamagatakhaMDapaMcakasya punaH // 168 // aSTau catvAriMzatsahasrasadraMtharacanayA yuktAM / viracitavAnatisundaramRdusaMskRtabhASayA TIkAm // 169 // vilikhan dvitIyasiddhAntasya vyAkhyA sadharmagA svena / dravyAdizuddhikaraNaprayatnavirahAtpratiniSiddhaH / / 170 / /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 svAmI samantabhadra | " Asa isa paricayameM usa sthAnavizeSa athavA grAmakA nAma bhI diyA huA hai jahA~ tArkikasUrya svAmI samaMtabhadrane udaya hokara apanI TIkAkiraNoMse karmaprAbhRta siddhAnta ke arthako vikasita kiyA hai / paraMtu pAThakI kucha azuddhike kAraNa vaha nAma spaSTa nahIM ho sakA / ndhyAM palari ' kI jagaha 'AsIdya: palari' pATha dekara paM0 jinadAsa pArzvanAthajI phaDakulene usakA artha ' AnaMda nAMvAcyA gAMvAMta ' AnaMda nAmake gA~va meM -- diyA hai / paraMtu isa dUsare pAThakA yaha artha kaise ho sakatA hai, yaha bAta kucha samajhameM nahIM aatii| pUchane para - paMDitajI likhate haiM " zrutapaMcamIkriyA isa pustakake marAThI anuvAda meM samaMtabhadrAcAryakA janma AnaMdameM honA likhA hai, basa itane parase hI Apane ' palAra ' kA artha ' AnaMda gA~vameM ' kara diyA hai, jo ThIka mAlUma nahIM hotA, aura na ApakA 'AsIdyaH' pATha hI hameM ThIka ja~catA hai; kyoMki 'abhUta' kriyApadake hone se 'AsIta' kriyApada vyartha par3atA hai / hamArI rAyameM, yadi karNATaka prAntameM 'pallI' zabdake arthameM 'palara' yA isIse milatA julatA koI dUsarA zabda vyavahRta hotA ho aura saptamI vibhakti meM usakA 'palari' rUpa banatA ho to yaha kahA jA sakatA hai ki 'AsandhyAM' kI jagaha 'AnaMdyAM' pATha hogA, aura taba aisA Azaya nikala sakegA ki samaMtabhadrane 'AnaMdI pallI' meM athavA 'AnaMdamaTha' meM Thaharakara isa TIkAkI racanA kI hai / 39 11 gandhahasti mahAbhASya / svAmI samantabhadrane umAsvAtike ' tattvArthasUtra nAmakA eka mahAbhASya bhI likhA hai jisakI zloka1' gaMdhahasti' eka bar3A hI mahattvasUcaka vizeSaNa hai-- gaMdhebha, gaMdhagaja aura dvipa bhI isake paryAya nAma haiN| jisa hAthIkI gaMdhako pAkara dUsare hAthI kahA jAtA hai ki para ' gaMdhahasti ' ?
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ prantha-paricaya / 213 saMkhyA 84 hajAra hai, aura ukta 'devAgama' stotra hI jisakA maMgalAcaraNa hai / isa graMthakI varSoMse talAza ho rahI hai / bambaIke suprasiddhadAnavIra seTha mANikacaMda hIrAcaMdajI je0 pI0 ne isake darzana mAtra karA denevAleke liye pA~casau rupaye nakadakA paritoSika bhI nikAlA thA, aura hamane bhI, 'devAgama' para mohita hokara, usa samaya yaha saMkalpa kiyA thA ki yadi yaha graMtha upalabdha ho jAya to hama isake adhyayana, manana aura pracArameM apanA zeSa jIvana vyatIta kareMge parantu Aja taka kisI bhI bhaNDArase isa graMthakA koI patA nahIM claa| eka bAra akhabAroMmeM aisI khabara ur3I thI ki yaha graMtha AsTriyA dezake eka prasiddha nagara ( viyanA ) kI lAyabrerImeM maujUda hai| aura isa para do eka vidvAnoMko vahA~ bhejakara graMthakI kApI ma~gAneke liye kucha caMde vagairahakI yojanA bhI huI thI, paraMtu bAdameM mAlUma huA ki vaha khabara galata thI-usake mUlameM hI bhUla huI hai-aura isa liye darzanotkaMThita janatAke hRdayameM usa samAcArase jo kucha maMgalamaya AzA ba~dhI thI vaha phirase nirAzAmeM pariNata ho gii| hama jainasAhitya parase bhI isa graMthake astitvakI barAbara khoja karate nahIM Thaharate-bhAga jAte athavA nirmada aura nisteja ho jAte haiM-use 'gaMdhahastI' kahate haiM / isI guNake kAraNa kucha khAsa khAsa vidvAn bhI isa padase vibhUSita rahe haiM / samantabhadrake sAmane prativAdI nahIM Thaharate the, yaha bAta pahale vistArake sAtha 'guNAdiparicaya' meM batalAI jA cukI hai| isase 'gaMdhahastI' avazya hI samantabhadrakA viruda athavA vizeSaNa rahA hogA aura isIse unake mahAbhASyako gaMdhahasti mahAbhASya kahate hoNge| athavA gaMdhahasti-tulya honese hI vaha gaMdhahasti mahAbhASya kahalAtA hogA aura isase yaha samajhanA cAhiye ki vaha sarvottama bhASya hai-dUsare bhASya usake sAmane phIke, zrIhIna aura nisteja jAna par3ate haiN|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 svAmI smntbhdr| A rahe haiM / abatakake mile hue ullekhoM dvArA prAcIna jainasAhitya parase isa graMthakA jo kucha patA calatA hai usakA sAra isa prakAra hai ( 1 ) kavi hastimallake 'vikrAnta kaurava' nATakakI prazastimeM eka padya nimna prakArase pAyA jAtA hai tatvArthasUtravyAkhyAnagaMdhahastipravartakaH / svAmI samantabhadro'bhUdevAgamanidezakaH // yahI padya 'jinendrakalyANAbhyudaya' graMthakI prazastimeM bhI diyA huA hai, jise paM0 ayyapAryane zaka saM0 1241 meM banA kara samApta kiyA thA aura usakI kisI kisI pratimeM 'pravartakaH' kI jagaha 'vidhAyakaH' aura 'nidezakaH ' kI jagaha 'kavIzvaraH' pATha bhI pAyA jAtA hai; paraMtu usase koI arthabheda nahIM hotA athavA yoM kahiye ki padyake pratipAdya viSayameM koI antara nahIM par3atA / isa padyameM yaha batalAyA gayA hai ki "svAmI samantabhadra ' tattvArthasUtra' ke 'gaMdhahasti' nAmaka vyAkhyAna (bhASya) ke pravartaka-athavA vidhAyakahue haiM aura sAtha hI ve ' devAgama' ke nidezaka-athavA kavIzvarabhI the|" ___ isa ullekhase itanA to spaSTa mAlUma hotA hai ki samantabhadrane 'tattvArthasUtra' para 'gaMdhahAsta' nAmakA koI bhASya athavA mahAbhASya likhA hai paraMtu yaha mAlUma nahIM hotA ki 'devAgama' (AptamImAMsA) usa bhASyakA maMgalAcaraNa hai| 'devAgama' yadi maMgalAcaraNa rUpase usa bhASyakA hI eka aMza hotA to usakA pRthaka rUpase nAmollekha karanekI yahA~ koI jarUrata nahIM thI; isa padyameM usake pRthak nAmanirdezase yaha spaSTa dhvani 1 kavi hastimalla vikramakI 14 vIM zatAbdImeM hue haiN|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ pranya-paricaya / 215 nikalatI hai ki vaha samantabhadrakA eka svataMtra aura pradhAna graMtha hai| devAgama ( AptamImAMsA ) kI antima kArikA bhI isI bhAvako puSTa karatI huI najara AtI hai aura vaha nimna prakAra hai ItIyamAtamImAMsA vihitA hitamicchatAM / samyagmithyopadezArthavizeSapratipattaye // vasunandi AcAryane, apanI TIkAmeM isa kArikAko 'zAstrArthopasaMhAra kArikA' likhA hai, aura isakI TIkAke antameM samaMtabhadrakA kRtakRtyaH niyUMDhatattvapratijJaH' ityAdi vizeSaNoMke sAtha ullekha kiyA hai| vidyAnaMdAcAryane, aSTasahasrImeM, isa kArikAke dvArA prArabdhanivahaNa-prAraMbha kiye hue kAryakI parisamApti-Adiko sUcita karate hue, 'devAgama' ko 'svoktapariccheda zAstra' batalAyA hai-arthAt , yaha pratipAdana kiyA hai ki isa zAstrameM jo daza paricchedoMkA vibhAga pAyA jAtA hai vaha svayaM svAmI samantabhadrakA kiyA huA hai| akalaMkadevane bhI, aisA hI pratipAdana kiyA hai / aura isa saba kathanase 1 jo loga apanA hita cAhate ha unheM lakSya karake, yaha 'AptamImAMsA' samyak aura mithyA upadezake arthavizeSakI pratipattike liye kahI gaI hai| 2 zAstrake viSayakA upasaMhAra karanevAlI athavA usakI samAptikI sUcaka kaarikaa| 3 ye donoM vizeSaNa samantabhadrake dvArA prAraMbha kiye hue graMthakI parisamAptiko sUcita karate haiN| "iti devAgamAkhye svoktaparicchede zAne ( svenoktAH paricchedA daza yasmistat svoktaparicchedamiti prAcaM tatra ) vihiteyamAtamImAMsA sarvavizeSa-parIkSA......" -assttshsrii| 5 "iti svoktaparicchedavihiteyamAptamImAMsA srvjnyvishesspriikssaa|" -assttshtii|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 svAmI smntbhdr| 'devAgama'kA eka svataMtra zAstra honA pAyA jAtA hai, jisakI samApti ukta kArikAke sAtha ho jAtI hai, aura yaha pratIta nahIM hotA ki vaha kisI TIkA athavA bhASyakA Adima maMgalAcaraNa hai; kyoMki kisI graMthapara TIkA athavA bhASya likhate hue namaskArAdi rUpase maMgalAcaraNa karanekI jo paddhati pAI jAtI hai vaha isase vibhinna mAlUma hotI hai aura usameM isa prakArase paricchedabheda nahIM dekhA jAtA / isake sivAya ukta kArikAse bhI yaha sUcita nahIM hotA ki yahA~ taka maMgalAcaraNa kiyA gayA hai aura na graMthake tInoM TIkAkAroM-akalaMka, vidyAnaMda tathA vasunandI nAmake AcAryo--maise hA kisIne apanI TIkAmeM ise 'gaMdhahasti mahAbhASyakA maMgalAcaraNa' sUcita kiyA hai, balki gaMdhahAsta mahAbhASyakA kahIM nAma taka bhI nahIM diyaa| aura bhI kitane hI ullekhoMse devAgama ( AptamImAMsA ) eka svataMtra graMthake rUpameM ullekhita milatA hai * / aura isa liye kavi hastimallAdikake ukta padya parase * yathA-- -govindabhaTTa ityaasiidvidvaanmithyaatvvrjitH| devAgamanasUtrasya zrutyA sadarzanAnvitaH // -vikrAntakaurava pra0 / 2-svAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvaham / devAgamena sarvajJo yenAcApi pradaryate // -vAdirAjasUri (pA0pa0) 3-jIyAt samantabhadrasya devAgamanasaMjhinaH / stotrasya bhASyaM kRtavAnakalako mahardikaH // balaM cakAra yassArvamAptamImAMsitaM mtN| svAmividyAdinaMdAya namastasmai mahAtmane // -nagaratAllukekA zi0 lekha naM046 (E.C,VIII)
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ prnth-pricy| devAgamakI svataMtratAdi-viSayaka jo natIjA nikAlA gayA hai usakA bahuta kucha samarthana hotA hai| __ kavi hastimallAdikake ukta padyase yaha bhI mAlUma nahIM hotA ki jisa tattvArthasUtra para samantabhadrane gaMdhahasti nAmakA bhASya likhA hai vaha umAsvAtikA 'tattvArthasUtra' athavA 'tattvArthazAstra' hai yA koI dUsarA tattvArthasUtra / ho sakatA hai ki vaha umAsvAtikA hI tattvArthasUtra ho, parantu yaha bhI ho sakatA hai ki vaha usase bhinna koI dUsarA hI tattvArthasUtra athavA tattvArthazAstra ho, jisakI racanA kisI dUsare vidvAnAcAryake dvArA huI ho; kyoMki tattvArthasUtroMke racayitA akele umAsvAti hI nahIM hue hai-dUsare AcArya bhI hue haiM aura na sUtrakA artha kevala gadyamaya saMkSipta sUcanAvAkya yA vAkyasamUha hI hai balki vaha 'zAstra' kA paryAya nAma bhI hai aura padyAtmaka zAstra bhI usase abhipreta hote haiM / yathA-- kAyasthapadmanAbhena racitaH puurvsuutrtH| -yazodharacaritra / tathoddiSTaM mayAtrApi jJAtvA shriijinsuutrtH|-bhdrbaahucritr / bhaNiyaM pazyaNasAraM paMcatthiyasaMgahaM suttaM / --paMcAstikAya / devAgamanasUtrasya zrutyA sddrshnaanvitH|-vi0 kaurava pra0 / etacca........mUlArAdhanATIkAyAM susthitasUtre vistarataH samarthitaM draSTavyaM |-angaardhrmaamRtttiikaa| ataeva tattvArthasUtrakA artha ' tattvArthaviSayaka zAstra' hotA hai aura isIse umAsvAtikA tattvArthasUtra 'tattvArthazAstra' aura ' tattvArthAdhigamamokSazAstra' kahalAtA hai / siddhAntazAstra' aura 'rAddhAntasUtra' bhI 1 yaha gAthAbaddha 'bhagavatI ArAdhanA' zAstrake eka adhikArakA nAma hai|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 svAmI smntbhdr| tattvArthazAstra athavA tattvArthasUtrake nAmAntara haiM / isIse Aryadevako eka jagaha 'tasvArthasUtra' kA aura dUsarI jagaha 'rAddhAnta' kA kartA likhA hai * aura puSpadanta, bhUtabalyAdi AcAryoM dvArA viracita siddhAntazAstroMko bhI tattvArthazAstra yA tattvArthamahAzAstra kahA jAtA hai / ina siddhAnta zAstroMpara tumbularAcAryane kanar3I bhASAmeM ' cUDAmaNi' nAmakI eka bar3I TIkA likhI hai jisakA parimANa indranandi-'zrutAvatAra meM 84 hajAra aura 'karNATakazabdAnuzAsana' meM 96 hajAra zlokoMkA batalAyA hai / bheTTAkalaMkadevane, apane 'karNATaka zabdAnuzAsana' meM kanar3I bhASAkI upayogitAko jatalAte hue, isa TIkA kA nimna prakArase ullekha kiyA hai_ "na caiSa (karNATaka) bhASA zAstrAnupayoginI / tattvArthamahAzAstravyAkhyAnasya SaNNavatisahasrapramitagraMthasaMdarbharUpasya cUDAmaNyabhidhAnasya mahAzAstrasyAnyeSAM ca zabdAgama-yuktAgamaparamAgama-viSayANAM tathA kAvya-nATaka-kalAzAstra-viSayANAM ca bahUnAM graMthAnAmapi bhASAkRtAnAmupalabdhamAnatvAt / " * yathA-(1)"......avari tatvArthasUtrakartugala enisid bhAryadevara..." -nagaratAllukekA zi0 lekha naM0 350 / ___ (2)"bhAcAryavaryo yatirArghyadevo rAdhAntakartA priyatA sa muurmi|" zra0 ke0 zilAlekha naM. 54 (67) / 1 ye 'aSTazatI ' Adi graMthoMke kartAse bhinna dUsare mahAkalaMka haiM, jo vikra. makI 17 vIM zatAbdImeM hue haiN| inhoMne karNATakazabdAnuzAsanako I. san 1604 (zaka 1526 ) meM banAkara samApta kiyA hai| 2 dekho, rAisa sAhabakI 'iMskipazaMsa aiTa zravaNabelagola' nAmakI pustaka, san 1889 kI chapI huii|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ pranya-paricaya / 219 isa ulekhase spaSTa hai ki ' cUDAmaNi ' jina donoM (karmaprAbhUta aura kaSAyaprAbhUta ) siddhAnta zAstroMkI TIkA kahalAtI hai, unheM yahA~ 'tattvArthamahAzAstra' ke nAmase ullekhita kiyA gayA hai| isase 'siddhAntazAstra' aura 'tattvArthazAstra' donoMkI, ekArthatAkA samarthana hotA hai aura sAtha hI yaha pAyA jAtA hai ki karmaprAbhUta tathA kaSAyaprAbhUta graMtha 'tattvArthazAstra' kahalAte the / tattvArthaviSayaka honese unheM ' tattvArthazAstra' yA ' tattvArthasUtra' kahanA koI anucita bhI pratIta nahIM hotaa| inhIM tattvArthazAstroMmeMse 'karmaprAbhUta' siddhAntapara samantabhadrane bhI eka vistRta saMskRtaTIkA likhI hai jisakA paricaya pahale diyA jA cukA hai aura jisakI saMkhyA -- indranaMdi-zrutAvatAra' ke anusAra 48 hajAra aura 'vibudhazrIdhara-viracita zrutAvatAra' ke matase 68 hajAra zloka parimANa hai / aisI hAlatameM, Azcarya nahIM ki kavi hastimallAdikane apane ukta padyameM samantabhadrako tattvArthasUtrake jisa 'gaMdhahasti' nAmaka vyAkhyAnakA kartA sUcita kiyA hai vaha yahI TIkA athavA bhASya ho / jaba taka kisI prabala aura samartha pramANake dvArA, binA kisI saMdehake, yaha mAlUma na ho jAya ki samantabhadrane umAsvAtike tattvArthasUtrapara hI 'gaMdhahasti' nAmaka mahAbhASyakI racanA kI thI taba taka unake ukta siddhAntabhASyako bhI gaMdhahastimahAbhASya mAnA jA sakatA hai aura usameM yaha padya koI bAdhaka pratIta nahIM hotaa| (2) ArAke jainasiddhAnta bhavanameM tAr3apatroM para likhA huA,, kanar3I bhASAkA eka apUrNa graMtha hai, jisakA tathA jisake kartAkA nAma mAlUma nahIM ho sakA, aura jisakA viSaya umAsvAtike tattvArthAdhigama
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 svAmI samantabhadra / sUtrake tIsare adhyAyase sambaMdha rakhatA hai / isa graMthake prAraMbhameM nIce likhA vAkya maMgalAcaraNake taura para mauTe akSaroMmeM diyA huA hai___ " tattvArthavyAkhyAnaSaNNavatisahasragandhahastimahAbhASyavidhAyata( ka )devAgamakavIzvarasyAdvAdavidyAdhipatisamantabhadrAnvayapenugoNDeyalakSmIsenAcAryara divyazrIpAdapabaMgalige namostu / " isa vAkyameM 'penugoNDe' ke rahanevAle lakSmIsenAcAryake caraNa kamaloMko namaskAra kiyA gayA hai aura sAtha hI yaha batalAyA gayA hai ki ve una samantabhadrAcAryake vaMzameM hue haiM jinhoMne tattvArthake vyAkhyAna svarUpa 96 hajAra graMthaparimANako liye hue gaMdhahasti nAmaka mahAbhASyakI racanA kI hai aura jo -- devAgama'ke kavIzvara tathA syAdvAdavidyAke adhIzvara ( adhipati ) the| yahA~ samantabhadrake jo tIna vizeSaNa diye gaye haiM unameMse pahale do vizeSaNa prAyaH ve hI haiM jo 'vikrAntakaurava' nATaka aura 'jinendrakalyANAbhyudaya ke ukta padyameM khAsakara usakI pAThAntarita zakalameM-pAye jAte haiM / vizeSatA sirpha itanI hai ki isameM 'tattvArthasUtravyAkhyAna' kI jagaha 'tattvArthavyAkhyAna' aura 'gaMdhahasti' kI jagaha 'gaMdhahastimahAbhASya' aisA spaSTolekha kiyA hai / sAtha hI, gaMdhahastimahAbhASyakA parimANa bhI 96 hajAra diyA hai, jo usake pracalita parimANa ( 84 hajAra ) se 12 hajAra adhika hai| 1 lakSmIsenAcAryake eka ziSya maliSeNadevakI niSadyAkA ullekhna zravaNabelgolake 168 3 zilAlekhameM pAyA jAtA hai aura vaha zi0 lekha I. sa. 1400 ke karIbakA batalAyA gayA hai| saMbhava hai ki inhIM lakSmIsenake ziSyakI niSadyAkA vaha lekha ho aura isase lakSmIsena 14 vI zatAbdIke lagabhagake vidvAn hoM / lakSmIsena nAmake do vidvAnoMkA aura bhI patA calA hai paraMtu ve 16 vIM aura 18 vIM zatAbdIke bhAcArya haiN|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha- paricaya | 221 isa ullekhase bhI 'devAgama' ke eka svataMtra tathA pradhAna graMtha honekA patA calatA hai, aura yaha mAlUma nahIM hotA ki gandhahastimahAbhASya jisa 'tattvArtha' graMthakA vyAkhyAna hai vaha umAsvAtikA 'tattvArthasUtra' hai yA koI dUsarA tattvArthazAstra; aura isaliye, isa viSaya meM jo kucha kalpanA aura vivecanA Upara kI gaI hai use yathA-saMbhava yahA~ bhI samajha lenA cAhiye / rahI graMtha saMkhyA kI bAta, vaha bezaka usake pracalita parimANase bhinna hai aura karmaprAbhRtaTIkAke usa parimANase bhI bhinna hai jisakA ullekha indranandI tathA vibudha zrIdharake 'zrutAvatAra' nAmaka graMthoM meM pAyA jAtA hai / aisI hAlata meM yaha khojane kI jarUrata hai ki kaunasI saMkhyA ThIka hai / upalabdha jainasAhitya meM, kisI bhI AcAryake graMtha athavA prAcIna zilAlekha parase pracalita saMkhyAkA koI samarthana nahIM hotA - arthAt, aisA koI ullekha nahIM milatA jisase gaMdhahasti mahAbhASya kI zlokasaMkhyA 84 hajAra pAI jAtI ho; -- balki aisA bhI koI ullekha dekhane meM nahIM AtA jisase yaha mAlUma hotA ho ki samantabhadrane 84 hajAra zlokasaMkhyAbAlA koI graMtha nirmANa kiyA hai, jisakA saMbaMdha gaMdhahasti mahAbhASya ke sAtha milA liyA jAtA; aura isaliye mahAbhASyakI pracalita saMkhyAkA mUla mAlUma na honese usa para saMdeha kiyA jA sakatA hai / zrutAvatAra meM 'cUDAmaNi' nAmake kanar3I bhASyakI saMkhyA 84 hajAra dI hai; paraMtu karNATaka zabdAnuzAsana meM bhaTTAkalaMkadeva usakI saMkhyA 96. hajAra likhate haiM aura yaha saMkhyA svayaM graMthako dekhakara likhI huI mAlUma hotI hai; kyoMki unhoMne graMthako 'upalabhyamAna ' batalAyA hai / isase zratAvatAra meM samaMtabhadrake siddhAntAgama-bhASyakI jo saMkhyA 48 hajAra dI hai usa para bhI saMdehako avasara mila sakatA hai, khAsakara
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 svAmI samantabhadra / aisI hAlatameM jaba ki vibudha zrIdharake 'zrutAvatAra meM usakI saMkhyA 68 hajAra dI hai| saMbhava hai ki vaha saMkhyA 84 hajAra ho-aMkoMke Age pIche likhe jAnese kahIM para 48 hajAra likhI gaI ho aura usIke AdhArapara 48 hajArakA galata ullekha kara diyA gayA ho-yA 96 hajAra ho athavA 68 hajAra vagairaha kucha aura hI ho; aura yaha bhI saMbhava hai ki ukta vAkyameM jo saMkhyA dI gaI hai vahI ThIka na ho-vaha kisI galatIse 84 hajAra yA 48 hajAra AdikI jagaha likhI gaI ho / parantu ina saba bAtoMke liye vizeSa anusaMdhAna tathA khojakI jarUrata hai aura tabhI koI nizcita bAta kahI jA sakatI hai| hA~, ukta vAkyameM dI huI mahAbhASyakI saMkhyA aura kisI eka zrutAvatArameM dI huI samantabhadrake siddhAntAgama bhASyakI saMkhyA donoM yadi satya sAbita hoM to yaha jarUra kahA jA sakatA hai ki samantabhadrakA gaMdhahastimahAbhASya unake siddhAntAgamabhASya ( karmaprAbhRta-TIkA ) se bhinna hai, aura vaha umAsvAtike tattvArthasUtrakA bhASya ho sakatA hai / (3) umAsvAtike 'tattvArthasUtra' para 'rAjavArtika' aura 'zlokavArtika' nAmake do bhASya upalabdha haiM jo kramaza: akalaMkadeva tathA 1 aMkoMkA Age pIche likhA jAnA koI asvAbhAvika nahIM hai, vaha kabhI kabhI jaldI meM ho jAyA karatA hai| udAharaNake liye DA0 satIzacaMdrakI 'hisTarI Apha iMDiyana lAjika'ko lIjiye, usameM umAsvAtikI AyukA ullekha karate hue 84 kI jagaha 48 varSa, isI aMkoMke Age pIcheke kAraNa, likhe gaye haiN| anyathA, DAkTara sAhakne umAsvAtikA samaya IsavI san 1 se 85 taka diyA hai| ve yadi ise na dete to vahA~ Ayuke viSayameM aura bhI jyAdA bhrama honA saMbhava thaa|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ any-pricy| 223 vidyAnaMdAcArya ke banAye hue haiN| ye vArtikake DhaMgase likhe gaye haiM aura 'vArtika' hI kahalAte haiM / vArtikoMmeM ukta, anukta aura durukta-kahe hue, vinA kahe hue aura anyathA kahe hue-tInoM prakArake arthokI cintA, vicAraNA athavA abhivyakti huA karatI hai| jaisA ki zrIhemacaMdrAcAryapratipAdita ' vArtika ke nimna lakSaNase prakaTa hai, 'uktAnuktaduruktArthacintAkAri tu vartikam / ' isase vArtika bhASyoMkA parimANa pahale bhASyoMse prAyaH kucha bar3ha jAtA hai / jaise sarvArthasiddhise rAjavArtikakA aura rAjavartikase zlokavArtikakA parimANa bar3hA huA hai / aisI hAlatameM ukta tattvArthasUtra para samaMtabhadrakA 84 yA 96 hajAra zloka saMkhyAvAlA bhASya yadi pahalese maujUda thA to akalaMkadeva aura vidyAnaMdake vArtika bhASyakA alaga alaga parimANa usase jarUra kucha bar3ha jAnA cAhiye thA, paraMtu bar3hanA to dUra rahA vaha ulaTA usase kaI guNA kama hai| isase yaha natIjA nikalatA hai ki yA to samantabhadrane umAsvAtike tattvArthasUtra para vaisA koI bhASya nahIM likhA-unhoMne siddhAntagraMtha para jo bhASya likhA hai vahI 'gaMdhahasti mahAbhASya' kahalAtA hogA-aura yA likhA hai to vaha akalaMkadeva tathA vidyAnaMdase pahale hI naSTa ho cukA thA, unheM upalabdha nahIM huaa| 9 A rule which explains what is said or but imperfectly said and supplies omissions. -V. S. Apte's dictionary. 2 vArtikabhASyoMse bhinna dUsare prakArake bhASyoM athavA TIkAoMkA parimANa bhI bar3ha jAtA hai, aisA abhiprAya nahIM hai| vaha cAhe jitanA kama bhI ho sakatA hai|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 svAmI smNtmdr| (4) zAkaTAyana vyAkaraNake 'upajJAte' sUtrakI TIkAmeM TIkAkAra zrIabhayacandrasUri likhate haiM __ "tRtIyAntAdupajJAte prathamato jJAte yathAyogaM aNAdayo bhavanti // arhatA prathamato jJAtaM AhetaM pravacanaM / sAmantabhadraM mahAbhASyamityAdi // " 1 yaha tIsare adhyAyake prathama pAdakA 182 vA~ sUtra hai aura abhayacaMdrasUrike mudrita prakriyAsaMgraha meM isakA kramika naM. 746 diyA hai| dekho, kolhApurake 'jainendramudraNAlaya meM chapA huA san 1907 kA saMskaraNa / 2 ye abhayacaMdrasUri ve hI abhayacaMdra siddhAntacakravatI mAlUma hote haiM jo kezavavarNIke guru tathA 'gommaTasAra'kI 'mandaprabodhikA' TIkAke kartA the; aura 'laghIyastraya'ke TIkAkAra bhI ye hI jAna par3ate haiM / 'laghIyatraya'kI TIkAmeM TIkAkArane apaneko municaMdrakA ziSya prakaTa kiyA hai aura maMgalAcaraNameM municaMdrako bhI namaskAra kiyA hai; 'maMdaprabodhikA' TIkAmeM bhI 'muni'ko namaskAra kiyA gayA hai aura . zAkaTAyana vyAkaraNakI isa prakriyAsaMgraha' TIkAmeM bhI 'munIndra'ko namaskAra pAyA jAtA hai aura vaha 'munIndu' (-municaMdra) kA pAThAntara bhI ho sakatA hai| sAtha hI, ina tInoM TIkAoMke maMgalAcaraNoMkI zailI bhI eka pAI jAtI hai-pratyekameM apane guruke sivAya, mUlagraMthakartA tathA jinezvara (jinAdhIza) ko bhI namaskAra kiyA gayA hai aura TIkA karanekI pratijJAke sAtha TIkAkA nAma bhI diyA hai| isase ye tInoM TIkAkAra eka hI vyakti mAlUma hote haiM aura municaMdrake ziSya jAna par3ate haiM / kezavavarNIne gommaTasArakI kanar3I TIkA zaka saM0 1281 (vi0 saM0 1416) meM banAkara samApta kI hai, aura municaMdra vikramakI 13 vI 14 vIM zatAbdI ke vidvAn the| unake astitva samayakA eka ullekha sauMdattike zilAlekhameM zaka saM0 1151 (vi0 saM0 1286) kA aura dUsarA zravaNabelagolake 137 (347) naMbarake zilAlekhameM zaka saM. 1200 (vi0 saM0 1335)kA pAyA jAtA hai / isa liye ye abhayacaMdrasUri vikramakI prAyaH 14 vIM zatAbdIke vidvAn mAlUma hote haiM / bahuta saMbhava hai ki ve abhayasUri saiddhAntika bhI ye hI abhayacaMdra hoM jo 'zrutamuni'ke zAstraguru the
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ prny-pricy| 225 yahA~ tRtIyAntase upajJAta arthameM aNAdi pratyayoMke honese jo rUpa hote haiM unake do udAharaNa diye gaye haiM-eka 'Ahata-pravacana' aura dUsarA 'sAmantabhadra-mahAbhASya' / sAtha hI, 'upajJAta'kA artha 'prathamato jJAta '-vinA upadezake prathama jAnA huA-kiyA hai| amarakozameM bhI 'Adya jJAna' ko ' upajJA' likhA hai| isa arthakI dRSTise arhantake dvArA prathama jAne hue pravacanako jisa prakAra Aheta pravacana' kahate haiM usI prakAra ( samantabhadreNa prathamato vinopadezena-jJAtaM sAmantabhadra) samantabhadrake dvArA vinA upadezake prathama jAne hue mahAbhASyako 'sAmantabhadra mahAbhASya' kahate haiM, aisA samajhanA cAhiye aura isase yaha dhvani nikalatI hai ki samantabhadrakA mahAbhASya unakA svopajJa bhASya hai-unhIMke kisI graMtha para racA huA bhASya hai / anyathA, isakA ullekha 'TeH prokte' sUtrakI TIkAmeM kiyA jAtA, jahA~ 'prokta' tathA 'vyAkhyAta' arthameM inhIM pratyayoMse banehue rUpoMke udAharaNa diye haiM aura unameM 'sAmantabhadra' bhI eka udAharaNa hai parantu usaka sAthameM 'mahAbhASyaM' pada aura jinheM zrutamunike 'bhAvasaMgraha'kI prazastimeM zabdAgama, paramAgama aura tAMgamake pUrNa jAnakAra (vidvAn ) likhA hai / unakA samaya bhI yahI pAyA jAtA hai; kyoMki zrutamunike aNuvrataguru aura gurubhAI bAlacaMdra munine zaka saM0 1195 (vi0 saM0 1330) meM 'dravyasaMgraha'sUtra para eka TIkA likhI hai (dekho 'krnnaattkkvicrite')| parantu zrutamunike dIkSAguru abhayacaMdra saiddhAntika ina abhayacaMdrasUrise bhinna jAna par3ate haiM; kyoMki zravaNabelagolake zi. lekha naM. 41 aura 105 meM unheM mAghanaMdIkA ziSya likhA hai / lekina samaya unakA bhI vikramakI 13 vI 14 vIM zatAbdI hai / abhayacaMdra nAmake dUsare kucha vidvAnoMkA astitva vikramakI 16 vIM aura 17 vIM zatAbdiyoMmeM pAyA jAtA hai| paraMtu ve isa prakriyAsaMgraha ke kartA mAlama nahIM hote| 1 yaha usI tIsare adhyAyake prathama pAdakA 169 vA~ sUtra hai; aura prakriyAsaMgrahameM isakA kramika naM. 743 diyA hai| 15
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 svAmI smntbhdr| nahIM hai / kyoMki dUsareke graMtha para race hue bhASyakA athavA yoM kahiye ki usa graMthake arthakA prathama jJAna bhASyakArako nahIM hotA balki mUla graMthakArako hotA hai / parantu yahA~ para hameM isa carcAmeM adhika jAnekI jarUrata nahIM hai / hama isa ullekha parase sirpha itanA hI batalAnA cAhate haiM ki isameM samantabhadrake mahAbhASyakA ullekha hai aura use 'gandhahasti' nAma na dekara 'sAmantabhadra mahAbhASya ke nAmase hI ullekhita kiyA gayA hai| parantu isa ullekhase yaha mAlUma nahIM hotA ki vaha bhASya kaunase graMthapara likhA gayA hai / umAsvAtike tattvArthasUtrakI taraha vaha karmaprAbhUta siddhAntapara yA apane hI kisI graMthapara likhA huA bhASya bhI ho sakatA hai| aisI hAlatameM, mahAbhASyake nirmANakA kucha patA calaneke sivAya, isa ullekhase aura kisI vizeSatAkI upalabdhi nahIM hotI / (5) syAdvAdamaMjarI nAmake zvetAmbara graMthameM eka sthAnapara 'gaMdhahasti' Adi graMthoM ke havAlese avayava aura pradezake bhedakA nimna prakArase ullekha kiyA hai "yadyapyavayavapradezayorgandhahastyAdiSu bhedo'sti tathApi nAtra sUkSmekSikA cintyaa|" __ isa ullekhase sirpha 'gaMdhahasti' nAmake eka graMthakA patA calatA hai parantu yaha mAlUma nahIM hotA ki vaha mUla graMtha hai yA TIkA, digambara hai yA zvetAmbara aura usake kartAkA kyA nAma hai / ho sakatA hai ki, isameM 'gaMdhahasti' se samantabhadrake gaMdhahastimahAbhASyakA hI abhiprAya ho, jaisA ki paM. javAharalAla zAstrIne graMthakI bhASATIkAmeM sUcita kiyA 1 yaha hemacandAcArya-viracita 'anyayogavyavaccheda-dvAtriMdhikA'kI TIkA hai jise malliSeNasUrine zaka saM0 1214 (vi0 saM0) 1349 meM banAkara samApta kiyA hai|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ granya-paricaya / 227 hai; parantu vaha zvetAmbaroMkA koI graMtha bhI ho sakatA hai jisakI isa prakArake ullekha-avasarapara adhika saMbhAvanA pAI jAtI hai| kyoMki donoM hI sampradAyoMmeM eka nAmake aneka graMtha hote rahe haiM, aura nAmoMkI yaha paraspara samAnatA hinduoM tathA bauddhoMtakameM pAI jAtI haiM / ataH isa nAmamAtrake ullekhase kisI vizeSatAkI upalabdhi nahIM hotii| (6) 'nyAyadIpikA' meM AcArya dharmabhUSaNane aneka sthAnoM para ' AptamImAMsA' ke kaI padyoMko uddhRta kiyA hai, paraMtu eka jagaha sarvajJakI siddhi karate hue, ve usake 'sUkSmAntaritadUrArthAH' nAmaka padyako nimna vAkyake sAtha udhRta karate haiM " taduktaM svAmibhirmahAbhASyasyAdAvAptamImAMsAprastAve-" isa vAkyase itanA patA calatA hai ki mahAbhASyakI AdimeM 'AptamImAMsA' nAmakA bhI eka prastAva hai-prakaraNa hai-aura aisA honA koI asvAbhAvika nahIM hai; eka graMthakAra, apanI kisI kRtiko upayogI samajhakara aneka graMthoMmeM bhI uddhRta kara sakatA hai| paraMtu isase yaha mAlUma nahIM hotA ki vaha mahAbhASya umAsvAtike tattvArthasUtrakA hI bhASya hai / vaha karmaprAbhRta nAmake siddhAntazAstrakA bhI bhASya ho sakatA hai aura usameM bhI 'AptamImAMsA' nAmake eka prakaraNakA honA koI asaMbhava nahIM kahA jA sakatA / isake sivAya ' AptamImAMsAprastAve' padameM Ae hue 'AptamImAMsA' zabdoMkA vAcya yadi samantabhadrakA saMpUrNa ' AptamImAMsA' nAmakA dezaparicche * 1 yaha graMtha zaka saM0 1307 ( vi0 saM0 1442 )meM banakara samApta huA hai aura isake racayitA dharmabhUSaNa 'abhinava dharmabhUSaNa' kahalAte haiN|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 svAmI samaMtabhadra / dAtmaka graMtha mAnA jAya to ukta padase yaha bhI mAlUma nahIM hotA ki vaha AptamImAMsA prantha usa bhASyakA maMgalAcaraNa hai, balki vaha usakA eka prakaraNa jAna par3atA hai / prastAvanAprakaraNa honA aura bAta hai aura maMgalAcaraNa honA dUsarI bAta / eka prakaraNa maMgalAtmaka hote hue bhI TIkAkAroM ke maMgalAcaraNakI bhASA meM maMgalAcaraNa nahIM kahalAtA / TIkAkAroMkA maMgalAcaraNa, apane iSTadevAdikakI stutiko liye hue, yA to namaskArAtmaka hotA hai yA AzIrvAdAtmaka, aura kabhI kabhI usameM TIkA karane kI pratijJA bhI zAmila rahatI hai; athavA iSTakI stutidhyAnAdipUrvaka TIkA karane kI pratijJAko hI liye hue hotA hai; parantu vaha eka graMthake rUpameM aneka paricchedoMmeM ba~TA huA nahIM dekhA jAtA / AptamImAMsA meM aisA eka bhI padya nahIM hai jo namaskArAtmaka yA AzIrvAdAtmaka ho athavA iSTakI stutidhyAnAdipUrvaka TIkA karane kI pratijJAko liye hue ho; usake antima padyase bhI yaha mAlUma nahIM hotA ki vaha kisI graMthakA maMgalAcaraNa hai, aura yaha bAta pahale jAhira kI jA cukI hai ki usameM dazaparicchedoMkA jo vibhAga hai vaha svayaM samantabhadrAcAyakA kiyA huA hai / aisI hAlatameM yaha pratIta nahIM hotA ki, AptamImAMsA gaMdhahastimahAbhASyakA Adima maMgalAcaraNa hai--arthAt, vaha bhASya 'devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / mAyAviSvapi - dRzyaMte nAtastvamasi no mahAn // ' isa padyase hI AraMbha hotA hai| aura isase pahale usameM koI dUsarA maMgala padya athavA vAkya nahIM hai / ho sakatA hai ki samantabhadrane mahAbhASyakI AdimeM Aptake guNoM kA koI khAsa stavana kiyA ho aura phira una guNoMkI parIkSA karane athavA unake viSayameM apanI zraddhA aura guNajJatAko saMsUcita karane Adi ke liye 'AptamImAMsA' nAmake prakaraNakI racanA kI ho athavA pahalese race
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ prny-pricy| maa 229 hue apane isa graMthako vahA~ uddhRta kiyA ho / aura yaha bhI ho sakatA hai ki mUlagraMthake maMgalAcaraNako hI unhoMne mahAbhASyakA maMgalAcaraNa svIkAra kiyA ho; jaise ki pUjyapAdakI bAbata kucha vidvAnoMkA kahanA hai ki unhoMne tattvArthasUtrake maMgalAcaraNako hI apanI 'sarvArthasiddhi' TIkAkA maMgalAcaraNa banAyA hai aura usase bhinna TIkAmeM kisI naye maMgalAcaraNakA vidhAna nahIM kiyaa| donoM hI hAlatoMmeM 'AptamImAMsA' prakaraNase pahale dUsare maMgalAcaraNakA-AptastavanakA--honA ThaharatA hai, aura isIkI adhika saMbhAvanA pAI jAtI hai| (7) AptamImAMsA ( devAgama ) kI 'aSTasahastrI' TIkA para laghu samantabhadrane ' viSamapadatAtparyaTIkA' nAmakI eka TippaNI likhI hai, jisakI prastAvanAkA prathama vAkya isa prakAra hai: * paraMtu kitane hI vidvAn isa matase virodha bhI rakhate haiM jisakA hAla Age calakara mAlUma hogaa| 1 DA. satIzacandrane, apanI 'hisTarI Apha iMDiyana laoNjika meM, laghusamaMta. bhadrako I0 san 1000 (vi0 saM0 1057 )ke karIbakA vidvAn likhA hai| paraMtu vinA kisI hetuke unakA yaha likhanA ThIka pratIta nahIM hotA; kyoMki aSTasahasrIke aMtameM 'kecit ' zabdapara TippaNI dete hue, laghusamantabhadra usameM vasunandi AcArya aura unakI devAgamavRttikA ullekha karate haiM / yathA"vasunandiAcAryAH kecicchabdena prAyAH, yatastaireva svasya vRsyante likhitoyaM lokaH" ityAdi / aura vasunandi AcArya vikramakI 12 vIM zatAbdIke antameM hue hai, isaliye laghusamaMtabhadra vikramakI 13 vIM zatAbdIse pahale nahIM hue, yaha spaSTa hai / ratnakaraMDaka zrAvakAcArakI prastAvanAke pRSTha 6 para 'cika (laghu) samantabhadra ke viSayameM jo kucha ullekha kiyA gayA hai use dhyAnameM rakhate hue ye vikramakI prAyaH 14 vIM zatAbdIke vidvAn mAlUma hote haiM aura yadi 'mAghanandI' nAmAntarako liye hue tathA amarakIrtike ziSya na hoM to jyAdese jyAdA vikramakI 13 vIM zatAbdIke vidvAn ho sakate haiN|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 svAmI smNtbhdr| __ " iha hi khalu purA svakIya-niravadya-vidyA-saMyama-saMpadA gaNadhara-pratyekabuddha-zrutakevali-dazapUrvANAM sUtrakRnmaharSANAM mahimAnamAtmasAtkurvadbhirbhagavadbhimAsvAtipAdairAcAryavarAsUtritastha tatvArthAdhigamasya mokSazAstrasya gaMdhahastyAkhyaM mahAbhASyamupanivanaMtaH syAdvAdavidhAyaguravaH zrIsvAmisamantabhadrAcAryAstatra kila maMgalapurassara-stava-viSaya-paramAta-guNAtizaya-parIkSAmupakSiptavanto devAgamAbhidhAnasya pravacanatIrthasya sRssttimaapuuryaaNckrire|" isa vAkya dvArA, AcAryoMke vizeSaNoMko chor3akara, yaha khAsa taura para sUcita kiyA gayA hai ki svAmI samantabhadrane umAsvAtike ' tattvAdhigama-mokSazAstra' para 'gaMdhahasti' nAmakA eka mahAbhASya likhA hai, aura usakI racanA karate hue unhoMne usameM parama Aptake guNAtizayakI parIkSAke avasarapara 'devAgama' nAmake pravacanatIrthakI sRSTi kI hai / yadyapi isa ullekhase gaMdhahastimahAbhASyakI zlokasaMkhyAkA koI hAla mAlUma nahIM hotA aura na yahI pAyA jAtA hai ki devAgama ( AptamImAMsA) usakA maMgalAcaraNa hai, paraMtu yaha bAta bilakula spaSTa mAlUma hotI hai ki samantabhadrakA gaMdhahasti mahAbhASya umAsvAtike 'tattvArthasUtra' para likhA gayA hai aura 'devAgama' bhI usakA eka prakaraNa hai| jahA~ taka hama samajhate haiM yahI isa viSayakA pahalA spaSTollekha hai jo abhItaka upalabdha huA hai / paraMtu yaha ullekha kisa 1 yaha prastAvanAvAkya munijinavijayajIne pUnAke bhanDArakara insTiTayU. kI usa graMtha pratiparase udhuta karake bhejA thA jisakA naMbara 920 hai| 1 "maMgalapurassasstavohi shaakhaavtaar-cit-stutirunnyte| maMgalaM purassaramatvoti maMgalapurassaraH zAmAvatArakAstatra racitaH stabo maMgalapurassarastava iti vyAlyAnAt / " -ashlii|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ prny-pricy| bhAdhArapara avalambita hai aisA kucha mAlUma nahIM hotA / vikramakI terahavIM zatAbdIse pahaleke jainasAhityameM to gaMdhahastimahAbhASyakA koI nAma bhI abhItaka hamAre dekhanemeM nahIM AyA aura na jisa 'aSTasahasrI' TIkA para yaha TippaNI likhI gaI hai usameM hI isa viSayakA koI spaSTa vidhAna pAyA jAtA hai / aSTasahasrIkI prastAvanAse sirpha itanA mAlUma hotA hai ki kisI niHzreyasa zAstrake AdimeM kiye hue Aptake stavanako lekara usake AzayakA samarthana yA spaSTIkaraNa karaneke liyeyaha AptamImAMsA likhI gaI hai * ! vaha niHzreyasazAstra kaunasA aura usakA vaha stavana kyA hai, isa bAtakI paryAlocanA karane para aSTasahasIke antima bhAgase itanA patA calatA hai ki jisa zAstrake AraMbhameM AptakA stavana 'mokSamAgepraNetA, karmabhUbhRdbhattA aura vizvatattvAnAM jJAtA' rUpase kiyA gayA hai usI zAstrase 'niHzreyasa zAstra' kA abhiprAya hai / ina vizeSaNoMko liye hue Aptake stavanakA prasiddha zloka nimna prakAra hai mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye // Aptake isa stotrako lekara, aSTasahastrIke kartA zrIvidyAnaMdAcAryane isapara 'AptaparIkSA' nAmakA eka graMtha likhA hai aura svayaM usakI * " tadevedaM niHzreyasazAsasyAdau tavibandhanatayA maMgalArthatayA ca munibhiH saMstutena niratizayaguNena bhagavatApTena zreyomArgamAtmahitamicchatA samyagmithyopadezArthavizeSapratipasyarthamAptamImAMsAM vidadhAnAH zraddhAguNajJatAbhyAM prayukamanasaH kasmAd devAgamAdivibhUtito'haM mahAbAbhiSTuta iti sphuTaM pRSThA iva svAmisamantabhadrAcAryAH prAhuH-" "zAstrAraMbhebhiSTutasyAsasya mokSamArgapraNetRtayA karmabhUmRnetRtathA vizvatattvAMnAM jJAtRtayA ca bhagavadahassarvajJasyaivAnyayogavyavacchedena vyavasthApanaparaparIkSeyaM vihitaa|"
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 svAmI smNtbhdr| TIkA bhI kI hai / isa graMthameM parIkSAdvArA arhantadevako hI ina vizeSagoMse viziSTa aura vaMdanIya ThaharAte hue, 120 veM naMbarake padyameM, 'iti saMkSepatonvayaH' yaha vAkya diyA hai aura isakI TIkAmeM likhA hai___" iti saMkSepataH zAstrAdau parameSThiguNastotrasya munipuMgavaividhIyamAnasyAnvayaH saMpradAyAvyavacchedalakSaNaH padArthaghaTanAlakSaNo vA lakSaNIyaH prapaMcatastadanvayasyAkSepasamAdhAnalakSaNasya zrImatsvAmIsamaMtabhadradevAgamAkhyAtamImAMsAyAM prakAzanAt....." isa saba kathanase itanA to prAyaH spaSTa ho jAtA hai ki samantabhadrakA devAgama nAmaka AptamImAMsA graMtha 'mokSamArgasya netAraM' nAmake padyameM kahe hue Aptake svarUpako lekara likhA gayA hai; paraMtu yaha padya kaunase niHzreyasa ( mokSa ) zAstrakA padya hai aura usakA kartA kauna hai, yaha bAta abhI taka spaSTa nahIM huii| vidyAnaMdAcArya, AptaparIkSAko samApta karate hue, isa viSayameM likhate haiMzrImattattvArthazAstrAdbhutasalilanidheriddharatnodbhavasya, protthAnAraMbhakAle sakalamalabhide zAstrakAraiH kRtaM yat / stotraM tIrthopamAnaM prathitapRthupathaM svAmimImAMsitaM tat, vidyAnaMdaiH svazakyA kathamapi kathitaM satyavAkyArthasiddhathai 123 isa padyase sirpha itanA patA calatA hai ki ukta tIrthopamAna stotra, jisakI svAmI samaMtabhadrane mImAMsA aura vidyAnaMdane parIkSA kI, tattvArthazAstrarUpI adbhuta samudrake protthAnakA-use U~cA uThAne yA bar3hAnekAAraMbha karate samaya zAstrakAradvArA racA gayA hai| parantu ve zAstrakAra mahodaya kauna haiM, yaha kucha spaSTa mAlUma nahIM hotA / vidyAnandane AptaparIkSAkI TIkAmeM zAstrakArako sUtrakAra sUcita kiyA hai aura unhIM 'munipuMgava kA banAyA huA ukta guNastotra likhA hai parantu unakA
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ prnth-pricy| 233 nAma nahIM diyaa| ho sakatA hai ki ApakA abhiprAya 'sUtrakAra se * umAsvAti ' mahArAjakA hI ho; kyoMki kaI sthAnoMpara Apane umAsvAtike vacanoMko sUtrakArake nAmase uddhRta kiyA haiM paraMtu kevala sUtrakAra yA zAstrakAra zabdoMparase hI-jo donoM eka hI arthake vAcaka haiM-umAsvAtikA nAma nahIM nikalatA; kyoMki dUsare bhI kitane hI AcArya sUtrakAra athavA zAstrakAra ho gae haiM; samantabhadra bhI zAstrakAra the, aura unake devAMgamAdi graMtha sUtragraMtha kahalAte haiM / isake sivAya, yaha bAta abhI vivAdaprasta cala rahI hai ki ukta 'mokSamArgasya netAraM' nAmakA stutipadya umAsvAtike tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa hai / kitane hI vidvAn ise umAsvAtike tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa mAnate haiM; aura bAlacaMdra, yogadeva tathA zrutasAgara nAmake pichale dIkAkAroMne bhI apanI apanI TIkAmeM aisA hI pratipAdana kiyA hai / parantu dUsare kitane hI vidvAn aisA nahIM mAnate, ve ise tattvArthasUtrakI prAcIna TIkA ' sarvArthasiddhi' kA maMgalAcaraNa svIkAra karate haiM aura yaha prati. pAdana karate haiM ki yadi yaha padya tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa hotA to sarvArthasiddhi TIkAke kartA zrIpUjyapAdAcArya isakI jarUra vyAkhyA karate, lekina unhoMne isakI koI vyAkhyA na karake ise apanI TIkAke maMgalAcaraNake taura para diyA hai aura isa liye yaha pUjyapAdakRta hI mAlUma hotA hai / sarvArthasiddhikI bhUmikAmeM, paM0 kalAppA bharamAppA niTave bhI, zrutasAgarake kathanakA virodha karate hue apanA aisA hI mata prakaTa karate haiM, aura sAtha hI, eka hetu yaha bhI dete haiM ki tattvArthasUtrakI racanA dvaipAyakake 1 "devAgamanasUtrasya zrutyA sadarzanAnvitaH "-vikrAntakaurava / 1 zrutasAgarI TIkAkI eka pratimeM 'dvaiyAka' nAma diyA hai, aura bAlacaMdra munikI TIkAmeM 'siddhappa' aisA nAma pAyA jAtA hai| dekho, janavarI san 1921 kA jainahitaiSI, pR0 80,81 /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smNtbhdr| praznapara huI hai aura praznakA uttara dete hue bIcameM maMgalAcaraNakA karanA maprastuta jAna par3atA hai; dUsare vastunirdezako bhI maMgala mAnA gayA hai jisakA uttaradvArA svataH vidhAna ho jAtA hai aura isa liye aisI paristhitimeM pRthak rUpase maMgalAcaraNakA kiyA jAnA kucha saMgata mAlUma nahIM hotA / bhUmikAke ve vAkya isa prakAra haiM__"sarvArthasiddhigraMthAraMbhe 'mokSamArgasyanetAramiti " zloko vartate sa tu sUtrakRtA bhagavadumAsvAtinaiva viracita iti zrutasAgarAcAryasyAbhimatamiti tatpraNItazrutasAgaryAkhyavRttitaH spaSTamavagamyate / tathApi zrImatpUjyapAdAcAryeNAvyAkhyAtatvAdidaM zlokanirmANaM na sUtrakRtaH kiMtu sarvArthasiddhikRta eveti nirvivAdam / tathA eteSAM sUtrANAM dvaipAyaka praznoparyuttaratvena viracanaM tairevAGgIkriyate tathA ca uttare vaktavye madhye maMgalasyAprastutatvAdvastunirdezasyApi maMgalatvenAGgIkRtatvAcoparitanaH siddhAnta eva dAyamAmotItyUcaM sudhIbhiH // " / __ paM0 vaMzIdharajI, aSTasahasrIke svasaMpAdita saMskaraNameM, graMthakartAoMkA paricaya dete hue, likhate haiM ki samantabhadrane gaMdhahastimahAbhASyakI racanA karate hue usakI AdimeM isa padyake dvArA AptakA stavana kiyA hai aura phira usakI parIkSAke liye 'AptamImAMsA' graMthakI racanA kI hai| yathA__ " bhagavatA samantabhadreNa gandhahastimahAbhASyanAmAnaM tattvArthopari TIkAgranthaM caturazItisahasrAnuSTubhmAnaM viracayata / vadAdau 'mokSamArgasya netAram' ityAdinaikena padhenAptaH stutH| tatparIkSaNArthaM ca tatogre paMcadazAdhikazatapadyarAtamImAMsAgranthobhyadhAyi / "
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ prny-pricy| 235 kucha vidvAnoMkA kahanA hai ki ' rAjavArtika' TIkAmeM akalaMkadevane isa padyako nahIM diyA-isameM diye hue Aptake vizeSaNoMko carcA taka bhI nahIM kI aura na vidyAnaMdane hI apanI ' zlokavArtika' TIkAmeM ise uddhRta kiyA hai, ye hI sarvArthasiddhike bAdakI do prAcIna TIkAe~ upalabdha haiM jinameM yaha padya nahIM pAyA jAtA, aura isase yaha mAlUma hotA hai ki ina prAcIna TIkAkAroMne isa padyako mUlagraMtha (tattvA rthasUtra ) kA aMga nahIM maanaa| anyathA, aise mahattvazAlI padyako chor3akara khaNDarUpameM graMthake upasthita karanekI koI vajaha nahIM thI jisa para ' AptamImAMsA ' jaise mahAn graMthoMkI racanA huI ho / __ sanAtananagranthamAlAke prathama gucchakameM prakAzita tatvArthasUtrameM bhI, jo ki eka prAcIna guTake parase prakAzita huA hai, koI maMgalAcaraNa nahIM hai, aura bhI bambaI-banArasa AdimeM prakAzita hue mUla tattvArthasUtrake kitane hI saMskaraNoMmeM vaha nahIM pAyA jAtA, adhikAMza hastalikhita pratiyoMmeM bhI vaha nahIM dekhA jAtA aura kucha hastalikhita pratiyoMmeM vaha padya ' traikAlyaM dravyaSaTU,' 'ujjovaNamujavaNaM' ina donoM athavA inameMse kisI eka padyake sAtha upalabdha hotA hai aura isase yaha mAlUma nahIM hotA ki vaha mUla graMthakArakA padya hai balki dUsare padyoMkI taraha prathake zurUmeM maMgalAcaraNake taurapara saMgraha kiyA huA jAna par3atA hai / sAtha hI zvetAmbara sampradAyameM jo mUla tattvArthasUtra pracalita hai usameM bhI yaha athavA dUsarA koI maMgalAcaraNa nahIM pAyA jaataa| aisI hAlatameM laghusamantabhadrake ukta kathanakA aSTasahastrI graMtha bhI koI spaSTa AdhAra pratIta nahIM hotaa| aura yadi yaha mAna bhI liyA jAya ki vidyAnaMdane sUtrakAra yA zAstrakArase 'umAsvAti'kA Ara
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 svAmI samaMtabhadra / tatvArthazAstrase unake ' tattvArthAdhigamamokSazAstra'kA ullekha kiyA hai aura isa liye ukta padyako tattvArthAdhigamasUtrakA maMgalAcaraNa mAnA hai to isase aSTasahasrI aura AptaparIkSAke ukta kathanoMkA sirpha itanA hI natIjA nikalatA hai ki samantabhadrane umAsvAtike ukta padyako lekara usapara usI tarahase 'AptamImAMsA' graMthakI racanA kI hai jisa tarahase ki vidyAnaMdane usapara 'AptaparIkSA' likhI hai-athavA yoM kahiye ki jisa prakAra ' AtaparIkSA kI sRSTi zlokavArtika bhASyako likhate hue nahIM kI gaI aura na vaha zlokavArtikakA koI aMga hai usI prakArakI sthiti gaMdhahasti mahAbhASyake sambaMdhameM 'AptamImAMsA' kI bhI ho sakatI hai, usameM aSTasahasrI yA AptaparIkSAke ukta vacanoMse koI bAdhA nahIM AtI; * aura na unase yaha lAjimI AtA hai ki samUce tattvArthasUtrapara mahAbhASyakI racanA karate hue 'AptamImAMsA' kI sRSTi kI gaI hai aura isa liye vaha usIkA eka aMga hai| hA~, yadi kisI taraha para yaha mAnA jA sake ki 'AptaparIkSA' ke ukta 123 veM padyameM 'zAstrakAra se samantabhadrakA abhiprAya hai aura isa liye maMgalAcaraNakA vaha stuti padya (stotra ) unhIMkA racA huA hai to 'tattvArthazAstra kA artha umAsvAtikA tattvArthasUtra karate hue bhI ukta padyake 'protthAna' zabda parase mahAbhASyakA Azaya nikAlA jA sakatA hai; kyoMki tattvArthasUtrakA protthAna-use U~cA uThAnA yA bar3hAnAmahAbhASya jaise graMthoMke dvArA hI hotA hai| aura 'protthAna ' kA Azaya __* "samantabhadra-bhAratI-stotra ke nimna vAkyase bhI koI bAdhA nahIM AtI, jisameM sAMketika rUpase samantabhadrakI bhAratI (AptamImAMsA) ko 'gRdhrapicchAcAryake kahe hue prakRSTa maMgalake Azayako liye hue ' batalAyA hai " gRdhpicch-bhaassit-prkRsstt-mNgvaarssikaam|"
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ pranya-paricaya / 237 yadi graMthakI usa -- utthAnikA' se liyA jAya jo kabhI kabhI graMthakI racanAkA sambandhAdika batalAneke liye zurUmeM likhI jAtI hai, to usase bhI ukta AzayameM koI bAdhA nahIM AtI; balki 'bhASyakAra' ko 'zAstrakAra' kahA gayA hai yaha aura spaSTa ho jAtA hai; kyoMki mUla tattvArthasUtrameM vaisI koI utthAnikA nahIM hai, vaha yA to maMgalAcaraNake bAda 'sarvArthasiddhi' meM pAI jAtI hai aura yA mahAbhASyameM hogii| sarvArthasiddhi TIkAke kartA bhI kathaMcit usa 'zAstrakAra' zabdake vAcya ho sakate haiN| rahI bhASyakArako zAstrakAra kahanekI bAta, so isameM koI virodha mAlUma nahIM hotA-tattvArthazAstrakA artha honese jaba usake vArtika bhASya yA vyAkhyAnako bhI 'zAstra' kahA jAtA * hai taba una vArtika-bhASyAdike racayitA svayaM 'zAstrakAra' siddha hote haiM, usameM koI Apatti nahIM kI jA sktii| __ aura yadi umAsvAtike tattvArthasUtradvArA tattvArthazAstrarUpI samudrakA protthAna honese 'protthAna' zabdakA vAcya vahA~ ukta tattvArthasUtra hI mAnA jAya to phira usase pahale 'tattvArthazAstrAdbhutasalilanidhi' kA vaha vAcya nahIM rahegA, usakA vAcya koI graMtha vizeSa na hokara sAmAnya rUpase tattvArthamahodadhi, dvAdazAMgazruta yA koI aMga-pUrva ThaharegA, aura taba aSTasahasrI tathA AptaparIkSAke kathanoMkA vahI natIjA nikalegA jo Upara nikAlA gayA hai--gaMdhahasti mahAbhASyakI racanAkA lAjimI natIjA unase nahIM nikala skegaa| * jaisA ki ' zlokavArtika meM vidyAnaMdAcAryake nimna vAkyoMse bhI prakaTa hai"prasiddha ca tasvArthasya zAsave tadvArtikasya zAstratvaM siddhameva tadarthatvAt / .........tadanena tambAkhyAnasya zAmasvaM niveditam // "
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 svAmI samantabhadra / isake sivAya, AptamImAMsAke sAhitya athavA saMdarbhaparase jisa prakAra ukta padyake anusaraNakI yA use apanA vicArAzraya banAnekI koI khAsa dhvani nahIM nikalatI usI prakAra 'vasunandi-vRtti' kI prastAvanA yA utthAnikAse bhI yaha mAlUma nahIM hotA ki AptamImAMsA ukta maMgala padya ( mokSamArgasya netAramiyAdi ) ko lekara likhI gaI hai, vaha isa viSayameM aSTasahasrIkI prastAvanAse kucha bhinna pAI jAtI hai aura usase yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki samantabhadra svayaM sarvajJa bhagavAnakI stuti karaneke liye baiThe haiM--kisIkI stutikA samarthana yA spaSTIkaraNa karaneke liye nahIM unhoMne apane mAnasapratyakSadvArA sarvajJako sAkSAt karake unase yaha nivedana kiyA hai ki ' he bhagavan , mAhAtmyake Adhikya-kathanako stavana kahate haiM aura ApakA mAhAtmya atIndriya honese mere pratyakSakA viSaya nahIM hai, isa liye maiM kisa tarahase ApakI stuti karU~ ?' uttarameM bhagavAnkI orase yaha kahe jAnepara ki ' he vatsa, jisa prakAra dUsare vidvAn devoMke Agamana aura AkAzameM gamanAdika hetuse mere mAhAtmyako samajhakara stuti karate haiM usa prakAra tuma kyoM nahIM karate ? samantabhadrane phira kahA ki ' bhagavan , isa hetuprayogase Apa mere prati mahAn nahIM Thaharate--maiM devoMke Agamana aura AkAzameM gamanAdikake kAraNa Apako pUjya nahIM mAnatA kyoM ki yaha hetu vyabhicArI hai, ' aura yaha kaha kara unhoMne 1 aSTasahasrIkI prastAvanAke jo zabda pIche phuTanoTameM uddhRta kiye gaye haiM unase yaha pAyA jAtA hai ki niHzreyasazAstrakI AdimeM diye hue maMgala padyameM AptakA stavana niratizaya guNoM ke dvArA kiyA gayA hai| isapara mAno Apta bhagavAnane samantabhadrase yaha pUchA hai ki maiM devAgamAdivibhUtike kAraNa mahAn hU~, isa liye isa prakArake guNAtizayako dikhalAte hue niHzreyasa zAstrake kartA munine merI stuti kyoM nahIM kI ? uttarameM samantabharane AptamImAMsAkA prathama padya kahA hai|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ prantha-paricaya / 239 ~ AptamImAMsAke prathama padya dvArA usake vyabhicArako dikhalAyA hai; Age bhI isI prakArake aneka hetuprayogoM tathA vikalpoMko uThAkara Apane apane graMthakI kramazaH racanA kI hai aura usake dvArA sabhI AptoMkI parIkSA kara DAlI hai| vasunandi-vRttikI prastAvanAke ve vAkya isa prakAra haiM___"........svabhaktisaMbhAraprekSApUrvakAritvalakSaNaprayojanavadguNastavaM kartukAmaH zrImatsamantabhadrAcAryaH sarvanaM pratyakSIkRtyaivamAcaSTe he bhaTTAraka saMstavo nAma mAhAtmyasyAdhikyakathanaM / tvadIyaM ca mAhAtmyamatIndiyaM mama pratyakSAgocaraM / ataH kartha mayA stUyase / ata Aha bhagavAn nanu bho vatsa yathAnye devAgamAdihetormama mAhAtmyamavabudhya stavaM kurvanti tathA tvaM kimati na kuruSe / ata Aha-asmAddhetone mahAn bhavAn mAM prati / vyabhicAritvAdasya hetoH / iti vyabhicAraM darzayati-" isa taraha para, laghusamantabhadrake ukta spaSTa kathanakA prAcIna sAhityaparase koI samarthana hotA huA mAlUma nahIM hotaa| bahuta saMbhava hai ki unhoMne aSTasahasrI aura AptaparIkSAke ukta vacanoMparase hI paramparA kathanake sahArese vaha natIjA nikAlA ho, aura yaha bhI saMbhava hai ki kisI dUsare graMthake spaSTolekhake AdhArapara, jo abhI taka upalabdha nahIM huA. ve gaMdhahasti mahAbhASyake viSayameM vaisA ullekha karane athavA natIjA nikAlaneke liye samartha hue hoN| donoM hI hAlatomeM prAcIna sAhitya parase ukta kathanake samarthana aura yatheSTa nirNayake liye vizeSa anusaMdhAnakI jarUrata bAkI rahatI hai, isake liye vidvAnoM ko prayatna karanA caahie|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 svAmI smNtbhdr| ye hI saba ullekha haiM jo abhItaka isa graMthake viSayameM hameM upalabdha hue haiN| aura pratyeka ullekha parase jo bAta jitane aMzoMmeM pAI jAtI hai usapara yathAzakti Upara vicAra kiyA jA cukA hai| hamArI rAyameM, ina saba ullekhoMparase itanA jarUra mAlUma hotA hai ki 'gaMdhahasti-mahAbhASya' nAmakA koI graMtha jarUra likhA gayA hai, use 'sAmantabhadra-mahAbhASya' bhI kahate the aura khAlisa 'gaMdhahasti' nAmase bhI usakA ullekhita honA saMbhava hai / parantu vaha kisa graMthapara likhA gayA-karmaprAbhatake bhASyase bhinna hai yA abhinna-yaha abhI sunizcitarUpase nahIM kahA jA sakatA / hA~, umAsvAtike 'tattvArthasUtra'para usake likhe jAnekI adhika saMbhAvanA jarUra hai parantu aisI hAlatameM, vaha aSTazatI aura rAjavArtikake kartA akalaMkadevase pahale hI naSTa ho gayA jAna par3atA hai| pichale lekhakoMke graMthoMmeM mahAbhASyake jo kucha spaSTa yA aspaSTa ullekha milate haiM ve svayaM mahAbhASyako dekhakara kiye hue ullekha mAlUma nahIM hote-balki paraMparA kathanoMke AdhArapara yA una dUsare prAcIna graMthoMke ullekhoMparase kiye hue jAna par3ate haiM jo abhI taka upalabdha nahIM hue / unameM eka bhI aisA ullekha nahIM hai jisameM, 'devAgama' jaise prasiddha granthake poMko chor3akara, mahAbhASyake nAmake sAtha usake kisI vAkyako uddhRta kiyA ho| isake sivAya, 'devAgama' ukta mahAbhASyakA Adima maMgalAcaraNa hai yaha bAta ina ullekhoMse nahIM pAI jaatii| ho, vaha usakA eka prakaraNa jarUra ho sakatA hai; parantu usakI racanA 'gaMdhahasti' kI racanAke avasarapara huI 1 samantabhadrakA 'karmaprAbhRta' siddhAntapara likhA huA bhASya bhI upalabdha nahIM hai| yadi vaha sAmane hotA to gaMdhahasti mahAbhASyake vizeSa nirNaya meM usase bahuta kucha sahAyatA mila sakatI thii|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha-paricaya / yA vaha pahale hI racA jA cukA thA aura bAdako mahAbhASyameM zAmila kiyA gayA isakA abhI taka koI nirNaya nahIM ho skaa| phira bhI itanA to spaSTa hai aura isa kahane meM koI Apatti mAlUma nahIM hotI ki 'devAgama (AptamImAMsA )' eka bilakula hI svataMtra granthake rUpameM itanA adhika prasiddha rahA hai ki mahAbhASyako samaMtabhadrakI kRti prakaTa karate hue bhI usake sAthameM kabhI kabhI devAgamakA bhI nAma eka pRthak kRti ke rUpameM denA jarUrI samajhA gayA hai aura isa taraha para 'devAgama' kI pradhAnatA aura svataMtratAko udghoSita karaneke sAtha sAtha yaha sUcita kiyA gayA hai ki devAgamake paricayake liye gaMdhahasti mahAbhASyakA nAmollekha paryApta nahIM hai-usake nAma parase hI devAgamakA bodha nahIM hotA / sAtha hI, yaha bhI kahA jA sakatA hai ki yadi 'devAgama' gaMdhahasti mahAbhASyakA eka prakaraNa hai to 'yuktyanuzAsana' graMtha bhI usake anantarakA eka prakaraNa honA cAhiye; kyoMki yuktyanuzAsanaTIkAke prathama prastAvanAvAkyadvArA zrIvidyAnaMda AcArya aisA sUcita karate haiM ki AptamImAMsA-dvArA AptakI parIkSA ho jAneke anantara yaha graMtha racA gayA hai, aura graMthake prathama padhameM Aye hue 'artha' zabda 1 TIkAkA prathama prastAvanAvAkya isa prakAra hai " zrImatsamantabhadrasvAmibhirAptamImAMsAyAmanyayogavyavacchedAd vyavasthApitena bhagavatA zrImatArhatAntyatIrthakaraparamadevena mAM parIkSya kiM cikIrSako bhavantaH iti te pRSThA iva praahu:-|" 2 yuktyanuzAsanakA prathama padya isa prakAra hai" kIrtyA mahatyA bhuvi vaImAnaM svAM varddhamAnaM stutigocarasvaM / ninISavaH smo vayamaca vIraM vizIrNadoSAzayapAzabandhaM // " / 3 adya asminkAle parIkSAvasAnasamaye (-iti vidyAnaMdaH ) arthAt--isa samaya-parIkSAkI samAptike avasarapara hama Apako-vIravarddhamAnako-apanI stutikA viSaya banAnA cAhate haiM-ApakI stuti karanA cAhate haiN|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 svAmI smntbhdr| parase bhI yaha dhani nikalatI hai ki usase pahale kisI dUsare grantha athavA prakaraNakI racanA huI hai| aisI hAlatameM, usa grantharAjako 'gaMdhahasti ' kahanA kucha bhI anucita pratIta nahIM hotA jisake ' devAgama' aura ' yuktyanuzAsana' jaise mahAmahimAsampanna maulika prantharatna bhI prakaraNa ho / nahIM mAlUma taba, usa mahAbhASyameM aise kitane graMtharatnoMkA samAveza hogA / usakA lupta ho jAnA niHsandeha jainasamAjakA bar3A hI durbhAgya hai| __ rahI mahAbhASyake maMgalAcaraNakI bAta, isa viSayameM, yadyapi, abhI koI nizcita rAya nahIM dI jA sakatI, phira bhI 'mokSamArgasya netAraM' nAmaka padyake maMgalAcaraNa honekI saMbhAvanA jarUra pAI jAtI hai aura sAtha hI isa bAtakI bhI adhika saMbhAvanA hai ki vaha samantabhadrapraNIta hai / paraMtu yaha bhI ho sakatA hai-yadyapi usakI saMbhAvanA kama haiki ukta padya umAsvAtike tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa ho aura samantabhadrane use hI mahAbhASyakA Adima maMgalAcaraNa svIkAra kiyA ho / aisI hAlatameM una saba AkSepoMke yogya samAdhAnakI jarUrata rahatI hai jo isa padyako tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa mAnane para kiye jAte haiM aura jinakA digdarzana Upara karAyA cukA hai| hamArI rAyameM, ina saba bAtoMko lekara Ara sabakA acchA nirNaya prApta karaneke liye, mahAbhASyake sambaMdhameM prAcIna jainasAhityako TaTolanekI abhI aura jarUrata jAna par3atI hai, aura vaha jarUrata aura bhI bar3ha jAtI hai jaba hama yaha dekhate haiM ki Upara jitane bhI ullekha mile haiM ve saba vikramakI prAyaH 13 vI, 14.vIM aura 15 vIM zatAbdiyoM ke ullekha haiM, unase pahale 1 dekho una ullekhoMke ve phuTanoTa jinameM unake kartAoMkA samaya diyA huA hai|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ prantha-paricaya / 243 hajAra varSake bhItarakA eka bhI ullekha nahIM hai aura yaha samaya itanA tuccha nahIM ho sakatA jisakI kucha parvAha na kI jAya; balki mahAbhASyake astitva, pracAra aura ullekhakI isa samayameM hI adhika saMbhAvanA pAI jAtI hai aura yahI unake liye jyAdA upayukta jAna par3atA hai / ataH pahale ullekhoMke sAtha pichale ullekhoMkI zrRMkhalA aura saMgati ThIka biThalAneke liye isa bAtakI khAsa jarUrata hai ki 12 vIM zatAbdIse 3 rI zatAbdI takake prAcIna jainasAhityako khUba TaTolA jAyausa samayakA koI bhI graMtha athavA zilAlekha dekhanese bAkI na rakkhA jAya;-aisA honepara ina pichale ulakhAkI zRMkhalA aura saMgati ThIka baiTha sakegI aura taba ve aura bhI jyAdA vajanadAra ho jAyeMge / sAtha hI, isa DhU~r3ha-khojase samantabhadrake dUsare bhI kucha aise graMthoM tathA jIvanavRttAntoMkA patA calanekI AzA kI jAtI hai jo isa itihAsameM nibaddha nahIM ho sake aura jinake mAlUma honepara samantabhadrake itihAsakA aura bhI jyAdA uddhAra honA saMbhava hai / AzA hai purAtattvake premI aura samantabhadrake itihAsakA uddhAra karanekI icchA rakhanevAle vidvAn jarUra isa DhU~Dhakhojake liye acchA yatna kareMge aura isa tarahapara zIghra hI kucha vivAdagrasta praznoMko hala karanemeM samartha ho skeNge| jo vidvAn apane isa viSayake parizrama tathA anubhavase hameM koI naI bAta sujhAe~ge athavA itihAsameM nibaddha kisI bAtapara yuktipUrvaka koI khAsa prakAza DAlanekA kaSTa uThAe~ge ve hamAre vizeSa dhanyavAdake pAtra hoMge aura unakI usa bAtako agale saMskaraNameM yogya sthAna diye jAnekA prayatna kiyA jaaygaa| iti bhadram / sarasAvA, ji. sahAranapura / jugalakizora, mukhtaar| vaizAkha zukA 2, saM0 1982)
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa / itihAsake 'samaya-nirNaya' nAmaka prakaraNameM carcita kaI viSa yoMke sambaMdhameM hameM bAdako kucha naI bAteM mAlUma huI haiM, jinheM pAThakoMkI anubhavavRddhi aura unake tadviSayaka vicAroM meM sahAyatA pahu~cAneke liye yahA~para de denA ucita aura Avazyaka jAna par3atA hai| isI liye, isa pariziSTakI yojanA-dvArA, nIce usakA prayatna kiyA jAtA hai: (1) vibudha zrIdharake 'zrutAvatAra' * se mAlUma hotA hai ki kundakundAcAryane 'SaTkhaNDAgama' ke prathama tIna khaNDoM para koI TIkA nahIM likhI; unake nAmase indranandIne, apane 'zrutAvatAra meM, 12 hajAra zlokaparimANavAlI jisa TIkA athavA 'parikarma' nAmaka bhASyakA ullekha kiyA hai ( itihAsa pR0 160, 161, 163 phu0 no0 181 ) vaha unake ziSya 'kundakIrti' kI racanA hai| yathA__"iti sUriparaMparayA dvividhasiddhAnto vrajan munIndrakundakundAcAryasamIpe siddhAntaM jJAtvA kundakIrtinAmA SaTkhaMDAnAM madhye prathamatrikhaMDAnAM dvAdazasahasrapramitaM parikarma nAma zAstraM kariSyati / " parantu isa ullekhase itanA jarUra pAyA jAtA hai ki 'SaTkhaMDAgama' kI racanA kundakundase pahale ho gaI thii| ve AcArya paramparAse donoM ___ * yaha 'zrutAvatAra' vibudha zrIdharake 'paMcAdhikAra' nAmaka zAstrakA eka prakaraNa ( cauthA pariccheda ) hai aura mANikacaMdra-graMthamAlAke 21 veM anya siddhAntasArAdisaMgraha' meM prakAzita ho cukA hai|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| 245 siddhAntoMke --karmaprAbhUta nAmaka SaTkhaMDAgama aura kaSAyaprAbhRtake jJAtA hue the aura isaliye una siddhAntoMkI racanAmeM kAraNIbhUta aise dharasena, puSpadanta, bhUtabali tathA guNadharAdi' AcAryoMko unase pahaleke vidvAn samajhanA caahiye| (2) vibudha zrIdharane tumbularAcAryako SaTkhaNDAgamAdi siddhAntagraMthoMkA TIkAkAra nahIM mAnA / unhoMne, apane zrutAvatArameM 'kundakoti' ke bAda 'zyAmakuNDa'ko, zyAmakuNDake bAda 'samantabhadra'ko aura samantabhadrake bAda 'vappadeva'ko TIkAkAra pratipAdana kiyA hai / yathA SaSThakhaMDena vinA teSAM khaMDAnAM sakalabhASAmiH paddhatinAmagraMthaM dvAdazasahasrapramitaM zyAmakuNDanAmA bhaTTArakaH kariSyati tathA ca SaSThakhaNDasya saptasahasrapramitAM paMjikAM ca / dvividha siddhAntasya vrajataH samuddharaNe samantabhadranAmA munIndro bhaviSyati sopi punaH SaTkhaNDapaMcakhaNDAnAM saMskRtabhASayASTaSaSThisahasrapramitAM TIkA kariSyati dvitIyasiddhAntaTIkA zAstre likhApayan sudharmanAmA munirvArayiSyati dravyAdizuddherabhAvAt / iti dvividhaM siddhAntaM vrajaMtaM zubhanandibhaTTArakapArzve zrutvA jJAtvA ca vappadevanAmA munIndraH prAkRtabhASayA aSTasahasrapramitA TIkAM krissyti"| itihAsake pRSTha 192 para dUsare vidvAnoMke kathanAnusAra tumbudarAcArya aura zrIvarddhadevako eka vyakti mAnakara jo yaha pratipAdana kiyA 1 'Adi' zabdase 'nAgahasti' Adi jina cAra AcAryokA yahA~ abhiprAya hai unameMse 'AryamaMkSukA nAma isa 'zrutAvatAra meM nahIM diyA, tIsare 'yativRSabha' kA nAma 'yatinAyaka' aura cauye uccAraNAcAryakA nAma 'samuddharaNa' muni batAyA hai|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 parizaSTa / gayA thA ki indranandikA taba apane 'zrutAvatAra meM 'samantabhadrako tumbulUrAcAryake bAdakA vidvAn batalAnA ThIka nahIM hai' usako isa ullekhase kitanA hI poSaNa milatA hai aura indranandike ukta ullekha (i0 pR0 190) kI sthiti bahuta kucha saMdigdha ho jAtI hai| paraMtu tumbulUrAcAryako zrIvarddhadevase pRthak vyakti mAna lenepara, jisake mAna lenemeM abhI taka koI bAdhA mAlUma nahIM hotI, indranandIkA vaha ullekha eka matavizeSake taurapara sthira rahatA hai; aura isa liye isa bAtake khoja kiye jAnekI khAsa jarUrata hai ki vAstavameM tumbullarAcArya aura zrIvarddhadeva donoM eka vyakti the yA alaga alg| vibudha zrIdharane samantabhadrakI siddhAntaTIkAko indranandIke kathana (48 hajAra ) sa bhinna, 68 hajAra zlokaparimANa batalAyA hai, yaha Uparake ullekhase-'aSTaSaSThisahasrapramitAM' padase-bilakula spaSTa hI hai, isa viSayameM kucha kahanekI jarUrata nahIM / ( 3 ) vibudha zrIdharake 'zrutAvatAra ' se eka khAsa bAta yaha bhI mAlUma hotI hai ki bhUtabali nAmA muni pahale naravAhana' nAmake rAjA aura puSpadanta muni unakI vasuMdharA nagarIke 'subuddhi' nAmaka seTha the| magadhadezake svAmI apane mitrako muni huA dekhakara naravAhanane seTha subuddhisahita jina dIkSA lI thii| ye hI donoM dharasenAcAryake pAsa zAstrakI vyAkhyA sunaneke liye gaye the, aura use suna leneke bAdase hI inakI 'bhUtabali ' aura 'puSpadanta' nAmase prasiddhi huii| bhUtabaline 'SadakhaNDAgama' kI racanA kI aura puSpadanta muni 'viMzati prarUpaNA ke kartA hue / yathA 1 isa prasiddhise pahale ina donoM AcAryoMke dIkSAsamayake kyA nAma the, isa bAtakI abhI taka kahIMse bhI koI upalabdhi nahIM huii|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ prishisstt| 247 'atra bharatakSetre vAmideze vasuMdharA nagarI bhaviSyati / tatra naravAhano rAjA, tasya surUpA raajnyii......| nijamitraM magadhasvAminaM munIndraM dRSTA vairAgyabhAvanAbhAvito naravAhanopi zreSThinA subuddhinAmnA saha jainI dIkSAM dhariSyati |......dhrsenbhttttaarkH katipayadinairnaravAhanasubuddhinAmnoH paThanAkarNanaciMtanakriyAM kurvatorASADhazvetaikAdazIdine zAstraM parisamAptiM yAsyati / ekasya bhUtA rAtrau balividhiM kariSyati, anyasya dantacatuSka sundaraM / bhUtabaliprabhAvAdbhUtabalinAmA naravAhano munirbhaviSyati samadantacatuSTayaprabhAvAt sabuddhiH puSpadanta nAmA munirbhaviSyati |............ythaa SadakhaNDAgamaracanAkArako bhUtabalibhaTTArakastathA puSpadantopi viMzatiprarUpaNAnAM kartA / " isa saba kathanapara koI vizeSa vicAra na karake hama yahA~para sirpha itanA hI batalAnA cAhate haiM ki, yadyapi, bhAratIya prAcIna itihAsake pradhAna graMthoM-' arlI hisTarI oNpha iMDiyA' AdimeM ' naravAhana' nAmake rAjAkA koI ullekha nahIM milatA; parantu digambara sampradAyake do prAcIna graMthoM- trilokaprajJapti' (tiloya-paNNatti ) aura 'harivaMzapurANa' ( jinasenakRta ) meM usakA ullekha jarUra pAyA jAtA hai| sAtha hI bhASA harivaMzapurANakI zrInagendranAtha vasu-likhita prastAvanAse yaha bhI mAlUma hotA hai ki zvetAmbara saMpradAyake 'titthuguliya-payaNNa' aura 'tIrthoddhAraprakIrNa' nAmaka graMthoM meM bhI ' naravAhana nAmake rAjAkA 1 dekho 'gAMdhI haribhAI devakaraNa jainagraMthamAlA' meM prakAzita bhASA harivaMzapurANakA san 1916 kA saMskaraNa /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 svAmI smNtbhdr| ullekha milatA hai aura use 'narasena' bhI likhA hai| donoM sapradAyake graMthoMmeM naravAhanakA rAjyakAla 40 varSakA batalAyA hai parantu usake AraMma tathA samAptike samayoMmeM paraspara kucha matabheda hai / digambara graMthoMke anusAra naravAhanakA rAjyakAla vIranirvANase 445 (60+155+ 40+30 +60+100) varSake bAda prAraMbha hokara vIra ni0 saM0 485 para samApta hotA hai, aura zvetAmbara graMthoMke kathanase (nagendranAtha vasuke ullekhAnusAra) vaha vIranirvANase 413 (60+155+ 108+30+ 60) varSake bAda prAraMbha aura vIra ni0 saM0 453 para samApta hotA haiN| isa taraha para donoMmeM 32 varSakA kula antara hai| parantu isa antarako rahane dIjiye aura yaha dekhiye ki, yadi sacamuca hI isI rAjA naravAhanane bhUtabali muni hokara 'SaTkhaNDAgama' nAmaka siddhAntagraMthakI racanA kI hai aura usakA yaha samaya ( donoM se koI eka) ThIka hai to hameM kahanA hogA ki ukta siddhAnta graMthakI racanA usa vakta huI hai jaba ki ekAdazAMgazrutake-gyAraha aMgoMke-pAThI mahAmuni maujUda the* aura jinakI upasthitimeM 'karmaprAbhRta'zrutake vyucchedakI koI AzaMkA nahIM thii| aisI hAlatameM, ukta AzaMkAko lekara, 'SaTkhaNDAgama' zrutake avatArakI jo kathA indranandI AcAryane apane 'zrutAvatAra meM likhI hai vaha bahuta kucha kalpita ThaharatI hai| unake kathanAnusAra bhUtabali AcArya vIranirvANa saM0 683 se bhI kitane hI varSa bAda hue haiM aura ina donoM samayoMmeM prAyaH 200 varSakA bhArI antara hai| ataH vibudha zrIdharake ukta kathanakI khAsa taurapara jA~ca honekI jarUrata hai aura vidvAnoMko isa naravA * ina ekAdazAMgapAThI mahAmuniyoMkA astitva, trilokaprApti Adi prAcIna pranyoMke anusAra, vIranirvANase 565 varSaparyaMta rahA hai|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa / 249 hana rAjAke astitvAdi viSayaka vizeSa bAtoMkA patA calAnA cAhiye / vibudhazrIdharake isa zrutAvatArameM aura bhI kaI bAteM aisI haiM jo indranandIke zrutAvatArase bhinna haiN| yahA~para hama itanA aura bhI prakaTa kara denA ucita samajhate haiM ki, 'trilokaprajJapti' para likhe hue apane lekhameM, zrIyuta paM0 nAthUrAmajI premIne naravAhanako 'nahapAna' rAjA sUcita kiyA hai| paraMtu unakA yaha sUcita karanA kisa AdhArapara avalambita hai use jAnanekA prayatna karanepara bhI hama abhI taka kucha mAlUma nahIM kara sake Ara na svayaM hI donoMkI ekatAkA hameM koI yatheSTa pramANa upalabdha ho sakA hai| astu / isameM saMdeha nahIM ki nahapAna eka itihAsaprasiddha kSatrapa rAjA ho gayA hai aura usake bahutase sikke bhI pAye jAte haiM / vinseMTa smitha sAhabane, apanI 'arlI hisTarI oNpha iMDiyA' meM nahapAnako karIba karIba IsavI san 60 aura 90 ke madhyavartI samayakA rAjA batalAyA hai aura paM0 vizvezvaranAthajI, 'bhAratake prAcIna rAjavaMza' meM use zakakI prathama zatAbdIke pUrvArdhakA rAjA prakaTa karate haiN| nahapAnake jAmAtA uSavadAta (RSabhadatta ) kA bhI eka lekha zaka saM0 42 kA milA hai aura usase nahapAnake samayapara acchA prakAza par3atA hai| ho sakatA hai ki nahapAna aura naravAhana donoM eka hI vyakti hoM parantu aisA mAne jAnepara trilokaprajJapti AdimeM nakhAhanakA jo samaya diyA hai use yA to kucha galata kahanA hogA aura yA yaha svIkAra karanA par3egA ki ' triloka 1 dekho jainahitaiSI, bhAga 13, aMka 12, pRSTha 534 / 2 dekho tRtIya saMskaraNakA pR0 209 /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 pariziSTa / prajJapti' meM zakarAjAkA vIranirvANase 461 varSa bAda honekA jo pradhAna ullekha milatA hai vaha prAyaH ThIka hai aura use saMbhavataH zaka rAjAke rAjyakAlakI samAptikA samaya samajhanA cAhiye / astu; ina saba bAtoMkI jA~ca par3atAla aura yathArtha nirNayake liye vizeSa anusaMdhAnakI jarUrata hai, jisakI ora vidvAnoMkA prayatna honA cAhiye / (4) DA0 harmana jaikobIne apane hAlake eka lekhameM, * likhA hai ki 'siddhasena divAkara ' IsAkI 7 vIM zatAbdIke vidvAn the athavA unakA yahI samaya honA cAhiye-kyoMki ve bauddhatatvavettA 'dharmakIrti' ke nyAyazAstrase paricita the:-- "...The first Svetambara author of Sanskrit works which have come down to us was Siddhasen Divakara who must be assigned to the 7th century A. D. since he was acquainted with the logics of the Buddhist philosopher Dharmakirti." DAkTarasAhabane, yadyapi,apane prakRta kathanakA koI spaSTIkaraNa nahIM kiyA parantu unake isa hetuprayogase itanA jarUra mAlUma hotA hai ki unhoMne siddhasena divAkarake ' nyAyAvatAra ' graMthakI khAsa taurase jA~ca kI hai aura dharmakIrtike graMthoMke sAtha usake sAhityakI bhItarI jA~ca parase hI ve isa natIje ko pahu~ce haiM / yadi sacamuca hI unakA yaha natIjA ___ * yaha lekha bhA0 di0 jaina pariSadake pAkSikapatra 'vIra'ke gata 'mahAvIra jayantI aMka (naM0 11-12) meM prakAzita huA hai| 1 bauddhAcArya dharmakIrti IsAkI 7 vIM zatAbdIke vidvAn the, yaha bAta pahale (pR. 123) jAhira kI jA cukI hai|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| 251 sahI hai - to isa kahanemeM koI Apatti nahIM ho sakatI ki siddhasena divAkarako, vikramAdityakI sabhAke nava ratnoM se 'kSapaNaka' nAmake vidvAn mAnakara aura varAhamihirake samakAlIna ThaharAkara, jo IsAkI chaThI aura pA~cavIM zatAbdIke vidvAn batalAyA gayA hai, athavA ___x dharmakIrtike 'nyAyabindu' Adi graMthoM ke sAmane maujUda na honese hama isa' viSayakI koI jA~ca nahIM kara sake / ho sakatA hai ki ' nyAyAvatAra meM pratyakSa aura anumAna pramANoMke jo lakSaNa diye gaye haiM ve dharmakIrtike lakSaNoMko bhI lakSya karake likhe gaye hoN| 'pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntaM' yaha 'pratyakSa' kA lakSaNa dharmakIrtikA prasiddha hai| nyAyAvatArake cauthe padyameM pratyakSakA lakSaNa, akalaMkadevakI taraha 'pratyakSaM vizadaM zAnaM' na dekara, jo 'aparokSatayArthasya grAhakaM zAnamIDazaM pratyakSaM' diyA hai, aura agale padyameM, anumAnakA lakSaNa dete hue, 'tadabhrAntaM pramANatvAtsamakSavat ' vAkyake dvArA use (pratyakSako) 'abhrAnta ' vizeSaNase vizeSita bhI sUcita kiyA hai usase aisI dhvani jarUra nikalatI hai athavA isa bAtakI saMbhAvanA pAI jAtI hai ki siddhasenake sAmane-unake lakSyameM-dharmakIrtikA ukta lakSaNa bhI sthita thA aura unhoMne apane lakSaNa meM, 'grAhaka' padake prayogadvArA pratyakSako vyavasAyAtmaka jJAna batalAkara, dharmakIrtike 'kalpanApoDhaM' vizeSaNakA nirasana athavA vedhana kiyA hai aura sAtha hI, unake 'abhrAnta' vizeSaNako prakArAntarase svIkAra kiyA hai / nyAyAvatArake TIkAkAra bhI prAhaka' padake dvArA bauddhoM (dharmakIrti) ke ukta lakSaNakA nirasana honA batalAte haiM / yathA "prAhakamiti ca nirNAyakaM dRSTavyaM, nirNayAbhAve'rthagrahaNAyogAt / tena yat tAthAgataiH pratyapAdi pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntamiti' tadapAstaM bhavati, tasya yuktiriktatvAt / " isI tarahapara 'trirUpAlliMgato liMgijJAnamanamAnaM' yaha dharmakIrtike anumAnakA lakSaNa hai| isameM 'trirUpAt ' padake dvArA liMgako trirUpAtmaka batalAkara anumAnake sAdhAraNa lakSaNako eka vizeSarUpa diyA gayA hai / ho sakatA hai ki isa para lakSya rakhate hue hI siddhasenane anumAnake 'sAdhyAvinA--
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 pariziSTa / vikramakI pahalI zatAbdIke vidvAn kahA jAtA hai vaha saba ThIka nahIM hai| sAtha hI yaha bhI kahanA hogA ki varAhamihira athavA kAlidAsake samakAlIna 'kSapaNaka' nAmake yadi koI vidvAn hue haiM to ve ina siddhasena divAkarase bhinna dUsare hI vidvAn hue haiN| aura isameM to taba, koI saMdeha hI nahIM ho sakatA ki IsAkI pA~cavIM zatAbdIke vidvAn zrIpUjyapAda AcAryane apane 'jainendra' vyAkaraNake nimna sUtrameM, jina 'sidasena'kA ullekha kiyA hai ve avazya hI dUsare siddhasena the vetteH siddhasenasya // 5-1-7 // Azcarya nahIM jo ye dUsare siddhasena hoM jinakA digambara graMthoMmeM ullekha pAyA jAtA hai aura jinakA kucha paricaya pRSTha 138-139 para diyA jA cukA hai--digambara graMthoMmeM siddhasenakA 'siddhasena divAkara' nAmase ullekha bhI nahIM milatA; aisI hAlatameM isa bAtakI bhI khoja lagAnekI khAsa jarUrata hogI ki siddhasenake nAmase jitane graMtha isa samaya upalabdha haiM unameMse kauna graMtha kisa siddhasenakA banAyA huA hai| AzA hai DAkTara mahodaya apane hetuko spaSTa karanekI kRpA kareMge aura dUsare vidvAn bhI isa jarUrI viSayake anusandhAnakI ora apanA dhyAna deNge| bhunoliMgAtsAdhyanizcAyakamanumAnaM' isa lakSaNakA vidhAna kiyA ho aura isameM liMgakA 'sAdhyAvinAbhAvI' aisA eka rUpa dekara dharmakIrtike trirUpakA kadarthana karanA hI unheM iSTa rahA ho / kucha bhI ho, isa viSayameM acchI jA~cake vinA abhI hama nizcitarUpase kucha kahanA nahIM caahte|
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadrakA zuddhi-patra / azuddha joguNAdi pratyayako jo ThIka honepara guNAdi-pratyayako utvalikA utkalikA kiyA hai nAmA nAmnA suda bhavAda yahI yuktyanuzAsana bhayAt prAyaH yahI svayaMbhUstotra humA ho . X kavinUtana mativyutpatti niSayAtmaka sarasvati zvaNIMcakAra sAdhana kalikAlameM AcAryasya uttIrNa aneka jinaikaguNasaMstuti alaMghyavIrya garala viSa dadAtIti x (dUsarA phuTanoTa pahale * chapanA cAhiye thaa|) kavitana matiyutpatti nidhAyaka sarasvatI varNAcakAra koI sAdhana kalikAla ...AcAryassa utkIrNa unake jinendraguNasaMstuti alaMghyavIryA garala (viSa dadatIti zrI puNyArapacampU bhI puNyasravacampU
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ - azuddha karmaphalako taSo sivAya duHkhoMkI sahanakara vidyate samantabhadrakA pravatti muniparAliye Uparase puNDendra puNDrena indrapura zuddha karmamalako tRSo sivAya, du:khoMko sahanakA jiyate samantabhadrako pravRtti muniparalliye Upara puNDendu puNDarendu 1.6 117 125 (zloka ") meM unakA puNDrendu inakA samaMtabhadrako usake sAdhAraNaM lakSaNaM varAhamihiro zakakAlamapAsya yavanapure usakA puNDrendra isakA use samaMtabhadrake sAdhAraNaM vArAhamihiro zakakAlamamAssa ryavanapure 120 135 11 14. mecakAH // 32 // bhinna svarUpase kozegraMthoM meM paricaya 1 TIkAMza: mecakaH // 39 // mila hai svasvarUpase kozagraMthoM meM isa pRSThakI naM. paricaya (1 kI TippaNI TIkAMzaH...(140 pRSThakI TippaNIkA eka aMza hai| 21
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMki pRSTha 142 158 14 azuddha jainendasaMjJa zilAlekhameM gRkhapicchaH saM. 94 donoM jainendrasaMjJa zilAlekhoMmeM gRdhapicchaH saM0 49 una donoM 161 poge mithyA vaha mithyA kauNDakundAnvaya koNDakundAnvaya abhayadi amAyaNadi ullekha ullekha bhI pavayaNabhakti pavayaNabhatti 133 123 bhadrabAhussa . bhAvAhussa 17 se. 17 se zrutAvatAra indranandi-zrutAvatAra yoge 194 udapisidara udayisidara bhadrabAhukA bhadrabAhu dvitIyakA naM. 350 naM.35 220 prastAvanA prakaraNa prastAva yA prakaraNa 232 zrImatsvAmIsamaMtabhava zrImatsvAmisamaMtamA siddhappa siddhayya vircyt| viracayatA mAhAtmyamatIndiyaM mAhAtmyamatIndriyaM kimati kimiti noTa-vindu-visarga aura virAma vihAdikI kucha dUsarI aisI sAdhAraNa bahudiyoMko yahA~ denekI jarUrata nahIM samajhI gaI jo par3hate samaya sahaba hI meM mAdhama para jAtI haiN| 218
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrmnnikaa| | amRtacaMdra (AcArya) ... 16. akalaMka-( bhaTTAkalaMka- ) deva 15,33, ambikA devI... ... ... 104 41, 42, 45, 95, 117, ayyapArya (kavi) ... 13, 21 121, 124, 125, 181, aruMgala ( anvaya ) ... ... 15 198,199, 215, 216, 222, araMgalacheppu (tAmilagraMtha) ... 206 223, 235, 240 alI hisTarI oNpha iMDiyA Early akalaMka (bhaTTAkalaMkadeva)-karNA0 za. | History of India 11,99, kA kartA ... 218,221 / 100, 135, 247, 249 akalaMkacarita ... ... 125 bhI hisTarI oNpha Dekkana ... 120 ajAtazatru ... ... ... 99 arhadali 15, 160, 161, 163, ajita (brahma) ... ... 21 174-180, 187, 189, atisenAcArya... 6, 20, 24 arhadbhakti ... ... 64, 69 anagAradharmAmRta-TIkA 61, 217 alaMkAracintAmaNi (graMtha)6, 18, 20, anekAntajayapatAkA (graMtha)22, 208 / 23, 24 anyayogavyavaccheda-dvAtriMzikA 226 alAhAbAda ... ... ... 32 anhilavADapATana ... ... 136 alberUnI ... ... ... 135 mAyaNadi ... ... ... 166 avarAnakalpalatA (graMtha ) ... 134 abhayacaMdra (siddhAntacakravartI) 224 avinIta ( gaMgarAjA) 143, 166 abhayacaMdrasUri ... ... 224 aSTazatI (bhASyagraMtha) 41, 12, abhayacaMdra (saiddhAntika, Adi) 225 / 117, 124, 198, 199, abhayasari ( saiddhAntika) ... 224 | 215, 218, 240 abhinava-dharmabhUSaNa ... ... 227 | aSTasahasrI (bhASyagraMtha ) 6, 7, 48 51,61, 72, 117, 198. abhinava-samantabhadra ... ... 2 200, 215, 229-231, amarakoza ... ... ... 225 | amarakIrti ... ... ... 229 | aSTasahasrI-viSama-pada-tAtparyaTIkA 42, amitagati ... 150-152, 200, 229
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ A | inskripazansa aiT zravaNabelagola (puAihole (sthAna)... ... 120 staka), 14, 29, 31, 94, AdipurANa 19, 21, 139, 161, 115, 125, 190, 192,218 163 AptaparIkSA (graMtha)50, 231, 232, | uccAraNAcArya 160, 163, 170, 236, 237, 239 | 179, 245 mAptamImAMsA (graMtha) 4, 7, 40, ujjayinI ... 32, 133, 135 41, 58, 71, 197, 200, | uDU (ur3IsA) ... ... 105 202,214-216,227-232, utkalikA (prAma)... ... 5 234-236,238,239, 241 umAsvAti (mI) 13, 14, 144AptamImAMsAlaMkRti ... ... 198 147, 149, 152, 154, AyyaMgara ( rAmasvAmI-) 30, 36 157-159, 162, 164,166, bhArAtIya munI ... 160, 161 174, 212, 215, 219, ArAdhanAkathAkoza, 29, 63,80, 222, 223, 226, 225, 90, 102 230, 233-237, 240, 242 Aryadeva ... ... ... 193 uragapura ... ... 4, 5, 6, 11 AryamaMkSu ... ... 160, 178, uraiyUra (nagara) ... ... 5, 12 245 uSavadAta (RSabhadatta) ... 249 Aheta pravacana ... ... 225 AvazyakasUtraTIkA ... ... 67 | ekasaMdhi-sumatibhaTTAraka ... 193 AzAdhara ... ... 61, 204 eDavarDa pI0 rAisa, 29, 114 118 iMDiyana eNTikkerI (Ind. ant.) 11, 19. 143, 146, 152 epigrephiyA karNATikA Epigraphia i-risaMga (cInI yAtrI) ... 123 | Carnatika ( E.C.) 15, indra (dvitIya) ... ... 120 26, 46, 47, 96, 116, indranandi 15, 160, 211, 221 / 125, 142, 166,192,195, 244, 246,248 indranandi-nItisAra ... ... 15/ 216 indranandi-zrutAvatAra 154, 176, | elAcArya ... 2, 172-175 178, 189, 218, 219 elAlasiMha ... ... ... 17
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ | kAMjIvaram (kAMcI)... 12,30 kaMsa (AcArya) ... 177,178 kAlidAsa ... 5, 135, 252 kadamba ( rAjavaMza) 6, 9, 10, 165 kAverI (nadI) ... ... 5 kaniMghama sAhaba ... ... 30 kAzI ... ... 99, 102 kamalabhadra ... ... ... 193 kAzIprasAda (ke 0pI0) jAyasavAla, karahATaka ( nagara), 29-33, 105, 148 153 108 kIrtivarmA ( rAjA)... ... 165 karka (rAjA), prathama ... 120 / kundakIrti... ... 244, 245 karNATaka-kavi-carite 17,55, 118 kundakunda ( AcArya ), 2, 14, 15, 119, 142, 190 147, 158-173, 177-189, karNATakajainakavi (pustaka) 118, 196, 244 190 kumAragupta (rAjA)... ... 135 karNATaka-zabdAnuzAsana 31, 115, kumAranandi-siddhAntadeva ... 183 190, 191, 218, 221 kumArila ... ... 122-125 karmaprakRtiprAbhUta ... ... 211 kumudendu ... ... ... 167 karmaprAbhRta (zAstra ) 160, 181, kurala ( tAmila graMtha ), 174,175 187, 211, 212, 219, kurga inskripzansa (E.C. I.) 166 226, 227, 240 245, 248 keTelaoNga ( AphreDakA) ... 25 karmaprAbhRta-TIkA 211, 221 kezava-varNI ... ... ... 224 koDa-karADa ... . ... 29 koMguNivarmA (rAjA),116,121,195 kalAppA bharamAppA niTave ... 233 koMgudeza rAjAkala (tAmila krAnikala), kalikAlagaNadhara ... ... 192 116 kalki (rAjA) ... ... 156 koNDakundapura ... 2, 160, 153 kalyANakIrti... ... ... 139 koNDakandAcArya 2, 13, 143, 193 kaSAyaprAbhRta, 160, 181, 211 | koNDa (kunda) kundAnvaya 166, 219, 245 179, 180, 185 kAkutsthavarmA ( kadambarAjA ) 10 kAMcI (-pura) 12, 30, 33, 79, kAla kora ( sthAna) ... ... 92, 95, 99, 102, 105, / kolhApura ... ... 106,100,110, 113 kozala (rAjya.) ... ...
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ kauzAmbI ... ... ... 32 ( govinda mA ... ... ... 211 kRSNarAja, prathama (rASTrakUTa rAjA) 125 / gautama-gamadhara ... ... 191 kriyAkalApa (graMtha )... 203, 204 granapiccha (AcArya), 2, 13, 145, khaMDaga (vajanakA eka paimAnA ) 91, 174, 236 ca, cha | cakravartI (pro0 e.-), 100, 165, paMga ( rAjavaMza)6,116,142,195 170-176, 183, 189 gaMgarAjya ... ... 192-195 / caMdragupta (guptarAjA) ... 135 gaMgavAri ( gaMgarAjya) 116, 121 caMdragupta (muni) ... 13, 14 gajAdharalAla ... ... ... 165 | caMdragupta (maurya) 31, 102, 183 gaDacintAmaNi (graMtha) ... 22 caMdraprabha, 73, 94, 98, 104, 112 gaMdhahasti 212-214, 217, 219, 220, 226, 230, 240, 241) caMdraprabhasUri (zve.) ... 132 pandhahasti-mahAbhASya ( vyAkhyAna) banarAyapaTTaNa (tAllukA)... 46 212-214, 216, 219- caraka (vaidha) ... ... 223, 226, 220, 230, carcAsamAdhAna (pratha) ... 231, 234, 236, 235, cAraNaRddhi ... ... ... 239-241 cAritrasAra (graMtha)... ... 165 puNacaMdra... ... ... 166,172 cAlukya vikrama ( rAjA) ... 26 guNaNaMdi ... ... ... 166 cika-samantabhadra ... ... 2 puNadhara, 160, 14, 179,189, cUDAmaNi (ka. TIkA) 190, 218, 245 guNanandI ... ... ... 145/cUDAmaNi-vyAkhyAna ... ... 190 puptigupta ... 177, 182, 185 cola (rAjavaMza) ... ... 5 gurvAvalI ( zve.) ... ... 140 choTelAla ( M. R. A.S.) 31, gemsoppe-samantabhadra ... ... 2 godama (gotama) ... ... 162 gommaTasAra (graMtha )... 167, 224 govinda (rAjA), prathama 120, 121 3.12 janANaMdi ... ... ... 166 govinda tRtIya ... ... 1.1 | jayacaMdarAya ... ... ... 201 219, 221
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA (ayadhaSala) TIkA 174 / jainahitaiSI (mA0 patra),4,7,11, jayanandI ... ... ... 145 136, 153, 162, 164, jayasena 165, 167, 168, 183, 2.1, 207, 208, 233 jainendra vyAkaraNa... 141,110,252 jaoNrlacArapeMTiyara ... 151, 157 jyotirvidAbharaNa ( graMtha) ... 133 jinacaMdra, 177, 182, 183, 185 jinadAsa pArzvanAtha phaDakuLe 6, 7, / uka (paMjAba) ... 30, 33, 105 63, 212 | Thaka (viSaya) ... ... 106 jinadIkSA ... ... ... 12 Dhaka : DhAkA ) ... ... 30 jinavijaya 67, 71, 135, 137, | Dhaka ( viSaya) ... ... 106 201, 230 ta,tha jinazataka (graMtha) 5, 65, 204 tatvAnuzAsana (graMtha ), 207-205 jinazataka-TIkA ... ... 60 + tatvArtha (graMtha)... ... 221 jinazatakAlaMkAra (graMtha), 5, 204 tattvArtha mahAzAstra 190, 218,219 jinasena, 6, 19, 21, 53, 71, tattvArtha rAjavArtika (graMtha)... 33 138, 161, 201, 206,247 tattvArtha-vyAkhyAna ... ... 220 jinastuti-zataM ( zataka) 5, 6, 64, | tattvArtha-zAkha 217-219, 232, 66,68, 204 jinendrakalyANAbhyudaya (graMtha ) 13, tatvArtha-zlokavArtikAlaMkAra 200 ___ 24, 34, 62, 95, 214, 220 tattvArthasUtra 96, 166, 192, 193, jinendraguNa-saMstuti ... ... 50 212, 214,217-223, 225, jIvasisi (graMtha )... ... 206 229, 230, 233, 235-235, jainagajaTa ( aMgrejI) ... 206 / 240, 242 bainagraMthAvalI... ... 207,209 tattvArthasUtra-vyAkhyAna 214, 22. jainasAhitya-saMzodhaka 71, 115, tattvArthAdhigamasUtra (mokSazAkha)64, 153, 208 jainasiddhAntabhavana (mAkA), 4, / 217, 230, 236, 55, 103, 206, 210, 219 tapapacchakI paSTAvalI... ... . jainasimAntabhAskara (trimA0 patra) 15, tAtpatti (samayabArakI)... 109 95, 138, 148, 149, 171 | tAmila kAnikalA ... ... 116
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ tityuguliya-payaNa (graMtha ), 247 / 195, 199, 200, 211-217, vizmakUDalu-narasIpura, 15, 32 220, 221, 229, 230, 232, tIrthakara ... ... 62, 63, 70 233, 240-242 tIrthoddhAraprakIrNa ( graMtha ) ... 247 | devAgama-payavArtikAlaMkAra ... 200 tumbulara ( prAma) ... ... 190 | devAgama-vRtti 39, 42, 45, 197, tambudarAcArya 189-192, 218, 229 245, 246 devAgamAlaMkRti ... ... 198 toraNAcArya ... .. ... 171 | dezIya-gaNa ... ... ... trilokaprajJapti (tiloyapaNyatti), dvaipAyaka, dvaiyAka ... 233, 234 153, 154, 156, 161,163, | doSaprAbhRta ( zAna) ... 160 158, 187, 247, 248, 249 daurbali jinadAsa, zAstrI ... 4, 7 trilokasAra (praMya ), 155, 156 draviDa (deza) ... ... 12 viruvalluvara .. ... ... 175 dravyasaMgraha (graMtha )... 167,225 dAmila-saMgha ... ... ... 15 daNDI (kavi) 117, 191, 192 dAviDa-saMgha ... ... 143,145 dantidurga ( rASTrakUTa rAjA )... 120 dvAtrizad dvAtriMzikA ... ... 132 darzanasAra (graMtha), 143, 149, 150 | dvAtriMzikA ... 132, 133, 226 dazapura, 32, 33, 102, 105, 108, 11. dharasena 160, 161, 163, 178, dazANa (deza) ... ... 3. 179, 187, 189, 245, 246 dAvaNagere ( tAllukA ) .... 26 | dharmakIrti (bauddha) 122-125,136 digambarajainagraMthakartA aura unake graMtha | 250, 251, 252 (sUcI), ... . 207 dharmaparIkSA (pratha)... ... 151 dignAga (bauddha) ... ... 123 dharmapAla (bauddha) ... ... 123 durvinIta ( gaMgarAjA) 142, 143 | dharmabhUSaNa ... ... 126, 227 devanandI '... 54, 141, 145 dharmottara ( baukha) ... ... 136 deva ( tridiveza) saMgha, 179, 181 (dharmottara-TippaNaka ... ... 136 devasena.......... ... 143, 152 | dhavalA (dhavala) TIkA 174, 181 devAgama (praMya-stotra), 39-43, 47. dhUrjaTi ... 24, 25, 26, 27 40,54,61, 65, 97, 124, | dhaulapura ... ... ... 32
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgasena ... ... ... 207 nagara ( tAllukA ) 42, 47, 96, nAgahasti 160, 158, 179, 245 192, 194, 216, 218 nAthUrAma (premI) 105, 118, 149, nagendranAtha vasu, ... ... 247 162, 164, 190, 249 naMjanagUDa ( tAllukA), 116, 195 nAlaMdA ( tatrastha vizvavidyAlaya) 123 nandi-gaNa-saMgha, 15, 179, 181, niyamasAra TIkA ... ... 136 187 nItisAra ... ... ... 15 nandivarman (rAjA) ... 100 nemicaMda ... ... ... 97 nandisaMghakI gurvAvalI ... 187 / nemidatta (brahma) 29, 98, 102, nandisaMghakI paTTAvalI (paTTAvalI) 105,106, 109-113 144-149, 158, 159, 173, | nemisAgara ( varNI) ... 92, 94 177, 180, 189, 196 nyAyadIpikA (pratha)61,126, 227 nandisaMghakI ( dUsarI) prAkRta paTTA- | nyAyabindu (bauddha graMtha) 136, 251 valI 148, 149, 155, 162, nyAyabindu-TIkA ... ... 136 176, 177 nyAyAvatAra 126-136, 250,251 nayakIrti ... ... ... 167 nyAyAvatAra-vRtti ... ... 136 nayacaka (graMtha) ... ... 39 pa, pha nayanandI ... ... ... 97 paMcasiddhAMtikA ( graMtha ) ... 134 naravAhana (rAjA) 246, 247, 248 paMcAdhikAra ( zAstra) ... 244 narasiMha ( bhaTTa ) 5-7, 68, 204 paMcAstikAya ( zAstra) 100, 165, narasiMhavarman ( rAjA ) ... 100 | 165, 170, 183, 217 narasiMhavarmana dvitIya (rAjasiMha) 100 paMcAstikAya-TIkA ... 167, 183 narasiMhAcAra (Ara0 na0) 29, 30, paTTAvalI, 115, 118, 159, 174, 118, 125, 190 175, 177, 178,182, 185, narendrasenAcArya, ... 53, 201 186, 188 nava-tiliMga-tailaMga (deza) 95, 99 | paDuvastibhaNDAra (tatsUcI)... 210 nahapAna (rAjA) ... ... 249 | padarddhika ... ... 33, 34 nAgacaMdra ... ... ... 3 padmanandi, 2, 13, 160, 163, nAgarAja (kavi) ... 49, 55' 171, 173, 189
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmanAbha ( kAyastha jaina) ... 117 popa ( DA0 jI0 e0 popa) 174 padmaprabha ... ... 139, 108 pauNDravardhana ... ... ... 102 padmAvatI ... ... ... 94 prakriyAsaMgraha (zA* TIkA) 224,225 pampa-rAmAyaNa ... ... 32 pramAcaMdra, 2, 3,105, 10, 112, paramAtmaprakAza (graMtha), 140, 168 124, 172, 203, 205, 206 paramezvaravarman (rAjA) ... 100 | prabhAvakacarita ... 112, 136 parikarma (bhASya )... ... 244 | prabhendu ... ... ... 3 pallava ( rAjavaMza ) ...6, 12, 100 pramANa-kalikA (graMtha ) ... 204 pATalIputra (paTanA), 30, 31, 105 pramANanayatattvAlokAlaMkAra (pratha) 130 pAThaka (pro0 ke.bI.), 124 126, pramANapadArtha ( graMtha) ... 210 pramANaparIkSA (graMtha ) ... 50 pANinIya (vyAkaraNa) ... 142 pravacanaparIkSA (graMtha ) ... 140 pANDavapurANa ... ... 18, 55 pravacanasAra ( graMtha ) ... 168 pAtrakesarI, 45, 50, 115, 118 / pravacanasAra-TIkA ... 167, 168 pArzvanAthacarita, 54, 61, 205 prAkRta paTTAvalI, 177, 178, 180, pArzvanAtha ( bimba) ... 112 186, 187, 189 ( aura dekho piTarsana ( DA0), 146, 207 'nandisaMgha'kI prAkRta paTTAvalI) puNDra ( uttara baMgAla) 102, 105 prAcIna bhUgola ( ancient GeopuNDranagara, ... ... 106, 110 ____graphy) ... ... 3. puNDravardhanapura ... ... ... 107 prAkRta vyAkaraNa ... ... 209 puNDrendu (nagara) 102, 105 phaNimaMDala ( deza )... ... 4. puNDroDU ... 32, 105, 108 phAhiyAna (cInI yAtrI) ... 28 pubakezI, dvitIya (rAjA) ... 120 phlITa (DA.) ... ... 182 puSpadanta 160,161, 163, 178, 179, 187, 189, 218 245, bambaI gajeTiyara ... ... 17 balAkapiccha 13, 14, 23, 144, pUjyapAda 54, 121, 122, 141- 145 144,154, 161,210,229, | balAtkAra-gaNa 233, 234,252 bAlacaMdra (muni) 165, 167, 295, penugoNDe (prAma) ... ... 220 / 233
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihArIlAla ... ... ... 148 bhAvasaMgraha (graMtha ) ... ... 159 bUlhara ( DA0) ... | bhImaliMga ( zivAlaya), 11, 15, hAsvayaMbhU-stotra ... 199, 203 / 111 beMgalora ... ... bhujaMgasudhAkara... ... ... / belUra ( tAllukA )... ... 46 bhUtapali, 160, 161, 163, 146, bodhapAhuDa-prAkRta ... 182 / 178, 179, 187, 189, brahmadeva ... ... ... 141 218, 245, 246, 248 bhasmaka (roga),79,80,84, 94, bhaktAmara ( stotra)... ... 197 18, 102, 106-11, 113 bhagavajinasena 19, 21, 139, 161, 174 maMgarAja (kavi)... ... ... 23 bhagavatI ArAdhanA (graMtha )... 217 maNuvakahallI (grAma) 32, 79, 91 bhagavAnadAsa kalyANadAsa-( prAiveTa madurA (nagarI)... ... ... 12 riporTa ) ... ... ... 207 | mandaprabodhikA ( gommaTasAraTIkA ) bhagavAna mahAvIra (pustaka)... 148 224 bhaTTa prabhAkara ... ... ... 168 mandasaura ( mAlavA) ... 12 bhaTTAkalaMkadeva ( dekho 'akalaMkadeva') markarA pleTa (tAmrapatra) 143, 166, bhadrabAhu, 13, 14, 149, 162, 172, 177, 182-186,192, 193, malAyagiri sUri ( zve.) ... . 196 mAlavAdI ( zve. ) ... 135-130 bhadrabAhucaritra ... ... 217 malibhUSaNa ( bhaTTAraka) ... 98 bhANDArakara (DA0 Ara0 jI0)115, maliSeNa-deva... ... ... 22. 120, 122, 146, 189 maliSeNa-prazasti 15, 94, 12, bhANDArakara insTiTayUTa, pUnA 230 116, 192, 194 bhAratakA prAcIna itihAsa ( E. H. malliSeNa-sUri ( zve0) .., 126 of India), ... ... 100 mahAdeva ... ... 24, 191 bhAratake prAcIna rAjavaMza ... 249 mahAbhASya (gandhahasti) 212-24 // bhArata-bhUSaNa,.. ... 18, 55 , mahAvIra (bhagavAna) 53,111, 160, bhASAkAla ( vaidyaka) ... 8. 184, 202, 203
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahendravarman ( rAjA) ... 1.. mAghanandi-ndI 160, 161, 163, raghuvaMza ( graMtha ) ... ... 5 177-179, 185, 185,189, ralakaraNDaka ( zrAvakAcAra ) 2, 54, 225, 229 55, 62, 74, 78, 85, 113, mANikacaMdagraMthamAlA 54, 200, 202, | 114, 126-128, 205, 206 207, 208, 244 | rasnakaraNDaka-TIkA ... ... 205 mANikacaMda hIrAcaMda (je0pI0) 213 | ratnakaraNDaka-viSama-pada-vyAkhyAna,206 mAyidAvola ... 100, 170 rasnamAlA (graMtha) ... ... 139 mAlava (mAlavA)... 30, 105 | ravikIrti ... ... 120, 121 muMja ( rAjA) ... 150, 151 | ravivarmA ... ... ... 10 municaMdra ... ... ... 224 rAisa ( eDavarDa pI.) 29, 30, 35 munisundara sUri ( zve. ) ... 140 rAisa (bI. levisa ) 14, 30, mUla-saMgha ... ... 13, 187 / 116-118, 218 mUlArAdhanA-TIkA ... ... 217 | rAjavArtika (graMtha ), 222, 223, mRgezavarmA ... ... ... 235, 240 10 maisUra ... ... ... ... 92 rAjasiMha ( rAjA narasiMhavarman dvi0) rAjAvalikathe (kanaDI graMtha ) 5, 12, yativRSabha, 160, 178, 179, 245 yatinAyaka ... 31, 32, 34, 63, 79, 87, ... .. 245 yazodharacaritra... 19, 139,217 91, 94, 95, 102, 107, 110, 111,113, 190, 191, yazodharma deva ( rAjA ) ... 135 229 yazobhadra ... ... 162, 177 | rAdhAnta ( sUtra ) 192, 215, 218 yazovijaya ( zve. ) ... 200 rAmasena ... ... ... 207 yulyanuzAsana (graMtha) 35, 41, 44, rAmasvAmI AyyaMgara, 17, 30, 34, 48, 54, 59,65, 66, 200, 202, 241 rAmAnujAcAryamaMdira ... ... 46 yuktyanuzAsana-TIkA 53, 200, 241 rAyacaMdra jainazAstramAlA ... 168 yogadeva ... ... ... 233 rAyala eziyATika sosAiTI 209 yogIndra deva ... ... 140, 168 | rASTrakUTa ( rAjavaMza) 119-121
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasupAla ... ... ... 98 lakSmIsena ( AcArya) ... 220 bAdAmI ( sthAna) ... ... 165 laghIyatraya (graMtha )... ... 224 vAdicaMdrasUri ... ... ... 117 laghusamantabhadra 6, 42, 200, 229, vAdidevasUri ( zve0) ... 208 vAdirAjasUri...19, 54, 61,205, lAmbuza 32, 105, 108, 109 216 levisa rAisa 14, 30, 31,46, 94, | vAdIbhasiMha ... ... ... 22 115,119,125, 189, 190, | vAmadeva ... ... ... 152 192-198 vAmana zivarAma ApaTekA koza V. lokanAthazAstrI ... ... 210 ___S.Apte's dictionary 223 lohAcArya, 144, 145, 161, 162, vArANasI (banArasa) 32, 33, 99, 176, 178, 186 102, 103, 108,110,113 vArtika ... ... ... 223 vakragrIva ... ... ... 2, 174 viMseMTa smitha, 11,99, 100, 135, vajranandI... ... 143, 249 vatsa ( deza) ... ... | vikrama ( rAjA) ... 148-154 vandaNandi ... ... ... 166 vikramaprabaMdha (graMtha)... ... 148 bappadeva ... ... ... vikramAditya (rAjA) 126, 133varadatta (AcArya) 192, 193, 195 varAMgavaritra ... ... ... | vikrAntakaurava (nATaka) 13, 24, varAhamihira 134, 137, 251, 252 / 34, 62,95, 96, 214, 216, baddhamAnasUri ... ... ... 20 217, 220, 233 parddhamAnasvAmI ...46, 97, 98 | vidyAnandAcArya 41-43, 47-54, vaMzIdhara ... ... 7, 234 59,61,72, 97,115, 124, basunandi-ndI (AcArya, saidAntika) 198-200, 202, 215, 216.. / 223, 231, 232, 23542, 44, 95, 146, 197, 237, 241 198, 215, 216, 229 | vidvajjanabodhaka (graMtha) 145, 162, vasunandi-vRtti 97, 238, 239 / 182 vasunandi-zrAvakAcAra .... 97 | vinayadhara (ArAtIya muni) 161 20
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibudha-zrIdhara 219, 244, 245 zivadeva ( licchivi rAjA) 1.1 246, 248, 249 zivamAra ( gaMgarAjA) ... 1.1 vizAkhAcArya ... ... 182, 184 | zivamRgezavarmA ( kadambarAjA)., vizvezvaranAtha ... ... ... 149 165, 166, 170 viSNugopa-varmA (rAjA) ... 100 zivaliMga ( deva ) ... sva) ... ... 104 vIra (pAkSika patra) 148, 250 | zivazrI ( AndhrarAjA ) ... 1.1 vIranandi-ndI ... 52, 201 zivaskandavarmA (pAlavarAjA), 1.0, vIranirvANa saMvat ( vicAra ), 147- 1.1,170 157 zivaskandavarmA ( hAritIputra) 101 zivaskandazAtakarNi (AndhrarAjA)101 vIrasena ... ... ... 174 zivAyana, 93, 96, 111, 113 vegavatI (nadI) ... ... 12 zrIlabhadra, (bauddha) 123, (jaina) vaijayaMtI ( nagarI)... ... 10 baidiza-vidizA (bhilasA) 30, 33 zubhacaMdrAcArya ... 18, 19, 55 zubhacaMdrAcAryakI paTTAvalI ... 151 zaka (saga) rAjA, 153-156,164, zubhanandi ... ... ... 245 zravaNabelagola (nagara, tatrastha zilAlekha), 1, 4, 13, 15, 21, 23, 29, sandAvatAra (nyAsa paM0) ... 142 45, 95, 112, 115, 116, zAkaTAyana vyAkaraNa... ... 224 / 141, 144, 145, 158, 174, zAMtirAja ... ... 55, 92 / 183, 185, 190, 218,220, zAsyAcArya ( .) ... 200 224, 225 zAMtivarmA ... ... 5-7, 9,10 zrIkaMTha ... ... 93, 96, 111 zAma (zyAma) kuNDAvArya, 189, 245 zrIdhara (vibudha) 219, 221, 222 zAstrakAra 192, 233, 236, 237 244, 245, 246, 248, 249 zimogA (DisTrikTa), 42, 92,192 | zrIdharasena ... ... ... 141 ziva ... 25, 92, 103, 108 | zrInandI ... ... ... 97 zivakoTi (rAjA) 91, 93, 95, zrIpAlacaritra ... ... 90 16.91-103.111.113 zrIpurapArzvanAthastotra ... 50 zivakoTi ( AcArya) 72, 96, zrIvarddhadeva 115, 118, 189-192 113, 139, 192, 193,195 245, 246 zivakumAra ( rAjA) 101, 165, zrIvardhamAna (mahAvIra) 59, 63, 93, 167-170, 103 / 97,98, 169, 193
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhutapaMcamI kriyA (pustaka) 212 samantabhada (gRhastha ) ... 2 zrutamuni ... ... 224, 225 samantabhadra ( gerusoppe-) ... 2 zrutasAgara-sUri, 182, 184, 233, samantabhadra (cika-)... ... 2 234 samantabhadra ( bhaTTAraka-) ... 2 zrutasAgarI (tattvArthaTIkA), 233, samantabhadra ( laghu-), 2, 6, 42, 200, 229, 235, 239 zrutAvatAra (indranandikRta ) 160-samantabhadra ( svAmI prAyaH sarvatra ) 163, 178, 182, 187, samantabhadra-bhAratI-stotra 55, 266 192, 211, 221, 244, 246 | samantabhadra-stotra (svayaMbhUstotra) 203 248, 249 samayasAra-prAbhUta 166, 171, 209 zrutAvatAra (zrIdharakRta) 219, 222, samAdhitaMtra (pratha)... 83, 84 244, 245, 248 samuddharaNa (muni )... ... 245 zlokavArtika ( paMtha ) 39,50, 62, samudragupta (rAjA)... ... 100 64, 117, 124, 125, 222, samudrasUri (zve0) ... 139, 140 223, 235-23 sammatitarka (graMtha )... ... 135 SadakhaNDAgama 160, 161, 181, samyaktvaprakAza (graMtha) ... 117 188, 189, 111, 244, 245 sarvArthasiddhi ( TIkApaMtha ) 141, 248 166,223, 229, 233-235 SaTnAbhRta-TIkA ... ... 62 padaprAbhUtAdisaMgraha ... ... 171 sallekhanA ... ... 85-89 saMskRta-bhASA-sAhitya ... 17 sakalakIrti-bhahAraka ... ... 171 sAutha iMDiyana inskripazansa 126 satIzacaMdra ( vidyAbhUSaNa, DA. ) sAutha iMDiyana jainijma (sTaDIja ina) 122-126, 133-137, 146, S. I. J. 10, 12, 17, 30, 222, 229 34, 36, 119, 102 satyazAsanaparIkSA (paMtha )... 50 (sAgAradharmAmRta-TIkA... ... 61 samAtanajainagraMthamAlA 66, 199, / sAmantabhadra-mahAbhASya, 225, 226, 202, 235 240 samantabhadra ( abhinava-) ... 2 ) sAhasatuMga ( rAjA )... ... 125
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasaMzodhaka ( jaina-)... 67 syAdvAda-tIrtha 43, 43, 45,111 sivayya ... ... ... 233 syAdvAda-nIti ... ... 97 siddharSi ( zve. ) ... ... 162 syAdvAda-nyAya 38,40, 41, 52 siddhasena ( divAkara ) 112, 126, syAdvAda-maMjarI ( TIkA )... 226 131-141,250,251,252 syAdvAda-ratnAkara ( graMtha )... 208 siddhahaimazabdAnuzAsana ... 66 syAdvAda-vidyA, 40-42, 48, 70, siddhAntazAstra ... 217-319 siddhAntasArasaMgraha (graMtha )... 53 | syAdvAda-zAsana ... 44-47 siddhAntasArAdisaMgraha ... 244 syAdvAda-siddhAnta ... ... 35 siddhAntAgama bhASya (karmaprAbhUtaTIkA) sroNa-tsan-gampo (tibbatakA rAjA ) 221, 222 sindhu (deza) ... 10, 105 svayaMbhUstotra (bRhat ), 6, 12, 63, siMhanandi-ndI 116-118, 121, 65-67, 70, 75, 77, 78, 122, 192-195 85, 89, 93, 199, 203 siMhavarman ( rAjA )... ... 100 svayaMbhUstotra-TIkA ... ... 66 siMhaviSNu (rAjA )... ... 10. svAmI ... ... 60, 61 siMha-saMgha ... ... 179, 181 sudharma (muni) ... ... hanumaccaritra ( graMtha )... ... 21 subuddhi ( seTha) ... ... 246 haribhadra ( zve.) ... 22, 208 subhadra ... ... 162, 177 harivarmA (rAjA) ... ... 10 subhASitaratnasaMdoha (graMtha)... 150 | harivaMzapurANa ( jinasenakRta ) 53, sumati-bhaTTAraka ... ... 193 | 138, 139, 161, 163, 206, sena-gaNa-saMgha 15, 179, 181 247 senagaNakI paTTAvalI 15, 95, 111, | harivaMzapurANa (bhASA) ... 247 hanela (DA.) ... 138, 162, 163 ... 146 harmana jaikobI (DA.) 148, sauMdatti-zilAlekha ... ... 224 250 skandagupta ( rAjA )... ... 135 halasI ( nagara ) ... ... 10 stutikAra (Adya-).... .,. 66 | hastimAla ( kavi ) 13, 24, 214, stutividyA (graMtha) 5, 10, 204 / 216, 217, 219 245
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 hasTarI oNpha iMDiyana liTarecara ) hamaca (sthAna ) ... ... 192 (ve barsa-) ... ... 192 hegahadevanakoTa ... ... 92 hisTarI oNpha kanaDIja liTarecara, 17 henbUra (sthAna) ... ... 142 28-30, 35, 118,142, 190 hemacaMdra (zve.)66, 141, 223, hisTarI oNpha di miDiyAvala skUla 226 * oNpha iMDiyana laoNjika His- | hvenasaMga ( cInIyAtrI) ... 28 tory of the mediaeval School of Indian Logic | kSapaNaka 133, 134, 137-141. ( madhyakAlIna nyAyakA itihAsa), 251, 252 122, 134-137, 146, 222, | zAnasryodaya (nATaka) ... 115 229 jJAnArNava graMtha ... ... 9
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
_