Book Title: Granth Ane Granthkar Pustak 07
Author(s): Hiralal Tribhovandas Parekh
Publisher: Gujarat Varnacular Society
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032066/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bieraj_812 49C3S Me ZXZ14:4-1BIERAIRIEZI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pustaka : 7: leDI vidyAbahena 2. nIlakaMTha nA graMtha paricaya sAthe sane 1976 taiyAra karanAra, hIrAlAla tribhuvanadAsa pArekha, bI. e; Asi. sekreTarI-amadAvAda, kiMmata eka rUpiyo Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvata 1992 AvRtti 1 lI i. sa. 1976 prata 1500 amadAvAda-dhI DAyamaMDa jyubilI prinTiMga presamAM, parIkha devIdAsa chaganalAle chApyuM. prakAzaka : gujarAta varnAkayulara sesAiTI taraphathI, hIrAlAla tribhuvanadAsa pArekha, bI. e; Asi. sekreTarI-amadAvAda Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha paricaya graMtha ane graMthakAranuM sAtamuM pustaka gujarAtI vAMcaka varga AgaLa rajI karavAmAM Ave che. A pustakanI upayeAgitA sarvatra svIkArAI che eTale e saMbaMdhI kAMI kahevAnuM rahetuM nathI. gujarAta varnAkayulara seAsAITInAM prakAzanA pratyeka varSe adhikattara prazaMsA pAmatAM jAya che e joI tenA saMcAlakAne svabhAvikarIte kRtakRtyatA thAya ja. vividha dRSTibinduethI A saMsthA prativaSa ATha dasa pustakA racAvI prasiddha kare che. cAlatA saikAmAM gujarAtI lekhana vAMcana tarapha prajAnA sadbhAva vadhavAthI khIjA paNa aneka pustako pragaTa thAya che. paraMtu je pustaka lakhanAra athavA prakAzaka tenuM kharca meLavI zake tevAM pustako svataMtrarIte prasiddha thAya eja ISTa che. je pustakAnA lakhanAra athavA pragaTa karanAra vepArI dRSTithI te prasiddha karI na zake ane tenI upayeAgitA haiAya tevAM pustako dhIre dhIre pragaTa karI gujarAtI sAhitya samRddha karavuM e seAsAITInA prakAzananuM eka lakSyabiMdu che. vivecaka varga taraphathI jANavAmAM Ave che ke A prakAzanAnuM AMtarika mUlya caDhatuM thatuM jAya che. graMtha ane graMthakAranA A pustakamAM lekhakeAne lagatI mAhitI hameza mujaba ApelI che paraMtu tenuM pramANa kAMIka evuM che. cha mahattvanA lekhA gujarAtI bhASAne lagatA je dede sthaLe pragaTa thayelA hAI ekatra prApta nahotA te AmAM ApelA che, je vaDe A pustakanI mahattA vadhI che. te temaja saMpAdaka rA. hIrAlAlanA purA lekha baMne amuka dizA sUcana kare che. amadAvAdamAM thADAja samayamAM bharAvAnA sAhitya saMmelananI chAyAmAM A pustaka prasiddha thAya che enA kAMika nirdeza ethI thAya che. varSa daramiyAna bahAra paDelAM pustakAnI vargIkRta yAdI temaja sAmayikamAM AvelA uMcIkeATinA lekhAnI sUcI dara vakhata peThe vAcakavargone mA dazyaka thai paDaze. A vastu Aja karatAM Adhaka kImatI bhaviSyamAM mAlama paDavAnI che e vAta nizcita che. A graMthamAM ApelA gujarAtI bhASAne lagatA lekhAnuM mahattva ApyuM AMkavAnI jarApaNa icchA nathI, chatAM prativaSa je navIna AkarSIka vastuo Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A vakhate na heAvAthI A pustaka sAmAnya vAMcanAra mATe kadAca echuM AkarSIka thAya e kadApi saMbhavita che. saMpAdakanI paNa muzkelIe ghaNI heAya che ane te temanA haMmezA paricayathI huM pUrepUrI jANuM chuM. gujarAtI vAMcanAra janatAnI jarUrIAta purI pADavA A graMthamALA yeAjAi che ane te peAtAnuM kArya dara varSe anukULatA mujaba kace jaze e AzA che. amadAvAda. tA. 14-10-3} vidyAbahena 2. nIlakaruM Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA eka mitre sUcanA karI ke "graMtha ane graMthakAra" nI viSaya maryAdA vistArI, marAThImAM prasiddha thatA "mahArASTra sAMvatsarika " jevuM tene eka sarvadezI repharansa pustaka karavAmAM Ave. te sUcanAmAM avyavahArU kazuM nathI. evA sarva dezI repharansa pustakanI gujarAtImAM jarUra che, e viSe bhAgyeja matabheda saMbhave; ane e uNapa ApaNe meDIvahelI pUrI pADavI paDaze; kadAca te kAma upADI letAM vilaMba thAya, paNa te pUrve "gujarAta sarva saMgraha" te avazya veLAsara ja joIe, jemAMthI gujarAta viSe sarva sAmAnya ane jarUrI mAhitI turata sulabha thAya. uparokta sarvadezI repharansa pustaka taiyAra karavAmAM keTalIka vyavahAra muzkelIo rahelI che, te ApaNe visaravI joIe nahi. prathama te kArya mahetuM khacaoNLa che, te sivAya te sArU kAyamI sTApha rokavo joIe. - bIjAM te pustakane sAro ane ekasarakhe upADa thaze ke kema e paNa eka vicAraNiya prazna che. mahArASTra sAMvatsarikane TiLaka TrasTa phaMDanI sahAyatA hatI, tema chatAM e pravRtti hAlamAM baMdha paDelI che; ane Athika dRSTie te phatehamaMda nivaDI nathI, evI mArI mAhitI che. vaLI aMgrejImAM repharansanAM sAdhane eTalAM vipula ane vividha prakAranAM maLI Ave che ke svabhASAmAM e jAtanAM prakAzanane puratuM uttejana maLe ke kema e paNa eka muMjhavato prazna che. te pustaka prati varSa bahAra paDe, temAM cAlu sudhArAvadhArA thatA rahI, te apaTuDeTa ane navInatAbharyuM rahe e visarAvuM joIe nahi. atyAranA saMjogomAM, bIjA koI kAraNasara nahi te, Arthika dRSTie te kAma kaThina che. graMtha ane graMthakAranuM prakAzana sAITIe gujarAtI bhASA sAhitya ane gujarAtI graMthakAra viSe mAhitI meLavavAmAM je muzkelIo paDatI, te dUra karavA ane bane teTalI hakIkata eka sthaLe saMgrahIta, sahelAIthI maLI zake, e eka AzayathI, AraMbhaLyuM hatuM. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra caritrAvaLInuM kArya hajI cAlu che. arvAcIna vidyamAna graMthakAromAMnA ghaNAkharA viSe bahAra paDelA graMtha ane graMthakAranA graMthamAMthI upayukta mAhitI maLI rahe che. arvAcIna videhI viSe jarUrI mAhitI ekaThI karavAmAM Ave che; ane have pachI prAcIna kavio viSe, upalabdha sAdhane uparathI, saMkSepamAM, temanuM caritra AlekhavA tema temanI kRtio sAlavAra noMdhavA tajavIja karavAmAM Avaze. gujarAtI bhASA sAhityanA viSayamAM hajI eTaluM badhuM karavAnuM bAkI rahe che, ke, tenA mULa dhyeyane vaLagI rahI, "graMtha ane graMthakAra" tenuM vyaktitva siddha kare, e ja hAlanA saMjogomAM, ISTa ane jarUranuM che. A varSe gujarAtI bhASA viSenA prakIrNa lekhe, je meLavavAmAM aDacaNa paDatI ane yunivarasiTI taraphathI je lekho abhyAsa sArU bhalAmaNa thatA te saMgrahIne chApyA che. graMtha ane graMthakAranI pravRttimAM zrIyuta bacubhAI rAvata prathamathI sahAyatA ApatA AvelA che; ane sana 1935 nI kavitAnI pasaMdagI A varSe emaNe ja karI ApelI che; e sevAkArya badala huM temane bahu AbhArI chuM. sosAITInA onararI sekreTarI tarIke leDI vidyAbahenane A prakAzana sAthe nikaTa saMbaMdha rahe che, paNa tenA saMpAdanamAM teo je ulaTa ane kALajI darzAve che, te, khare, saMpAdakane bahu protsAhaka thaI paDe che. amadAvAda, tA. 5-10-1936 I hIrAlAla tri. pArekha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA -- -- viSaya (1) gujarAtI sAhityanI abhivRddhi arthe mudatabaMdhI kAryakrama 1 thI 22 (2) sana 1935 nA pustakonI vargIkRta yAdI 1 thI 17 (8) sana 1935 mAM mAsikomAM prasiddha thayelA mahatvanA lekhonI sUcI 18 thI 36 gujarAtI bhASA viSayaka prakIrNa lekhasaMgraha (1) gujarAtI bhASA-kavi narmadAzaMkara (2) , , -reva. josapha vaina Telara (3) , , -Da. grI arasana (4) gujarAtI bhASAne AraMbha-sara ramaNabhAI nIlakaMTha (5) gujarAtI bhASAnuM baMdhAraNa - 9 ) 108 (6) pahelI gujarAtI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNa -govardhanarAma mA. tripAThI 125 (7) bIjI gujarAtI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNa -dI. bA. kezavalAla ha. dhruva 157 (5) graMthakAra caritrAvaLI (vidyamAna) (1) bhikSu akhaMDAnaMda 178 (2) IndulAla kanaiyAlAla yAjJika 185 (3) kRSNalAla surajarAma vakIla 187 (4) bhaTTazrI giridharazarmAjI (5) choTAlAla mAnasiMga kAmadAra 192 (6) dattAtrya bAlakRSNa Disakalakara 193 (7) nathusiMha hA. cAvaDA 194 (8) nAgaradAsa revAzaMkara paMDayA 15 (9) munizrI nyAyavijayajI 196 (10) maNilAla choTAlAla pArekha 200 (11) ratilAla viThThaladAsa dalAla 202 (12) raMganAtha zaMbhunAtha ghArekhAna 203 190 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) [arvAcIna videhI ] (1) kaMcanalAla vAsudeva mahetA (ra) jaTAzaMkara lIlAdhara trivedI (3) pallabhajI haridatta AcArya (4) harilAla harSoMdarAya dhruva (7) 1935 nI kaeNvitA 207 209 216 217 rarara Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhityanI abhivRddhi arthe niyojita mudatabaMdhI kAryakrama viseka varSa upara dekhIte nai paNa pariNAmamAM gaMbhIra ane kAMtivAdI evo eka banAva amadAvAdamAM banavA pAmyuM hatuM, tene A prasaMge ullekha kara ghaTe che. mahAtmA gAMdhIe, dakSiNa AphrikAthI hiMdamAM pAchA pharyA bAda, AkhA dezamAM pharI, Akhare amadAvAdamAM kAyama nivAsane nirdhAra karI, sAbaramatInA tIre satyAgraha AzramanI sthApanA karI hatI. ahiM dezaparadezanA aneka jANItA ane nAmAMkita strIpuruSo emanI mulAkAte padhAratAM, temanA darzana ane prasaMgopAta temane sAMbhaLavAno lAbha meLavatAM e amadAvAdanuM subhAgya hatuM. eka prasaMge hindanuM umadA nArIrana, kokIlakaMThI zrImatI sarojinI nAyaDu satyAgraha AzramamAM AvyAnI khabara paDatAM, amadAvAdanA zikSita samAje temane sAMbhaLavAno vega sAdhavA AnaMdabhavana thIeTaramAM temanuM jAhera vyAkhyAna gaThavyuM hatuM. eka kaviyatrI tarIke zrImatI sarojinI nAyaDunuM nAma aMgrejI vAcaka AlamamAM jANItuM hatuM ane eka tejasvI ane pratApI vaktA tarIke temanI kIrti bahoLI prasarelI hatI; AvAM sanmAnita sannArInuM darzana karavA, temanAM mAdhuryabharyA zabadonuM pAna karavA kayo hindI usuka na hoya ! AkhuM thIeTara vyAkhyAnano samaya thatA pahelAM cIkAra bharAI gayuM hatuM ane mahAtmAjI, zrImatI nAyaDu sAthe, vakhatasara AvI jatAM, sabhAnuM kAma zarU karavAmAM AvyuM hatuM. te samaye aMgrejI zikSaNanI peThe bhaNelAomAM aMgrejI vakatRtvane moha prabaLa ane vizeSa hata; vAtacItamAM tema bhASaNamAM, cAluM kAmakAjamAM tema khAnagI patravyavahAramAM aMgrejIno upayoga bahudhA thato ane sau koI te bhASAmAM praviNatA meLavavAno prayAsa karatuM hatuM. sabhAmAMnA hAjara ghaNAkharAnI evI mAnyatA hatI ke zrImatI sarojinI aMgrejImAM bhASaNa Apaze; paNa temaNe ubhA thatAM, mahAtmAjIne Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 saMbodhIne pUchayuM, kayI bhASAmAM boluM; ane tene gAMdhIjIe turata javAba Apyo, ke saghaLAM samajI zake evI hindI bolImAM. zrotAvargane e sAMbhaLIne AghAta pahoMo, kemake temanuM mAnasa judI rIte TevAyeluM hatuM; ane zrImatI nAyaDune hindImAM balavAne jhAjhe mahAvaro nahi tema temAM hindI-urdU zabda mizrita hovAnA kAraNe te vyAkhyAna rasaprada thaI paDaze nahi ema paNa keTalAkane lAgeluM; paNa eka murIdane zobhe evI adaba ane AmanyAthI temaNe eka kalAka sudhI vAjhavAha chaTApUrvaka cAlu rAkhI, gurunI AjJAne mAna ApyuM hatuM jeke tema karavAmAM temane thaDIka muzkelI zarUAtamAM jaNAI hatI. A navA prayoga sAme aMgrejI zekhInemAMthI be cAre sthAnika vartamAnapatromAM carcApatro lakhI mokalI pitAne virodha ane roSa vyakta karyo hato, paNa te divasathI e akhatarAe jaDa pakaDI, e prathA sarvamAnya thaI paDI che ema kahI zakAya. e prathAne puSTi ApanAro bIjo evo prasaMga TuMka mudatamAM banavA pAmyA hatA. sana 1917 mAM bIjI gujarAtI keLavaNI konpharansa bharUcamAM maLanArI hatI; tenA pramukhapade mahAbhAjInI varaNI thaI hatI. sadarahu konpharansa gujarAta puratI hovA chatAM, tenA pramukhanuM bhASaNa, zirastA mujaba, aMgrejImAM lakhAtuM; pahelI konapharansanA pramukha sara cImanalAle temanuM vyAkhyAna aMgrejImAM ja ApyuM hatuM. paNa mahAtmAjI pracaMDa krAMtikArI che. uparokta prathA temane pasaMda na paDI. teo mAtRbhASAnA pUjaka ane bhakta che ane emanI dRDha zraddhA che ke janatAnA uddhAra ane utkaSa sArU mAtRbhASAno upayoga ane pracAra ja eka rAmabANa IlAja che, eTale temaNe pariSadanA pramukha tarIkenuM vyAkhyAna gujarAtImAM lakhyuM eTaluM ja nahi paNa tenuM kAmakAja svabhASAmAM calAvyuM hatuM. koI sthaLe besavAnuM prApta thAya tyAM, khAsa kAraNa sivAya, gujarAtI ke samasta dezanI sarvasAmAnya bhASA hindIne ja upayoga teo karatA. cAlu vicAra pravAha sAme e prakAre kAma levAmAM temane ghaNo virodha veTha paDela eTaluM ja nahi paraMtu te kAryamAM temane pitAne paNa zeDa zrama paDela nahi; eka daDha saMkalpavALe puruSa nizcaya kare te keTale aMze siddhi meLavI zake che tenuM e prasaMga eka utkRSTa dRSTAMta pUruM pADe che. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhityanI abhivRddhi arthe mudatabaMdhI kAryakrama ApaNA mahAkavi premAnaMda, gujarAtI bhASA sAhitya-tenAM amuka aMge,-barobara samRddha thavA na pAme tyAMsudhI, evI lokavadaMti che ke, pote mAthe pAghaDI nahi paheravAnI pratijJA lIdhI hatI; te kALe uMmaralAyaka puruSa pAghaDI na pahere e eka dUSaNa lekhAtuM; evuM mahAna vrata mahAtmAjIe mAtRbhASAnA pracAra arthe grahaNa kareluM mAluma paDe che. emaNe mAtRbhASAnuM mahatva ane gaurava vadhAryuM che, eTaluM ja nahi paNa emanA prayAsathI gujarAtIe samAjajIvanamAM tenuM yathAyogya sthAna pAchuM meLavyuM che; ane teno bahoLo upayoga tema abhyAsa thavA pAmyo che. chellI yuropIya laDAI pahelAMnI ApaNA dezanI sthitithI jeo paricita che, temane A parivartana, kharekhara, vIsamI sadInI eka navAI ja lAgaze. e sAdhana vaDeja teo janasamudAyane pitAne saMdeza pahoMcADI zakyA che, eTaluM ja nahi paNa navIna vicAra pravAha gatimAna karI gujarAtI sAhityanI suMdara sevA karavAnI sAthe, tenI upara sajjaDa chApa pADelI che; paNa te Akhoya viSaya taddana svataMtra vicAraNA mAgI le che. - briTiza rAjaya amala ApaNA dezamAM sthApita thatAM aMgreja hAkemee yuropIya jJAnane prAdhAnya ApI, zikSaNa mATe aMgrejI bhASAne pasaMda karI hatI. paraMtu tene uddeza evo nahoto ke zikSaNanA vAhana tarIke svabhASAne tyAga karI, kevaLa aMgrejIne upayoga kare; paNa navA vicAra pravAhamAM sau koI kheMcAI aMjAI aMgrejI bhASA sAhityanA abhyAsa pAchaLa ghelA banyA hatA; ane rAjyakartAone te te anukULa ane rucatuM ja hatuM. paNa ApaNA keLavAyalA varga upara tenI khUba kharAba asara thavA pAmI hatI; videzI ane aparicita vAhana dvArA navuM zikSaNa meLavavA jatAM, temane ghaNuM sesavuM paDayuM hatuM, ane ghaNAno mAnasika vikAsa zramasAdhya ane kuMThita banyo hato; ane temAM vadhAre zekajanaka e hatuM ke e navazikSite e mAtRbhASAnuM vAcana ane abhyAsa karavAnuM choDayuM hatuM. A hAni thoDI nahatI. teo aMgrejI bhASA sAhityanA pUrI pUjArI banyA hatA; mAtRbhASA temane kaMgALa lAgatI, eTale te prati dhyAna ja ApatA nahi. e sthitimAM zALA pAThazALAnA abhyAsakramamAMthI te TaLe e spaSTa che. paNa e zaramajanaka paristhiti nivAravA svargastha rAnaDee vIsamI sadInA AraMbhanA varSamAM, bhagIratha prayatna karI, dezI bhASAonuM vAcana ane abhyAsa vadhe, Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAre pu. 7 e uddezathI yunivarasiTinI ema. e; nI parIkSAmAM dezI bhASAnA viSayane sthAna apAvavA teo zaktimAna thayA hatA; paNa te TharAva ekarIte prazaMsApAtra hatA, paNa te vastutaH drAviDI prANAyAma samAna hatA. mAtRbhASAne badale zikSaNanA vAhana tarIke aMgrejIne pasaMda karI jevI gaMbhIra bhUla karavAmAM AvI hatI tevI rIte hAIskulanA nIcalA dhAraNamAMthI mAtRbhASAne viSaya dAkhala karavAne badale, cheka chevaTanI ane ekaja parIkSA mATe tene sthAna apAyuM e nirNaya DAhyo tema vyAjabI nahato. vidyArthIomAM thoDAka ja evI moTI ane uMcI phalaMga mArI zake; kAraNake prAthamika zALAmAM abhyAsa karyA pachI te umedavArane vacalA varSomAM e viSaya zikhavAne bhAgyeja taka sAMpaDatI hatI. A kaDhaMgI ane ayukta vyavasthA hatI e sau samajatA; paNa sarakArI sthApita dhoraNe sAme kAMI thaI zakatuM nahi. paNa laDAI daramiyAna kalakattA yunivarasiTi kamizana uMcI keLavaNIne prathama samagrarIte avalokavA nimAyuM hatuM, tene rIpeTa bahAra paDyA pachI mAtRbhASAnuM mahatva pichAnavAmAM AvI, agAunI tenI sthitimAM sudhAro karavAmAM Avyo hate. muMbaI yunivarasiTie te pachI mAtRbhASAnA viSayane bI. e; nA pAsa vargamAM ane pAchaLathI bI. e; enarsa korsamAM dAkhala karyo ane hAIskulonA cAra dheramAM tene sthAna ApI, meTrIkyulezananI parIkSAmAM te viSaya levA paravAnagI apAI hatI, paNa kamanasIbInI vAta e hatI ke tene kolejanA pahelA ane bIjA varSamAM sthAna na hovAthI, vacce tuTa paDatI te AvatA varSathI sudhAravAmAM AvanArI che; eTale havethI hAiskulanA cothA dharaNathI zarU karIne te ema. e; nI parIkSA sudhI eka vidyArthI bhAtabhASAne salaMga abhyAsa karavA ane tenI parIkSA ApavA zaktimAna thaze. A badhI hakIkata uparathI eTaluM spaSTa thaze ke jemanA hastaka keLavaNInuM taMtra hatuM, temane mAtRbhASA mATe kAMI paDeluM nahotuM ane sAvakAM apatya sarakhuM temanuM te viSaya pratyenuM vartana hatuM. mahAtmAjIe A viSayane hAtha dharyA pachI, temanI hilacAlanA pariNAme, dezI-mAtRbhASAnuM sAhitya baheLuM vaMcAtuM thaI tene vizeSa vega maLelo che; ane AkhuMya vAtAvaraNa badalAyuM che. e pravRttine laIne mAtRbhASAno abhyAsa vadhe, dezI bhASAnuM sAhitya Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhityanI abhivRddhi arthe mudatabaMdhI kAya krama khIle ane samRddha thavA pAme ane e sAhitya jagatabharanA sAhityamAM mAnabharyuM sthAna meLavavA zaktimAna thAya ema ApaNe jarUra IcchIzuM. ane ApaNI e IcchA asthAne nathI. Avate varSe hindI prajAne prAMtika svarAjya bakSavAmAM AvanArUM che; sthAnika svarAjyanI bakSisa pachI pacAse ke vadhu varSe e hakanI prApti thAya che. tAjetaramAM siMdhane muMbaI IlAkAmAMthI juduM pADavAmAM AvyuM che; ane evI rIte, vyavasthA khAtara ilAkAnA bhASAvAra vibhAgo pADavAmAM Ave, jemake gujarAta, mahArASTra ane karnATaka ane e vibhAga mujaba judI judI bhASAvAra yunivarasiTi, je sAruM mAgaNI che, te sthApavAmAM Ave to ApaNe ajAyaba thaIzuM nahi. ane evI vibhAgavAra yunivarasiTio astimAM Ave to keTalIka muzkelIo yunivarasiTi abhyAsakramamAM naDe che te ApoApa dUra thavA pAmaze. paraMtu e sthiti prApta karavA sAruM ApaNe keTalIka pUrvataiyArI karavI paDaze tema te mAgaNIne saMtoSI zakAya evI rIte sarvasAdhana sAmagrIthI ApaNe sajaja ane taiyAra hovuM joIze. vAste atyAranI sthiti ane saMjogo pUrA lakSamAM laI, ane vicArI, ApaNuM bhASA sAhityamAM je uNapa ane khAmI mAluma paDe che te dUra karavA ane pUrI pADavA ApaNe kaTibaddha thaI, te sArU eka nijita ane mudatabaMdhI kAryakrama yojavo e Avazyaka lAge che. tene pahoMcI vaLavA ApaNe prAMtamAM sArA nasIbe, sAhityane ja pradhAna sthAna ApatI keTalIka sArvajanika saMsthAo pravRtta che, temAM gujarAta varnAkyulara sosAITI, zrI. phArbasa gujarAtI sabhA, gujarAta sAhitya pariSada ane sAhitya saMsada agrasthAna le che; temaja navajIvana kAryAlaya, gujarAtI presa, vaDodarA rAjya bhASAMtara khAtuM, pustakAlaya sahAyaka sahakArI maMDaLa, prasthAna kAryAlaya, dakSiNAmUrti vidyArthI bhavana, kumAra kAryAlaya, gAMDiva maMdira vagerenI pravRtti ApaNuM sAhitya ane saMskRtine paSanArI che, ane te darekanAM kAryanI kAMI ne kAMI khUbI ke viziSTatA hoya che. hamaNuMja zrIyuta kanaiyAlAla munazInI preraNA ane protsAhanathI senTa jheviyarsa koleja gujarAtI insTITayuTa nikaLyuM che, tene udeza gujarAtI bhASA ane sAhityane paddhatisara ane aitihAsika rIte abhyAsa ane saMzodhana karavAno che. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 A sava sAhitya saMsthAe ekatrita thaI, sahakAra sAthe ane ceAjanApUrvaka ekAda kAryakrama, muddatabaMdhI, upADI le teA gujarAtI sAhityanI abhivRddhi thavA pAme, temAM baLa ane vega Ave, sAthe sAthe nivanatA ane vividhatA Ave; temaja gujarAta yunivarisipTa najadikamAM sthapAyalI jovAne ApaNe utsuka chIe, tenI siddhimAM e saMgaThThana jarUra sahAyaka thaI paDaze. prastuta viSaya dhyAnamAM rAkhIne ApaNe have ApaNI je jarUriyAto che te vicArIzuM; ane te jarUriyAtA veLAsara pUrI paDe te sArUM cokkasa kAryakrama, mukarara mudatanA yeAjIe to te kAmAM gati Ave, keTalIka savaDa maLe ane kyAM muzkelI naDe che te samajavAmAM Avaze. ApaNI bhASAmAM eka sArA ane pramANabhUta kAzanI uNapa adyApi che, e pahelI najare ApaNane mAluma paDaze; tenA vinA ApaNuM bhASAsAhitya apUrNa ane pAMgaLuMja rahevA pAme; ane bhASAsAhityanA abhyAsa karavAmAM tenI agatya haMmezAM rahevAnI ja. khristi mizanarIe ApaNA dezamAM bAIbalaneA upadeza karavA AvI vasyA temane te kA` sArUM ApaNI dezI bhASAe zikhavAnI jarUra mAluma paDI; ane temAM madadagAra thaI paDe e hetuthI je te prAMtanI bhASAnA keza ane vyAkaraNa pahelaprathama e mizanarIe taiyAra karelAM maLI Avaze. kahevAnuM tAtparya ke ApaNI bhASAnA kAza ane vyAkaraNanA pAyA caNavAne yaza e dharmopadezaka baMdhuone prApta thAya che. sana 1848mAM gujarAtI bhASA sAhityanI abhivRddhi ane khilavaNI sArUM phaeNAsa sAhelme amadAvAdamAM gujarAta varnAkayulara seAsAiTInI sthApanA karI, tenA prathama kA` tarIke e duraMdezIvALA puruSe gujarAtI jInA graMthenI hAthapratA prApta karI, tenI nakala karAvavAnuM AraMbhyuM hatuM; e kAraNe ke te graMthamAMnA zabdabhaDALa gujarAtI koza saMpAdana karavAmAM upayeAgI thaI paDaze.+ ane e viSaya paratve nAMdha karatAM kavi dalapatarAme sana 1851 nA vArSika rIporTa mAM, vadhumAM, jaNuAvyuM hatuM, ke-- " hAthanAM lakhelAM pustako zAmaLabhaTanAM ATha, narasiMha mahetAnAM ATha, eka lajjArAma bhaTanAM gItAnuM tathA khIjAM cha te racanAra kavionAM nAma vagaranAM e rIte 23 pustakA e varasamAM lakhAyAM. te nAma vagaranAM + gu. va. sAsAITInA itihAsa bhA. 1 le, pR3. 129, t Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhityanI abhivRddhi arthe mudatabaMdhI kAryakrama pustakamAM rAmAyaNa tathA bhAratanI sArI gujarAtI bhASAmAM sthAo che. vArSika rIporTamAM sekreTarI vaLI lakhe che ke evAM pustakono saMgraha karavo ghaNe jarUra che, kemake eka te te pustako lokone vAMcavA maLe ane temAMnA zabdo ekaThA karIne gujarAtI koza thaI zake. kozane mATe 6000 zabdone to saMgraha karelo che; ane kezanuM saMpUrNa pustaka karavAne to keTalAMka varasa joIe. evuM pustaka banAvavAnAM sAdhanone saMgraha karavo e sesaTInI ochI pharaja nathI."x uparokta zabda saMgraha karavAnuM kArya sosAITI taraphathI lAMbA samaya sudhI cAlyuM hatuM ane sarakArI keLavaNI khAtAnI te kAryamAM madada ane sahakAra suddhAM hatAM. pachIthI e zabdone joDaNIne prazna upasthita thatAM tene nirNaya karavA, sarakArI khAtA taraphathI be ane sosAiTI taraphathI be ema maLIne cAra sabhyonI eka samiti nimavAmAM AvI hatI; ane teNe chevaTe navI vAcanamALA sArU je joDaNI niyamo taiyAra thayA te mAnya rAkhyA hatA. gujarAtI dezanuM kAma dhIme dhIme gati karatuM hatuM, paNa tenA saMpAdana kArya mATe barAbara goThavaNa thaI nahotI. evAmAM sosAITIne hIraka mahotsava ujavavAno prasaMga AvI maLatAM, te nimitta eka zALopayogI koza turata bahAra pADavAno TharAva thaye; tadanusAra e koza ATha bhAgamAM prasiddha karavAmAM Avelo che. gujarAtI kozanA viSayamAM AjasudhImAM, jude jude hAthe ane bhinnabhinna sthaLethI je prayatno thayelA che, tenI savistara mAhitI jANItA aMgrejI gujarAtI kozanA saMpAdaka zrIyuta gavardhanaprasAda vyAse graMtha ane graMthakAra pustaka 5 mAM saMgrahelI che. paraMtu e viSayamAM tema sAhitya lakhANamAM zabdonI joDaNInI * The person employed in taking charge of the library is also at work in copying the old manuscripts which contain the only real Guzarattee in existance and which must eventually prove of the highest value, when as I hope we shall be able to cause the compilation of a Dictionary- juo gu. va. sosAITIne pahelA varSane rIporTa Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 bAbatamAM tIvra matabheda prarvatato hata; ane tenuM pariNAma e AvatuM ke je kaI manaH svapaNe, azuddha, bebhaththu ane khoTI joDaNI lakhatA, te ApaNA sAhityane eka mahaTe deSa hate. hepavAcanamALA taiyAra karatI vakhate e prazna naDelo; te sArU vidvAnonI eka joDaNI kamiTI paNa nimavAmAM AvI hatI ane sara.TI.ha5-kamiTInA adhyakSa, pite eka joDaNIkeza-likhita- hatA. sAhitya pariSadanI beThaka maLavA lAgI tyArathI e prazna saune muMjhavI rahyo hate; pariSade tenA siddhAMte vicArI, keTalAka nirNaya karyA hatA. paNa lakhanArAone je muzkelI paDatI, tene ukela gujarAta vidyApIThe, mahAtmAjInA AdezathI, joDaNuM koza, pAchaLathI sArtha joDaNI keza racIne A che ane te keza bahu vyavahArU ane upayogI thavA pAme che. najadikamAM gujarAtI lakhANa zAstrazuddha, ekadhAruM ane cokkasa thavA pAme te ApaNe tenuM mAna e joDaNIkezanA prayojakoneja ApIe. A te gujarAtI lakhANamAM je azuddhi ane aniyamitatA joDaNI saMbaMdhI jovAmAM AvatI tenI sudhAraNAne eka mArga thayo. paraMtu eka sArA, samRdhdha, AdhArabhUta ane zuddha vyutpativALA kozanI khAmI ubhI ja rahe che. sana 1922mAM "gujarAtI sAhityanI khAmIo" e viSaya upara gujarAta varnAkyulara sosAiTI taraphathI vyAkhyAna ApatAM dI. bA. kRSNalAla mohanalAla jhaverIe gujarAtI koza viSe nirAzAjanaka ugAra kADhatAM, jaNAvyuM hatuM, ke " e mULa (narma) kezane vadhAre kimatI, vadhAre saMpattivALo banAvavA vividha hAthe ane vividha sthaLethI pagalAM levAyAM che. te pagalAnuM pariNAma nahi jevuM AvyuM che ane levAya che tenuM pariNAma tethI bahetara Avaze ke kema tenI zaMkA che." paNa chevaTe tenAM kAraNo vicArI tapAsI teo evA nirNaya upara Ave che, ke "e kozanA aMge eka svataMtra saMsthAja ubhI thavI joIe; ane TeLe karelI rakamanA TrasTIo nImI temanI mAraphate saMsthAne nibhAvavI joIe. e saMsthAnA sabhyomAMthI eka yA bene uparI eTale eDITara tarIke goThavavA joie, ke jemanA hAtha taLe saghaLuM kAma pAkI rIte thatuM Ave. TuMkAmAM mAruM kahevuM e che ke gujarAta varnAkayulara sesAiTI ke zrI pherbasa gujarAtI sabhA ke evI koI maryAdita bhaMDoLavALI saMsthA pAsethI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhityanI abhivRddhi arthe mudatabaMdhI kAryakrama kezanI AzA rAkhavI nakAmI che. "kAraNa e vAta temanA gajA uparAntanI che. ene mATe te eka svataMtra saMsthA, paisAnI pUra madadavALI, e kAryane lAyaka evA yogyatAvALA vidvAnonA udara piSaNArthanA sAdhanavALI, cheka yuvAna nahiM paNa saheja ummare pahoMcelA, ghaDAelA ane anubhavI sAkSara jemAM utsAhapUrvaka bhAga letA hoya ane jemanuM lakSya mAtra A ekaja viSaya hoya tevA lakSyabiMduvALI joIe ane jyAre tevI saMsthA astitvamAM Avaze tyAre ja gujarAtI bhASA sarvAga saMpUrNa keza jevA bhAgyazALI thaze evuM huM dhAruM chuM." gujarAtI koza, upara jaNAvyuM tema, sesAITI taraphathI hIrakamahotsava nimitta, mAtra vidyArthIonI jarUriyAto lakSamAM laIne, zALApagI racAvavAmAM AvyA hatA, temAM punaruktio che; apUrNatA che; de che; paNa navo koza saMpAdana karavAmAM eka kharaDArUpe te jarUra upayogI thaI paDe; vaLI koza jevA hoTA kAryamAM vidvAnono purate sahakAra ane sAthe Avazyaka che, e visaravuM joIe nahi. sosAITIne uparokata koza ajamAyazI hoI tenI prata sAITInA AjIvana sabhya ane rajIsTara lAIbrerIone ApavA puratI kaDhAvI hatI; ane bIjA evA sArA kezanA abhAve, te kezanI prata khadIdavA cAlu mAgaNI thatAM, dI. bA. kezavalAlabhAI sosAITInA pramukha tarIke niyata thatA, te kozanuM navuM saMskaraNa emanA taMtrIpaNA heThaLa kADhavA nirNaya karavAmAM Avyo; ane te keza bane teTale zuddha, cokkasa, pramANabhUta ane saMpUrNa thAya evI vyavasthA yojavAmAM AvI hatI, ane te kArya sukara thaI paDe e sArU eka hAnuM salAhakAra maMDaLa paNa kArobArI kamiTInI saMmatithI nimyuM hatuM. paNa chevaTe te kAmane saghaLA bhAra dI. bA kezavalAla ekalA upara AvI paDayo hato. svabhAve jhINavaTathI kAma karanArA, jAte ja badhuM vicArI tapAsI, vyavasthita rIte saMkaLanArA, zuddhatA ane cakkasAI sArU pUre Agraha rAkhanArA ane maryAdita samaya te kArya pAchaLa ApI zake evI sthitimAM, tema chatAM kezanA namunA rUpe traNa akSare, , mA ane 5 temaNe agavaDa juo buddhiprakAza sana 1922; julAI pR. 198 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 veThIne paNa paddhatisara saMpAdana karI ApyA hatA, ane temAMne pa akSara chapAyalo che. te kAryAM emaNe ekale hAthe, bahAranA kAInI madada vinA kareluM che. daramiyAna emanI AMkhe meAtIo utaratAM te kAya baMdha karavuM paDayuM hatuM. sadarahu kezanA saMpAdana kAryamAM temaNe keTalAka niyeA karyAM hatA te jANavAjevA che. (1) bhASAmAM pracalita sa zabdone samAveza thavA pAme te sArUM prAcIna kavie jemanI kRtiomAMnA zabdo agAu levAyalA jaNAtA nathI te, te kAvyA pharI vAMcIvaMcAvI, udAharaNa sahita nAMdhavA. (2) prAcIna kavienAM prasiddha ane mahatvanAM kAvyAnuM navesara saMzAdhana ane saMpAdanakArya hAtha dharavuM; e AzayathI ke te kAvyAnI zud TekSTa, navI ane jInI upalabdha hAthapratAnA AdhAre, taiyAra thAya; tenI sAthe ja temAMnA zabda bhaMDALa jUdA tAravavAmAM Ave ane te kAvyomAM junI gujarAtInAM je rUpA sacavAI rahyAM hoya te noMdhI levAya, je gujarAtI vyAkaraNa racavAmAM upayeAgI thaI paDe. (3) zabdonA artha kramAnusAra, vyAkhyA bAMdhI, udAharaNa sahita ApavA. (4) dareka zabdanI, banatAM sudhI, vyutpatti ApavI; te sArUM apabhraMsa sAhityanuM jJAna Avazyaka mAnyuM hatuM. (5) je vyAkhyA ane atha ApavAmAM Ave te zuddha ane cAkkasa hAya. emanI AMkhe aDacaNa AvI na heAta ane bahAranA vidvAnane pUrA sahakAra maLyA hota teA emanA haste ja upareAkata kAza Aja sudhImAM aDadhA uparAMta taiyAra thavA pAmyA hota; ApaNA bhASA sAhityanA emanA jevA prakhara ane talasparzI vidvAna ane abhyAsI bahu gheADAka ja maLI Avaze. kavi premAnaMdanI peThe e paNa gujarAtImAM ja lakhavAnA Agraha dharAve che, ane gujarAtI bhASA sAhitya samRddha ane gAravavaMtu thAya te sArU anekavidha prayatne hameza karatA rahelA che. e bhASA premathI prerAine uttarAvasthAmAM A bhagIratha kArya emaNe 10 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhityanI abhivRddhi arthe muddatabadhI kAryakrama AraMbhyuM hatuM; ane Aje eMsI varSanI vaye, te kezanuM kArya pharI upADI levAmAM Ave te, tenA taMtrImaMDaLamAM joDAI, yathAzakti sahAyatA ApavAne teo khuzI che. ekSaksDa nyu iMgliza DikSanerI traNa jamAnAnA satata parizrama pachI sana 1928mAM, dezadezAMtarAnA hArA vidvAna ane abhyAsIenA sahakAra ane sahAyatA vaDe, lAkhA rUpiyAnA kharco thaI, mhoTA daza vAlyumamAM prasiddha thaI hatI. aMgrejI skolarazIpanA te utkRSTa namunA che; tene tihAsa paNa eTalA ja rezamAMcaka che. bhASA jIvaMta hAI, dararoja temAM navAnavA rahevAnI, te kAraNe kAzamAM vakhatevakhata sudhArA ne ekSapharDa DikSanerI saMbaMdhamAM paNa thavA pAmyuM che; satata cAlu rahe ane tenAM navIna saMkaraNa thatAM rahe e jarUranuM che. zabdonI bharatI thatI umerA thavAnA ane te eTale kAzanI pravRtti upara jaNAvyu che ke ApaNI gujarAtI bhASAnA sAre| ane vizvasanIya kAza nathI, ane te khAmI have nabhAvI levAya evI nathI. te vAste pahelI take vyavasthA karavI dhaTe che, ane te kA` gujarAtI sAhitya pariSada, je prAMtanI mhoTI ane sadezI saMsthA che, teNe anya sAhitya saMsthAonI sahAnubhUti ane sahakAra meLavI upADI levuM joie. agAu batAvyuM che tema mahAtmAjIe gujarAtI bhASAnA abhyAsane puSkaLa vega ApelA che ane joDaNI kAza racAvIne e kArya saraLa karI mUkyuM che; emanA pramukhapade maLatuM sAhitya pariSadanuM bAramuM saMmelana te kAnI siddhi sArUM, yogya darAva karI ghaTatI tajavIja kare, teA te sevA ApaNA sAhityanI mhATI khAmI dUra karI, te tenuM jIvaMta smAraka thai raheze. tAmila bhASAne kAza madrAsa yunivasiTi chapAvI rahI che; nAgarI pracAriNI sabhAe 'hindI zabdasAgara' bahAra pADI hindI janatAnI uttama sevA karelI che; ane mahArASTramAM eka maryAdita bhaDALanI javAbadArI vALI eka maMDaLI thayelI che, tenA taraphathI marAThI kAzanA traNa vAlyume prasiddha thai cUkyAM che. mAtra gujarAta pramAda seve che; tenI pAse yeAgya lAyakAtavALA vidvAnA nathI, ema nathI; kAzanI sAdhanasAmagrI nathI, ema paNa nathI; paisAnI achata che evuM kAraNa AgaLa dharI zakAya ema 11 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - graMtha ane graMthakAra 5. 7 nathI. je kAMI muzkelI agara jarUranuM che te saMgaThThana che; vidvAno ane sAhitya saMsthAone sahakAra ane sAthanuM; tenA abhAve e kArya beraMbhe paDeluM che. dI. bA. kRSNalAlabhAI te sAruM eka svataMtra koza maMDaLanI sUcanA kare che te vyavahArU ane vAjabI che. muMbaI yunivarasiTie e viSayane abhyAsakramamAM sthAna ApeluM che ane te kAryamAM ApaNe tene sahakAra jarUra meLavI zakIe; e kozanA salAhakAra maMDaLamAM yunivarasiTine eka pratinidhi nimAya te icchavAyogya che. e kArya sAhitya pariSadanuM eka dhyeya hevuM joIe, ane sAhitya saMsadu, zrI phorbasa sabhA ane gujarAta varnAkyulara sosAITI te kAryamAM joDAvAnI nA pADI zakaze nahi. gujarAta vidyApIThe sArtha joDaNIkoza mejIne na cIle pADelo che ane navuM sthapAyeluM gujarAtI insTITayuTa e kAryamAM sakriya phALo Apaze ema ApaNe mAnI laIzuM. te sivAya dezI rAjyomAM vaDodarA rAjyanI sAhitya sevA jANatI ane uMcI koTinI che; zrI gaMDaLanareza bhagavatasiMhajI eka sAro ane saMpUrNa gujarAtI keza javAne abhilASa dharAve che ane bhAvanagara rAya, je sAhityakAronI kadara karatuM AveluM che te sara prabhAzaMkara paTTaNanI doravaNIthI yogya phALe jarUra Ape. gujarAtI dezanI pravRtti heTA pAyA upara upADavAne, A pramANe bhUmikA, taiyAra mAluma paDaze; phakta te mATe keie AgevAnI levI joIe; ane te sAruM sAhitya pariSada sarva rIte yogya saMsthA che. te e kArya zarU kare to tene prAMtanI jUdI jUdI sAhitya ane keLavaNI viSayaka saMsthAonI madada jarUra maLe, e viSe zaMkA rAkhavAnuM koI kAraNa nathI. te sAruM phaMDa ekaThuM karavA sAhitya pariSada yogya lAge te jAhera apIla kare athavA te eka lAkha rUpiyAnI mUDIvALI, maryAdita javAbadArInI eka maMDaLI kADhe, jene zera rU. dazane hoya, te zeraholDarane dezanI nakala te rakama pUratI vinA mUlya maLe. anya prAMtamAM e pramANe vyavasthA thayelI che, ane te yojanA phatehamaMda nivaDelI che; ApaNe ahiM te pejanA amalamAM mUkavA mUzkelI nahi naDe evuM mAnavuM che. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhityanI abhivRddhi arthe mudatabaMdhI kAryakrama te kozanA saMpAdana kAryamAM niSNAtane rokavAmAM Avaze, paNa tenI sAthe eka salAhakAra samiti nijavAmAM Ave, temAM judI judI sAhitya ane keLavaNI viSayaka saMsthAonA pratinidhio nimavAmAM Ave; te e kAryamAM ghaNuM rIte madadagAra thaI paDaze. vadhumAM je yojanA ghaDavAmAM Ave temAM eka kalama evI umeravAmAM Ave ke te kozanuM kAma, mukarara samayamAM, pUruM karavA tajavIja thAya. gujarAtI koza sAruM AvI ekAda yojanA hAtha dharavAmAM Ave, je ApaNA bhASA sAhityanI eka khoTa pUrI pADaze ane te viSayanA niSNatonA haste, e viSayamAM hita dharAvatA, jUdA jUdA pratinidhionA banelA salAhakAra maMDaLanI dekharekha nIce, saMpAdita thaI te keza pramANabhUta ane sarvamAnya nivaDaze evI AzA paDe che. * kezanI peThe bhASAnuM jJAna meLavavA ane tene abhyAsa karavA vyAkaraNa graMtha paNa eTalA ja mahatvanuM che. tenA niyama ane siddhAMta jANethI, bhASA para sAro kAbu Ave che, ane te vaDe lekhana zuddha thavA pAme che ane temAMnA doSa pArakhI zakAya che. vaLI bhASAno vikAsa samajavA te jJAna bahu madadagAra thaI paDe che. sane 1867 mAM sAITInI sUcanAthI revaraMDa josapha oNna Telare eka hoTuM, gujarAtI vyAkaraNa, vRjalAla zAstrInI madada laIne, racyuM hatuM; ane lAMbA samaya sudhI eja pAThya pustaka tarIke vaMcAtuM. paNa pachIthI gujarAtIne abhyAsa vadhatAM ane zALA pAThazALAmAM e viSayane sthAna apAtAM eka zAstrazuddha ane saMpUrNa vyAkaraNanI khoTa naDavA lAgI ane te muzkelI dUra karavA e viSayanA niSNAta, eka samartha vaiyAkaraNa rA. bA. kamaLAzaMkara trivedIe bahada vyAkaraNa lakhyuM, te hAlamAM yunivarasiTinA abhyAsakramamAM niyata thAya che. paraMtu e baMne-Telara ane kamaLAzaMkaranAM-vyAkaraNane sAmAnya doSa e mAluma paDe che ke tenI racanA ane vyavasthA, jANe ke gujarAtI saMskRta * bIjA kezo, jevA ke pAribhASika koza, paurANika kathA koza, paryAya zabda keza, rUDhiprayoga koza, bhaulika koza vagerenI mAgaNe che ja; paNa e prazna anya koI prasaMge carcIzuM. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 mAMthI sIdhI ja utarI AvI hAya e pramANe karelI che, paNa te vAstavika nathI. prAkRta saMskRtamAMthI AvyuM athavA teA saMskRtanI sAthe sAthe leAkabhASA tarIke tene upayega thato e vivAdaspada praznamAM ApaNe hi utarIe; paNa prAkRtamAMthI apabhraMza udbhavyuM ane e apabhraMzamAMthI ApaNI dezI bhASAo, hindI, gujarAtInA udbhava thayA; tethI prAkRtanuM ane apabhraMzanuM jJAna tenI racanA ane baMdhAraNa samajavAmAM vizeSa madadagAra thaI paDaze; gujarAtImAM je pratyayeA utarI AvyA che, tenA rUpAnA pheraphAra thayA che, ane zabdomAM vikAra ane utkrAMti thavA pAmI che, e saghaLuM jANavA samajavAne apabhraMzanuM jJAna eka mAtra kuMcI che. ekalA saMskRtanA jJAna vaDe te keyaDe nahi ukalaze. te vyAkaraNe| racAye ghaNA samaya thayalA che ane te pachI gujarAtI bhASA sAhitya . sArIrIte khIlyuM che; ane khIjI prAMtIya bhASA sAthene paricaya vadhatAM gujarAtI lakhANamAM tenI asara suddhAM thavA pAmI che. eka sama lekhaka, kadAca vyAkaraNa doSa kare, paNa te eka rUDha zabda prayAga tarIke, mAnya thaze ane pracAramAM Avaze. ,, navajIvana sAptAhikanI zarUAta karI te samaye mahAtmAjInA lakhANamAM vyAkaraNa doSo AvatA te sAme keTaleka sthaLethI TIkA thayalI, paNa ApaNe kavi dayArAmanA zabdomAM kahIzuM ke, "zuM jANe vaiyAkaraNI, vastunA rasane zuM jANe vaiyAkaraNI, " tema mahAtmAjInA saMdezAe janatA para je prabaLa chApa pADelI che ane tenI asarathI temanAM jIvana prANavaMta ane pragatimAna thavA pAmyA che, tene emane (vaiyAkaraNI) kayAMthI khyAla Ave ? je sa lakhANanuM lakSyabiMdu hAya athavA hAvuM joie. bhASA sAhityanA vikAsa ane abhivRddhi sAthe tenA vyAkaraNamAM navA navA prayAga thavAnA ane pheraphAra uddabhavavAnA ane jIvaMta sAhityanuM e tAcihna che; ane te iSTa che; vAste vyAkaraNa graMthAnI vakhatAvakhata tapAsa thaI temAM yeAgya sudhArAvadhArA karavAmAM Ave te thADuM agatyanuM nathI. sana 1876 mAM dAdAkhA pAMDura Mge, suratanA pAMca dAmAMnA eka, marAThImAM pahela vaheluM vyAkaraNa racyuM hatuM ane cAlu varSamAM tenI zatAbdI UjavavAnI gANu paNa thayelI che. te utsava ujavanAra maMDaLanA 14 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhityanI abhivRddhi arthe mudatabaMdhI kAryakrama Azaya paNa marAThI vyAkaraNane aitihAsika ane zAstrIya paddhatie vicAra karI, tene zuddha karavAne che ane te kArya jarUranuM mAlama paDaze. A badhI hakIkata lakSamAM letAM, sau koI e viSe saMmata thaze ke gujarAtI bhASAnuM vyAkaraNa, navesara, gujarAtI bhASAne uddabhava ane tenAM kAraNe vicArI tapAsI, lakhAvavA veLAsara vyavasthA thavI ghaTe che, ane uparokta gujarAtI kozanuM saMpAdaka maMDaLa astimAM Ave, e kArya hAtha dhare, te temAM ghaNI sugamatA thavA pAme; eTaluM ja nahi paNa te zAstrIya ane aitihAsika dharaNasara racavAmAM jhAjhI muzkelI paDaze nahi. dI. bA. kRSNalAlabhAIe "gujarAtI sAhityanI khAmIo"mAM gujarAtI sAhityanI khAmIomAM gujarAtI kozanI peThe gujarAtanA itihAsane paNa nirdeza karyo hate. chellAM trIsa pAMtrIsa varSomAM ApaNuM prAMtanA tema hindanA itihAsa upara sAre prakAza paDelo che; ane te viSe upayukta mAhitI ApatAM keTalAka pustako racAyelAM che; e kSetramAM sosAITIno phALo mATe ane mahatvano che; sAmAnya vAcakane ApaNA dezane ItihAsa jANavAne sosAITIe bane teTalI mAhitI pUrI pADavAno prayatna karelo che; te ItihAsa , gujarAtI prajAjIvananI dRSTie, lakhAvavA hajI vAra che; te sArU prathama sAdhana sAmagrI ekaThI karavAnI jarUra che. tenuM barobara saMzodhana ane abhyAsa thayA pachI, te uparathI eka navIna ane svataMtra ItihAsa racAvavAnuM banI zakaze. gujarAtano prAcIna itihAsa tuTaka ane asaMbaddha maLe che. te prazna kAMIka gucavaNabharyo ane kaThina hato, temAM siMdhamAM hejeDero ane paMjAbamAM harappAmAM thayelAM khodakAma ane zodhakhoLanAM pariNAme hindanA itihAsano Akheya dRSTikoNa pheravAI gayo che ane navA navA muddAo upasthita thayA che; kemake te saMskRtinAM cihno-avazeSo, liMbaDI, amarelI vagere jude jude sthaLethI maLyAnA samAcAra vartamAnapatradvArA jANavAmAM AvyA che te tene vistAra batAve che, paNa tenI sImAM kyAM sudhI pahoMcI hatI te viSe ApaNe hajI ajJAta chIe. vaLI narmadAkhINa zodhakhoLa maMDaLa je pravRtti karI rahyuM che te paNa e viSaya upara navIna prakAza pADe ema saMbhave che. 15. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 gujarAtI prajA paMcaraMgI jAtionI banelI che, temAM bhATIA, luhANa, khojA, memaNa, pArasI, muslima, jaina, brAhmaNa, nAgara vagerene samAveza thAya che. e jAtiono itihAsa jANyAthI tene vRttAMta eka addabhuta romAMcaka kathA je mAluma paDaze. e jAtio kayAMthI AvI, zA kAraNe deza che, gujarAtamAM kevI rIte daDha thaI, prAMtanA vikAsa ane vistAramAM temaNe zI sahAyatA ApelI che, dezanI AbAdI ane samRddhi meLavavAmAM dareke kevo ane keTalo hisso Apelo che ane eka bIjI jAtio mAMhomAMhe bhaLI jaI ne gujarAtI prajA tarIke eka thavA pAmI ane tenI paraspara zI asara thaI, e Akho prazna samagrapaNe vicAravA jevo che. | gujarAtanA itihAsanI khAtrI lAyaka aitihAsika hakIkata sAMpaDe che te samayathI, bahAranI videzI jAtioe, gujarAta upara, eka pachI eka AkramaNa karI pitAnI sattA sthApI hatI. zaka, hUNa ane gurjarone vRttAMta tenI sAbitIrUpa che. pachIthI e jAtio hindudharmamAM bhaLI gaI hatI e ochuM Azcaryajanaka nathI. jainenAM Agama graMthe vallabhIpuramAM lipi baddha thayA hatA; ane jainadharma ane saMskRtie gujarAtanA ghaDataramAM moTo phALo Ape che, e visaravuM joIe nahi. muslima ane megala sattA lAMbA samaya sudhI gujarAtamAM TakI hatI ane prajA jIvanapara, rAjakartA tarIke temaNe temaja IslAma dharmo prabaLa asara karelI che, temAM aneka cihe maLI Avaze. marAThAone amala jhAjho vakhata rahyuM na hatuM; te paNa tenI chApa gujarAtI jIvanamAM jovAmAM Avaze ane aneka mahArASTrI kuTuMba gujarAtamAM sthAyI vasyAM che, e paNa sAmAjika dRSTine eka vicAraNIya muddo raju kare che. aMgrejI amale to ApaNI prajAmAM je cetana ApyuM che te kAMIka ajaba che. gujarAtI prajAjIvana ethI khUba raMgAyuM che ane te krAMtikArI nivaDe te ApaNe ajAyaba thaizuM nahi. | gujarAtI prajA ane gujarAtI saMskRti, uparanI vigata vicAratAM, vidhavidha tattathI mizrita-composite che; raMga tema dharma, vicAra ane saMskRtimAM bhinna mAluma paDaze, paNa saravALe eka gujarAtI prajA tarIke te magarUrI letI jaNAze. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhityanI abhivRddhi arthe mudatabaMdhI kAryakrama vadhumAM gujarAtIonI sAhasikatA, vANijaya prema, kAryadakSatA, vyavahArika DahApaNa ane vinaya e sarva e gujarAtanI viziSTatA che. Aja sudhImAM lakhAyelA itihAsamAM rAjakIya banAvone prAdhAnya ApavAmAM AveluM che, paNa be hajAra varSanA lAMbA gALAmAM prajAjIvana kevI rIte AgaLa vadhatuM rahyuM, vikAsa pAmyuM, temAM kyAre kyAre bharatI oTa AvyA, ane tenAM zAM pariNAme nipajyAM, e paddhatisara tapAsavuM joIe, tema bhAratavarSanA eka aMga tarIke gujarAta prAMte koI viziSTa sevA karelI che ke kema ane te kevA prakAranI tenI vigato paNa ApaNe meLavavI tapAsavI joIe. . je muddAo atre upasthita karyA che te navA nathI; tene Azaya mAtra e che ke te prati bahu gheDuM ja dhyAna apAyuM che; paNa duHkhanI bInA e che ke je thoDAghaNa tene abhyAsa karavA Atura che, temane te mATe jarUrI sAdhano meLavavAmAM khUba muzkelIo naDe che. sana 1921 mAM "gujarAta purAtattva" nI sthApanA karavAmAM AvI tyAre evI AzA paDelI ke itihAsanA abhyAsIne je aDacaNa paDatI te ethI dUra thaze, eTaluM ja nahi paNa ApaNA prAntane eka savistara ane vizvasanIya ItihAsa lakhAvavAne tenA taraphathI prabaMdha thaze. paraMtu dezamAM jAgelI rAjakIya pravRttinA aMge te dvAra akALe baMdha paDyuM hatuM. eka taraphathI navAM navAM khodakAma ane zodhakhoLanA prayatno cAlu che tema bIjI taraphathI junAM atihAsika lakhANo, jemake pezvAnuM daphatara, gAyakavADa sarakAranuM daphatara, aMgrejI resiDensinuM daphatara, porTugIjha ane Daca vRttAMta vagere sAdhanasAmagrI vadhune vadhu pramANamAM prakAzamAM AvatI jAya che, ane veraNakheraNa paDeluM aitihAsika sAhitya puSkaLa che. para prAMtamAM aitihAsika saMzodhananuM kArya vagabhara thaI rahyuM che; jUdI jUdI yunivarasiTioe paNa te pravRtti upADI lIdhelI che. pUnAmAM bhAMDArakara rIcarsa InsTITayuranI sAthe bhArata itihAsa saMzAdhana maMDaLanuM kArya paNa pragatimAna mAluma paDaze. 17 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7. e sthaLe itihAsanA abhyAsa ane lekhanakAryuM` mATe puSkaLa sAmagrI saMgrahelI upalabdha che. gujarAta purAtattvamAM mhoTA pustaka bhaMDAra che; paNa te adhurA che. jyAM sudhI itihAsanA abhyAsIe sArUM eka kendrita sthaLe, upalabdha sarva sAdhana sAmagrI saMgrahavAmAM nahi Ave, ane tenA saMzAdhana ane abhyAsa sArU, puratI gAThavaNI nahi thAya, tyAM sudhI gujarAtanA eka sArA itihAsanI AzA rAkhavI nirarthaka che. te mATe prathama eka itihAsa maMDaLa, itihAsapremIonuM sthApavAmAM Ave e agatyanuM che; te aitihAsika vastuo ane sAdhanA ekatra karavA, saMgrahavA prayAsa kare, te pachI ja gujarAtanA sAcA ane vAstavika itihAsa, prajAjIvana vikAsanI dRSTie, AlekhavAnuM khanI zakaze. ApaNe IcchIzuM ke sAhitya pariSada te dizAmAM yAgya ane vyavahArU pagalAM leze; sAthe sAthe evI vinaMti paNa ApaNe karIzuM ke cokkasa muddatamAM e yeAjanA amalamAM mUkAI, "itihAsa saMzodhana madira " mU svarUpa dhAraNa kare; te mAtra eka abhilASa rahevA na pAme. gujarAtI sAhityanA itihAsanA prazna gujarAtanA itihAsa jevA muzkela nathI; paNa te sArUM keTaluMka prAraMbhika kArya--spade workthavuM joI e chIe; te e viSayane yathAyAgya nyAya ApI zakAya, tema temAMnA pravaka khaLA barAbara samajavAmAM Ave. gujarAtI sAhitya sAmAnyataH be vibhAgamAM vaheMcAyaluM che; (1) prAcInayuga-kavi dayArAma sudhI (2) arvAcInayuga-dalapatarAmathI zarU karIne. paraMtu ApaNuM prAcIna sAhitya badhuM chapAyeluM nathI; dhaNuM hajI aprasiddha, bhaMDArAmAM ane khAnagI saMgrahAmAM, aMdhArAmAM paDeluM che. prAcIna kavie viSe ApaNane je mAhitI maLelI che, te pUrI nathI; temanI keTalIka kRtie viSe pUratI khAtrI maLatI nathI; ane keTalAkanA nAmeAllekha sAMpaDe che. ApaNA prAMtamAM rADhaze e'sImAM rASTrIya asmitAnAM AMdolana karI vaLatAM prAcIna gujarAtI sAhityane prakAzamAM ANavAnA prayAsa thayA hatA; te pravRttine laI ne ApaNane bRhatkAvya dohananA A bhAgo, prAcIna 18 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhityanI abhivRddhi arthe mudatabaMdhI kAryakrama kAvyamALAnA prAMtrIsa graMtha ane prAcIna kAvya trimAsikanA trIsathI vadhu ke maLelA che. sadarahu pustako bahAra paDayA pachI te kAvyonI vadhu ane sArI prata prApta thayelI che tema bIjI aneka navI hAtha lAgI che. paNa te saghaLAnI ekatrita mAhitI meLavavAnI muzkelI paDe che. prAcIna sAhityanI hastalikhita pratonA pAMca saMgraha jANatA che - (1) zrI. phebasa sabhA hastalikhita pustaka saMgraha. (2) kavIzvara dalapatarAma hastalikhita pustaka saMgraha, gu. va. saMsAITI hastaka, (3) vaDodarA rAjya senTrala lAIbrerI pustaka saMgraha; (4) "gujarAtI" presa hastalikhita pustaka saMgraha (5) DAhIlakSmI lAIbrerI pustaka saMgraha-naDiAda. svargastha zeTha purUSottama vizrAma mAvajI pAsene saMgraha hAlamAM konI pAse che te jANavAmAM nathI. te sivAya veraNaberaNa, aNadhAyelI ane aMdhArAmAM rahelI hAtha pratonI saMkhyA bahu maheTI mAluma paDaze. jana prAcIna sAhitya saMbaMdhamAM heTI savaDa e che ke te judA judA bhaMDAromAM surakSita ane suvyavasthita saMgrahAyeluM che, tema tenI yAdI, jarUra paDe maLI zake che; ane zrIyuta mohanalAla dalIcaMde "jana kavio" e nAme be graMthe, e sAhityanI laMbANa samAlocanA sahita, bahAra pADayA pachI, te saMbaMdhI bahu thoDuM jANavAnuM bAkI rahe che. te dhoraNe jainetara prAcIna sAhityanI tapAsa ane noMdha thAya e Avazyaka che. kavIzvara dalapatarAma ane zrI pherbasa sabhAnA saMgrahanI yAdIo chapAyelI che, evI yAdIe senTrala lAIbrerInI, gujarAtI presanI, DAhIlakSmI lAIbrerInI ane zeTha puruSottama vizrAma mAvajI saMgrahanI thavI joie. e yAdIo uparathI keTaluMka prAstAvika kArya thaI zake; jajUdA jUdA kavionI kRtionI sAlavAra ane samagrapaNe noMdha karI zakAya; tema tenA punaH prakAzana ke navAM prakAzana sArU yojanA ghaDavAnuM sarala thAya. evI mAhitI, je te sthaLethI ekatra karyA vinA prAcIna gujarAtI sAhityane pUro ke pUro khyAla najara Ave; eTaluM ja nahi paNa te viSe Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 - je kAMI abhiprAya ke nirNaya darzAvavAmAM Ave te deSayukta athavA khoTA nivaDe. e saMbaMdhamAM vizeSa kAMI kahevAnuM nathI; mAtra e viSayamAM rasa letA yogya lAyakAtavALA abhyAsIne, jevA ke zrI. rAmalAla medI, zrI. kezavarAma zAstrI, zrI. bhogIlAla sAMDesarA- negya pAritoSika ApI, rokavAmAM Ave; paNa te kAryamAM vilaMba tha na joIe; kAraNa ke ajJAnatAne laIne ApaNI e saMpattine, pratidina dhIme dhIme, nAza thatuM jAya che. te pAchI meLavavAnuM azakya thaI paDaze ane tenuM mUlya rUpiyA, AnA, pAImAM AMkavAnuM nathI. ApaNA prAMtanI pradhAna saMsthA gujarAtI sAhitya pariSadanuM e kartavya che ke te sAruM te yogya vyavasthA kare. arvAcIna gujarAtI sAhityane itihAsa racavAmAM bIjA prakAranI aDacaNa naDe che; ane te tenAM sAdhanonI, noMdha ane vRttAnI. vartamAna sAhitya divase divase vikasatuM ane khIlatuM jAya che, temAM navInatA ane vividhatA AvI, te samRddha thayuM che; paNa ApaNuM sAhityakAra ane temanI sAhitya kRtio viSe bahu theDI hakIkta maLI Ave che; ane je kAMI upalabdha che te saMgrahita ke saMkalita karelI maLatI nathI; tethI te dizAmAM prayAsa karavo joIe; ane te e puruSonAM svataMtra, vivecanAtmaka ane mAhitIpUrNa jIvanacaritra racAye vadhu savaDabharyuM thaI paDaze. | gujarAtI sAhityamAM caritra vibhAga saravahIna ane apUrNa che; prajAnA ghaDataramAM e sAhitya ghaNuM upayogI nivaDe; aMgrejI sAhityane e vibhAga eTalo satvazALI ane samRddha che ke te IrSA upajAve; gujarAtI sAhityanI e khAmo jarUra ApaNe dUra karavI joIe; ane te caritra graMtha sAhityano ItihAsa taiyAra karavAmAM bahu madadagAra nivaDaze. mend yay 218124141 (English men of letters ) nA dhoraNe kavIzvara dalapatarAmathI zarU karI svargastha sara ramaNabhAIne kALa sudhInA videhI sAkSaronAM pramANabhUta caritro tenA adhikArI puruSone lakhavAnuM soMpavAmAM Ave e atyAranA saMjogomAM hitAvaha che ane te Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gajarAtI sAhityanI abhivRddhi arthe mudatabaMdhI kAryakrama sAdhana sAhitya prApta thatAM arvAcIna gujarAtI sAhityano ItihAsa racAvavAnuM kArya agharuM thaI paDaze nahi. prAMtika svarAjya amalamAM AvatAM, e eka bhaya ubhuM karavAmAM Avyo che ke ekabIjA prAMto vacce keTalIka khoTI hariphAI thavA pAmaze; ApaNe e bhIti prati jhAjhuM lakSa ApIzuM nahi; te bhaya asthAne mAnIzuM; paNa ApaNuM je prajAkIya aikya che; je parasparano paricaya ane saMbaMdha che, tene daDhatara karavA, gADha baMdhanothI joDavA, tenA eka mAtra ilAja tarIke, te prAMtanA bhASA sAhityathI vAkepha rahIe, e mahatvanuM che. te paraspara joDanArI sAMkaLa nivaDaze; ane ethI bIje lAbha e thaze ke ApaNuM bhASA sAhitya te dvArA samRddha thaze. ApaNuM sAhityamAM navI navI, svataMtra ane maulika kRtio racAya, tethI ApaNe jarUra abhimAna dharIe; paNa bIjI rIte bhinna bhinna bhASAomAMthI uttama kRtionA tarajumA ApaNe ApaNuM sAhityamAM prApta karIe, e ochuM upayogI kArya nathI. te saMbaMdhamAM chUTAchavAyA ane vyaktigata prayAsa karavAmAM Ave tenAM karatAM sAhitya pariSada eka samiti nIme, te, e praznane judI judI dRSTie vicAra karI, eka yAdI taiyAra kare e vadhu pasaMda karavA jevuM che. haMsa mAsika dvArA hAlamAM jUdI jUdI bhASAomAM chapAtA lekhane paricaya karAvavA prayatna cAlu che, te AvakArapAtra che; paNa je te bhASAnA sarve zreSTha lekhakonI uttama kRtiono svabhASAmAM tarajumo vAMcavAne lAbha maLe e dhoraNa ja ISTa che. lipi sudhAraNAne prazna atyAre carcAi rahyA che teno vyavahAru ukela AvatAM, e lipimAM paraprAtiya sAhitya, vAMcavAne mahAvare paDe, sugamatA thaze ane te he lAbha che. tathApi sAhityanA eka vibhAga tarIke bhASAMtara sAhityanuM mUlya che ane tenI jarUra ubhI rahevAnI ja. prastuta lekhano eka ja Azaya che ke gujarAtI sAhityamAM je uNapa jaNAya che te dUra karavA ane tenI jarUriyAtone pahoMcI vaLavA, sAhitya 21 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. che. pariSada te viSe pukhta vicAra karI, yogya nirNaya para Ave, eTaluM ja nahi paNa je kAryakrama yoje te mukarara samayamAM pUruM thavA pAme. karmavIra puruSa tarIke jemanI khyAti baMdhAyelI che, jemane mAtra kArya pasaMda che; ane kAryamAMja acaLa zraddhA dharAve che, e A saMmelananI bIjI beThaka maLatAM sudhI tenA sukAnI raheze. e vizvavaMdya vibhUti pAsethI, saMmelananA pramukha tarIke, eTalI AzA ApaNe rAkhIzuM ke gujarAtI sAhityanI khAmIo, doSa ane jarUriyAta saMbaMdhamAM sAhitya saMmelana je te nirNaya upara AvI te amalamAM mUkAya ane mukarara vakhatamAM pUre thAya e ekAda kAryakrama niyojaze. "sAhitya saMmelana-amadAvAdamAM raju karela nibaMdha. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakonI vargIkRta yAdI (sana 1935 ) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakonI vargIkRta yAdI ( sane 135 ) ItihAsa pustakanuM nAma lekhaka vA prakAzaka | kiMmata arvAcIna gujarAtanuM rekhA- hIrAlAla tribhuvanadAsa pArekha | 1-0-0 | darzana-khaMDa 1 itihAsa darzana-khaMDa 2 je dhUmaketu" _ pustaka 1 luM IrAna mahAzaMkara Indra dave 0-12-0 khaMbhAtano itihAsa ratnamaNirAva bhImarAva 4-0-0 gujarAtanA aitihAsika lekho girajAzaMkara vallabharAyajI 4-0-0 AcArya caturvizati prabandhane guja- hIrAlAla raMgIladAsa kApaDIA 1-0-0 rAtI anuvAda tavArIkhanI tejachAyA pu. 2 | anu. veNulAla buca 08-0 0 -8 0 -8 0-8-0 tAjapozI maganalAla gajajara 0 -4-0 tejapAlane vijaya lAlacaMdra bha. gAMdhI 08-0 prabandhaciMtAmaNinuM gujarAtI dUrgArAma kevaLarAma zAstrI 1 -0-0 bhASAntara prAcIna bhAratavarSa-bhA. 1 lo 3. tribhuvanadAsa la. zAha 5-0-0 prAcIna pUrva dalapatarAma IcchArAma pAThaka | 0-12-0 bahucarAjI samarthadAna zivadAnajI mahiyA | *** brAhmaNavADA munizrI jayantavijayajI 04-0 bharatakhaMDane itihAsa-sAra | lalitAzaMkara lAlazaMkara vyAsa | 0-13-0 bharatakhaMDane saMkSipta itihAsa | manaHsukharAma maNizaMkara dvivedI 0-12-0 mahArAjAdhirAja | kanaiyAlAla bhAIzaMkara dave | 0-4-0 che 0 0 >> pu. 4 pu. 5 | 0. 0 0 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 1-0-0 0-12-0 mirAte ahamadI (oN. 2- | kRSNalAla mohanalAla jhaverI khaMDa-3). rAjyajaMga-bhAga 2 | narmadAzaMkara lAlaza narmadAzaMkara lAlazaMkara dave , sarakhejanuM rekhAdarzana devadatta IcchAzaMkara tripAThI hiMdustAnane itihAsa-uttarArdha choTAlAla bAlakRSNa purANI hiMdanI saphare nikaLelA vahANa- devendra. 2. majamudAra vaTIe hiMdane saMpUrNa itihAsa manasukhalAla mohanalAla 0-12-0. | 1-12-0 rAjakAraNa inDiyana nezanala koMgresa | raziyAne navayuga saraLa rAjyazAstra sAmyavAda ane sarvodaya svarAjya ane saMrakSaNa | pra. koMgresa 2-0-0 yajurvedI' 0-14-0 DaoN. jyotIndra mArkanDa mahetA | 1-6-6 | narahari dvArakAdAsa parikha 0-6-0 "yajurvedI 08-0 - - Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakanI vagIkRta yAdI jIvanacaritra 0 ala-kubA anu-rahamatulAha "amina" 0-6-0 AzramanA AtmA (maNi- jayaMtilAla na. dhyAnI 0-1-6 | lAla kAkA ) eDelpha hITalara lakSmIdAsa dANI 0 -8-0 kavIzvara dalapatarAma-bhA.2jo ! nhAnAlAla dalapatarAma kavi 3-8-0 pUrvArdha kAgavA cunIlAla puruSottama bAroTa 0-3-0 zrImannAtha prabhuH jIvanamAlA-1 karaNasiMha lAlasiMha ThAkora 0-2-6 yugAvatAra gAMdhI rAmanArAyaNa nAgaradAsa pAThaka | vijayAnaMdasUri suzila chatrapati zivAjI caritra vAmana sItArAma mukAdama nityaprasAda (nityAnaMdajInuM motIlAla je. mahetA jIvanacaritra) mahAkavi zobhanamuni ane munizrI himAMzuvijayajI temanI kRti mahArANAzrI daulatasiMhajInuM kezavalAla bI. zAha jIvanacaritra satyAgrahI gaeNrIsana cunIlAla puruSottama bAroTa 1-0-0 sayAjIrAva gAyakavADa dhIrajalAla TokarazI zAha | smaraNamaMjarI ratubhAI desAI 050 zrImanI jIvanayAtrA gopALadAsa jIvAbhAI paTela | 0-8-0 zrImad buddhisAgarasUri mAvajI dAmajI zAha 0 -2-0 - - - - Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 kavitA artha "sneharazmi " Alabela karasanadAsa mANekalAla 1 -8-0 IndradhanuM suMdarajI ge. beTAI kavitA saMgraha hIrAMbAI a. tAtA kAdaMbarI-pUrvabhAga kezavalAla harSadarAya dhruva | | 4 -0-0 kAvyakalagI manuM ha. dave 1 -0-0 kAvyakuMja puSpa-7-8 praH-muslIma gujarAtI sAhi- 0-8-0 tya maMDaLa-rAMdera keTalAMka kAvyo bhAga-3 je hAnAlAla dalapatarAma kavi 1-0-0 zrIkRNamaMjarI I-dumati desAIjI 1-8-0 kRSNaprerita kAgavANI kavi dulA bhAyA kAga 1-4-0 khaMDita mUrtio IndulAla gAMdhI 1-0-0 gaMgAlaharI "viyegI" -4-0 goramAnAM gIte IzvaralAla vimAvALA 0-1-0 camakArA jahAMgIramANeka desAIema.e; 1-0-0 navI garabAvaLI tribhuvana gaurIzaMkara vyAsa | 0-3-0 navAM gIta-bhA. 2 je 0 -8-10 nihArIkA ramaNalAla vasantalAla desAI 1 -0-0 pArasI satIo pra. strI sAhitya maMdira bheLAnAtha kAvya vaiSNava revAbhAI kALIdAsa 1 -0-0 maMgaLasUtra zrI. pAdarAkara 2-0-0 mahArAM soneTa balavantarAya ka. ThAkora 1-0-0 yugavandanA jhaveracaMda meghANI rAsakorI : mohanalAla yu. dhAmI 1 -0-0 rAsapuMja nahAnAlAla dalapatarAma paTela | 0-10-0 rAsa-aMjali baTubhAI lA. umaravADIA rAsanalinI kezava ha. zeTha 1-0-0 rUkimanI haraNa zAha kUlacaMda jhaveradAsa 0-2-0 upasundara kathA bhogIlAla jayacaMda sAMDesarA 0-8-0 vivAha saMgIta bhAIzaMkara kuberajI zukala 04-0 seNI ane vIjAnaMda ucharaMgarAya che. ojhA 0 -4-0 surbodha vacanamALA hIrAMbAI e. tAtA haMsAvatI vikramacaritra vivAha | zaMkaraprasAda chaganalAla rAvala | 0-12-0 zrImada bhAgavata skaMdha 1-2 | kezavarAma kAzIrAma zAstrI ( 1 - ! 2 -0- Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakanI vargIkRta yAdI * * * navalakathA * * * - * o ) 0 o 0 0 o 0 0 o 0 0 0 0 0 + 0 0 0 A 0 0 0 0 0 0 0 0 athaDAtAM haiyAM aiyubakhAna khalIla addabhuta yuvAne manubhAI jodhANI AsisTanTa kalekaTara bhogIndrarAva 2. dIveTIA AratI sureza gAMdhI ekAdazI sarejinI ena. mahetA aMtaranI vAta "sapAna" AMsunuM jIvana yazavanta ma. desAI 1 -8-0 uradAha bAburAva jozI kamanasIbanuM kismata jamiyata kR. paMDayA -5-0: kathAvali-bhA. 2 vizvanAtha ma. bhaTTa karaNaghelo naMdazaMkara tuLajAzaMkara mahetA | 6-00 kAyadAnuM ajJAna-vArtA ramaNikalAla kRSNalAla zAstrI ! 01-0 kAzInAtha ramaNalAla pItAMbaradAsa sonI 2-0-0. kumudinI anu. kIsanasiMha ha. cAvaDA 3-0-0 kIrtidA IndulAla gAMdhI 2 -0-0, kuMja-kizorI satyendraprasAda sAM. mahetA 3-00 kerI kitAba guNavaMta AcArya 1 -0-0 gRhalakSmI prahalAda brahmabhaTTa 0-12-0 gAmaDIA naradeva amRtalAla suMdarajI 1 -6-0 grAmalakSmI bhA. 3 ramaNalAla va. desAI ] 3-0-0 gujarAta kAThIAvADanI vArtA | pra. gu. va. sosAITI bhA. 1 gunhegAra ? ramaNikalAla jayacaMda dalAla gujarAtaNa TAIpIsTa gaMgAbahena paTela govAlaNI ane bIjI vAta | "malayAnila" jAlimenI jamAta bIrAdara" jIvanasaMgIta hariprasAda vR. desAI taraMgINi ramaNikalAla kIzanalAla taratAM kula dhanazaMkara hIrAzaMkara tripAThI 1 -0tephAnI tarUNa zrI " bIrAdara " 1-8-0 triAMcana kakalabhAI ThArI 1 -8-te 0 0 0 0 0 0 0-8-0 0 0 0 0 0 0 0. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 dIpamALA cImanalAla mULajIbhAI luhAra | 1-4-0 devadAsa bhegIlAla gAMdhI 0-14-0 navalikAo kanaiyAlAla mANekalAla munazI 2 -0-0 palakArA jhaveracaMda meghANI 1-8-0 paMkaja ramaNalAla vasantalAla desAI 2-8-0 pAtALapraveza mULazaMkara mo. bhaTTa 0-10-0 pUrvajonA pApe guNavaMtarAya AcArya pralaya mUti bAjIgara" 2-0-0 pratibiMba caMdulAla trivedI yAra ke pharaja jhINI pemAstara 3 0-0 bhaDakA ramaNIkalAla ja. dalAla 2-0-0 bhAgyavidhAtA "jayabhikhu" 1 -8-0 bhArelo agni ramaNalAla vasantalAla desAI 2-0-0 bhairavI kisanasiMha cAvaDA 2 -8-0 bhAlikA abu-ka-vazI 1-8-0 mena ane caMbalanuM yuddha taralikA tarjanI 2 -0-0 yAdavendra yAne daivI nyAya rAmaprasAda kAzIprasAda desAI | 2-0-0 yAmAM mANekalAla goviMdalAla jozI | 3-8-0 yugAMtara zivazaMkara prANazaMkara zukla | 1-0-0 rAjInAmuM naTavara ma. paTela 0-6-0 rANakadevI kAliprasAda desAI 0-12-0 vasamAM vanabAla dhanazaMkara hIrAzaMkara tripAThI 1-8-0 vArtA saMgraha zrI ramaNalAla naraharilAla vakIla 0-12-0 vIsamI sadInI vasantasenA nArAyaNa visanajI Thakkara 3-8-0 vIrAMganA-nIlAdevI revAzaMkara jAdavajI vyAsa 0-4-0 zivAjInI bA "jyoti" 0-10-0 zaivalinI manarUpagIrI vaNagIrIjI 1 -8-0 sAsujI dhanasukhalAla ha. mahetA 1-8-0 sAsunI zikhAmaNa pra. strI sAhityamaMdira-surata | 0-1-0 sunItA zropha yaza ha. zukala 0-12-0 seraTarANI gokuladAsa ThA. rAyacurA 1-8-0 solaMkI yuganI kIrti kathAo | aMbAlAla nAthAlAla mIstrI | 2-0-0 sArabha puruSottama cauhANa 0-8-0 saMdhyAnA raMga bAburAva joSI 1-8-0 saMsAra zaMkaraprasAda esa. nANAvaTI | 1-8-0 svarganI parIo. mULazaMkara premajI vyAsa hRdaya jharaNuM ramaNalAla vADIlAla zAha | 1-0 0 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakonI vargIkRta yAdI - sAmAnya nItijJAna 3 Adarza nAgarika | savitAlakSamI kAnajIbhAI AtmasaMdeza maNilAla jagajIvana dvivedI | 0-4-0 AstikavAda kanaiyAlAla kaThArI Atmabodha kuTuMbabhAvanA caMdulAla kezavalAla amina kumArapALa rAjAnA rAsanuM rahasya pra. jainadharmo pracAraka sabhA- 1 1-0-0 bhAvanagara kailAsapati zrI. haMsadeva avadhUta 1 -8-0 gAMdhI vicArohana kizoralAla ghanazyAma mazarUvALA -8-0 tyAre karIzuM zuM ? narahari dvArakAdAsa parikha 1 -0-0 duniyAnI bAlyAvasthA maNilAla dalapatarAma paTela (bIjI AvRtti) duniyAnA dharmo tathA mahArA raMganAtha zaMbhunAtha dhArekhAna dhamaeNvicAra dharma ane samAja pustaka 2juM | sva. sara ramaNabhAI mahIpata- 1 1-0-0 rAma nIlakaMTha navayugane jaina motIcaMda giradharalAla kApaDIA 1-0-0 bhAratadharma ane aMdhArA raMga- narasiMhabhAI IzvarabhAI paTela | 1-8-0 mahelane rAjA bhAvAmi "bhAvika" ema. e; bhISaNa hatyAkAMDa "pAgala" 0 -5-0 mAnasanAM metI vallabhajI bhANajI 0 -8-0 lagna ke prapaMca ? narasiMhabhAI IzvarabhAI paTela 0 -8-0 vaktA bane muni vidyAvijayajI vidAya veLAe kizoralAla ghanazyAma mazarUvALA0-8-0 sabhAsaMcAlana kIkubhAI ratanajI desAI 0-6-0 sahAyavRtti narahari dvArakAdAsa parikha 1 -4-0 sAmAnya nItidarzana jagajIvana IzvarabhAI 04sAcI oLakhANa harabhAI subhASita padyaratnAkara vizAlavijayajI 1 -4hindanA hitane ukela ravizaMkara gaNezajI aMjArIA hiraNya garbha hindu Thakkara nArAyaNa visanajI hRdayataraMga ane brAhmaNanI gau / anusevAnaMda 1-- 0 6 - 0 0 0 - 0 0 1 -0-0 4-0-0 0 2 0 ' ' Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 pravAsa kALApANIne pelepAra [brahma | rAmanArAyaNa nAgaradAsa pAThaka | -6-0 dezanA pravAsapo ] pravAsa vinoda atisukhazaMkara kamaLAzaMkara | 1-0-0 trivedI | keLavaNI kArIgarInuM zikSaNa bhA. 1 | gijubhAI kArIgarInuM zikSaNa bhA. 2 | gijubhAI mAbApanA prazna | gijubhAI vidyArthI vAMcanamALA-zreNI 4thI dhIrajalAla TokarazI zAha zikSaka ho to gijubhAI 0-100 0-10-0 0-8-0 2-0-0 | 0-10-0 0 0 0. vijJAna udhaInuM jIvana a. kIzoralAla ghanazyAma | 0-10-0 mazarUvALA gRhavijJAna revAzaMkara oghaDajI somapurA cAmaDA pakavavAno udyoga abu sAleha nijhAmI 1-8-0 paraNyA pachI-bhAga 1 le | bhAnu. pra. dave 0-8-0 0-8-0 hunnaraudyoga gAlIcA (zrI. maNigarI bihArIlAla kAMTAvALA) (bIhArIlAla haragoviMdadAsa kAMTAvALA ! " tathA : 1-4-0 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amI ApaNAM sAkSararatnA-bhA. rajo gujarAtIsAhityasabhAnIkAryavAhI gujarAtI sAhityamAM sAneTa gurudakSiNA pustakAnI vargIkRta yAdI sAhitya jUnI gujarAtI bhASA buddhivardhaka vyAkhyAnamALA navamI ane dasamI gujarAtI sAhitya pariSa ahevAla nRtyakaLA musalamAne ane gurjara sAhitya rekhAcitrA-bhA. 2 verAnamAM saMkSipta samikSA sAhitya ratna-bhA. 3jo ra jayendrarAya la. dUkALa nhAnAlAla dalapatarAma kavi praHgu. sA. sabhA-amadAvAda suMdarajI geA. meTAI nhAnAlAla dalapatarAma kavi caturabhAI puruSottamadAsa paTela praH-phAaesa gujarAtI sabhA praH-jayaMtilAla meA. mhetA hariprasAda vrajarAya desAI praH-muslima gujarAta sAhitya maMDaLa-rAMdera lIlAvatI kanaiyAlAla munazI jhaveracaMda medhANI hIrAlAla ema. desAI IzvaralAla prANalAla 18-0 1-12-0 0-12-0 -4-2 1-8-0 1-12-0 01110 3-0-0 ... 0-12-0 1-0-0 1-0-0 01110 0-12-0 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 dharma jIvanaveda 2-0- AhaMta jIvanajyoti- hIrAlAla rasikadAsa 0-6-7 kIraNAvalI 1-2 AtmAnA pravAsI ghanazyAmadAsa gurUsvarUpAnaMda gItAmImAMsA hIrAlAla jAdavajI 3-0-0 gItA subhASitama mere nAnAjI pATIla 0-12-0 gurulIlAmRta raMga avadhUta 1 -8-0 maNilAla choTAlAla 1 -8-0 tatvArthadIpa nibandhAnuvAdamAlA sundaralAla maNilAla vakIla zrImadbhAgavata-dazamaskaMdha rAmazaMkara manajI bhaTTa 7-0-0 dharmazataka mAvajI dAmajI zAha dharmamaMthana mohanadAsa karamacaMda gAMdhI pAtaMjala yogadarzana rAmazaMkara manajI bhaTTa 2-4-0 prasthAnabheda prahUlAda caMdrazekhara dIvAnajI 0-12-0 philasuphInI najare manuSyanI | hIrAMbAI e. tAtA 1-0-0 jIMdagInI tapAsa yoganAM Asane anu-ramaNalAla nAnAlAla zAha 1-0-0 rAyapaNuIyasutta anu -becaradAsa jIvarAja | 0-10-0 vairAgya zataka rAmajI manajI bhaTTa haThayoga ravizaMkara gaNezajI aMjArIA | 1-4-0 0-12-0 -=-= Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakonI vargIkRta yAdI nATaka -5-0 0-8-0 0 1 0 0 0 0 AgagADI candravadana cImanalAla mahetA | 1-4-0 kamanasIba kumArikA mahAsukhabhAI cunIlAla kundamAlA bhavAnIzaMkara bAbarazaMkara vyAsa gapikA nhAnAlAla dalapatarAma kavi 1 - cAla bhajavIe-bhA. ame hariprasAda vyAsa chello pAvApati gajendrazaMkara lAlazaMkara paMDyA | 0-1-0 jaLinI " dIvyAnaMda" 0-12navayuganI nATikAo kumudakAnta palaTAtAM teja IndulAla gAMdhI baLavAkhora zAntilAla me. zAha 1-0-0 bALa sitAro dInazAha nasaravAnajI dastura 1-4-0 bilIpatra ramaNikalAla kIzanalAla 0-2-0 bhaTanuM bhopALuM saMpAdaka:-maMjulAla 2. majamuMdAra 0-8-0 mevADa pratiSThA athavA mahA- mULazaMkara mANiyalAla yAjJika | 2 -0 rANa rAjasiMha maMDUka kaMDa bacubhAI zukla 0 -4-0 rAjyazrI ramaNIkalAla kIzanalAla 0-6-0 lakSAdhipati houM to khaTAu vallabhajI jeSi 1-4-0 lopAmudrA-vibhAga 4 the kanaiyAlAla mANekalAla munazI | 18 viThelAM ane bIjI nATikAo | jhaveracaMda kALIdAsa meghANI 1- saMjIvana sanAtana janmazaMkara buca | 0-10 sevIeTa navajuvAnI balavantarAya kalyANarAya ThAkora | 1-4-0 0 0 0 0 0 IMMUUNI HII IM 0 0 0 0 0 repharansa | 2-0deg kheDuta paMcAMga pra-khetIvADI khAtuM-vaDodarA- | 0- rAjya guvasosAITInI lAIbrerI- prAgu. vasaMsAITI nAM pustakonI yAdI-bhA. 1 graMtha ane graMthakAra-pustaka 6 | hIrAlAla tri. pArekha " bhaugolika koSa DAhyAbhAI pItAMbaradAsa derAsarI 0-12-0 mahendra jana paMcAMga munivikAza vijaya 02-0 vahANanI paribhASA harilAla raMgIladAsa mAMkaDa 0-8-0 "saMdeza" DIrekaTarI 1 maMjulAla sAkaralAla desAI | 5-0-00 1 -0-0 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 bAlasAhitya bAlavineda graMthamALA - =-=saMda-nAgaradAsa I. paTela uMdaradeza GNuzI kalAvatI guMdarI paMDitajI bhago 0 -3-0 0-3-0 0-3-0 0 -3-0 0-3-0 0 -3-0 0 -3-0 0 -3-0 bhurIyo 0 o 0 0 maraghAbhAI maNi motIyo ratanI o 0 0 mastaphakIra" saM. nAgaradAsa I paTela > > > by D che . o 0 0 raNadhIra o 0 0 lAliye o 0 sasura helatA 0 0 -3-10 0-3-0 0 -3-0 sumati nAgaradAsa paTela saM. nAgaradAsa I paTela 0 aSTAvakra damayaMtI buddhabhagavAnanI vArtA behulA sayAjI bAlajJAnamALA - =- =sumanalAla a. desAI zAMtarAya majamuMdAra dIkSita narasiMhamUrti maMjulAla 2. majamuMdAra maNilAla mULacaMda mIstrI dhIrajalAla TokarazI zAha cimanalAla maganalAla 08-0 0 0 0 -8-0 moDherA $ vimaLazAha $ siddhapura 12 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abrAhama liMkana enDru kArnegI kAunTa lIe TAtsyAya gerIlDI jemsa gArphIlDa jyeAja vaoNziMgTana TAmasa AlvA eDisana bukara TI vAziMgaTana enjAmina phrenkalIna vilyamaTela henarI phAseTa henarI phADa kutUhala kezuDAM cInIvAtA traNa tapelAM raMbhAnuM rasAI dhara rUpInA bAgamAM zA mATe? aMtaranAM ajavALAM kIrtimaMdira pustakAnI vargIkRta yAdI kizAra caritramALA rasulabhAI na. vaheArA .. kutarAMnI kahANI garavI gujarAta jagatanA jaMgalamAMthI jaMgalamAM rakhaDatAM bAlacitramALA bhALIyArAjA jJAnagaMgA 29 29 ', gArIlAnA prema phaLakathA murkhkhAnA cAra vAMdarAnI sitAra hAziyAra sAsa ane khIjI vArtAe 19 ,, 29 ,, "" ,, 29 29 29 29 "" 99 .. 29 "2 "" 99 azAka khAlapustakamALA padmakAnta ra. zAha umiyAza`kara mugaTarAma jozi ramaNalAla nAnAlAla zAha padmakAnta 2. zAha sumati nAgaradAsa paTela kapilA TAkAra gijubhAI 99 "" gurjara mAlagraMthAvali jeThAlAla cha, cAdharI kezavalAla bha. zAha ramaNalAla nA. zAha rasikalAla ja. joSI priyavrudana gIradharalAla .. saMH-ramaNalAla nAnAlAla zAhe "" "" saMH-maNulAla nA. zAhu gAMDIva kumAramALA dInubhAI joSi ratilAla viThThaladAsa dalAla vasanta nAyaka vasanta nAyaka vasanta nAyaka 13 01310 013-0 01310 01810 0-3-0 o-.-. 0-3-0 0-3-0 01310 .-.-. 0-2-9 .-3-0 0=2-0 013-0 2-0 01310 01810 01810 e-h-e -3-0 Od 6-0 a=0 O 01310 91310 3-0 01310 0 01310 9-7-2 .-3-0 01310 == 0-3-0 4--Dha Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 zrI dakSiNAmUrti bALasAhityamALA ApaNe pote ema ke ema ? otarAtI dIvAla-1 zrI. tArAbahena rA. gijubhAI rA. kAkA sAheba 0-1-6 0-1-6 0-1-6 0 -1-6 1 1 rA. gijubhAI 0-1-6 0-1-6 | | | | | | | -1-6 0 -1 0 01 0 0 0 -1-6 -1-6 0 kamaLAbenanA pATha zrI. kamaLAbahena kahevata saMgraha kAvya saMgraha saMgijubhAI kALA hAtha, kALI dADhI rA. gijubhAI kudaratamAM rA. gijubhAI khaLAvADa rA. gijubhAI girizikharo zrI. tArAbahena gujarAta ane mahArASTra zrI. gijubhAI ane zrI tArA plena chANAM thApI AvyAM zrI. tArAbahena chelle pATha zrI. gijubhAI cheTAM reje, mAbApa! zrI. rAmabhAI pAThaka joDakaNAM saM:-gijubhAI duhA ane soraThA saM. gijubhAI dhabIDa dhuve che zrI. gijubhAI pIrU ane zrI. gijubhAI pUchuM ? zrI. gijubhAI bALa nATake-bhA. 2 zrI. gijubhAI bALakanA lekho saM. zrI. gijubhAI bALakone bIrabala-bhA. 2 | zrI. gijubhAI buddhacaritra zrI. gijubhAI mAmAnI jALa zrI. gijubhAI maMgezane popaTa zrI. tArAbena mArI gAya zrI. gijubhAI motiye zrI. gijubhAI ramata joDakaNAM saM-zrI. gijubhAI rAmajIbhAI paDI gayA ! zrI. gijubhAI rojanIzI zrI. gijubhAI varata saMgraha ' bhI, gijubhAI 0 -10 -1-6 0-1-6 0 -1-6 0-1-6 0-1-6 0-1-6 0-1-6 0 -1-6 0-1-6 0-1-6 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakanI vargIkRta yAdI 0-1-6 0 0 -1-6 0 vADAmAM vinoda TUcakA vyAkaraNapothI zivAjI mahArAja savArathI mAMDIne sAjA rahIe harizcaMdra saMpAdakanuM kathana zrI. gijubhAI saM-zrI. gijubhAI zrI. gijubhAI zrI. gijubhAI zrI. gijubhAI zrI. gijubhAI zrI. gijubhAI S zrI. gijubhAI tathA | zrI. tArAbena 0-1-6 0 -1-6 0 | 0 saMgIta I uttara hindusthAnI saMgItanI | anu-suMdaralAla hI. gAMdhI ( 0-10 saMkSipta aitihAsika samAlocanA saMgIta dIpikA manahararAma harihararAma mahetA | 0-10-0 saMgIta kIrtana paddhati ane ! nitya kIrtana caMpakalAla chabIladAsa nAyaka -4-0 vaidaka tathA vyAyAma AMkha ane cazmA Rtudharma cAlo ramIe Do. tribhuvanadAsa laheracaMda zAha 0-10-0 mAdhavaprasAda nArAyaNazaMkara 0-5-0 narmadAzaMkara mahAzaMkara trivedI 1-0-0 1 -4-0 paraNyA pachI bhAnu. pra. dave medAnI ramato bhAga 1 lo | dayALajI muMgarA - - 15 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7. gaNita khagela gaNita-bhAga 2 gaNita zikSaka dezInAmuM ane vyAja navIna aMkagaNita vidyArthI gaNita saraLa bALagaNita harihara bhaTTa cunIlAla becaralAla bhaTTa maganalAla hI. zAha nRsiharAya bhUpatarAya buca cunIlAla beMcaralAla bhaTTa | harilAla DuMgarazI dezI 0 -8-0 1-0-0 0-6-0 1 -0-0 0-8-0 08-0 khetIvADI - kapAsa-bhAga 1 keLano bagIco kheDuta pAThamALA gujarAtanI vanaspatio gujarAtanI vanaspati bAga bagIcA mArtaDa zivabhadra paMDyA maganalAla gajajara IzvaralAla ke. joSI bApAlAla gaDabaDadAsa vaidya sureza dIkSita kAntA paTavA 0. ane | mArtaDa paDyA ! 1-0-0 0--0 0-2-6 0-4-0 1 -0-0 1 -8-0 arthazAstra Arthika anarthone eka upAya | ratilAla trivedI 0-10-10, "sahakAra" Arthika bhUgoLa a-bhAskararAva vikAsa 1 -4-0 kacchanuM vepArataMtra DuMgarazI dharamazI saMpaTa 1-0-0 suvarNanI mAyA kizoralAla ghanazyAma mazarUvALA 0-1-0 hiMdunI Arthika paristhiti | bhIkhAlAla bhAIcaMda kapAsI | 1-8-0 - Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amadAvAda myunisipAliTi smAraka graMtha jainadharma prakAza dazAlADa patrikA rajatamahA sava khAsa aMka preAprAyaTarI hAskuila rajatamahAtsava smArakagraMtha bhagavadgArava suvaNaeN graMtha zarad (vArSika ) pustakAnI vargIkRta yAdI smArakagraMthA prANalAla karapArAma desAI ane hIrAlAla tri. pArekha pra. jainadharma prasAraka sabhA --bhAvanagara hasamukhalAla maNilAla kAjI ane zALApacAgI ApaNA dezanI aitihAsikavAtA cunIlAla khecaralAla bhaTTa gujarAtanA ItihAsanA sahelA akkaDa ane kAnugA pA cAleA gaNie bhA. 19aa-2o navayuga vAcanamALA pu. 1luM navI khaLapAthI navayuga bhUMgALamALA muMbai ilAkA sAhitya . dana sAbarakAMThA ejansInI sAmAnya bhUMgALa sAhitya prakAzinI zrI mahArAjA sayAjIrAva gAyakavADa eezrInAM vyAkhyAnA tathA bhASaNA bhA. 19aa bhA. rajo ,, 99 3 zrI kAntilAla bhagavAnadAsa rAMderIA pra. prAprAyaTarI hAIskula rajatamahAtsava samiti pra. suvaNaeN mahAtsava samiti yazavaMta savAIlAla paMDayA nadAzaMkara ma. trivedI vyAsa ane desAI harilAla nAraNadAsa gAmI janArdana rAmacaMdra jogalekara pritamarAya vRjarAya desAI aMbAlAla jI. zAha bhAIcaMda puMjAlAla zAha dhIrajalAla TAkarazI zAhe pra. jyeAti kAryAlaya 17 "" 1-0-0 1010 39 0-0 0-0 1-8-0 5-0-0 1-0-0 0-13-0 0=4-0 0-3-0 0-4-6 -1} 01&10 1 zakaraprasAda chaganalAla rAvaLa 1-0-0 prakI 0-8-0 7-1-0 21010 1101 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sana 1935mAM mAsikAmAM prasiddha thayelA mahatvanA lekhAnI sUcI bhASA vyAkaraNa viSaya kAThiyAvADI meAlInI keTalIka viziSTatA keTalAka nAnA zabdonI vyutpatti gujarAta pahela karaze gujarAtI bhASA ane sAhitya na. e. nuM AMkArAnta aMga pati jhulaNA bhASAnI prayAgazALA rA. zaMkarabhAI sAmAbhAI paTela rA. caturabhAI puruSottama paTela zrI. dattAtraya bAlakRSNa kAlelakara rA. maMjulAla 2. majamudAra rA. DeAlararAya ra'gIladAsa mAMkaDa rA. DeAlararAya raMgIladAsa mAMkaDa rA. harikRSNa vyAsa mahAprANunA (aspirate) parAgamana vize preA. gaurIprasAda jhAlA vijJAnanI paribhASA zabda carco ane vAkya carco zabda carco ziSTa gujarAtI joDaNInI niyamAvali siddha hemacaMdra vyAkaraNanA racanA saMvata rA. rilAla raMgIladAsa mAMkaDa rA. DeAlararAya raMgIladAsa mAMkaDa paMDita khecaradAsa rA. kezavarAma kAzIrAma zAstrI munizrI himAMzuvijayajI kayA mAsikamAM | kayA mahinAmAM vaizAkha jAnyu-eprila Disembara sapTembara ASADha navembara jAnyu-eprila prasthAna buddhiprakAza gujarAta sAhityakAra Urmi kaumudI buddhiprakAza Urmi Urmi prasthAna prasthAna mAnasI buddhiprakAza bhAdrapada phAgaNa bhAdrapada AsA kArtika jAnyu-eprila graMtha ane graMthakAra pu. 7 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya ApaNA nATayakAre| ane pAzcAtya saMskAra aitihAsika pAtrA ane tenuM nirUpaNa kavivara ravindranAtha TAgAra ane temanI alasAhitya sevA kavitAnA pradezamAM AkramaNa kazmIranI premasAdhanA kalApInAM keTalAMka kAvyeAnA abhyAsa Tiva eTAdakara kavitA ane tattvajJAna kazmIranA vasantAtsava kavimAnasa-eka abhyAsa kavitAmAM vAstavikatA ane AdarA kAvyanI vyAkhyAmAM guNa ane alaMkAra kAnta kavinI puNya smRti kAvya eTale mahAnaMda zabdAyamAna bhAvanA kAvya saSTinA nepathyamAM kundamALA ane uttara rAmacaritravaccenuM sAmya gAMdhIjI ane sAhitya gujarAtI sAhityamAM navalikAnA vikAsa gujarAtI sAhityanA yAtrALue (narasiMharAva) gujarAtI bhASAnA abhyAsamAM saMskRta jJAnanI AvazyaktA sAhitya kartA pre. ramaNalAla yAjJika rA. cImanalAla zAha rA. ramaNalAla pI. seAnI rA. bhAnuzaMkara bAJazaMkara vyAsa rA. kisanasiMha cAvaDA zrI. umiyAzaMkara mahetA zrI " surendra paMDayA zrI. umAza'kara joSi zrI. nitimAhana sena 99 zrI. ratilAla trivedI zrI. caMpakalAla vyAsa rA. ritalAla jAnI nitime!hana sena dAmeAdara bhaTTa zrI " dInu rA. hasamukha sAMkaliyA rA. manaHsukharAma jhaverI zrI " dhumaketu zrI. zakaraprasAda chaganalAla rAvaLa rA. narmadAzaMkara bhaTTa "9 97 kayA mAsikamAM kayA mahinAmAM mudI jAnyuArI prasthAna buddhiprakAza phAgaNa jAnyu-eprila kAmudI kAmudI Urmi buddhiprakAza prasthAna prasthAna vasanta 99 kaumudI Urmi prasthAna 19 kaiAmudI buddhiprakAza 99 buddhiprakAza AgasTa navembara kArti-mA jAnyu-eprila peASa ASADha zrAvaNa ,, jAnyuArI navembara zrAvaNa jeTa mahA navembara jAnyu-eprila "" ATAbara pustakAnI vargIkRta yAdI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI nATaka sAhityanuM rekhAdarzana gujarAtI vArtA sAhityanA eka prazna gujarAtamAM ardhanArIzvaranI upAsanA gujarAtanI navI kavitA gujarAtI sAhityamAM AMtararASTriya bhAvanA gujarAtI sAhityanA yAtrALue ( maNizaMkara bhaTTa ane rAmanArAyaNa pAThaka ) gujarAtI ane baMgALI raMgabhUmi geya, ageya ane sugeya cakravAka mithuna citrakaLA, 2 vAstavikatA TAgeAra viSe e noMdha TuMkI vArtA viSe kAMIka devI sarasvatI dhyAnAlAka navalakathA narmadanuM kAvyamaMdira nUtana kAvyamimAMsA patramALA pAzcAtya vArtAkArAnuMzailI saunda pratikAvya phArasI vAGamayanA vikAsanI rUparekhA aMgALI sAhityamAM ra'gadarzI hIlacAla e nibaMdhikA edhaka kAvyanAM pratirUpa preA. anaMtarAya ma. rAvaLa rA. navalarAma jagannAtha trivedI rA. maMjulAla raNacheADalAla majamuMdAra rA. raMjitalAla harilAla pa`DayA zrI. haMsAmhena jIvarAja mhetA rA. zaMkaraprasAda chaganalAla rAvaLa | "" "" rA. puruSottama cauhANa rA. sAhityapriya ' rA. gaurIprasAda jhAlA rA. prahlAda pArekha rA. ratilAla mhetA rA. rAmanArAyaNa vizvanAtha pATeka rA. sArAbhAI navAba rA. DAlararAya raMgIladAsa mAMkaDa rA. ramaNalAla vasantalAla desAI rA. vizvanAtha maganalAla bhaTTa rA. ramaNalAla yAjJika rA. bhAnuzaMkara bAJarazaMkara vyAsa kAmudI prasthAna mI. phIreAjazAha mahetA rA. kAlidAsa selata 99 gujarAta ,, ,, navacetana Urmi 55 "" :" prasthAna kaumudI Urmi sAhityakAra kaumudI mi gujarAta navacetana Urmi dI. bA. kRSNalAla meAhanalAla jhaverI | kaiAmudI rA. azAka ha buddhiprakAza mi rA. dAmeAdara bhaTTa rA. viSNuprasAda trivedI "" jAnyuArI kArtika jeTha-bhAdra bhAdrapada navembara sapTembara julAI kAta-mAga ,, phAgaNa .. caitra navembara phAgaNa jIta jAnyuArI kA-mA ATAbara eprila kAti -mA jAnyuArI julAI-sapTe zrAvaNa kAti -mAga graMtha ane graMthakAra pu. cha Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navembara DIsembara ASADha piSa mi bhAratIya sAhityanuM saMgaThana muMbAI marAThI sAhitya saMmelana meghadUtanI malakA ravIndra saMgIta ane dinendranAtha TAgora rAsa saMbaMdhI aitihAsIka ullekha rAjazekhara rASTriya raMgabhUmi lokamegya kAvyanuM kSetra vasaoNtsavamAM asaMbhavadoSa vaDedarA rAjyanI prAcIna strI kavio vArtAno hetu ane viSaya vyoma vihAriNI je zahAjahAM ane kiMgaliyara sarjAtI kavitA sarasvatIcaMdranuM rAjakAraNa samayamUrti narmada saramada zahIda ane tenI kavitA sAhitya ane kaLAnI vivecanA sArasI" nI vadhu tattvamImAMsA sAhityamAM strIone phALo hindIbhASAne ItihAsa zrI. lIlAvatI munazInI sAhityasevA mRtabadha upara jana TIkA 24 muM hindI sAhitya saMmelana rA. kanaiyAlAla mANekalAla munazI | gujarAta rA. yaza ha. zukla 2. paMDIta sUryanArAyaNa prasthAna rA. pinAkina trivedI rA. madhusUdana cImanalAla modI rA. kanaiyAlAla bhAIzaMkara dave rDo. ramaNalAla yAjJika sAhityakAra rA. harilAla raMgIladAsa mAMkaDa rA. gaurIzaMkara jhAlA kaumudI rA. amRtalAla gAMdhI guNasuMdarI 2. ravindranAtha TAgora prasthAna rA. DolararAya raMgIladAsa mAMkaDa | Urmi rA. zAmajI lavajI prasthAna rA. "surendra paMDyA " buddhiprakAza che. kezavalAla hiMmatarAma kAmadAra kaumudI sAhityakAra mahA citra mArca-me kAti-mArga navembara sapTembara vizAkha mahA. bhAdrapada eprila-juna pustakonI vargIkRta yAdI rA "umila , " ra. aravinda ghoSa rA. dAmodara kezavajI ku. phalorA gohila rA. zAmaLajI la. dave | rA. zAntilAla tolATa munizrI himAMzavijayajI rA. rAmacaMdra dAmodaradAsa zukla kamudI navacetana sAhityakAra visanta guNasuMdarI sAhitya | navacetana mArca juna Disembara jAnyuArI mArca jyeSTha navembara AgaTa julAI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna kAvya kartA viSaya Aso mAsa gaMgAnI aSTapadI navIna kavitA ne be bela prAcIna jana pustake mAravADI lokagIta kyA mAsikamAM kayA mahinAmAM zrI. maMjulAla raNachoDalAla majamudAra | kemudI okaTobara zrI. maMjulAla raNachoDalAla majamudAra Urmi Ase zrI. raMjItalAla paMDayA sAhitya zrI. zAntilAla upAdhyAya pustakAlaya juna | zrI. ramaNikalAla mahetA | Urmi Aza me tha ane graMthakAra pu. 7 samAlocanA kartA viSaya kayA mAsikamAM | kyA mahinAmAM "ame badhAM" sAhityAnurAgI ame badhAM munIzrI nyAyamUrti buddhiprakAza jAnyu-eprila nyAyAsananA cukAdA zrI. jayasukhalAla kRSNalAla mahetA | kaumudI DIsembara AzArAma dalIcaMda zAha ane temane samaya zrI. rAmaprasAda bakSI zAradA sapTembara ejhA abhinaMdana graMtha munizrI himAMzuvijayajI pustakAlaya DIsembara ItihAsanI mijabAnI zrI. rAmalAla modI | mAnasI | kArtika Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara ekaTa-DIsembara zrAvaNa phAgaNa zrAvaNa kArtika AgasTa pASa aSADha julAI kavitA samRddhi | zrI. tribhuvanadAsa luhAra kamudI keTalAMka vivecana zrI. "surendra paMDayA" buddhiprakAza zrI. DolararAya raMgIladAsa mAMkaDa Urmi prasthAna keTalAMka vivecano ane ApaNAM sAkSararatna zrI. vijayarAya kalyANarAya vaidya mAnasI keTalAMka vivecano zrI. vizvanAtha maganalAla bhaTTa mAnasI khagoLa gaNita zrI. kezavarAma kAzIrAma zAstrI kaumudI zrI. bhogIlAla kezavalAla paTavA prasthAna khevAyalA tArA prasthAna gaMgetrInuM darzana zrI. "bAdarAyaNa" kaumudI gaMgotrI prasthAna "gujarAta navase varSa pahelAM" samAlocanA | zrI yazavanta prANazaMkara zukala | buddhiprakAza A gujarAta ane tenuM sAhitya dI. bA. kRNalAla mehanalAla jhaverI | kamudI gopIkA'nI gorasI, zrI. anantarAya ma rAvaLa | kamudI gharagaththu vaidaka ane dinacaryA zrI. ena. ke. bI. kaumudI cotrIsanuM graMthastha vADamaya zrI. jyotindra ha. dave kAmudI jalinI prinsIpAla AnandazaMkara bApubhAI dhruva vasanta jana sAhityano saMkSipta ItihAsa zrI. kezavarAma kAzIrAma zAstrI | kaumudI junuM gujarAtI sAhitya zrI. baTubhAI umaravADIA mAnasI tetrIsanuM graMthastha vADamaya zrI. vizvanAtha maganalAla bhaTTa kaumudI naMdazaMkaranI navalakathA zrI vizvanAtha maganalAla bhaTTa mAnasI pATaNanI prabhutA-eka svAdhyAya sva. zrI. vADIlAla mo. zAha buddhiprakAza pUNAganI bArAkSarI zrI. vijayarAya kalyANarAya vaidya mAnasI prasthAnabheda zrI. durgAzaMkara ke. zAstrI prasthAna prabaMdhaciMtAmaNi zrI. bhegIlAla jayacaMda sAMDesarA | buddhiprakAza phAgaNa julAI-sapTembara sapTembara pustakanI vargIkRta yAdI AgasTa mAgha 1991 mArca kArtika mArca zrAvaNa jAnyu-mArca kArtika zrAvaNa J jAnyu-eprila - sa - Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratavarSI prAcIna gujarAtI kAvyanAM e bahumUlya prakAzanA e navAM prakAzanA brahmamImAMsA jyAti maneAma maMdire mhArAM sAneTa raMgarekhAnA sarjaka-seAmAlAla zAhe vArtA samInA vAlmikInuM A dezana vijJAna yAga sagALazAnI kathA sundara citramALA sAviyaTa navajuvAnI seAmAlAlanI kaLA snehazmInI navalIkA smaraNayAtrA snehamudrA hindustAnanI saMskRtimAM IslAmanA phALA hindamAM briTiza amala-udaya ane pUrNAti zrI kRSNalIlA kAvya zrI. durgAzaMkara ke zAstrI zrI. bhAgIlAla jayacaMda sAMDesarA zrI. kezavarAma kAzIrAma zAstrI zrI. prahalAdajI divAnajI zrI. vijayarAya kalyANarAya vaidya zrI. " tryaMbaka zrI. puruSAttama caiAhANu zrI. bhogIndra bhaTTa "" prinsIpAla AnanduzaMkara bA. dhruva zrI. prANajIvana vizvanAtha pATheka zrI. kezavarAma kAzIrAma zAstrI zrI. dhanasukhalAla kR. zvetA zrI. candravadana mahetA zrI. ''janamejaya'' zrI. balavantarAya ka. ThAkAra zrI. na. ma. AThavale zrI. manaHsukhalAla jhaverI prinsIpAla AnanduzaMkara bA. va pre. kezavarAma hIMmatarAma kAmadAra zrI. rAmalAla cunIlAla meAdI prasthAna buddhiprakAza .. vasanta mAnasI buddhipra kAza navacetana Urmi vasanta prasthAna mAnasI kAmudI Urmi "" prasthAna navacetana vasanta 99 kaumudI bhAdrapada jAnyu-eprila "" bhAdrapada zrAvaNa AkaTeza-DIsembara julAI vaizAkha phAgaNa kAti ka zrAvaNa 33 DIsembara jeTha ===== DIsembara julAI graMtha ane graMthakAra pu. 7 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka viSaya kartA paSa abhizApanI chAyA adala InsApha ene mArI mAtA uttama kaLAkAro Indrane nyAya kaMTALelI. kAramI kaTI kImArI pUja grAmahAra chokarAnuM bhaviSya jhavAhIrabAI narasaiye bhakta harine narasiMha mahetAnI huMDI naMdavAelAM aMtaranI eka nATikA nATayaprayoga nIlAMjanA nIlA paMDanA pacIkA bAraNe Takora bhavya tyAga 1 kyA mAsikamAM kayA mahinAmAM zrI. zazivadana mahetA Urmi zrI. ramaNa na. vakIla gujarAta sapTembara zrI. nAgaradAsa paMDayA prasthAna Aso zrI. gevindabhAI amIna kaumudI zrI. zaMkarajatI gosAI kumAra | piSa zrI. cInubhAI paTavA prasthAna vaizAkha zrI. dhanasukhalAla kRSNalAla mahetA | Urmi citra zrI. bhavAnIzaMkara bI. vyAsa | kaumudI navembara zrI. mArtaDa paMDayA sAhitya Disembara zrI. dhanasukhalAla kRSNalAla mahetA | kaumudI zrI. maganalAla trivedI zAradA eprila zrI. kanaiyAlAla mANekalAla munazI | jaimudI phebruArI zrI navanItarAya vakIla eprila zrI. IndulAla gAMdhI navacetana aikaTobara zrI. sAkaralAla zukala gu. zALApatra phebruArI zrI. pralAda pAThaka prasthAna kAtika zrI. lalitamohana gAMdhI navacetana navembara zrI. durgeza zukala kAmudI zrI. umAzaMkara joSI mAnasI zrAvaNa * zrI. sUryakAnta majamudAra | sAhitya ' sapTembara pustakonI vargIkRta yAdI navembara eprila I. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 julAI ekabara kArtika zrAvaNa - kezavala manavAMcchita anu. "vi" buddhiprakAza meghalI rAte zrI durgeza zukala navacetana lekazatru Urmi vArtA zrI goviMdabhAI amIna mAnasI zApamocana Umi satyabhAmA rAza darzikA-eka praveza. baLa- | dI. bA. kezavalAla harSadarAya dhruva | mAnasI dane haraNa dhAve che. | saLIyA pAchaLa zrI puruSottama trikamadAsa gujarAta suvarNa ghaMTane rakSaka zrI durgeza zukla navacetana sivara mUnane svayaMvara zrI naTavaralAla buca Urmi sneha tarasyAM, zrI harikRSNa vyAsa prasthAna hAsya cUDAmaNi prahasana | zrI bhegIlAla ja. sAMDesarA kaumudI vatsarAjakRta haiyAbhAra zrI durgeza zukala kaumudI hullaDora jIvatAM sUvelA zrI durgeza zukala gujarAta haMsI zrI bAburAva vaidya sAhitya sapTembara mArca vaizAkha ASADha graMtha ane graMthakAra pu. 7 navembara navembara eprila Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nibaMdha viSaya kartA | kyA mAsikamAM kayA mahinAmAM zrAvaNa jAnyuArI-mArca julAI-sapTe jIvatI pratikriyA TIppaNa nidrA prastAvitrathI vaNika ane vaNikavRtti vira jIvana sandaryanI upAsanA zrI dattAtreya bAlakRSNa kAlelakara zrI bhagavata rAmacaMdra bhaTTa zrI zAntilAla ThAkara zrI naTavaralAla buca zrI bhagavAna rAmacaMdra zrI dattAtreya bAlakRSNa kAlelakara zrI viSNuprasAda trivedI prasthAna buddhiprakAza buddhiprakAza Urmi zAradA prasthAna 1 kaumudI phebruArI jAnyuArI 27. pustakanI vargIkRta yAdI ItihAsa viSaya lekhaka kyA mAsikamAM kayA mahinAmAM eka aitihAsika samasyA zrI. ratikAnta kalAdhara bhaTTa | zAradA okaTobara eka khovAyalI nagarI (takSazilA) | zrI. pratAparAya mahetA gu. zALApatra jAnyuArI audicya brAhmaNa paMcagauDa che zrI. gaurIzaMkara ojhA prasthAna karNadeva solaMkInA jIvana upara keTalAka prakAza zrI. kanaiyAlAla bhAIzaMkara dave | | buddhiprakAza | eka-DIse karNadeva solaMkI | zrI. rAmalAla cunIlAla modI kaumudI 1 jAnyuArI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAThiyAvADI baMdarAnA IntikhAla gujarAtanA bhImadeva sAlI gujarAtamAM aitihAsika saMzAdhana gujarAta, jItuM ane navuM gujarAtI bhASAnuM aitihAsika bhaMDALa cInI yAtrALu hyuenasaMga jADejA zrI jAlamalasiMhajI ane vAdhera yuddhuvana devaDAnA gherA dhruvarAja bIjAnuM dAnapatra narmadA taTanI prAcIna saMskRti pATaNanA sALavI bRhattara bhArata upara eka uktI najara rAThoDa rAjavaMzane mULa ItihAsa licchavivazanuM ItivRtta vaLAnAM tAmrapatrA vaidika sarasvatI-khAvAyalI nadI ! vahelAkha gAmanA ItihAsa satI prathAnA thADA ItihAsa hajIda laphtarakhAte hIravijayasUrI ane akabara zrI. prANajIvana joSi zrI. ratikAnta kalAdhara bhaTTa zrI. gaNeza vAsudeva mAvalaMkara zrI. kanaiyAlAla mANekalAla munazI zrI. " kAkIla "" zrI. dhanaprasAda caMdAlAla munazI rAjakiva mAvadAnajI zrI. za'karaprasAda desAI zrI. dhanaprasAda caMdAlAla munazI zrI. bhAskara veArA zrI. kanaiyAlAla bhAIzaMkara dave buddhiprakAza buddhiprakAza buddhiprakAza | kaumudI navacetana gujarAta zAradA zrI. aMbAlAla purANI zrI. DAhyAbhAI IzvarabhAI amIna zrI. durgAzaMkara kezavarAma zAstrI zrI. ciMtAmaNI joSI munIzrI vidyAvijayajI zAradA prasthAna kaumudI prasthAna kaumudI zrI. durgAzaMkara kevaLarAma zAstrI zrI. ThAkura jagadizasiMha 66 zrI. urmila " zrI. e. sesa. gadde ane veNIlAla | buddhiprakAza bakSI zAradA kaumudI urmi prasthAna kaumudI sAhityakAra buddhiprakAza ekaTAyara-DIse julAI-sapTembara AkaTeza-DIse phebruArI julAI DIsembara navembara julAI phAgaNa jIna jeThe sapTembara ekaTAbara ekaTAbara okaTAbara vaizAkha vaizAkha julAI DIsembara eprila-jIna graMtha ane graMthakAra pu. che Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caritra viSaya lekhaka araviMda amRta kezava nAyaka adhe raste kacchane kemavela phatehamahamada kezavalAla dhruva ge pALakRSNa gokhale gAMdhIjI sAthe cAra mAsa jIvana saMbhAraNAM navalarAma lakSmIrAma prabodhamUrti govardhanarAma phiradausI phArasI kavi samrATa kirdInI phiradusI baMkImacaMdra caTTopAdhyAya 3. bhise bhImarAva AMbeDakara bhikSu akhaMDAnaMda bhikSu akhaMDAnaMda mIsIsa mArgareTa seMgara raNajitarAma kayA mAsikamAM kayA mahinAmAM kaumudI Disembara zrI. "kokila" navacetana okaTobara zrI. kanaiyAlAla mANekalAla munazI gujarAta sapTembara zrI. DuMgarazI dharamazI saMpata zAradA julAI zrI. kephila navacetana zrInivAsa zAstrI prasthAna phAgaNa zrI. chaganalAla jozI zAradA eprila zrI. zAradA sumanta mahetA zAradA jAnyuArI che. zrI. jyotindra ha. dave kaumudI eprila zrI. caMdulAla bhaTTa mi phAgaNa dI. bA. kRSNalAla mehanalAla jhaverI| prasthAna kArtika zrI. narImAna goravALA zrI. zaMkaraprasAda desAI prasthAna mAgazara zrI. bhagavAnalAla gI. bhaTTa kaumudI jAnyuArI kumAra kumAra kArtika kumAra aSADha zrI. traMbakalAla zukala zAradA guNasuMdarI DIseera | zrI nRsiMhaprasAda bhaTTa ( kaumudI ogasTa pustakanI vargIkRta yAdI mi peza zrAvaNa | Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zrI. maganalAla pra. desAI mAgazara ogasTa zrImad rAjacaMdra vira A Ila saMskAramUrti vidAbahena svargastha pAThakajI smaraNayAtrA prasthAna gu. zALApatra guNasuMdarI prasthAna | | kumAra juna zrI. tindra ha. dave zrI. dattAtreya bAlakRSNa kAlelakara caitra zrAvaNa vijJAna kartA viSaya | kyA mAsikamAM kayA mahinAmAM ja graMtha ane graMthakAra 5. che zrAvaNa prasthAna prasthAna visanta kumAre arthazAstra pravezikA Adhunika zarAphI Adhunika vijJAna aMdhakAramAM prakAza Aditya elenanA pravAse erAvata kAThiyAvADanI karI gADavAnA lenDa cAMdInI tejI ane ApaNe rUpiye jene jyotirgaNita zrI narahari dvArakAdAsa parikha zrI caMdraprasAda dIvAnajI zrI mULajIbhAI hI. cekasI zrI. "bhAu' zrI. azoka harSa zrI. manubhAI paTela zrI. DuMgarazI dharamazI saMpaTa zrI. caMdraprasAda ha. divAnajI zrI. dvArakAnAtha gupta zrI. caMdraprasAda dIvAnajI zrI. "vanacara" zrI. harihara bhaTTa navacetana prasthAna kumAra prasthAna kumAra prasthAna vaizAkha piSa caitra zrAvaNa oNkaTobara citra vaizAkha aSADha paSa aSADha mAnasa Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravuM e ApakaLA dainika jIvanacitrA kema jozI ? dhULa Telivijhana prAzcAtya saMgIta pRthvInI jIvanakathA madharAtanA mahAjana mudraNakaLAnA zrIgaNeza reDIyeA athavA vAyaramela rIjha enka reDIyeA breDakAsTiMga vajrezvarInA unA pANInA kuMDa vanavagaDAnAM vAsI vyAjamimAMsA sarakArI jAmInagIrInI uthalapAthala sAnApura hindupaMcAMgamAM Rtu ane varSanA AraMbha hima hindInI Arthika sthiti zrI, harikRSNa vyAsa zrI. pIreAjazAha mhetA zrI. kAntilAla paDayA zrI. bhupendranAtha vaiSa zrI. ramaNikalAla trivedI zrI. satIzacaMdra desAI zrI. " vIyara ' "" zrI. caMdulAla sI. zAhe zrI. caMdraprasAda divAnajI zrI. dvArakAnAtha gupte zrI. sureza dIkSita zrI. vanecara" zrI. kIzAralAla ghanazyAma mazarUvALA zrI. caMdraprasAda hai. divAnajI zrI. kizAralAla ghanazyAma mazarUvALA zrI. meAhanalAla raNacheADadAsa pAMcALI zrI. yazavanta gu, nAyaka zrI. DuMgarazI dharamazI saMpaTa kumAra navacetana 29 prasthAna kaumudI prasthAna kumAra kaumudI prasthAna navacetana kumAra kumAra prasthAna "" 99 buddhiprakAza prasthAna navacetana ASADha okaTobara 99 aSADha oNgasTa kArtika kArtika caitra sapTembara phAgaNa DIsembara mahA phAgaNa zrAvaNa peASa aSADha eprila mahA ATAmbara pustakAnI vargIkRta yAdI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keLavaNuM viSaya kartA TyA mAsikamAM kayA mahinAmAM akhADe zrI. harinArAyaNa AcArya kumAra mahA-phAgaNa keLavaNInuM dhyeya zrI. narahari dvArakAdAsa pArekha prasthAna paSa gujarAta ane keLavaNI pri. AnandazaMkara bApubhAI dhruva vasata durbodhya bALaka ane tenI keLavaNI zrI. ramaNalAla pI. senI buddhiprakAza eprila-juna prAthamika keLavaNI ane pustakAlaya pravRtti | zrI. vRjacaMdra mahetA pustakAlaya jAnyuArI bALakanuM gRhazikSaNa zrI. dilakhuza divAnajI guNasuMdarI zikSaNa saMbaMdhI zrI. vinodinI ramaNabhAI nIlakaMTha | buddhiprakAza eprila-juna zikSaka ane sAhitya | zrI. ratilAla trivedI vasanta aSADha-paSa citra grI ane graMthakAra pu. 7 dharma ane tatvajJAna viSaya lekhaka | kayA mAsikamAM kayA mahinAmAM rDo. sumanta mahetA prasthAna eka pravacana peza zrI. kizoralAla ghanazyAma mazarUvALA | prasthAna | paza gItA viSe sAmAnya vicAra. julAI-sapTembara cittazAstrInA daSTibindue AdhyAtmamArga | zrI. prANajIvana vizvanAtha pAThaka . | zrI. prANajIvana vizvanAtha pAThaka viSe kAMIka JdaprakAza Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taMtra saMpradAyanuM utpattisthAna dikALa araphanA mulakamAM madhyayuganA bhaktipravAha manAmaya sRSTinA svAmI vazvanI utpatti kabajIAta jAmanagaranuM sUryagraha navAM janmelAM bALakanA zarIranA vajanamAM thatA vadhadhaTa zrI. nagendranArAyaNa caudharI zrI. harikRSNe vyAsa zrI. nAnubhAI mahetA zrI. mahAzaMkara IndrajI dave vaiSNavabhakti viSe e|padevanA vicArA samagratA ane vikAsa zrIkRSNa: zaraNuM mam zrI. durgAzaMkara ke. zAstrI DA. hariprasAda vrajarAya desAI AcAya AnandazaMkara bApubhAI dhruva 11 thI 16 mA zatakanI vaiSNava bhaktinuM zrI. dugdazaMkara kevaLarAma zAstrI pRthakkaraNa zitaLA TAMkavAnI paddhati sAtvika khArAka zrI. aMbAlAla bAlakRSNu purANI zrI. manubhAI vaidya vaidaka zrI. nhAnAlAla jozI zrI. cheATAlAla kAmadAra | OM|. tribhuvanadAsa pemAstara zrI. prazullacaMdra rAya zrI. sureza dIkSita prasthAna prasthAna mAnasI buddhiprakAza mAnasI vasanta kaumudI buddhiprakAza vasaMta gujarAta navacetana .. guNasuMdarI prasthAna guNasuMdarI mahA caitra zrAvaNa jAnyu--mArca kArtika sAdha eprila jAnyu-eprila jAnyuArI sapTembara sapTembara okaTobara sapTembara zrAvaNa jAnyuArI pustakAnI vargIkRta yAdI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravAsa tathA bhUgoLa viSaya amerikAnI noMdhapothImAMthI elisInIyA uttara gujarAtanA aitihAsika avazeSo ITAlI ane ebIsInIyA jarmanInA yuvaka gRhomAM ja junInAgheramAM dIvabaMdara pipaga mArkapelA laMDana melabornanI havAI sarata vilaMdAonA dezamAM sAhityanI najare lekhaka zrI. choTAlAla hi. kAmadAra zrI. zyAmalAla zrI. zAntilAla saMghavI zrI. gulAbadAsa brokara zrI. hIrAlAla godIvALA zrI. zaMkaraprasAda desAI zrI. chelazaMkara zukla zrI. vinodinI nIlakaMTha zrI. veNIlAla buca zrI. " vimAnI " zrI. hIrAlAla gAdIvALA zrI. "kha" kathA mAsikamAM kyA mahinAmAM kaumudI mArca kaumudI navembara kumAra zrAvaNa prasthAna Aze kumAra zrAvaNa zAradA DIsembara eNkTobara prasthAna mahA kumAra 1 citra - navacetana phebruArI kumAra graMtha ane graMthakAra pu. 7 peSa 11 - - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNa viSaya = mi julAI lekhaka . kayA mAsikamAM kayA mahinAmAM amara vibhUtio zrI. avanIndarAya pAThaka phAgaNa ahiMsA eka sAmudAyika baLa zrI. kanaiyAlAla mANekalAla munazI | gujarAta ekabara akhila bhAratIya mahilA pariSadanA vikA- | mIsIsa kajhInsa guNasuMdarI phebruArI sane itihAsa akhila bhAratIya mahilA pariSadubhASaNa mIsIsa rUstamajI pharIdunajI che ardhI sadInI nArI jAgRti zrI. yaza ha. zukala avibhakta kuTuMba - | zrI. umedabhAI paTela sAhityakAra juna okhAmaMDaLanI kaLA zrI. vinakumAra desAI sAhitya DIsembara "uttara hindustAnI saMgItanuM svarUpa zrI. viSNu nArAyaNa bhAtakhaMDe prasthAna Aso " kAThiyAvADanI audyogika pragati | zrI. "abhyAsI" navacetana keTalAMka junAM smaraNo leDI vidyAbahena ramaNabhAI nIlakaMTha gurNasuMdarI juna kaumudI jIvanalIlAnAM mukhya lIlA cinha | kAmudI. jAnyuArI gAMdhIjInI javAbadArI zrI. gaganavihArI la. mahetA prasthAna ASADha gAyananI racanA tathA prakAra | zrI. manahararAma mahetA zodA me.. chellAM vIsa varSamAM vidyArthI Alama | zrI. hemantakumAra guNabhAI nIlakaMTha | prasthAna poSa jaina pracAraka sabhAnA suvarNa mahotsava | prinsipAla AnandazaMkara bA. dhruva | vasanta phAgaNa prasaMge vyAkhyAna 'ta thayAtrA zrI. kSitimohana sena ''' prasthAna zrAvaNa pustakonI vargIkRta yAdI : mArca : Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAgaNa julAI me mArca US dakSiNAmUrti vinayamaMdiramAM samAraMbhamAM | prinsipAla AnandazaMkara bA. dhruva | vasanta ApeluM vyAkhyAna nRtya tribhakti zrI. kisanasiMha cAvaDA kaumudI jJAna ane grAmonnatimAM pustakAlayanuM sthAna ramaNalAla vasantalAla desAI | pustakAlaya pustakAlaya pariSadunA pramukhanuM bhASaNa- | zrI. rAmanArAyaNa vizvanAtha pAThaka siddhapura mahAla henanI jAgRti zrI. dilakhuza divAnajI guNasuMdarI bahenane be bole zrI. harasiddhabhAI vajubhAI diveTiyA baMgALI sAhitya pariSada zrI. vrajamohana varmA navacetana bAlasevAno eka pradeza zrI. pratAparAya mahetA pustakAlaya manusmRtimAM strIonuM sthAna zrI. narmadAzaMkara dvivedI guNasuMdarI vairAgya vaibhavane vAraso zrI. dattAtreya bAlakRSNa kAlelakara kumAra ja saMtati niyamana eka agatyane rASTra prazna | DaeN. amRtalAla ha. paTela guNasuMdarI saMskRti paSaka nareza zrImaMta mahArAjA gAyakavADa zrI. goviMdabhAI desAI sAhityakAra saMgItamAM bhAvanuM sthAna zrI. vinukumAra desAI sAhitya sAhitya saMsada saMmelana kaumudI mumanAnAM lagna zrI. choTAlAla hi. kAmadAra prasthAna svadezI sAhasane suMdara namuno zrI. tArAcaMda aDAlajA navacetana zrImaMta mahArAjA sAheba ane bAlasAhitya zrI. ramaNalAla ga. zAha sAhityakAra sapTembara DIsembara phebruArI sapTembara navembara Ase eprila DIsembara graMtha ane graMthakAra pu. 7 phebruArI eNkaTobara DIsembara Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA sAhityaviSayaka prakINa lekhasaMgraha Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) gujarAtI bhASA--ka (2) "" 95 "" |--kavi nama~dAzaMkara nama~kAzamAMthI uSkRta --reva. josak vAna Telara Telara vyAkaraNamAMthI uSkRta (3) (4) gujarAtI bhASAnuM aMdhAraNa--sara ramaNabhAI nIlakaMTha trIjI gujarAtI sAhitya pariSadnA rIpArTamAMthI uSkRta (5) pahelI gujarAtI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNa zrI. govardhanarAma mAdhavarAma tripAThI "" --DA. zrIarasananA upAdghAta ( anuvAda) gujarAtI zALApatramAMthI udhdhata (6) bIjI gujarAtI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNadI. khA. kezavalAla ha durAya dhruva Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNa lekhasaMgraha gujarAtI bhASA mukhamudrAnA sambandhamAM gujarAtI bhASA viSe nibandha racI ahIM je sAthe mUkyo hoya to A kezane vizeSa zebhA maLe paNa puratAM sAhitya na maLavAthI tathA maLyAM che teTalAM upara purato vicAra karavAne same anukULa na hovAthI te nibandha mArI IcchA chate paNa lakhI zakAto nathI. to paNa ave pachI mArA ne bIjAonA zodhane sahAya thaI paDe tevuM thoDuMeka nedhI rAkhuM chauM - | gujarAtI bhASA eTale gujarAtanA lokanI bhASA. kALakALa gujarAtamAM navAM navAM rAjyo thayAM ne laya pAmyAM. rAjyanI sImAmAM vadhaghaTa thavAthI gujarAtI kevAtA lokanI saMkhyAmAM paNa vadhaghaTa thayAM kIdhI. vaLI aneka dharmanA loka aneka prakAranI balIyo bolyA che-bAra gAue bolI phare' evI kevata paNa che; te, gujarAtI bhASA te keTalA pradezanA kIA dharmane mAnanArA lokanI samajavI ? joIe -ekAdA meTA pradezamAM judAM judAM ThekANunA ne judA judA varganA loka pitAnA sAmAnya vyavahArane arthe ghaNuM karIne eka sarakhI rIte bole che ne e sAmAnya bhASA che, teTalA pradezanAM nAma uparathI oLakhAya che. vaLI pradezanAM nAma leka uparathI paDe che paNa pAchA loka, pradezanAM nAmathI oLakhAya che, e paraspara sambandha che-teTalA mATe, gujarAta e nAma mULe amuka bolI bolanArA lokanA uparathI paDavuM joIe. e loka kaNa hatA ne kevI belI bolatA ? amaNa ApaNe boliye cheke tevI ke jUdI rItanI te jANavuM prathama avazya che. gujarAta e zabda saMskRta pustakomAM gurjaradeza lakhAya che. gurjara deza ema artha che te gurjaraloka te koNa ema pRcchA ne gujarASTra (gurjare zebhA pAmyA jyAM te ) athavA gurjaratrA (gujarae rakSaNa karelI evI te) e zabdo koI kaI bhaNDaLamAM sAMbhaLavAmAM Ave che. saMskRta zabdonA artha pramANe gujarjara kevAtA lokonI pRthvi te gujarAta che. gUrU dhAtu, bhakSaNa-udyama; hiMsA-gati e arthane viSe pravarte che ne emAMthI udyama-hiMsAnA artha gujarAtanA lokane lAgu pADatAM hiMsA karanArA ane khetI vaNajavepAra e udyama karanArA loka te Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 nikaLe. e viSe adyApi ApaNane kharekharI jANa thaI nathI. pUrva vRtAnta jeTaluM jANyAmAM AvyuM che teTalA uparathI kevAI zake che ke e zabda paccAsaranuM rAjya sthapAyA pachI prasiddha paDayA che ne e rAjyanA lekanI bhASA te gujarAtI bhASA kevAya. e bhASA kevI hatI te jovAne koi grantha ajI hAtha lAgyA nathI, paNa sADItraNaso varSa pachI gujarAtanA sarvopari utkarSakALamAM bhASAnuM je svarUpa hatuM tenI jhAMkhI gujarAtanAja te teja kALanA paNDita hemacandre apabhraMzabhASAnA vyAkaraNamAM karAvI che.+ te kALanA vidvAna saMskRtamAMja gurjar ema artha kaDAya, ane e artha gujarAtanI pelI vastI bhIla kALAnI kevAya che tene tathA gujarAtanA lAkanA je udyama tene lAgu paDe che--vaLI phaLadrupa deza tathA pazcime samudra che e jotAM gujarAtanA leAka khetI vepAranAja udyama paramparAthI karatA AvyA che ema siddha thAya che. eka zAstrIe gR dhAtu uparathI ' gIte tad guH, gurjaratiyasmin' ema vyutpatti karIne je dezane viSe uccAraNa chinnabhinnarUpe rayAM hoya te ema a karyAM ane eka zlAka bhaNyA-' JIrANAM mukhaM bhraSTaM zivopi zavatAM gataH; tulasI talasI jAtA, mukuoNpi mAtAm. ' 'gujarAtIenuM mukha bhraSTa che ke zivane zava, tulasI ne taLasI, mukundane makanda, ke che.' e zlAka gujarAtIonuM hAsya karavAne kAI ye joDayA heAya ema jaNAya che tepaNa temAM kayaluM te kevaLa asatya nathI. vindhyAcaLanI uttare vAsa karanArA pAMcadezanA brAhmaNA te gauDa ne dakSiNe vAsa karanArA pAMca dezanA brAhmaNa te drAviDa kevAya che ne e pAMca drAviDamAM gujarAtI brAhmaNAnI gaNanA thaI che ane gujarAtI brAhmaNA yajurvedI che evuM cacUda nAmanA granthamAM lakhyuM che. gujara zabda viSe keTaluMka na gadyamAM gujarAtIonI sthiti viSenA nibandhamAM che. " + saMvata 1168 mAM.-e jAkhInI aLapajhaLapa zAstri vrajalAlanA "gujarAtI bhASAnA nibandhamAM " che. . hemacandre peAtAnA gurjaradezanIja bhASAne apabhraMza nathI karyuM paNa te kALanA khIjA paNa keTalAka dezanI leAkabhASAne apabhraMza evuM nAma ApyuM che. te keche ke saMskRtanA atibhraSTa rUpAntara thaI je bhASA khelAya che te apabhraMza bhASA; ane e e prakAranI che-ekanA sambandha vizeSe 40 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNa lekhasaMgraha pustaka lakhatA eTale lokabhASA jhAjhI keLavAyelI naja hoya to paNa rAjyanA utkarSane aMza temAM paNa Avelo hovo joIe ne te bhATa prAkRta sAthe ne bIjIne vizeSe zAsenI sAthe che. amaNAnI bhASAo paNa prAkRta kevAya che. prAkRta e zabda lokamAM to saraLa arthamAM vaparAya che ke zuddha-saMskRta nahi te prAkRta-pote je bole che te prAkRta che ema teo samaje che. vaLI judAjudA pradezanA loke dejUde kALe juduM jUduM prAkRta bhaNeluM te sambandhI phALakALanA paNDitoe keTaluMeka lakhyuM che. mATe, prAkRta viSe thoDuMka lakhANa karuM chauM - - eka agrejI pustakamAM lakhyuM che ke "hindusthAnamAM I. sananA AraMbhamAM pradeza pradezamAM judI judI bhASA bolAtI ane te bhASAo kALAntare badalAI AjanI prAkRtabhASAo thaI che"- pachI saMskRta nATakomAM lakhAyelI prAkRtabhASA bolAtI"--"ane e, jema pitAthI agADInI prAkRtanA zabda apabhraMza thaIne ghaDAI hatI tema amaNAnI hindI mareThI sau saMskRta nATakomAM bhaNAyelI prAkRta bhASAmAMthI nipajI che." eka bIjAM agrejI pustakamAM lakhyuM che ke "je kALe saMskRtavidyAno utkarSa hatuM te kALamAM loka je bhASA bolatA te prAkRta kevAtI; e bhASA saMskRta zabdanA apabhraMza bolAyAthI thaI che." "magadhadezanI (balgALAnI pAse bAra nAmano prAnta che tene dakSiNa pradeza) te mAgadhI ane dilhI AgarAnA pradezanI te zaurasenI kevAtI" -5-jAbI, hindI, balgALI, sindhI, mareThI, gujarAtI e sau zaurazenImAMthI nikaLI che." dezI granthakAramAMne eka jaNa ke che ke "pazcima samudrane lagatA pradezamAM renArA AbhirAdi lokanI bhASA te apabhraMza." jayI AryajanonA sambandhathI pradeza pradezanI prajA potapotAnA zabda TALatI gaI ne saMskRta zabdone apabhraMza karI karI pitAnA uccAraNamAM letI gaI ane jayI loka paNa vyavahArakArya saraLa karavAne potAnA saMskRtane bhraSTa uccAraNe bolatA thayA. e mizraNaprakAre pradeza pradezanI prAkRtabhASAo utpanna thaI vizeSe mULa prakRti-saMskRta uparathI thaI mATe prAkRta kevAI. mULanA vAstavya lokanI je bhASA tene prAkRta zabda lAge nahi-te lokanI bhASAnA keTalAka zabdaprayoga prathamanI prAkRtamAM AvelA kharA. 41 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 cAraNAdi mAgaNIe lakhelA rAsAomAM dekhAya che. apabhraMzabhASA e prAkRtabhASAomAMthI cArane boLI vaparAtI jANI varaciye tenA niyamaviSe vyAkaraNa racI dekhADayuM che ke te cAre ghaNuM karIne ekasarakhe niyameja thaI che. bIjI traNa karatAM vizeSe boLI vaparAyelI prAkRta je mahArASTrI athavA prAkRta (vizeSa arthamAM ) kevAtI tene mATe 424) niyama che ne te bIjI traNane mATe paNa che paNa zirasenIne 32), mAgadhI ne 17) ane pezAcikIne 14) niyamo potapotAnA vizeSa che. e prAkRta-zabdanAM svarUpa jevAne zAkuntala-vikramorvazI nATakamAMnA thoDAka zabda A che-ajajA [AryA-Aryajano), atti [asti-che], addha [ardha), avadha [ardhapatha-adhavaca], ANa [AjJA], IsANIye dizAe [aizAnyAdizA-IzAna dizAe], kusumAI [kusumAni-kusuma (anekavacane)], keNApi [kenApi-kaI eka; koIpaNa], gadI [gati], gamise [gamithe-huM jaiza], gAITsa [gAsvAmi-huM gAIza], gAyati [gAyati-gAya che], cittalekhA [citralekhA-citralehA], cuMbiAI [cuSmitAni-cumbana kareluM evAM], jansa yasya-jenI, kipi nikimapi-kaMI paNa nahi, to [tapa-ta5], tahaIti [tathati-te pramANe dayabhANA [dayamAna-dAmaNa, dayAmaNo], dale [tale-taLe], dAva [tAvata-tema, te prakAre], dudiA [dvitIyA-bIjI], 5khavAdI [pakSapAtI], parittAdhi [paritrAyadhva-paritrANa-rakSaNa kare], pia [priya], pao [prayoga], bhamarahi [bhramara -bhamarAoe], rUdu [Rtu-Rtu, rata], sagarsa [svargasya-svarganI, sarisa sidazaM-sarIkhuM, sarakhuM; yogya, ghaTatuM], sahI [sakhI-sahI], suumAra [sukumAra], suNAdu Nita-sAMbhaLa, sUNa, hAIsmadi [hAsyate-hase che], I. - e prAkRta dezakALa para pitAnuM rUpa pAlaTatAM pAlaTatAM agiyArameM varSe navAM rUpamAM apabhraMza e nAme oLakhAI. prAkRta tathA apabhraMza e benuM svarUpa jotAM jaNAya che ke prAkRtamAMnA keTalAka zabda zuddha saMskRta peja vaparAtA thaIne, keTalAka nijarUpeja raIne, keTalAeka bhraSTa rUpAntaromAM utarIne ne keTalAeka saMskRta tathA dezI zabda navA vadhIne apabhraMza-bhASA thaI hoya ema jaNAya che. amaNanI prAkRta bhASAo apabhraMzamAMthI utpanna thaI che. dakSaNa ne gujarAtI e be, mukhya prAkRta-mahArASTrA ane enI apabhraMza e uparathI ane hindI, mukhya prAkRta tathA zaurasenI ane enA apabhraMza e uparathI ghaDAI che. vallabhIpuranAM rAjyamAM bauddha jaina loka hatA, gujarAtamAM ne Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNa lekhasaMgraha athavA saMvataukA bAramAM gujarAtanA loka je bhASA bolatA te ekavaDI kaThThaNa kAThInI ne te pramANe ja lAmbI, kaMI eka thAyalI tathA DhekADhayA-vALI paNa vaLI kahIMtahIM kumaLI tathA saraLa, vaNe sAmaLI ane kuLamajada sAcavatAM svataMtra vartanArI evI, bhilarAjakuMarI sarikhI sehaI. candana sarikhA sAyalA, jaIsI namaNe keli; paradukhe je duSkiyA, sahi te sajjana meli." paDivaI dadura bhalA, paDivanuM pAlaMti; medha maraMtaI te maraI, jIvaMtaI jIvaMti." "DhollA maI tuMhuM vAriyA, mA kuru dIla mANa; nie gamihi rADI, daDavaDa hehi vihANuM." koThakusu kRpazudhana, e taNi eka sabhAva; to rasa mUkaI a5No, je gala dIjaI pAva." "aDhotarasu buddaDI, rAvaNataNaI kapAli; aku buddhi na sAMpaDI, laMkA bhaMjaNakAli." mora bhaNuI amaha pIMchaDAM, maImelhI vaNe huM aji agAse tihaviNu, te siri rAya vaheI"+ siddharAjanA kALamAM gurjaradezanI lokabhASA je apabhraMzamAM gaNAtI teNe pachavADethI navuM rUpa dhAraNa karavA mADayuM ne te musalamAnI rAjyamAM gujarAtI bhASA e nAme oLakhAI. teramAthI te seLamAM zikAnA anta lagInA gALAmAM gujarAtI lokanI sthiti TharelI notI. amadAvAda ne. sambandhI pradezomAM jainanI benI vastI hatI ane bauddha jaina upAdhyAonI bodhabhASA ghaNuM karIne sarvatra sarakhI ja hatI. vaLI gujarAtanA rAjyane dilahI kanojanA ne bIjA rAjyo sAthe sambandha hatuM. e sadhAM uparathI jaNAya che ke gujarAtanI apabhraMzamAM mAgadhI tathA zaurasenIno leza haze ja. vaLI gujarAtanA mULa vAstavya lekanA ne gujarAtanI rItabhAta vastunA keTalAka dezI kevAtA zabdo paNa hazeja. mAgadhI zaurasenI dezya e zabdonI nizAnIo (vartamAna gujarAtImAM) zabdanI vyutpatti zedhAze tyAre spaSTa jaNAze. + "gu. bhA. nibandha"mAMthI. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 surata vasyAM paNa pATaNa ne cAMpAnera khasyAM ane junAgaDa bhakhaLyuM. nirAzrita thayelA brAhmaNa tathA jaina upAdhyA pitAnI nivRttimAM pitAnA pradezanA lokane kaMI kaMI kathI lakhI rijhavatA. musalamAnI rAjanA utkarSakALamAM gujarAtI bhASA prasArita admanI, ThAvakI, lADakI, kumaLI ne vaNe bhUrI lIsI tejI bhAratI jevI guruaNukaMdharI rUDaalI sahI hariguNa gAtI prabhAta same. "pADalIpuranagara tihAM naMdanau zatru caMdragupta rAjA tehanau pradhAna cANikya pratibiMba thakau rAjya bhogavaI; paraM bhaMDAri dravya nahIM te bhaNI, devatA ArAdhI pAsA pAmI svarNathAla bharI jIvaTaI baIThuM; je ke, majhanaI chapAI tethAla senaIe bhari liU anaI tuhe hAra tu eka dInAra diu. ema devatAdatta pAse karI ApavA lAgau kivA haraI koI devatAdatta pAse huM te chapAIpaNimAnavajanma hAraviu dehilau pAmaI"1 "DhamaDhama vAjaI Dhela asaMkha, balaI maMgaLa vAjaI saMkha; reNa saraNAI vAjaI tUra, miliyA subhaTa gahagahiyA sUra. gheDA sarasA gheDA bhiDaI, pAyaka pAyaka sarise bhiDaI; rasatI ratha juDaI apAra, hathiyAre lAgiM hathiyAra. uDiyA loha jAI eka kosa, jhujhaI rAuti pUraI rasa; kAyara trAsaI sUrA dhasaI, riyuM dekhI te sahimAM hasaI. khAMDA jhalakaI vIjalI jasA, suhaDAtaNA mana tava udhasA; | tejI turina sAhayA rahaI, paradaLa dekhI te gahagaI. rudhira pUri ratha tANyA jAI, sira tUTaI dhaDa dhasamasa vAIpha deI pahara kyo saMgrAma, pApa buddhi rAya hAryo tA.2 kRSNarUpe gokuli avatarIyA, govardhana parvata kari dharIyo, varIyu gopI gecaMda. A saravarUpi hari raMgi rAci, vRMdAvana gepamadhya nAyi, sAci sohi brahmacArI." 1. mAgadhI gAthAbabdha ne gujarAtI vyAkhyA evuM "puSpamALa prakaraNa" upAdhyAya merU sundare raceluM temAMthI upaluM gadya lIdhuM che- (pratanuM varasa saMvata 1529). 2. "gajasiMha rAjAne rAsa" emAMthI lIdhuM che (prata 1556 nI). Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNa lekhasaMgraha " duha beli AtmA, suNi paramAtmA tAta; tajha samIpa IDAvIyuM, mAha zu aparAdha. gharasukha kAMI visArIyuM, bhUlavyo kAyAvanamAhi; keTaluM kAla viDaMbIyu, zatru kAmAdika hAthi. eNi vani lobhacI dava bali, vilasi pAradhI kAla; mAyA mukI haraNilI, mADIyU karmanI jAla. jAla paDayu hou Akalu, mahIyu jIva aceta; pAchalI AgilI sudhi nahIM, nahIM. ehani ApaNuM ceta." "parabrahma padmanAbha, parazotama piDhi nahI e avigata goviMda caMdra, sAra karu zrIpati dhaNIe. catrabhaja sAmavarNa, sAraMgadhara sohAmaNe e; ani rUaDalo vaikuMThanAtha, dukIta haraNa dAmodarU e. * niraMjana nirAkAri, nikalaMka puruSa ArAhIIe; gAII dvArikerAyu, sAmalava sohAmaNe e. sadA vaiSNava bhani uchAha, AnaMda aMgi ulaTi eka bhaliAyika parabrahmarAya, pIMDArA mAhi paravayu e." aneka juga vityAre, paMthe cAlatAM re; toye aMtara rahyA re lagAra- prabhujI che pAse re, harI nathI vegaLA re; ADaDone paDyo che kAra-aneka. dInakara rUMdhyo che, jema kAMI vAdaLe re; thayuM ajavALuM maTayo aMdhakAra- vAdaLuMne maTayuM re, lAgyuM jema dIsavA re; bhAnu kAMI dekhAya tevAra-aneka. lokaDIyAnI lAja re, bAI meM te nANuM re; mahelI kAMI kuLataNI vaLI lAja - jAdavAne mAthe re, cheDe laI nAkhIye re; tAre prabhuvara pAmI che Aja.-aneka. nAvane svarUpe re, bAI enuM nAma che re; mAlamI che vaLI sarajanahAranarasaIAne svAmI re, je kaI anubhave re; te tArI utAre bhavapAra-aneka. 3. "ghaNAMeka nAnA prakaraNone sadgaha e eka vaiSNava graMtha che temAMthI upalA traNa kakaDA lIdhA che-kaI kaI prakaraNamAM padmanAbha ema lakhyuM che te uparathI te nAmavALo koI teno kartA haze- viSayane bhASA jotAM te grantha 15-16 saikAmAM racAye hoya ema lAge che-(prata 1715 nI mAMthI). 4. narasai metAnI kavItA tenAja kALanI bhASAmAM maLavI durlabha che. 45 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 sattaramAM zaikAmAM bhASA, bhakti tathA caritrakathanamAM keLavAI paNa te pitAnuM samagraaindarya teja zaikAmAM dekhaDAvI zakI nahi. e sinDayane (viSNudAsa, bhAlaNa, vasato, nAkara, AdhArabhaTa ityAdi saunA raMgane) ghaNokhare bhAsa premAnaMde arADamAM zikAmAM yatheccha karAvyA. e zaikAmAM samayasundara, udayaratna I. gerajIoe rakzathI rAsa lakhyA paNa temAM 15-16mA zaikAnI nizAnIo thoDI ghaNI jovAmAM Ave che. e jaina bhASA, utsAhamAM AvelA vANiyA brAhmaNanI bhASAnA tejamAM a-jAI bhAvasAra ratnAe kheDAmAM pitAnA maDaLamAM thoDAMeka lalitA gIta gAyAM. e arADamAM zaikAmAM bhASAe navA viSaye kathavAno samartha Arambha karyo.--akho - sAmaLa-vallabha eoe potapotAnA viSaya gAyA. premAnaMda vartamAnabhASA bhUtarakzane anukULa karI. akhAe vartamAna raDjha hasI kAvyA. ne eka brahmano baMdha karyo. sAmaLa bhUtane daSTAne udyama sAhasa varNa "jIve tene jokha" kahyuM ane vallabhe bahucarAne gAI mugalAIne utkarSakALamAM bhASA, ekavaDI paNa bharAva paNa kahIM kumaLI ne . kahIM kaThaNa evI kAThInI, ghAMvaraNI kaika tejasvI evI, ujamALI ne hoMsilI, ke vipratanayA magna rasamAM, kathA kahetI sohaMta, "jAdava strI tALI daI hase, dhaMna gAma jahAM A nara vase; kIdhAM haze tapa vrata apAra, te strI pAmI A bharathAra. ke kahe iMdrane ke kehe kAma, ene rUpe hAre kezava rAma; bAI patIvratAnAM mehoze maMna, marmavacana bole trIjana. koI kahe hAu AvyA vIkrALa, dekhADe rotAM reheze bALa." "AvyAM varSAkALanA dIna, gAja varase che parajanya; vIjaLI thAe AbhamAM pUrI, bele kekIlA zabda madhurI. mahA tApasanAM mana Dole, dAdura mera 55IA bele bhALataLe ratnAgara gAje, okhA aMge navasaptasAje." "anirUdha bAM premane pAze, mohyomehyA caMdanane vAse meghA snehane saMdhe, mohyo hAra gaLabaMdhe. mAme hastakamaLa, medyamA~ uragaLasthaLe; metheme alakalaTe, mAmale kesarI kare." kaDAnuDa kaTaka be thayAM, ughADAM Audha karamAM rahyAM; khakhaDe khaDA ne phare taravAra, ke kADhe zara bhAthA bAhAra. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNa lekhasaMgraha tomara trIsaLa dhara musaLa, gAjA rAma dharI karahaLa: chapana koDa jAdava gaDagaDaA, dAnava upara tUTI paDaA." "evuM jANuM mArA nAthajI, karA dAsInI saMbhALa re; he vihaMgama vevIzALIA, mUne mUkI naLa bhUpALa re. ho vAvatI mArI mAvaDI, mAruM DhAMka ughADuM gAtra re; hA bhImaka mArA tAtajI, zedhI manAva jAmAtra re. ho naIzada dezanA rAjIA, aNaciMtuM dIo darazana re; 25 bhUpane jAuM bhAmaNe ho, saluNa svAmIna re; "hutuM vaIkuM gokaLa gAmare, have nesaDe pharI thayuM nAmare, jasodA kema bahAra nIsarasere, vaMjhA kahI loka pAchAM pharaze re; ame mANasamAMthI TALyAM re, dIkare thaI kALaja bALyAMre. ame bhulyAM AzA ANI re, pArakI thApaNa nava jANIne vAyasa thaI vAMchaLa kIdhuM re, pharI keele bacaDuM lIdhuM re; vipra prabhu paramezvara re, mAhArUM pharI vasAve ghara re." "komaLa zItaLa nIrmaLa sukhakara dukha hara harInuM nAma premAnaMda pavItra thAvA, gAo rAjIvalecanarAma. e maraNa pagalAM heTa che, phare sAMcANe kALa; hIMDatAM pharatAM kAraja karatAM, bhaje zrIgopALa." "gurU hai beThe hoMse karI, kaMThe pANa zake yama tarI; yama nAra nAnaDI havuM prasUta, vaLatI vAdhe nai adabhUta. ziSyane bhAre bhAre rahyA, akhA tema mulage gayo." " jahAM sudhI che khaMDIta gyAna, akhaMDAnaMdanuM nehe vIgyAna tehanuM pAtra thAvA kAra, mahAmunIe kahyuM paMcIkaraNa. trItI sAMkhya kapIle kahyuM eha, bhaNe zuNe te thAya videha. jIvanamukti te enuM nAma, jeNe jANyuM kaivala pada dhAme. paMDita AgaLa mUDha, haMsa AgaLa jyama bAda paMDita AgaLa mUDha, kokilA AgaLa jyama kammA; paMDita AgaLa mUDha, rAya AgaLa jyama rAMkAM; paMDita AgaLa mUDha, siMdhu AgaLa jyama TAMkAM; che paMDitamAM prAkrama ghaNa, paMDita sahu ziramora che; . zAmaLa kahe paMDita AgaLe, mUDha te cAkara cora che." Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 "are IzvarI aMbIkA, keDe TALe kaI; saphala janama teno haze, mAdhava dekhe draSTa. je deza mAdhava gayo, te dezano vAo vAe; aDe lahera muja aMgamAM, saphala janamAro thAya." "ramajhama karatI rAjasI, jhamajhama vAge jhera; ghamaghama vAge ghugharA, madanataNI samazera. hasatI ramatI hetathI, karatI vividha vilAsa; cAlI caturA camakatI, popaTa kerI pAsa." gaMgodaka nIramaLa jazuM, sadA pavitraja sAra; tehevuM kuLa heya mAharuM, te paDa pAsA pobAra. sIMha mUcha bheraMga maNI, karapIdhana satinAra; jIva gae para kara cahaDe, paDa pAsA pobAra." taLA mukhartana, teteto kahe mA; arbhaka mAge anna, nija mAtA mana lemA. nahi savya apasavya, kahAM kAMI jANuM mA; kaLI kahAvA kavya, mana mithyA ANuM mA. kuLaja kupAtra kuzIla, karma akarma bhara mA; mUrakhamAM aNamola, rasa raTavA vicare mA. prAkrama parama pracaMDa, prabaLa na paLa prIchuM mA; pUraNa pragaTa akhaMDa, ajJathake IchuM mA. ogaNIsamA zikAmAM pradeza pradezanI gItakavitAnI bhASA, TIkA-bhASAne pAchalA zikAmAM thayelA granthanI pratibhASA e jovAmAM Ave che. AkhyAnavANu vasAvaDanA kALIdAse, vedAMta viSayanI prItama tathA dhIrAe, zugArabhaktinI dayArAme ne virAganI svAmInArAyaNavALAoe dekhADI che. e zaikAnI bhASA, ekavaDI kAThInI paNa jarA ThaMsAyalI bharelI kumaLI ghauvarNa karatAM kaMIka vadhAre ujaLI ne thoDAMka nAjuka ghareNAthI sajelI jevI-gAtI parabrahma zyAmane, kanyA nAgarI zobhe. jatAM kaDaDaDa thaMbha phATe kAramere, prabhu pragaTIyA naraharIrUpa, rAjAdevanuM jagADyuM juddha dAnavere-- prabhu braguTI koTIka bIhAmaNI re, dIse nayaNAmAM pAvakanI javALa, rAva Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E prakI lekhasaMgraha nAsIkAnA te ghera dhaNuM gAjatA re, teNe DeAlavA lAgA che dIgapALa, rA" ', " AsADe amaritatA, varasyA varasAda; hirahira saghaLe thaI rahyuM, thAvarajaMgama jAta. sAMbhaLa zuddha citte karI. citta cAtaka raMge raTe, khele mana meAra; jyAMtyAM caitana brahmanAM; ugatAM aMkAra~sAMbhaLa. sukhasAgara saheje ulaTayA, salitA zubhasAra; brahma niraMtara jaLa bharacAM, kAI pAme na pAr--sAM" " khakhaDadAra manasubAjI, khAMDAMnI dhAre caDaDavuM che, hiMmata hathiyAra bAMdhI re, satya laDAI e laDavuM cheeka umarAva ne khAra paTAvata, eka eka nIce trIsa trIsa; eka dhaNIne eka dhaNIyANI re, ema vigate sAtasaiM ne vIsa sA saradAre gaDha gherayA re, tene jItI pAra paDavuM che. ,, kr pragaTa purUSotama deha, rAje gaDhapuramAM zrIharI jo, jene nigama naiti gAe, nIja IcchAe deha dharI jo; akSarapatI avinAza, AvyA karuNA karI ati jo; kIdheA gaDhapura nivAsa, vaNaeN vaizya naiSTika jatI jo. '' 66 phAgaNu kesu phulyAM, huM karamANI re rasIyAjI; A vanamALI piyu sIMcyuM na pUrUM pANI hA, raMgarasIyAjI vasaMtatu teA sahune vAhAlI lAge re-rasIyAjI. A tama pAkhe mune khANu demAM vAge he!, ra`garasIyAjI. " prItaDInI rIta atI apaTI, AdhavajI che 99 prItaDInI rIta ati aTapaTI; thAvAnA upAya paNa jAvAnA jaDe nahIM, vajra raheNe jaTI te jaTI, '' " naMdalAla sAthe lAgyuM che lagana jo, dhelI kIdhI mane gAvALIe jo-- . enI kaTAkSe kArayuM che mArUM kALajAM jo, kAmaNugArA rasika ratname leAcana jaje. " zrI vallabhaviThThala zrIjI svAmI, sAmaLIyA vAhAlA; 49 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 saghaLuM samaje che aMtarajAmI naMdalAlA re bhaya te lAge che mujane bhArI sA; aMta kALe zI vale mAhArI-ne0 sevAsamaraNa bhAve nA kIdhuM, sA; raMka sAdhune duHkha dIdhuM. naM. pUrve avaMtI nagnane rAjA caMdramainya tene putrI caMdramukhI nAme tene pitAe kahyuM tAre svayaMvara karIye. nA pitA hute devAMzIvara IchuM chuM. rAjA kahe ApaNuM manuSyane ghera deva varavA kema Ave e manortha te mithyA dhara. kanyA kahe eTale paNa jeNe kanakapurI joI e tene huM va. rAjA kahe tenI bhAla kema jaNAze. kanyA kehe puramAM pATa phero. tyAre rAjAe paDe vajaDAvyA. jeNe kanakapurI joI e te rAjAnI putrI parNavA Avaje. eve te nagnamAM durbala brAhmaNa ekAkI rahe, zaktideva nAme. tenI TaLa karIne leke sIkhavyuM, tuM jaIne kehenI je kanakapurI meM joI che, tane rAjaputri maLaze, A daridratAnuM duHkha jaze. ema bhaMbherAyo brAhmaNa rAjya sabhAmAM gaye. kahyuM meM kanakapUri joI che. rAjAe trine mehele mokalyo. teNe eka lAkhI nIsAnI puchavA mADI tyAre brahmaNa kahe kanakapurI te kanakanI che, kanakanA maMdira che. hasI kanyA kahe kIye mArga thaI gayAtA. mahAvanamAM jatAM dIThI. kanyAye labADa kahI kAhADI mehe." "lalita kahetAM manahara ehevI laviMganI latA je vela tenuM je vavuM, te latAnAM nikuMja gRhane AchAdI rahe che tene komaLa kahetAM ati madhUra vAsa che te malayAcalanA maMdasugaMdha suzitala vAyu vehe che ne te vana kahevuM che je bhramaranA samUha te guMjArava kare che ne te maLe kekIlA svara kare che te bahueka svara thAya che teNe karI kuMjakadIra je latAgRha zrI kRSNa rAdhAnuM vilAsa sthAne tene viSe zrImadana gopAla vilAza kare che." "eka manaharA nAme gopIjana che, tehene maMdira koI eka strIne tyAM rAtya ramIne prabhu padhAryA te anya strI saMbaMdhanAM cinha joIne te strI kahe che je he nAtha para je bIjI henI palaka je sajA saMhAM paDavAne alika ke. jUtA seMza je sama te caMhAM khAo cho eTale karavA khAo cho je nAM mAne te dara paNa laIne juo ke hamArA pala keAMkhonAM pipacAM te pIka je tAMboLane raMga hemAM 5gyA kepacIrahyAM che nIka ke. sArI peMThaya tethI meM jANyuM te kharuM ! tyAre ! tame jUThuM zIda bole che. prAtaHkAlamAM te kAMI sAcuM bole." 50 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNa lekhasaMgraha saMskArakALanuM prabhAta saMvata 1880 pachI thavA mADayuM-1884mAM IsapanIti, 1886mAM vidyAnA uddeza lAbhane saMtoSa ane 1889mAM bALamila" (prathama bhAga) e pustako nikaLyAM. e pramANe gujarAtI bhASAno uddabhava tathA sthiti che.-(saMskRta) prAkRta-apabhraMza-apabhraMzagujarAtI-gujarAtI, e pramANe krama che. e sthitikrama ane vartamAna sthiti e jotAM jaNAya che, ke bhASA algakAThiye ekavaDI hatI ne che, komaLa hatI ne che, thaDA viSayamAM ne vizeSa kavitAmAM ramatI te Aja vadhAre ne vizeSe gadyamAM ghume che. bhASA, artha, ghaTa ne ghATIlI-sundara thatI AvI che ne thAya che. bhASA pitAnA prAkRta kamaLapaNAM vaDe koI paNa meTA arthane yathAsthita sundara darzAvavAne satvare vaLI zake tevI che paNa keLavaNInI achatamAM te pitAnuM utkRSTasvarUpa darzAvI zakatI nathI. * * draviDa patinA vizvaguNadarza nAmanA granthamAM gujarAtI bhASAne amRta jevI mIThI kaI che. mane sAMbhare che ke khammAtaviSe eka gavarmenTa TakArDamAM meM vAMcyuM che ke khammAtanA koI kalyANarAya nAmanA lADavANiyAnA kALamAM "gujarAtI bhASA sundara kevAtI." (eNe khammAtanA pArasIonAM vadhIgayelAM jene teDayuM hatuM). jayadevaviye aSTapadImAM gurjarIrAgane paNa mAna sAthe gaNanAmAM lIdho che. "soraTha mIThI rAgaNuM ema kacanIo gAya che. garabI garabAnI vANuM gujarAtanI ja che ne vakhaNAya che. have bIje pakSe gujarAtI te zuMzanI, gujarAtInuM gANuM te raNuMja, saghaLI prAkRtine Duo te gujarAtI, gujarAtI te picI-bAyalI ne hindI te maradAnI, gujarAtImAM te vaLI kavitA zI?-enA to rAsaDAja -kavitA te bhASAnI, "abe tabekA eka rUpiyA, aThe kaThe ANuM bAra; IkeDuna tikaDuMna ANe ATha ne zuM zuM cAra" ema paNa ketI kahIMkahIM che. e nindAvA gujarAtI uccAraNa ati kumaLuM che te uparathI belAyAM che. hindI mareThI gujarAtI bhASA eka mAnI jaNelI bene che. -zabda maLatA Ave che, saMskRta varNanAM uccAra traNemAM samAna che. paNa sarvanAma vibhakti pratyaya-kriyApadanA pratyaya e traNuM paratve ne koI koI jUdAM uccAraNane lIdhe te cheTenI sagI manAya che. bIjI badhI vAta paDatI mukI kriyApadanA pratyaya joI e teja spaSTa dekhAya che ke gujarAtI pratyaya atizaya kumaLe che. pUrva kayuM che ke saMskRta dhAtu athavA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 bhASA, hindI mareThI karatAM gAtre vadhAre lalita che ne tethI te komaLa-saundaryamAM vadhAre AgaLa paDe che, paNa moTA moTA artha samAvI kaTiNa saundarya dekhADe te vaLI komaLa kaThiNa bane saundaryanAM samizraNe eka navuMja uttama saundarya prakAze-evI thavAne tene keLavaNI maLavI joIe. zabdabhavhela vadhAravAne ane aneka viSaya selathI lakhAtA thAya tene mATe sArA sArA granthakAro thavA joIe. eo potAnA kAryane mATe saraLatAthI navA zabdo joDaze, parabhASAnA + yogya jaNAze te sagharaze ane saMskRtanAma e uparathI ApaNuM prAkRtadhAtu thayA che te smaraNa karatAM jaNAya che ke karaNama' e uparathI "karanA; karaNe, karauM-vuM ema prAkRtarUpa thayAM che. A, e, uM, e bheda paratve hindusthAnI, mareThI, gujarAtI loka kevA hatA ne che te viSe ne e traNa bhASAmAMthI kaI bene paraspara sambandha vizeSa che (gujarAtIne hidusthAnI sAthe vizeSa sambandha che ema kevAya che paNa dakSaNI sAthe vizeSa che ema mane keTalIka vAte jaNAya che) e viSe ane dakSiNa gujarAtI Arya ne hindustAnI Arya kyAre ne kIe kALe judA paDaze e viSe mana mAnyA zodha sAdhana hoya te thaI zake tema che. Da nuM banne prakAranuM uccAraNa hiMdI mareThI gujarAtImAM sarakhuM ja che, jema dakSaNImAM 2, 4. sa. e uccAraNa che tevuM hindImAM nathI paNa ApaNA carotarano ca tene kaMIka maLato Ave che. jUnI gujarAtImAM vakkIne pratyaya kahIMkahIM cAcI lakhAyAM che. eo nAM piLAM uccAraNa mArA jANyA pramANe dakSaNamAM nathI. "revuM," rahANe, "rahanA," e traNa rUpa jotAM ha nuM TuMkuM thaI jatuM uccAraNa jema gujarAtI dakSaNImAM thAya che tema hindImAM thatuM nathI-dakSaNI karatAM gujarAtImAM vizeSa TuMku thAya che ne e uparathI ne pAchaLa ApelA dAkhalAo uparathI jaNAya che ke gujarAtI uccAraNanuM valaNa zabdane sikkocavA bhaNI che ne sakkoca thayethIja pasareluM komaLa aMgga, ghaTa tathA baliSTha banaze. anusvAranuM uccAraNuM ApaNAmAM jevuM vilakSaNa che tevuM bIjI bhASAmAM nathI. arthajJAna vadhe tema tene kSema rAkhavAne yogya pAtra joIe mATe bhASAmAM zabdanuM bharaNuM te karavuM ja paNa parabhASAnA levA ke na levA? saMskRtamAM keTalAeka paribhASAnA zabdo cheja (ne meM eka ThekANe vAMcyuM Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakINa lekhasaMgraha rUDI rIte cAjI vaparAtA karaze. navA navA grantheAvaDe bhIla vadhAravA ne kAzavyAkaraNAvaDe bhASAne zuddha rAkhyAM karavI eja prakAra bhASAnIkeLavaNInA che.x pUrva varNanamAM pradezapradezanI ne jAta jAtanI bhASAne gujarAtI bhASA kaI che paNa vamAna bhASA viSe tema sAmAnIkaraNa karavAnuM nathI. vamAna-bhASA te AgagADI vaDe ne chApakhAnAMvaDe gujarAtanA gujarAtI kheAlanArA saphaLajananI kharekharI thaI che-suratanI, amadAvAdanI, kArDiAvADanI ema amaNA kevAya che. te cAlatedADe nahiM kevAya. suratanI bhASA kade kaMIka hiMgaNI nAjuka ne kumaLI che, amadAvAdanI kaMIka UMcI te kaThaNa che, kAThiyAvADanI jADI che te zabdezabde bhAra sAthe chUTI khelAya che paNa e traNanuM mizraNa thavA mAMDayuM che ne rUDuM thaze. samprasAraNu uccAraNa paratve pradezapradezamAM bheda che te TaLI jaze. carotaranA che ke mUrhAsthAnI varSoMthI ArambhAtA zabdo mULa vAstavya leAkanA che ) ane gujarAtImAM keTalAka phArasI ArakhI evA teA rUDha thaI rahyA che ke te kadApi TALyA TaLavAnA nathI. jUnAmAMthI zeAdhI, parabhASAmAMthI laI, navA joDI paNa yogya jANIne yogya rIte zabda vAparI bhaNDola vadhAravuM. xdevanagarI lipimAM pustaka lakhAI chapAtAM thAya tA bhASAnI kSetrasImA vadhe te vizeSa utpanna thAya. hAlamAM keAInA dravyanI sahAyatAthI grantha racAya che tethI sArA grantheA thatA nathI ne bhASAnI keLavaNIne sthAI uttejana maLatuM nathI. *vaLI sandhipradezanI bhASAmAM sambandhIpradezanI bhASAnA pAza kheDA hoya che. bagavADAmAM mareThIne; dAheAdamAM mALavIne, sAmaLAjI tarapha mevADInA ane pazcime kacchI sindhInA pAza che (sAMI-DuM e zindhI che). e parabhASAnA pAza keTalA keTalA che te nakkI karavAnA che. mevADIzabda A rItanA che-ketA (keTalA), tIhAM (tAM), kahai thai (ke che). tINArA tINAkA nAma (tenAM nAma), tINamAMhai (temAM), jaNIthI (jenAthI), jaNImAMhi (jevImAM), cAradasArUM cAlI Ara (bIjA), tA (tenA),saddAkI rANI (sadAnI rANI). huvA (thayA), kuSNakuSNa (kANakANu), brahmArA marIci (brahmAne marIcI), tIna (traNa), kacuNA dAna dasaguNA puna khAtA (khA), heAsI (thAze). 13 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. cha dantatAlusthAnI canuM uccAraNa te taraphanA granthakArA paNa vAparatA nathI, pradeza pradezanAM i-e nA bheda rUpAntare che temAM paNa keTaluMka nakkI thatuM jAya che--bahujaNu lAkhavuM khele che paNa e zabda pustakAmAM vaparAtA andha thayeA che. lekhanazuddhi vyutpatti e viSayeAmAM paNa sudhArA thatA jAya che.x hindusthAnamAM vamAna kALamAM pradezapradezanI jeTalI prAkRta bhASAo+ xsaMskRta Sa-sane badale ApaNAmAM cha vaparAtA evA thADAka zabda che, kALI threDA sapte ThekANe cha satra khAle che, pArasIomAM vaparAtA keTalAka zabda mI (apI), mAya (mAta), veka (vega), pevasa (praveza), seAjjI (ci:), brUka (kavala) IsaMskRtanA apabhraMza che te te ApaNAmAM atibhraSTa rUpAntarA che tevA nahi paNa mULanI pAsenA che. keTalAka pArasIzabda ApaNA jUnA pustakAmAM che teja che paNu uccAraNa phera che. hArAe milavuM, Ave vagere khele che te jUnA granthAmAM che. suratanA vaDanagarAomAM krUra, meAga, pANa, jAsaka, I vaparAya che te khoTA nathI. kAphiyAvADanA nAgare| preADavuM, kAvuM ema rakAra bhaLeluM uccAraNu kare che tevAM rUpe jUnA pustakomAM che e dAkhalAothI paNa jaNAya che ke mULane maLatAM rUpAntara rAkhavAnI vAta cheADI daI vamAna vyavahAranAMneja lakhavAmAM levAM. koI kALe chappana dezanI chappanabhASA A pramANe gaNAI che-- aga, vaga, kaliMga, kAMmeAja, kAzmIra, sauvIra, saurASTra, bhAga, mAlava, mahArASTra, nepAla, kezaLa, cALa, pAmyALa, gauDa, mallALa, siMhala, vaDapa, draviDa, karnATaka, marahaTa, pAnATa, pAMDaya, pulinda, Andhra, kanAja, yAvana, jalAndha, zalabha, sindhu, avantI, kannaDakUNu, dAzA, bheAjakoTa, gAndhAra, vidarbha, balihaka, gajjara, khakhkhara, kaikeya, kaiAzala, kuntala, zurusena, TakaNu, kAMkaNu, matsya, bhadra, saiMdhava, pArAzaya, gurjara, khacara, bhUcakra, alluka, prAyautiSa, karAhaTa. vaLI daza bhASA paNa gaNAI che-5jajAbI, hindI, maithilI, gArDa athavA balgALI, gujarAtI, Uya, mareThI, tailagI, karnATakI ane temula, jona bImse lakhyuM che ke zaurasenImAMthI. 11 bhASAo thaI che-hindI, khaDgALI; pa-jAbI, sindhI, mareThI, gujarAtI, nepAlI, U, AsAmI, kAzmirI ane DAghra (maithilI, bheAjapurI, kozalI, brIja, kanAjI, rajaputa, bundelakhar3I e sA hindInI upa 14 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNa lekhasaMgraha che ne temAM jenI jaNatI saMskRta che, temAM gujarAtI bhASA sthiti paratve kevuM darzana de che te jANiye-e bhASA bolanArA lokanI saMkhyA sATha lAkha kevAya che ne e rIte krama mAMDatAM te nIce utare che--( hirInA bolanArA 4) kareDa, bALInA 3) karoDa, paMjAbInA 1) kareDa ne mareThInA 10 karoDa che); keLavaNI pramANe krama ApIe to mArA jANyA pramANe te mAtra panjAbIthI upara Ave; paNa pazcimahindusthAnanA ghaNuM karIne saghaLA dezI vepArIonI ane hiMdusthAna dezanA dezI vepArIomAMnA zreSTha vepArIonI bhASA dAkhala te pelI pratInI zobhe che. e zebhA, bhASA keLavAyAthI ane che tethI vadhAre jaNAnA bolavAmAM AvatI thayelI ghaNuM ghaNuM sateja thaze ema belavAmAM kaMIja bAdha nathI. mATe have, bhUta sthitineja athavA uttama bhAvasthitineja vicAra karayAM karavAnuM prayojana nathI. bhUta bhAvI upara atizaya meha rAkhatAM je vartamAna sacavAya nahi to te meha kevaLa jaDapaNuM che athavA ghelApaNuM che. bhUta uparathI viveka jANI bhAvInI AzAe hasIlA thaI e be vaDe ApaNe ApaNI zakti vadhArIzuM te bhASAnuM baLa paNa vadhaze ne saMdarya paNa vadhaze. dravyane udezI nahi paNa mAnane athavA Anandane athavA vastuneja athavA paropakArane ja udezI jyAre keTalAka jaNa hAMsa AgrahathI potAnI vidyA vadhAraze ne pratye racaze tyAre bhASA sahaja sudharaze. paNa gujarAtamAM vidyA vadhe ne gujarAtI vidvAne bIjA pradezanA vidvAnonI sAthe sarasAI kare che te vismaya jevuM thAya. te paNa, samUhanA AgrahautsAha veluM moDuM paNa zu nathI banatuM?; ane zikApaTa uparathI ApaNe jANyuM che ke bhASA uttarottara adhika saMskAra pAmatI bhASAo che). hindI bajJALI para jAbI mareThI bolanArAnI saMkhyA ApI che te eka " kAlenDara'mAMthI utArI leIne. bImsa A pramANe saDakhyA Ape che-hindI bolanArA hindune samajanArA musalamAna maLIne 6,07,69, 779 che, balgALI bolanArA hindu ane bIjI bhASA bolanArA paNa thoDuMghaNuM balgALI samaje tevA maLIne 2,05, 83, 6 35 che, pajAbI bolanArA eka karoDa sATha lAkha che, mareThI bolanArA eka karoDane guja. rAtI bolanArA 60 lAkha che. hiMdusthAnamAM uradubhASA bolanArA 3 karoDathI vadhAre che ema meM eka ThekANe vAMcyuM hatuM. 55 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 AvI che; vaLI ApaNI uccasthitino sUryodaya thaye ApaNe tenA sumalmaLa prakAzamAM ujamALA raI kAma karIe che-ApaNuM zubhacintana nitya Aja hevuM ke hindusthAnanA samagra utkarSane arthe prathama tenA adbhUpradezane pRthapha pRtha utkarSa thavo avazya che te tenA eka alsapradeza-gujarAtane utkarSa satvare thAo, ane e utkarSanI sAmagrImAM prathama gujarAtI bhASAnA jayazrIraga virAje ! piSa-uttarAyanasakramaNa, saM. 1929 narmadAzaMkara lAlazakara. tA. 12mI jAnevArI sane 1873. ja narmakozamAMthI. 56 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upagratha* DuM prabhue mANasane utpanna karIne tene buddhidAna ApyuM. A buddhi vaDe mANasa mele che kharuM, paNa potAnI khuddhithI mANase bhASA zeAdhI kAhADI hAya, enAM kAMI pramANa TharatAM nathIH paNa jema buddhi, tema bhASA paNu, devadatta che evuM mAnavuM yeAgya dekhAya che. sRSTisamaye mANusanI bhASA ekaja hatI. aMlaga prajA bahu vadhelI na hatI, ane sahu lAka pAse pAse vaselA haze, tAM laga temanI bhASA ekaja rahI, e mAnavAne kAI pazu aTakAva nathI. ati prAcIna ItihAsanA lekha uparathI jANuvAmAM Ave che, ke mahApralayanI pUrve aneka vidyAkaLAnA zeAdhaka ane zikSaka pragaTa thayA hatAH kRSividyA, pazupALanA dhaMdhA, tabue karavAnI kaLA, trAMbuM dhaDavAnI kArIgIrI, gAyanamAM vagADavAnA vAjIMtra karavAnI yutti, nagarA mAMdhavAnI rIti, I, zeAdhI kAhADI hatI. paNa akSarajJAna (lakhavA vAMcavAnI kaLA) teeAmAM te kALe pragaTayuM hatuM ke nahi e kaheluM nathI. mahApralaya ( khrI, pU. 2348 ke 3155+) thayA pachI, keTalAMeka va sudhI mAnavajAtanA badhA leAka pAsene pAse vasyA hatA. teomAM pralaya pUrvanI vidyAkaLAnuM vattuM evuM kaMI nAna rahyuM heAya; paNa e jJAna keTaluM ane kevuM hatuM e kaheluM nathI, ane ene zeAdha acha lAgyA nahi, paNa eTaluM to dekhAya che, ke zipavidyA, dhanuvidyA, kRSividyA, ane kadAca dhAtu dhaDavAnuM jJAna, evu kAMI rahyuM. evuM jaNAya che ke te kALe mAnavAnuM svasthAna IrAna dezamAM kAspiyana samudranI pAse haze, ane tAMthI krAta nadInA kAMThA sudhI kAI prAMtAmAM hatuM. mAnava jAtanuM mULa svasthAna te che evuM kahevAya. * TelarakRta vyAkaraNamAMthI. + kALa gaNuna karanArA e vidrAnAnAM nAma taratAM che: ekanuM nAma azara, ane khIjAnuM helsa. ee bhinna bhinna dheAraNathI gaNe che. e dheAraNunuM' varNana huM ahiM karatA nathI, paNa pariNAma e che ke azaranA gaNyA pramANe, jalapralaya prI. pU 2348 me varSe, ane helsanA gaNyA pramANe, 3155 me varSe thayeA. 57 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 tahiM, bhASA badalAI ane pachI loka verAyA. verAvAnuM varSa, azaranA gaNyA pramANe, khrIstAvatAranI pUrve Azare 2233me varSe, ane, helsanA gaNyA pramANe, Azare 2558me varSo hoya evuM dekhAya che. tyAre lokanI keTalIeka pRthaka pRthaka TaLI mULa svasthAna mUkIne dUra dUra dezomAM pita pitAne vAte navAM navAM vatana karavA nIkaLI. mAnavomAM je paheluM rAjya baMdhAyuM te asurInuM kahevAya che. tene AraMbha, helsanA gaNyA pramANe, khrI pU. 2558me varSe, athavA tenI pAse kaI samaye hatuM. tethI thoDAM varSa pachI AphrikAkhaMDanA misara dezamAM, mistrI (IjIpta) nA vikhyAta rAjyane AraMbha thayo. A be rAjyonI bhASAomAM kaI phera hate khare, te paNa teo ekaja vargamAM Ave evI hatI. bhASAne A varga zemIya kahevAya che, eTale zemavaMzIonI bhASA; paNa hAmavaMzInA ghaNA kharA eja varganI koI bhASA bolatA. A vargamAM khAladI, surIAnI, hebrI, phenIkI, Ithi. epI, arabI, I, AziAnI ane uttara AphrikAnI bhASA che. mahA purAtana kALe A lokomAM, moTAM vistArelAM rAjya calAvavAnI buddhi, akSarajJAna, kavitA, uttama ItihAsa, nyAya, ItyAdinA graMtha lakhavAne sthira abhyAsa hatavaLI zilpavidyA, dhanurvidyA, nAvikavidyA, ItyAdi hatI; temanA vepAriye koI sthaLamArge, ane koI vizeSa karIne phenIkiyo) jaLamArge thaIne, dUra dUra dezomAM svadezI upaja leI jatA, ane tAMthI vaLatAM paradezI dravya pitAne ghera lAvatA. evA badhA viSayo viSe, keTalAeka saikA sudhI, zemIya bhASA belanArI prajAe bIjI badhI prajA karatAM uttama buddhi ane adhika parAkrama dekhADyAM. pachIthI AvanArAnA AgevAna jevA thaIne temane zIkhavanArA hatA evuM dekhAya che. emanI evI caDatI kaLAnA divasamAM Arya bhASA bolanArI prajAnI avasthA bahuja bhinna hatI. Aya kahevAyelI bhASAomAM, mukhyatve karIne saMskRta, aMda, grIka, lATIna, gothIka, ItyAdi bharatakhaMDanI ane * sUkSma rIte jotAM, misaranI bhASA semIyabhASAomAM gaNaya nahi, kemake koI bIjI bhASAnI aneka rUDhi temAM che, te paNa tenuM mULa zemayanI sAthe bhaLatuM dekhAya che. zemIya lokonI sAthe mistrIone saMbaMdha AraMbhathI aMta sudhI bahu hate. - 58 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upagraMtha yurepanI bhASAo che. yuropanA loka yAphatavaMzI che. IrAnamAM jaMda bhASA bolanArAmAM sAdI ke mAdAI loka paNa yAphatavaMzI hatA. vaLI aTakaLathI dhAriyechiye, ke bharatakhaMDanA Aryo paNa eja vaMzanA haze, mATe emanI bhASAonA vargane yAphatI karIne kahevAne koI Icche che. AryaprajA mULa svasthAnathI bahu cheTe ane bahu verAtA dezamAM jaI vasI. jANe ke A loke AkhI pRthvIne vasAvavAnuM kAma pitAne mAthe rAkhyAnI peThe karAyuM; vaLI badhI pRthvImAM je sahuthI sArA dezo che, teo paNa emanA bhAgamAM AvyA. janmasthaLa mUkyA pachI eka hajAra varSanI mAha temanA paga yuropamAM Thera Thera, ane AzIyAmAM krAta tIgrIsanA duAbathI, te siMdhu nadamAM maLanAra paMcanadanA kAMThe sudhI (kadAca yamunA gaMgAtaTa sudhI paNa) sthira jevA thayelA dekhAya che. paNa AvA vistArelA vatanamAM jaI vasavAnuM vasamuM kAma pAra pADatAM, temane, pahelAM, meTAM bhayaMkara vanamAM pesavuM paDayuM. vanapazune mArI ane vanaspatine kahADI, potAne kAje vastInuM sthaLa ane khetaranI bhUmi siddha karavAnuM kAma pAra pADatAM, teoe evI AgrahatA dekhADI, ke jANe A loka, AgaLa jatAM sAkSAta vividha jasa meLavanArA thaze evA dekhAyA. paNa temanuM kAma acha araNyamAM hatuM teTalAmAM teo raNavAsI thaI vidyAkaLAdika keLavaNI viSe, purAtana lokanuM zuM kahiye, paNa pitAnA zemavaMzI ane hAmavaMzI bhAIo karatAM hINa thayA. IrAnadezastha a* mAnavanA mULasthAnanI pAse vaselA hatA, mATe bAbalananI ke asurIAnI prajAnI sAthe, pehalAthI pUrva sabhya paNAnA bhAgIyA, ane pachI tenA DAyAda ane dhaNI thayA. Azare zrI pU. 559 me varSe temanuM rAjya prabaLa thavA mAMDayuM. temAM vidyAkaLAno abhyAsa ane akSarajJAna hatuM, ete hebrI ane grIkanA graMtho uparathI jANiye chiye. paNa temanI AryabhASAmAM lakhelA ItihAsanA, ke * IrAna, pahelAM IlAmI kahevAtA. teo zemavaMzImAM gaNAya che, paNa teo mAdI, ke medI lekanI sAthe sagAIne nikaTa saMbaMdha rAkhatA, mATe kALAMtare teo eka jevA thayA; IlAmImAM rAjabaLa bahu vehaluM pragaTayuM. sathI junA ItihAsamAM, Azare brI. pU. 2000) varSane samaye, temanuM nAma maLe che. paNa pachI teo asurInA hastagata thayA hatA, Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 kAvyanA, ke vidyAdhanA keI graMtha, Aja sudhI evA nahi rahyA che jenA upara ApaNe sAkSAta dekhADI zakiye ke temane maneyatnane parAkrama ke vivekano dIpaka ke hato-jaMda bhASAmAM je lakheluM hatuM temAMthI bahuja thoDuM hAtha AvyuM che, ane enA paNa arthane baMdha besADo kaMI sulabha kAma nathI. pitAnA svasthAne jaI pehacatI veLA, yurepanA AryomAM akSarajJAna na hatuM, paNa A jJAna temane zamIya bhASA bolanArAnI pAsethI prApta thayuM. hAmavaMzI, kenIkI jAtine kAdamasa nAme eka purUSa, grIsamAM AvI rahelA pravAsI, athavA phenIkIonI gamathI TharAvela adhikArI, eNe grIka Aryone (khrI pU0 1493-1500) akSaradAna ApyuM evuM lakheluM che. grIka ane lATIna bhASAnA uccAranA agatya pramANe A akSarAmAM kaMI vadhaghaTa thaI. yurepamAM Aja sudhI cAlanArA badhA akSara teja mULathI AvyA che. grIkAmAM pehalAM kevA graMtha racAyA, e ApaNe kahI zakatA nathI, paNa lakhavA vAMcavAne abhyAsa cAle ene kaMI saMzaya nathI, kemake khI. pU0 850 thI te 900 sudhI (kaI kahe che tethI pahelAM) hemara nAme karI mahA vikhyAta kavie, atyutkRSTa kAvyanA evA graMtha racyA, ke Aja sudhI te kavionA prathama vargamAM gaNAya che. grIkamAM kavitAne abhyAsa pUrve nahi hota te tenAthI evuM thAta nahi. - tyAra pachI, grIka lokamAM ghaNA graMthakartA thayA. kAvyano khare abhyAsa thayo, temaja gadyamAM sArA sArA ane mahA upaganA graMthe rasikarItie lakhavAne maneyatna bahu thayo. tatvajJAna, takavidyA, vAmitva (manoraMjaka bhASaNa), khare ItihAsa, bhUgoLa khagoLane zodha, ane gaNita, e badhA viSe teoe potAnA manayatnamAM e parAkrama ane vivekanI kauzalyatA dekhADayAM, ke temanA racelA graMtha, pahalAM romIone, ane pachI yuropanI badhI prajAne, joI zIkhavA sArU dRSTAMtarUpa thayA-Aja sudhI temanAM pustaka vidvAnonA hAthethI bahu pheravelAM che. eTaluM ja nahi, paNa AkhA amerIkAmAM, ane A kALamAM jyAM jyAM yurepanA lekanI kaLA, ane vidyAzadha, ane jJAna, cAle che, tyAM tyAM, ati purAtana hebrI bhASAnA graMthane bodha, ane pachI thayelA grIka ane lATInamAM lakhanArAne Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upagraMtha namune, baLa kare che. A lekhenAM bhASAMtaro yuropanI badhI bhASAomAM thayAM che; ane tethI, prabhunA AzIrvAdanI sAthe, lokanA vivekanI zuddhatA, ane jJAnanI utkRSTatA, cAlu rahIne vadhatI jAya che. grIkamAM sabhyapaNAno sUryodaya thayo, Azare teja veLAe, bharatakhaMDamAM, vizeSe karIne sarasvatI nadIne kAMThe, AvI vaselA Arya loka rAjya baMdhananA sudhArAmAM AvavA lAgyA. brIpU0 1400 thI 1000 varSa sudhI vedanAM sUkate racanArA RSiyo pitAne viveka dekhADavA lAgyA. te veLA bharatakhaMDI kaviyomAM akSarajJAna na hatuM evuM dhAryAmAM Ave che. sUkata racavAnI buddhinI sAthe smaraNabaLa teomAM bahu pragaTayuM. veda mohaDe kehatA, ane temanA ziSyo pAThe karatA; mATe veda zrati kahevAe che. A purAtana abhyAsanI asara ajI brAhmaNomAM dekhAya che;-pATha karavAnI zakti bIjA keI lokamAM temanA jevI nathI. vedamAM akSaranuM, lekhaNanuM, ke lakhavA vAMcavAnI koI sAmagrInuM nAma maLatuM nathI; e uparathI nizcaya thAya che, ke temanA racanArAmAM akSarajJAna na hatuM. paNa e jJAna kahiMthI thayuM e paNa jaNAtuM nathI. purAtana akSaronA AkAra upara vicAra karIne jotAM, nizcaya jevuM thAya che ke AzIyAnI pazcima bAjUe, zemIya bhASA bolanArA lokamAM je akSara cAlatA, athavA yAvanI ke grIka lokomAM je lakhAtA, te uparathI purAtana hiMdune akSarajJAna prApta thayuM. je teNI gamathI akSarajJAna AvyuM, te tenI sAthe bIjI koI kaLA, kadAca jyotiSAdikanuM jJAna, teja dizAthI hiMdustAnamAM AvyuM hoya. paNa purAtana hiMduoe ItihAsa lakhavA upara mana rAkhyuM nahi dekhAya che eTaluM te kharuM, ke koI purAtana ItihAsano graMtha ajI koI ne hAtha AvyuM nahi. paNa je ahiMnA ArthIoe aitihAsikajJAna upara pitAne bhAva dekhADe nahi, to paNa, akSarajJAna temane prApta thayA pachI, lakhavAne abhyAsa karavAmAM teoe potAnI rUci bahuja dekhADI. mahAbhArata, rAmAyaNaAdika mahA meTA moTA graMtho, smRti Adika nItine saMgraha, purANonI atyaMta kathA, evAM evAM ghaNuM zamanI sAthe sAdhelAM pustako teomAM bahuja pragaTa thayAM. zilpa, dhanura, jyotiSa, vaigha, saMgIta, ityAdi zAstra teomAM ghaNAM racAyAM. evI badhI vAta mAM bharatakhaMDI AryonI buddhi game tevI moTI hatI te mAniye, to paNa pazcima AziyA ane yuropanA vidvAnanI sAthe temane sarakhAvAya nahi. paNa pitAnuM Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 AryapaNuM teoe eka bIjI vAtamAM utkRSTa rItie dekhADayuM, eTale bhASA viSenA zodhamAM, ane vivekayukta vyAkaraNa racavAmAM. enuM kAraNa zodhatAM evuM bhAse che, ke vaidika, eTale sarasvatI taTanA RSionI, bhASA bahu vehalI vikAsa pAmavA lAgI. e joIne tene kaMI aTakAvavAne arthe, vaLI vedane kharo artha jaNAvavAne arthe, vivekI purUSa bhASA viSe kaI TIkA, ke vArtika, lakhavA lAgyA. ema bhASA viSe vicAra karavAne abhyAsa, ane e vicAra spaSTa karI lakhavAnI kaLA, hiMduomAM praphullita thayA pachI, vyAkaraNa racanArAmAM pANini nAme vIra thayo. teNe aSTAdhyAyI karIne eka mahA utkRSTa graMtha pragaTa kare. tenA upara pachI keTalAeka TIkA lakhanArA thayA. Azare 750 varSa upara dhaMdhukAne gujarAtI vANiye himacaMdra thaye; teNe haimavyAkaraNa karavuM. veda bhASAno vikAra ke vehalo ane keTalo ghaNe thavA lAgyo, te te e uparathI dekhAya che, ke jyAre zAkya muni-bauddha dharmane prathama bedhaka-pragaTa thaye (khrI pU0 543), tyAre lokonA upadezane vAste bhAgadhIAdika prAkRta bhASAomAM lokone dharmabodha karavo paDyo. vaLI, sAMpratakALe, baMgALAthI te siMdha sudhI, ane dakSiNathI te kAzmIra sudhI, kevI bhinna bhinna rUpanI kharI, to paNa eka mULa spaSTa rItiye dekhADanArI bhASAo cAle che, te uparathI anumAna karI zakiye chiye. paNu ahiM to pUchavuM ghaTe, ke zuM, AvA vahelA ane vibhinna vikAranAM keI kAraNa dekhAya che ? e praznane be prakAranA uttara suje che. eka te evuM, ke jyAre Aryo A dezamAM AvyA tyAre teo pitAnI sAthe mULa dezanI vidyAnuM ja jJAna lAvyA, kadAca alpa smaraNa karatAM kaMI adhika temanI pAse nahi hoya. A deza moTo ane vizALa joIne teo eka bIjAthI verAyA. vijoganA kAraNathI temanA badhAnI bhASA, veda racAyA tethI pahelAM paNa, kaMI pharavA lAgI haze. jeo sarasvatIne kAMThe pehalA vasyA, teo potAnA bIjA bhAIo karatAM vahelA sudharelA ane kaMI vizeSa vivekI haze. teoe pitAnI cAlatI bhASAmAM veda ro. have, badhI bhASAnA sAdhAraNa niyama e che, ke kALAMtare kara vijega thayelA bhAIomAM, koI veLA DAja kALamAM, ane Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upagraMtha koI veLA adhika kALamAM, bhASA viSe e phera paDe, ke jANe samULa bhinna bhASA bolanArA loka jevA teo dekhAya. ekaja jAtanA loka, koI grAmavAsI, koI vanavAsI, koI kheDuta, koI vepArI, kaI pAhaDI, kaI samudrakAMThe rehanArA, koI junI rIti rAkhanArA, koI navI cAlanuM grahaNa karanArA, evA thAya; teonI bahAranI avasthA uparathI, temanA vividha udyoga uparathI, temanA bhinna bhinna svabhAva uparathI, ghaNA AzcaryakAraka pheraphAra kALAMtare paDe che. have, je A dezamAM peThelA Aryaloka, badhAya eka samaye ane ekaja ToLInA jevA thaIne AvyA hoya, te uparanA sAdhAraNa kAraNathI, teo hiMdusthAna jevA vistArelA ane prAMta prAMtamAM vibhinna prakRti dekhADanAra dezamAM, theDIja vAra pachI eka bIjAthI pRthaka pRthaka jevA seheje banI jAe. A eka uttara paNa enI sAthe eka bIjuM uttara kaI meLave che, eTale ke, A dezamAM pesatAM pahelAM, bhASA viSe koI vikAra hiMduonA pUrvajomAM haze. teo badhA ekaja samaye ane eka ToLInA jevA thaIne dezamAM peThA nahi hoya, paNa dezanI bahAra hatA eTalAmAM ja teo eka bIjAthI pRthaka paDIne, bhinna bhinna mArge, ane aneka samayamAM, ahiM AvI pahacyA haze. have, ApaNe ItihAsa rahita chatAM, khacita kahI nathI zakatA ke evuM ja banyuM, paNa je bhinnatA cAlatI prAkRtamAM dekhAya che te upara vicAra karatAM, A anumAna kharuM hoya evuM dekhAya che. te paNa, ahi saMbhAravuM paDe che, ke A dezamAM pesatAM pahelAnA vecANamAM je vikAra thaI zakyo, te paThA pachInA verANamAM paNa thaI zake. pharI saMbhAravuM, ke vedAdika graMtha racanArAe je racyuM teja ApaNI pAse che; te kALanI sAdhAraNa bhASAnA koI zabda ke kaI rU5 vedamAM lIdhA vinA rahyAM hoya te teo prAkRtamAM cAle kharAM, paNa temanuM mULa purAtana graMthamAM maLe nahi. vedAdika graMthanA arthanA khulAsAne arthe, ane bhASAnI rakSA karavAne arthe, saMskRta bhASAnAM vyAkaraNo lakhAyAM eTaluM ja nahi, paNa, bauddha dharmane phelAva thavA lAgyo, tyAra pachI, prAkRta bhASAnAM paNa vyAkaraNa thayAM. emAMnAM keTalAekane lakhyAne Azare be hajAra varSa thayAM Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 haze evuM anumAna keInuM che. gujarAtI bhASAnA ItihAsa lakhanArane temane abhyAsa agatyano che kemake temanA ghaNAkharA niyama gujarAtImAM cAle che. pehalAthI temanA niyama gujarAtIne nahi maLatA jevA dekhAya, eTale je mAgadhIAdika prAkRta uparathI jovA lAgiye te, kemake mAgadhInA vikArathI gujarAtI thaI nathI; paNa UMDuM kheLatAM maLaze. himacaMdra gujarAtane vANiyo hato; teNe pitAnA vyAkaraNanA AThamA bhAgamAM apabhraMza karIne je bhASAnuM varNana karyuM che temAM gujarAtInA mULane vattA maLatA viSe jANyAmAM Ave che. A apabhraMza kahelI bhASAmAM keTalAeka lakhelA graMtha jaina lokanA hAthamAM che. junA pustakabhaMDAromAM saMtADI rAkhelA graMthe pragaTa thAya te AzA che ke gujarAtI bhASAno ItihAsa spaSTa jANavAmAM Avaze. mane bhAse che ke paMjAbanI bhaNIthI ane sarasvatinA kAMThA AgaLathI saMskRta bhASA judI judI dizAe phelAtI gaI. AryonI eka TaLI siMdhu nadIne kAMThe kAMThe thaI siMdha sudhI AvI, ane tyAM IrAnanI gamathI bIjA AryonI sAthe kaMI maLI gaI haze; -eka bIjI ToLI gaMgAtaTe jaI baMgALA sudhI, ane tAMthI uDiyA sudhI, gaI dekhAya che;eka trIjI ToLI viMdhyAcaLa parvatanI pAra jaIne marAThAnI pUrvaja thaI;eka cothI ToLI aravalI pahADonI kore kore thaIne mAravADa, gujarAta, karacha, ane kAThiyAvADamAM AvI vazI. e prAMtanI bhASA eka bIjAnI sAthe maLatI jevI che, ane gujarAtInuM zuddha jJAna pAmavA IcchanArAne A traNa, eTale gujarAtI, kachI, ane mAravADI viSe kaMI jJAna joIye. emane himacaMdranI apabhraMza kahevAyalI bhASAnI sAthe meLavI joyAthI, gujarAtI bhASAnA ItihAsane khare khulAso jaDe evuM dekhAya che. kaI dezI vidvAne e zodhamAM khare bhAve vaLage te sAruM. vrajalAla zAstrIe evA kAmamAM, pitAne hetu kuzaLa rItie calAvyo che. mArI AzA che ke hajI temanAthI bhASAnA sudhArAne arthe ghaNA graMtha thaze; temane racele nibaMdharUpI gujarAtI bhASAne ItihAsa A zodhane AraMbha je thayuM che. e viSe A vyAkaraNamAM mAre kaMI vadhAre kahevAnuM hatuM, paNa A zAstrIne nibaMdha bahAra paDyo che, mATe kahevAne agatya nathI. be traNa paracuraNa vAta kahIne graMtha pUrNa kariye. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upagraMtha saMskRtinI sahu dikarI, kuLavaMtI kanyAnI peThe, ekeka, pitAnA gharanI rIti pALatAM, pitAnI mAtAnuM smaraNa karatI rahIo; temanA badhAnA gharamAM saMskRtanA abhyAsa karanArane mAna maLatuM AvyuM. vaLI, saMskRta, dhanavaMtI ane mAyALu mAtAnI peThe, dikarIomAM je kaMI nyUnatA hoya te pUrI karatI AvI che. mATe evuM banyuM che, ke vikAra pAmelA apabhraMza zabdanI sAthe, mULabhASAnA ghaNA zabda vikAra vinA pahelAMthI ja cAlatA AvyA che, eTaluM ja nahi, paNa saMskRtanA akhUTa bhaMDAramAMthI khape. pramANe bIjA ghaNA zabdo levAmAM Ave che. gujarAtI mAM parabhASAne bheLa che. badhI bhASAmAM kaMI kaMI te bheLa hoya che, eTale, evA zabdo, rUpe, ane rUDhio, ke je parabhASAthI AvelAM che. bheLanA kAraNe aneka che,-bhinna bhinna bhASAnA lokone sahavAsa, temanI vacce vyApAra,ekanA upara bIjAne rAjaadhikAra eka bIjAnI pAsethI vidyA kaLA ane dharmane bodha, evAM eka ke aneka kAraNathI badhI bhASAmAM kaMI kaMIne vikAra thAya che. e bheLa koI veLA guNa, koI veLA avaguNa kare che. svabhASAnA ane parabhASAnA zabdomAM eTalo phera hoya che, ke je svabhASAnA che teo jathAvALAnA hoya che; temanA arthane vividha vistAra, ane temanuM kharuM dhoraNa, vehaluM ane zehaluM jANavAmAM Ave che. paNa parabhASAnA zabdo, dezamAM sagA rahita paradezI jevA, jathA rahita rahe che. teo ekalA rahi potAno adhikAra calAve che, ane, ghaNuM karIne, koI kALa pachI paDI jAya che. svabhASAnA zabda vadhAre vAra Take che. (1) dhAryAmAM Ave che ke AryaprajA A dezamAM AvI tethI pehalAM keI anArya loko AvyA hatA. drAviDamAM anArya bhASA-kAnaDI, tailiMgI, tAla, maliAlaM, tulu ane sIlonamAM siMgalI, cAle che. e varganI bhASA mULadezI kahevAya che. tenI koI bheLa uttara hiMdusthAnanA prAkRtamAM hoya eTaluM ja nahi, saMskRtamAM paNa hoya, evuM kaI leka dhAre che. paNa ene pure zodha ajI thayo nathI. ItihAsa rahita, ane junA koI paNa lekhakanI kahelI vAta rahita, aTakaLa uparaja vAta rahe che. mane te drAviDIne kaMI bheLa gujarAtImAM nizcaya jaNAtuM nathI. je drAviDI nahatI evI koI anArya bhASA purAtanakALe bharatakhaMDamAM cAlatI ke nahi, e karAvavAne keIe acha hAtha lIdhuM nathI. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 (ra) Azare be hajAra varSa thayAM, zAka, ke zAkI, loka A dezamAM AvyA hatA, ane teoe koI sattA calAvI hatI evuM dekhAya che. temane mArI kahAvAthI vikrama rAjAnI kIrti bahu thaI ane temanA bhAsyAnA varSathI vikrama zaka cAle che. have, A loka ghaNA ke DA, temanA A dezamAM rahyAne kALa lAMbe ke TuMke, e nizcaya jaNAtuM nathI. temane mAryAthI dezamAM zaka cAlyo, e upara aTakaLa bAMdhIye, te dekhAya ke temanuM baLa kaMI thoDuM nahi haze. temanI bhASA Arya ke anArya hatI e paNa kahevAtuM nathI. temanI bhASAnI asara prAkRta bhASAmAM kaMI rahI hoya; paNa nizcayathI kahevAtuM nathI. | (3) AlesAMdara, mAsidananA rAjAe A dezamAM caDAI kIdhI (prIpU327), te varSathI keTalAeka sikA sudhI grIka lekenI AvajA hatI, ane kadAca, koI veLA sattA paNa cAlI haze. paNa grIka bhASA anArya nathI, ane A lokonA keI jagyAe A dezamAM rahine, ane hiMdumAM bhaLI jaIne, pitAnI bhASAnI kaMI asara thAya evuM karyuM, e nathI jaNAtuM. (4) musalamAna A dezamAM AvyA ane pitAnI sattA calAvI tethI prAkRta bhASA upara je pariNAma lAge, te badhAne pratyakSa che-ahiM saMzaya bharelI aTakaLa calAvavI nathI paDatI. gujarAtImAM phArasI arabInI asara aneka dvAre thaI. musalamAnanA rAjyathI, ane adhikArIonI sAthe dIllInI gamathI AvelA musalabhAna sIpAIothI; pachI dezamAM je musalamAna thayA tethI; vaLI vorA Adika vepArI tathA raiyatathI. evAM evAM dvArathI phArasI ane arabI zabda gujarAtImAM ghaNuM AvyA. emanI sAthe pArasI loka gaNAya; kemake, jo teo dharma viSe musalamAnonA virodhI che, te paNa temanI mULabhASA phArasI hatI, mATe temAM je bhASA cAlI tenI vaLagaNa musalamAnanI bhASAnI sAthe rahI. A bheLathI bhASAmAM koI zabda vadhyA kharA, paNa mananA UMDA vicAranI, ane vivekanA vividha vistAra kahI jaNavavAnI navI sAmagrI AvI nahi. enuM kAraNa e che, ke A dezamAM AvelA musalamAna hiMdu kartA vidvAna na hatA, ane UMDA vicAra calAvavAnA abhyAsamAM Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upagraMtha hiMdu katAM kAMI pahacelA na hatA. bhinna zabdanI sAthe, vivekanA ane vidyAnA bhinna vicAra teoe calAvyA hatA, te bhASAmAM guNa karyo hota. 5) yuropanA loka AphrikAne dakSiNa cheDe thaIne hiMdusthAnamAM AvavA lAgyA, te divasathI badhI dezI bhASAomAM temanI kaMI kaMI asara lAgI. gujarAtImAM portugIjanA keTalAeka zabada cAle che;-jemake-pAdarI, gAradI, meja, tabelA, cAvI, pagAra, poma=roTalI. vividha prakAranA IgrejI zabda vaparAya che; - rAjakArabhAranA-gavarnara, kalephaTara, jaja, polIsa, supriTenDenTa, ItyAdi; vidyAkhAtAnA-buka, skUla, mAstara, maniTara, phI, beMca, kalAsa, ItyAdi; rekhAtAnA-eMjIna, rela, kAraja, TIkeTa, pAseMjara, slIpara (salI pATa), ItyAdi; pachI, vepAranA padArthanA ghaNA zabda. paradezamAMthI AvelA padArthanuM te dezamAM tenuM je nAma haya, teja ghaNuM karIne bIjA dezamAM cAle che. gujarAtI pUrI ke adhurI, e viSe vivAda kaI veLA sAMbhaLavAmAM Ave che ke, thathA triaa tathA prajJA. 2thA muratathA riANa: emaja kahevAya che ke, yathA mANatA mANA; je bolanAra tevI belI. sAmaLabhaTAdika kavio, pitAnA mananA vividha vicAra bolatAM, gujarAtI adhurI che evuM jANIne aTakyA evuM jaNAtuM nathI; paNa navA junA zabdanI goThavaNImAM potAno viveka e prakaTAvyo ke temanuM kaheluM bhASAmAM cAlyuM. eka viSayamAM badhI bhASA adhurIo che, mANasanI TuMkI samajaNamAM nahi Ave evI vAte,-eTale Izvara viSe, ke apAratA viSe vAta kariye, te badhI bhASA adhurIo che. mANasanI buddhine Azraye bhASA cAle che, mATe jyAre buddhi TuMkI paDe che, tyAre bhASA adhurI hoya che. bhASAne sAdhAraNa niyama e che, ke jevA vicAra manamAM che, tevA jIbhe jaNAvAya. lokonA manamAM jevA vicAra bharelA che, tevAja temanI bhASAmAM belAya che. je loka vivekI te temanI vAcA viveka bharelI: je leka mUDha, te vAcA temanA jevI ja. IgrejImAM kahevata che ke, mUDha suthAra vAMsalA vidhaNane vAMka kAhADe, bhASAne deza TharAvanAra koI veLA evA hoya che. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 je gujarAtI lokonA hAthamAM IgrejI bhASAnuM ane tenI sAthe aMgrejI vidyAnuM kaMI AvyuM che, temane gujarAtI bhASA adhurI jevI lAgatI hoya; kemake aMgrejImAMthI bhASAMtara karavuM kaThaNa che. emAM vAMka bhASAne nahi, paNa lokono che. na zabda, na viSaya, bhASAnuM kaMI navuM vaLaNa vApariye, to vivekathI samajI levAne abhyAsa lokamAM nathI, mATe lakhanAra aTake che; kemake beherAnI AgaLa gAtAM kyA gaMdharvanI chAtI cAle vArU? ane jyAM lagI loka sArUM narazuM, navuM jUnuM, parakhI mulya TharAvI nathI zakatA, tyAM lagI lakhanArane viveka kema prakulita thAya? paNa ahiM, lekhaka bhASakane paNa eka be vAta kahevI joIe. vaMcaka zrotAjana game tevA yogya hoya, lakheluM ayogya to manaraMjAya nahi. sabhA game tevI yogya paNa gAnAra khare gaMdharva nahi, te koNa zuNe ? vINuM sAthe laIne je beThe, te tAranA rAga sAthe kaMTha na lAve, te sAMbhaLanAra, kAraNuM parakhI nahi zake to paNa, kAna kema lagADe? vINA sArI hoya, kaMThamAM deza na hoya, te paNa eka rAge behu malyA nahi te gAyana bagaDayuM. ema, IgrejImAMthI keTalAeka bhASAMtara kare che, paNa temAM kAMI rasa dekhAtuM nathI. theDA divasa thayA, eka aMgrejI utkRSTa kavinI kaI vAte koIe gujarAtImAM utArelI, mArA eka mitre, aMgrejI nahi jANanAra gujarAtI kavie, vAMcI. vAMcyA pachI teNe kahyuM ke, "emAM dhuLya paNa rasa nathI." ema ghaNIvAra thAya. bhASAMtara karanAramAM ghaNuM joIe, mULane artha jANIne jaNAvo, ethI Adhaka-hA, mULano rasa jANIne samajavo, ethI paNa adhika joIe-mULa viSe jANItA thaIne samajavA karatAM e ati uttama vastu, eTale-mULanA arthanA rasano anubhava hadayamAM ramI vyApI ja, e joIye. jyAre mULanA kartAnI AturatA utAranAranA manamAM avatAra pAme, ane behanA haiyAne anubhava jANe eka rAgamAM Ave, tyAreja mULane rasa bhASAMtaramAM utare. je jana svabhASAmAM kavi che, teja para bhASiya kavinuM utArI zakeH je pote manoraMjaka vaktA, teja pitAnA parabhASiya bhAInuM kahI manaraMjana kare; bIjA mathe te mathe paNa temanuM mana badhuM mATInI sAthe mAthAkUTa. ene sArAMza e che, ke bhASAMtara kartAne kevaLa be bhASAnuM jJAne Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upagratha joI e eTaluMja niha, paNa mehu bhASAnA rasa viSe samAna anubhava joi e; anubhavanA vikarALa bhAra tarAjavAnA eka celIyAmAM vadhe, te khIjuM celiyuM tatkALa halakuM dekhAya. IMgrejImAMthI bhASAMtara karanArAmAMnA koI evuM dhAratA dekhAya che, ke ame te mAnA dUdhanI sAthe gujarAtI bhASAnuM jJAna dhAvyA, ane IMgrejI zIkhyA yei, mATe sAkSAta dvibhASI banI gayA. paNa, mArA bhAI dhIraja khameA; parabhASAnA saMpAdananA zrama karatAM, svabhASAmAM pravINatA meLavavAnA AyAsa adhika che. sAmaLAdika gujarAtI kavionA graMthamAM jIe; tuke turka AyAsanA pramANu dekhAya che. pazunI buddhi vadhatI nathI, paNu mANusanI abhyAse karI vadhe che. bhASA ke khIjuM kAMI paNa ApaNuM hAya, temAM ApaNe maneAyatnathI parizrama karavA; tyAreja te dIpe. DhAramAM buddhi aNudhaDa che, evI ApaNI hAya evuM karaye, te ApaNumAM je pragaTe te DhAranA jevI ja dekhAya. kuMbhAra mAne, kacarA cAkaLe caDhAvI tatkALa kamAvavAnI AzA rAkhato nathI. mATInI khANa khALI kahADe, joI joI ne khAde, kacare, palALe, gadarDa, pherave eka rasamAM badhuM lAve, cAkaLe caDhAve, TIpI TIpIne ghaDe; ghATa utAryAM, paNa vAsaNa kAmanuM banyuM nathI; agninA tApa khame tyAreja dhaDA ane; tethI pahelAM, kAcI mATI te mATI ja, tApa e che, joI e te maneyatna karyAM pUrve, gujarAtI kAcI dekhAya, paNa pachI kharI pAkI jaNAze. yatnakArI adhurA tA tenI bhASA paNa adhurI; paNa jo vAparanAranA yatna saMpUrNa, te gujarAtI paNa saMpUrNa, hAsaMNagArelI paNa dekhAya. gujarAtI,-AkulanI,-saMskRtanI dIkarI,-dhaNI utkRSTa bhASAnI sagI! tene kANu kadI adhama kahe ? prabhu ene AzIrvAda dejo. juganA aMta lagI enI vANImAM sata vidyA, jJAna, sahunA sukheAdha hAjo. ane prabhu-kA~, trAtA, zAdhaka, enuM vakhANu sadA suNAvajo. 69. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 gujarAtI bhASA gujarAtI bhASA viSe- (Da. jI. Ara. zrIarsananA " hiMdustAnanI bhASAnA samAlocana" (Linguistic Survey of India) parathI- | gujarAtI dezI bhASA te gujarAtI', ane e nAma uparathI ja je pradezamAM e bhASA bolAya che tenI maryAdAne barAbara khyAla Ave che. e gujarAta prAntamAM temaja kAThiyAvADa dvIpakalpamAM bolAya che; vaLI kacchanI e darabArI ane vepArI bhASA che, tema ja siMdhamAM paNa thoDAka pradeza sudhI e bhASAno praveza thayo che. gujarAta" zabda "gurjaratrA" (prA. "gujarattA ') uparathI AvyuM che. eno artha gurjare rakSaNa karelo pradeza thAya che. mahI nadInA uttara pradezanoja prAcIna gujarAtamAM samAveza thate hate. arthAta, emAM kheDA, amadAvAda, mahIkAMThA, pAlaNapura ane kaDI prAntane samAveza thato e dezanuM e nAma aNahilavADamAM cAvaDA lokonuM rAjya hatuM te samayamAM, eTale I. sa. 720 thI 956 sudhImAM, paDyuM. mahInA dakSiNa pradezane saMskRta lekhako "lATadeza kahetA. e lATa' dezane "gujarAta' nAma musalamAna rAjyanA damiyAnamAM ApavAmAM AvyuM ema lAge che.* gurjara ke anya lekenI peThe hiMdustAnamAM vAyavya koNa taraphathI AvyA ane dhIme dhIme khAnadeza ane gujarAta sudhI phelAI gayA ( I. sa. 400-600 ). paMjAba ane saMyukta prAntanA gUjara lekamAM dakSiNa ane pUrvanA gRjara loka karatAM mULa dezanAM lakSaNa vizeSa * gujarAtI zALApatra-kobara 1909 aMka-10 * i sa888 nA rASTrakUTa zilAlekhamAM tApI nadI para surata pAsenA varIAva gAma sudhI kokaNa" nAma ApyuM che; tethI mahInI dakSiNanA "lATa" dezane "gujarAta " nAma musalamAna rAjyamAM lAgu pADeluM jaNAya che. e dakSiNa pradezane "gujarAta' nAma lAgu paDavuM hajI paNa saMpUrNa che; kemake suratanA hiMdu ane musalamAna loke pATaNa ke amadAvAda jAya che tyAre gujarAta jaIe chiye ema kahe che ane vaDanagarA nAgara brAhmaNomAM jeo amadAvAdI che teo suratI taDane "kukaNu" kahe che. "bombe gejheTIara" pR0 5 pR. Ti. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA saMgharI rakhAyalAM jaNAya che. paMjAbanA gUjare jATa leka karatAM vadhAre khUbasurata che, te paNa bhASA, deza ane dhaMdhAmAM teo temane eTalA badhA maLatA Ave che ke e baMne jAte hiMdustAnamAM ekaja samaye dAkhala thayelI jaNAya che. temanI hAlanI vastI uparathI ema jaNAya che ke jATa loke karatAM gRjara loko vadhAre pUrva ane dakSiNa tarapha phelAyA. gUjara loke asala paMjAba ane saMyukta prAMtamAM siMdhuthI mathurA sudhI vasyA. ahiM teo hajI paNa bIjA loko karatAM bhASA ane vezamAM judA paDe che. mathurAthI gUjara loko pUrva rajaputAnAmAM gayelA jaNAya che ane tyAMthI keTA ane maMDAsarane mArge mALavAmAM gayA. mALavAmAM temanAM mULa lakSaNomAM ghaNe pheraphAra thayo che, te paNa ApaNuM pUrvajo doAbamAMthI, eTale gaMgAyamunAnA saMgama pradezamAMthI, AvyA che ema teo hajI paNa yAda kare che. mALavAmAM bhilasA ane saharAnapura sudhI pUrvamAM teo phelAyA. mALavAmAMthI teo dakSiNa tarapha khAnadezamAM ane pazcima tarapha gujarAta prAMtamAM gayA. gujarAtamAM teo ghaNuM karIne ratalAma-dehadane mArge dAkhala thayA. bIjI tarapha gUjaro uttara dizAmAM phelAyA, ane paMjAbanI uttare himAlayamAM ane kAzmIranI TekarIo para hAla bhaTakatA jaNAya che. jyAM gUjara loke bAkInI vastI sAthe ekatra thaI temAM lIna thaI gayA nathI, jemake paMjAbanA medAnamAM ( ahIM "gujarAta" ane gujarAnavAlA" e be jillAnAM nAma e loka parathI paDayAM che), tyAM teo pUrva rAjasthAnI " ane gujarAtI sAthe nikaTa saMbaMdha dharAvatI, ekaja bhASAnI koIka prAMtika bolI bole che e eka jANavA jevI bAbata che. svATanA gujarAtI bhASAnuM vyAkaraNa jayapuranA rajaputenA vyAkaraNane ghaNuM maLatuM Ave che. gujarAtanA mathe pradezanI phaLadrupatAne lIdhe, ane sAbaramatI, mahI, narmadA ane tApInA jaLathI paritRpta ane Akyatama thayelA pradezanI ane saurASTranI ramaNIyatAne lIdhe eka prAcIna samayathI vijaya meLavavavAnA hetuthI temaja vasavAnA hetuthI paradezathI nAsI AvanArAo ahiM AvyA hatA. darIAmArge ghaNuM karIne nIcenA lake gujarAtamAM AvyApirANika yAdava, (I. sa. nI pUrve, prAcIna samayamAM ), yavane 71 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 grIka, bekiTraana, pArthiana ane sithiane loka-(I. sa. pU. 300 thI 100). nAsI AvelA pArasIo ane tenI pUTha pakaDanArA Araba (I.sa. 600-800). saMganIana cAMcIAnAM ToLAM ( I. sa. 900-1200), khulagukhAne IrAnane berAna karyuM tyAre tyAMthI nAsI AvelA pArasIo ane navAyata musalamAno (I.sa. 1250-1300), porTugIjha ane tenA pratispardhI turka leke (I.sa. 1500-1600), Araba ane IrAnI akhAtane cAMcIA loke (I.sa. 1600-1700), AphrikAnA, Araba, IrAnI ane makarANA, bhAgyazALI ddhAo (I.sa. 1500-1800 ), ArmIniA, Daca ane iMca vyApArIo (I. sa. 1600-1750), ane aMgrejo (I. sa. 1750 ane pachIthI.) jamInamArge AvelA loko-uttara taraphathI sithiana ane dUNa loko (I.sa. pU. 200-500); gurjara leka (I. sa. 400-600), prathamanA jADejA ane kAThI leka (hAla kAThiyAvADanA) (I. sa. 750900); aphaghAna, turka, mugala ane bIjA uttaranA musalamAnonAM ToLe-ToLAM uttarottara AvyAM (I. sa. 1000-1500), ane pAchaLanA jADejA ane kAThI loka (I. sa. 1300-1500). IzAna taraphathI, atiprAcIna Aryane ane temanA vaMzajo cheka arvAcIna samaya sudhI uttaranA brAhmaNone ahiM vasavA mokalatA gayA (I. sa. 1100-1000); ane teramA saikAthI turka, aphaghAna, ane mugala musalamAno AvIne vasyA che. pUrva taraphathI mAryo leka (I.sa. pU. 300), ardhI sithiyana kSatriyo (i.sa. pU. 100-300), gupta loko (I.sa.-320), gurjara leke (I.sa. 400-600), mugala loko (i.sa. 1530), marAThA (I.sa. 1660-1760) ane aMgreja loko (I.sa. 1780 ane pachI) AvyA. gujarAtanI vastImAM kevA judA judA aMze rahelA che te AthI samajAze. gujarAtI bhASAne pradeza-uttara tarapha gujarAtI bhASA pAlalupura rAjyanI lagabhaga uttara sImA lagaNa phelAyelI che. e sImAnI pelI tarapha sirohI ane mAravADa che, tyAM mAravADI bhASA bolAya che. siMdhamAM paNa gujarAtI ghusI che. tyAM te thara ane pArakara jillAnA dakSiNa kinArA pAse bolAtI mAlama paDe che; ahiM paNa uttara pradezamAM 72 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA eka jAtanI mAravADI belI bolAya che. pazcima tarapha kacchanuM raNa tenI sImA che ane dakSiNe arabI samudra che. karachamAM te dezI bhASA tarIke vaparAtI nathI, paNa rAjakIya bhASA temaja sAhityanI bhASA tarIke vaparAya che. paNa kAThiyAvADanA dvipakalpamAM sarvatra gujarAtI bhASA cAle che. dakSiNamAM te surata jillAnI dakSiNa hada sudhI phelAyelI che; ahiM tenI pAsenI hadamAM damaNanI marAThI belAya che. e dakSiNa sImAnI baMne bAjunA pradezamAM be bhASA-gujarAtI ane marAThI-belAya che. baMne prajAenuM (gujarAtI ane marAThInuM) saMmalana thayuM che ane dareka prajA potAnI bhASA jALavI rAkhe che. pUrva taraphanI sImA evI rIte jAya che ke temAM dharamapuranA rAjyano samAveza thAya che ane tyAra pachI gujarAta prAMtanI pUrva sImA banAvanArA je DuMgare AvelA che tenI taLeTInI hAramAM uttara tarapha, eTale cheka pAlaNapuranI pUrva sImAne maLe che tyAM sudhI, cAlI jAya che. ahiM e DuMgare ArAvalI parvatamAlA tarIke prasiddha che ne te uttara tarapha ajamera sudhI phelAyelA che ne mAravADathI mevADane judo pADe che ane te pradezomAM sarvatra bhIla lokonI ToLIo vaselI che. e bhIla loko e DuMgaranI taLeTInA pradezomAM paNa vasyA che; ane e badhA bhIlI bolI bole che, temAM prAtika bheda hoya che. bhIla lokenI vastInI pelI tarapha pUrvamAM pUrva ane dakSiNa rajaputAnA AvelA che ane tyAMnI prAtika bolIo jayapurI ane mALavI che. jayapurI ane mALavI e baMne gujarAtI sAthe gADha saMbaMdha dharAve che ane bhIla bolIene e be sAMkaLonI vaccenA AMkaDA jevI gaNI zakAya. gujarAtI bhASA bolanAranI saMkhyA A bhASAsamAlocana mATenI gaNatrIthI nIce pramANe che - jillA, rAjya, ke saMsthAnuM gaNatrI karelA gujarAtI nAma. bolanAranI saMkhyA. amadAvAda 8,40,000 mahIkAMThA 5,41,500 pAlaNapura 6,06,000 kaccha 2,05,500 kAThiyAvADa 25,7,000 73 10 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 khaMbhAta kheDA paMcamahAla revAkAMTho bharUca 82,700 8,40,000 1,88,000 5,65,000 2,90,000 5,02,000 20,25,759 56,000 surata . vaDodarA surata ejansi (dezI saMsthAna) ekaMdara 93,12,459 ... hiMdustAnanA lagabhaga dareka prAnta ane rAjyamAM vyApArAdikAraNane arthe vaselA gujarAtI loko gujarAtI bhASA bole che. pArasI lokoe : e bhASAne dezIbhASA tarIke svIkArI che. e loko sAhasika vyApArI che ane gujarAtanI bahAranA ghaNAkharA gujarAtI bolanArA e jAtanA che. vaLI, madrAsamAM rezama vaNanArAonI moTI saMkhyA gujarAtamAMthI ghaNA sekA thayAM vasI che; ane temAMnA ghaNAkharA hajI potAnA mULa vatananI bhASA bolavAnuM jArI rAkhe che. A nIce hiMdustAnanA prAMta ne rAjyomAM viselA gujarAtI bolanArA gujarAtInI saMkhyA ApelI che. e saMkhyA bahudhA I. sa. 1891 nA vastIpatrakamAMthI lIdhelI che; paNa kAzmIra, rajaputAnA ane madhyahiMdamAM vastIpatrakamAM bhASA saMbaMdhI hakIkta na hevAthI tyAMnA AMkaDA aDasaTe kADhelA che - hiMdustAnane prAta, rAjya ke gujarAtI bhASA bolanArAnI saMsthAna, saMkhyA ajamera-meravADA 1,483 AsAma " baMgALA 1,713 20,954 muMbaI (gujarAtI dezI bhASA) tarIke bolAya che te pradezane 11,42,611 bAtala karatAM).. 74 virAra Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmadeza maghdhadeza kuga madrAsa pajAba sayuktaprAnta veTA aMDAmAna haidrAbAdanuM rAjya mahIsuranuM rAjya kAzmIranuM rAjya rajaputa saMsthAna madhyahiMdusthAna } gujarAtI bhASA 761 17,050 126 82,594 1,457 5,079 240 364 26,994 21,182 30 27,313 eka dara 13,30,977 AmAM vaLI muMbaI ane bihAranI keTalIka bhaTakatI TALIe gujarAtIbhASA eTale che te umeravI joI eH- -- kAkarI tArImukI ke ghIsADI 123 1,69 1,791 93,13,459 A rIte gujarAtI bhASA meAlanArAonI saMkhyA nIce pramANe cheH -~-~~ svadezamAM gujarAtI bhASA meAlanArA, gujarAta bahAra, hiMdustAnanA judA bhAgAmAM gujarAtI bhASA meAlanArA bhaTakatI TALI ( e bhASA meAlanArI ) 13,30,977 1,791 1,06,46,227 eka'dara I. sa. 1901 nA vastIpatraka pramANe gujarAtI bhASA khelanAranI kula saMkhyA 91,65,831 hatI. 1. zrIasana lakhe che ke gujarAtI bhASAmAM prAntika bheda mAtra ziSTa ane aziSTa varganA khelavAmAM ja che, arthAt, ziSTa varganI bhASAmAM 75 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 prAntika bheda cheja nahi. A lakhANa saMpUrNa rIte vAstavika nathI; kAraNa ke ziSTa varganI bhASAmAM paNa prAnta paratve bheda che. "AMkhya', "rAkhya', "UThaya" vagere badhA bhAgamAM bolAtuM nathI, ane carotaramAM ke kavacita amadAvAdamAM kadAca cAretaranI asarathI jyAM e zabdo bolAya che tyAM Ama lakhAya che tema uccArAtA nathI. kAra anya varNanI pUrve bolAta hoya tema saMbhaLAya che. vaLI liMgaparatve paNa ghaNo prAntika bheda che. tapAsa", "kharaca", "cAha', "oLakhANa vagere amadAvAdamAM anukrame putra, nava putra strI vageremAM vaparAya che; paNa surata bharUcamAM strI, putra, strI, nava vageremAM vaparAya che. "choDI', "mela', "naikhuM, "chevADuM', "vere", "savaDa', "aDavuM, vagere zabdo suratabharUcamAM ziSTa loke vAparatA nathI, temane e zabdo grAmya lAge che. "e" no pahoLo uccAra surata bharUcamAM nathI, anya sthaLe che. "e" ane bIjA keTalAka akSaranA be uccAra surata-bharUcamAM nathI, anya sthaLe keTalAka kahe che ke che. A uparathI jaNAze ke 3. grI ane prAtika bheda saMbaMdhI je khabara meLavI che te pramANabhUta nathI. aziSTa varganA bolavAmAM DaM. zrIarsana nIce pramANe pheraphAra Ape che. te kahe che ke sAmAnya rIte e bhedamAM ekaja niyama jovAmAM Ave che; topaNa e bheda dakSiNa gujarAtamAM bahu khulle jaNAtuM nathI, paNa jema jema uttara tarapha jaIe chiye tema tema vadhAre khullo jaNAI Ave che. (1) keTalAka zabda TuMkA karI nAkhavA; bahudhA kriyApadanA rUpi. (2) "I" ne uccAra "e". (3) "ka" ane "kha" ne "ca" ane "che' tarIke. (4) "ca" ane "cha" ne "sa'. (5) "sa" ne "ha. (6) "" no lopa. (7) datya vyaMjanane badale mUrdhanya ane mUrdhanyane badale nya, (8) Da" ane "La" ne badale "ra'. (9) vyaMjane bevaDavA. (10) "A" ne uccAra "" (paheLe "e" jevo). (11) "ra" ne "s'. (12) huM' ne "sa', Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA Ane dAkhalA atre Do. grIarsane ApyA nathI; paNa prAntika bhASAnA namunA ApyA che temAMthI temaja anya rIte tAravIe te nIce pramANe tAravI zakAya - (1) savaDa, aDavuM, vicAra, karaza, lakhaza, UThA (UThIza), javA, (jaIza). (2) lemaDe, pepaLe, heMDavuM, meTuM, seMge. (3) ceTalAka, roTalo, dicare; cIdhuM, chetara, nAMchavuM, bhucha. laI jayA (laI gayA), paje (page), mAjamA (mAgyA). (4) sekarA, pase. (5) hArU, mANaha, hAma, harakhuM, hamajavuM, varaha. (6) kayuM, dArA (dahADA), kauM (kahuM). (7) raMgI, jAphaTa, sudra, baDhA, teThI, DANa, ghana, ekathuM, udALI dIThuM (ke "DIThuM'), kArana, pana (paNa). (8) "bharavAno' (maLavAne), Agara (AgaLa), "zerA dArA ' (ADA dahADA). - (9) moDho, nAllo, DiTTo (dITha), nakkara. (10) nAnA, teNa, nakhe, veNIo. (11) mADA (mArA), ghaDamAM (gharamAM). (12) me sana. kalakattA saMskRta kaeNlejanA pustakAlayamAM saMskRta hastalikhita pustako che tenI yAdI sarakAra taraphathI bahAra paDe che. I. sa. 1909 mAM prasiddha thayelA ne. 26 nA "keTalega" (yAdI)mAM jaina graMthanI sUcI che; temAMnI keTalIka hakIkata jANavA jevI che. hAlamAM rA. rA. manasukhalAla ravajIbhAI mahetA, rAmacaMdra jana kAvyamALA' prasiddha kare che, temaja vartamAnapatromAM gujarAtI bhASAnA baMdhAraNamAM janAnI mukhya sahAyatA che, gujarAtI bhASAne janma jainathI thayo che, jUnAmAM jUnA uttama gujarAtI jenonI che. tathA gautamarAsa" narasiMha mahetAnAM kAvyothI paNa jUno che vagere keTalAMka lakhANa Ave che. A prasaMge keTaloka ullekha A yAdImAM ApavAthI AvI bhASA zodha karanArAne yogya mArga zuM che te jovAmAM madada paDaze evI AzA che. 77 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 - "kalpasUtra TIkA -A granthanuM hastalikhita pustaka kalakattAnA pustakAlayamAM che. tenI sAla saMvata 1843 che. arthAta Asare 125 varSa jUnuM pustaka che. e TIkA bhASAmAM che. te bhASA kaI te vicAravA lAyaka che. thoDoka UtAre nIce Ape che - ___ 'atha kalpasUtrano TIkA likhyate / teNaM kAleNaM teNaM smpnnN| tiNeM kAle tiNeM samaye ne viSai zramaNa bhagavaMta zrImahAvIrane pAMca kalyANaka DattarAphAlgunI nakSatraI thyaa| te kim / uttarAphAlgunI nakSatrai zrImahAvIrane cyanakalyANaka thyaa| uttarAphAlgunI nakSatra garbhopahAra thayuM / uttarAphAlgunI nakSatrai zrImahAvIranuM jannakalyANaka thyo| uttarAphAlgunI nakSatrai vIkSAkalyANa thayu / AgAra kahIi gharathakI aNAgarakahIiM sAdhu thayA / uttarAphAlgunI nakSatre zrIparamezvaraNe ananta kahII / jehanauM pAra na yaaNmiiyiN| tehavo aNuttara kahatAM / jehathI Agale bIjaM kAMi na milai / te mATe srvottm| | gujarAtI bhASA jayapura ane mALavA sAthe gADha saMbaMdha dharAve che paraMtu "", "nI" ane "tuM" e chaThThI vibhaktinA pratyayo tathA "thI', thakI' e pAMcamI vibhaktinA pratyayo "jayapurI" ke "mALavI'mAM nathI, gujarAtImAM ja che. chaThThI, cothI ne pAMcamInA pratyaya De. grI ane rAjasthAnI, vaja, buddhelI ne gujarAtI bhASAmAM nIce pramANe Ape che - vraja buddhelI gujarAtI rAjasthAnI milATI maLavI jaya rA, rA, rAjayapurI mAravADI pachI-kau, ke, kI, ke ke, kI ne, nA,nI,ke, kA, kI, kA, kAka, kA, kIra, rA, rI caturthI-ke e ta na, ne, ke ja, ke na paMcamI-se, te sA, se thI, sa, te ja, se, su , sa , A uparathI jaNAze ke "thI', "ne', "nA", "nI" e pAMcamI ane chaThThInA pratyayo gujarAtImAM ja che. Ama vicAratAM upaluM lakhAyuM gujarAtI bhASAnuM lAge ne tene keTalAka prAcIna gujarAtI kahe; paNa e lakhANa to 125 varSa paranuM ja che ane te vakhatanI kaMI AvI bhASA heya nahi, Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA emAM thoDuM jevAM keTalAMka prAcIna rUpa che; temaja "no, "nA', "T pratyayAta, "tha pratyayAta ane "gha' evAM arvAcIna rUpe che. Ama koI pustaka prAcIna gujarAtImAM che ke kaI bhASAmAM te nakkI karavuM saheluM nathI. e bhASAmAM jayapurI ane mALavI ke anya rAjasthAnI bhASAnuM mizraNa hoya e paNa jovAnuM che. - I. sa. nA 12mA saikAmAM thaI gayelA hemacaMdra pitAnA "zabdAnuzAsana' nA 8mA adhyAyamAM prAkRta bhASAnuM vyAkaraNa ApyuM che, temAM apabhraMza" nA niyamo ApyAM che. e apabhraMza uparathI hAlanI gujarAtI bhASA UtarI AvI che. ziSTa apabhraMzane jUnA vakhatamAM "nAgara apabhraMza' kahetA ane e "nAgara apabhraMzaja gujarAtI bhASAnuM mULa che. keTalAka vidvAnonuM evuM mAnavuM che ke e nAgara jJAtinA nAma parathI bAlabodha lipinuM "nAgarI lipi e nAma paDayuM che. "nAgara apabhraMza" e nAma paNa nAgara jJAtinA nAma parathI ja paDayuM haze evo saMbhava che. vidyAnA viSayamAM nAgara jJAti gujarAtamAM sarva jJAtiomAM parApUrvathI agresara che. hemacandra jAte uttara gujarAtamAM rahetA ane je apabhraMza bhASAnA emaNe niyamo ane dAkhalA ApyA che te bhASA emanA samayamAM mRta haze, to paNa te samayamAM bolAtI bhASAnuM prAcIna svarUpa che e nakkI che. aNahilavADa pATaNanI vidyAne kaMI hemacaMdra sAthe nAza thaye nahi. enA maraNa pachI lagabhaga basaeN varSe lakhAyelo eka prAcIna grantha mAlama paDe che, te jUnI gujarAtI bhASAmAM lakhelo mAnI zakAya. e grantha te "mugdhAvabodha mauktika" che. e vyAkaraNane grantha che. saMskRta vyAkaraNanA vAkyavinyAsa" viSe gujarAtImAM lakhelo e lekha che. e grantha I. sa. 1394 mAM lakhAya che ne eno granthakAra devasundarano ziSya hato. e lekha hakIkata mATe nahi, paNa bhASAzodha mATe upayogI che; kemake hemacandra (I. sa. 1150) ane narasiMha mahetA (I. sa. 1450) e benA samayanI vacce gujarAtI bhASAnI sthiti kevI hatI te ethI jaNAya che. A rIte hAlanI gujarAtI bhASA kevI rIte utpanna thaI te jANavAnAM avicchinna sAdhana maLI Ave che. saMskRta-prAkRta-apabhraMza-gujarAtI A krame hAlanI gujarAtI bhASAnuM baMdhAraNa thayuM che. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 hemacaMdra varNavelI nAgara apabhraMza bhASA madhyamAM AvelA, gaMgA yamunAnA vacalA pradezamAMnI prAkRta-zarasenI sAthe nikaTa saMbaMdha dharAve che. mukhya svarUpamAM gujarAtI bhASA pazcimanI hiMdI sAthe ne tethI paNa vizeSa rAjasthAnI bhASA sAthe maLatI Ave che. madhya samayamAM gujarAta, e rajaputAnAne mAtra eka bhAga hato. hAla e rajaputAnAthI judo che; kAraNa ke e ghaNekhare briTiza hakumata nIce che ane rajaputAnAmAM dezI rAjya che. kriyApadanAM ane nAmanAM rUpAkhyAnamAM gujarAtI bhASA pazcima hiMdI sAthe maLatI Ave che. emAM mAtra ekaja apavAda che. te e ke nAmanI chaThThI ane ethI vibhaktinI bAbatamAM e pazcima rAjasthAnI sAthe maLatI Ave che. paMjAbI, gujarAtI, ane rAjasthAnI e bhASAo ane bIjI bhASAo vacce eka phera e che ke AgalImAM zabdanAM rUpe pratyayone badale sahAyaka zabda umeravAthI thAya che ane pAchalImAM pratyaye umeravAthI thAya che. jemake hiMdustAnamAM (jene AgalImAM samAveza thAya che). "De-kA' (gheDAno) ane "De--ko' (gheDAne) oLakhAya che. emAM "kA" ane "ka" e sahAyaka-zabda "dheDe' (mULa "ghaDA') ne umerAyA che. paNa baMgAlImAM (jene pAchalImAM samAveza thAya che) "dheDAra" (dheDAno) ane DAre che. AmAM dara ne re' e be pratyayo che ne te gheDA" ne lagADelA che. dheDAra" ane "dheDAre' e baMnemAM pratyaya bhego thaI eka Akho. sAde zabda bane che ane ene uccAra paNa eka zabda je thAya che; paNa "De-kA" ane "gheDe--ko' te samasta zabda jevA che; darekamAM be zabda che. AnuM kAraNa e che ke bhASAnA baMdhAraNamAM prathama mULa zabdomAM judA zabda umerI zabdanAM rUpe thAya che ne jema jema bhASAne vikAsa thato jAya che tema tema zabdonAM rUpe pratyayathI thAya che; arthAta be zabdono banelo zabda eka ja zabda heya ema thAya che. A udAharaNathI sArI rIte samajAvI zakAze; paNa tema karatAM pahelAM prAkRta bhASAne apabhraMzane eka saMdhiniyama ApavAnI jarUra che. kAragata thavAM prAyo : | 2aa 2. evuM "prAkRtaprakAza'nuM sUtra che. jAtarAyaNAM kAryo su [hema dvArA], svarathI para, anAdi ane asaMyukta evA , , , , , 6, 6, 4 ne 80 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA 6, ne prAyaH lepa thAya che. arthAta , keTalAka vyaMjane, jemAM zuM ne ta che, jyAre zabdanI madhyamAM ane be svaranI vacce Ave tyAre tene lopa thAya che, paNa zabdanI AdimAM hoya to teno lopa thatuM nathI; jemake vaDhati nuM thAya che; paNa mArA tatta emAM tatta no Adi - lepAta nathI; kemake asaMyukta che te paNa padane Adi che. A pramANe jyAre , ta, Adi vyaMjanane lopa thAya tyAre te vyaMjano padanA AdimAM nathI e spaSTa che. have traNa jUnA zabdo je pachInA pratye thayA che tene vicAra karIe. e traNa zabdo ligama, ra, ne nAka ane taka che. hiMdustAnI "De-kA" e gheDe-kia e apabhraMza rUpa uparathI vyutpanna thayuM che. ahiM kia' no "ka" thatAM "pha" ne lepa thayo nathI; tethI upalA niyama pramANe ema samajAya che ke "pha' e judA zabdano Adi varNa che ane e zabda cheDe" sAthe eka thayuM nathI ane "kA' e anya zabda ja lAgelo che, pratyaya nathI. ethI ulaTuM baMgALI "gheDAra e "gheDa-kara ' parathI "ghoDaa- ara" thaI vyutpanna thayo che. ahiM "kara'ne Adi "pha" lupta thayo che. e uparathI samajAya che ke "pha padano Adi varNa na hate paNa vacamAM che. ka" e A pramANe judo zabda na hatuM, paNa zabdane avayava ja hatA, tethI gheakara" mAM vacce ADI lITI nathI; mATe "ra" e pratyaya che, judo zabda nathI; baMgALI vaiyAkaraNe " gheDAra' ne eka zabda tarIke lakhe che te barAbara che. - pazcima rAjasthAnImAM " ghoDAra ' (gheDAne ) che te baMgALI ghaDAra'nA jevuM ja rUpa che. ene sAdhAraNa rIte " gheDA -ra' lakhe che te khoTuM che. e "ghaDA -karaU " parathI vyutpanna thayo che, ane "pha" ne lepa thaye tethI ema jaNAya che ke " gheDaakara ' ane DAro e dareka eka zabda che, bena banela nathI. teTalA mATe "ro' e pratyaya che, umerelo zabda nathI. have gujarAtI rUpa ghaDAne " laIe. e ghaDaa-taNaU" nuM ghaDaA -aNuu " thaI vyutpanna thayo che. ahiM paNa "ta" nA lopathI ema samajAya che ke "taNa " e jude zabda jato rahI pratyaya gaNAya che. 81 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 teTalA mATe "gheDAno' e eka zabda che, ene banyo nathI. re" nI peThe ne" paNa pratyaya ja che. arthAta vyaMjanane lopa padanA AdimAM thatuM nathI, tethI je rUpamAM lepa thayo che temAM mULa zabdone lagADelA e pratyaya ja che, ne zabda eka ja che, e saMyukta thaI banyuM nathI; paNa je rUpomAM lopa thato nathI temAM mULa zabdone lagADelA e bIjA zabdo che ne AkhA zabda be zabda saMyukta thayA che. caturthInA pratyayanI bAbata chaThThInA pratyaya jevIja che; kemake e badhI -bhASAomAM-paMjAbI, gujarAtI ne rAjasthAnImAM-caturthIne pratyaya SaSThInA pratyayane saptamIne pratyaya lagADavAthI thAya che. "ke ' e "ka' nI saptamI re' e "ra" ke " " nI saptamI che, ane "" e " " nI saptamI che. - A uparathI samajAze ke hiMdustAnI bhASAmAM valkI ane caturthI navA zabda umeravAthI thAya che; paNa gujarAtI ane pazcima rAjasthAnI temaja paMjAbImAM (temAM "kiDA" nuM rUpa "DA" che) SaSThI ane caturthI pratyaya lagADavAthI thAya che. . svaronA uccAramAM gujarAtImAM keTalAMka khAsa lakSaNa che. svaranI pachI saMyukta vyaMjana hoya te temane eka lopAI pUrva svara dIrgha thAya che. jemake hiMdamAM "makAna' ne gujarAtImAM " mAkhaNa" che. vaLI mAjika' nuM "mArIza ' thAya che. arabI ane phArasI bhASAmAM je zabdamAM "a" nI pachI " ha ' Ave che te zabdo gujarAtImAM vaparAya che tyAre temAM " a ' no "e" thAya che; paNa hiMdustAnImAM " a' rahe che. jemake hiMdustAnI " sa' nuM gujarAtImAM "zehera ' che. siMdhI ne rAjasthAnInI peThe gujarAtImAM "e" ne "e" che, tyAre hiMdustAnImAM "a" no "" che; jemake hiMdustAnImAM vairA,' gujarAtI beThe, hindustAnImAM lI' gujarAtI leDI." ghaNA zabdomAM hiMdustAnamAM I che tyAM gujarAtImAM "A che; jemake hiMdustAnI "vimAsA, 'gujarAtI bagaDavuM;" hiMdustAnI "ddhiAtanA" gujarAtI "lakhavuM; hiMdustAnI mitranA,' gujarAtI "maLavuM'; hiMdustAnI "SirA' gujarAtI "adakuM" 82 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA vaLI hiMdustAnamAM "' hoya che tyAM koI koI sthaLe gujarAtImAM "a" hoya che. jemake hiMdustAnI "tuma, gujarAtI "tame (mevATI (rAjasthAnI) tama,); hiMdustAnI "mAkura' gujarAtI "mANasa; hiMdustAnI duar' gujarAtI "ha." gujarAtImAM saMbhASaNamAM "huta" paNa vaparAya che. vyaMjananA saMbaMdhamAM rAjasthAnI, paMjAbI, siMdhI ane marAThInI peThe gujarAtImAM paNa ghaNuM zabdomAM mUrdhanya vyaMjano che. "NuM" ane "La" hiMdustAnImAM nathI. niyama e jaNAya che ke apabhraMzamAM "" ane "la" parathI gujarAtImAM "na ne "la" thAya che; paNa apabhraMzamAM na ne "la" zabdanI vacamAM hoya che tenuM gujarAtImAM "NuM" ne "La" thAya che; jemake apabhraMza "sojAuM,' gujarAtI "senuM apabhraMza "ghaNuuM,' gujarAtI "ghaNuM apabhraMza "calaI,' gujarAtI "cAle;" apabhraMza "calaI', gujarAtI caLe" upara niyama Apyo che ke prAkRtamAM saMyukta vyaMjana hoya to gujarAtImAM eka lapAI pUrva svara dIrgha thAya che. A uparathI danya vyaMjana zabdanI vacce hoya che tyAre tenI pUrvano svara bahudhA dIrgha hoya che. 3. grI ane vyaMjananA prAntika bheda nIce pramANe ApyA che. datyane badale mUrdhanya ne mUrdhanyane badale datya - Da, Dha, ne La sthAne ra. "mA" (mATe), dI" (dIThe), "zerA" ke ThoDA' (DA), "laphI (loDhuM), "tene(teNe), "mAravuM" (maLavuM), "DAhaDo' (dahADo), "TuM' (8), dI' ke "DI" (dIdho). vAyavya sImAnI pizAca bhASAonI peThe danyane mUrdhanya paraspara badalAya che. "ca" ne "cha" ne badale "sI. pAMsa' (pAMca), "u" (u), "sAravuM (cAravuM), "saruM (choruM), pusyo', (pU ). ja, ne "jha ne "jha' jevo uccAra "jhADa' (jhADa). carotaramAM mahInA kinArAnA pradezamAM "sa" ne "jha' ne uccAra "sa", "jha' je, arthAta danyatAlavya thAya che. e uccAra marAThIne maLato Ave che. "carotara mAMnA "ca" ne paNa eja "sa" uccAra thAya che. ca" ne "cha" ne "sa" thAya che. "ka", "kha", ne "ga" nI pahelAM ke pachI "I', "e', ke "e" Ave to ghaNuM karIne anukrame "ca", "che', ne ja' thAya che. uttara gujarAtamAM A pramANe thAya che; jemake dIcara (dIkara), chetara" (khetara), lA ' (lAgyo), "paje" (page),. uttara keka Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 NanI marAThImAM paNa Avo ja pheraphAra thAya che. pAchA e "ca" ne "cha' nA upara darzAvelA pheraphAra pramANe "sa" paNa thAya che, "nAMkhyA" nuM "nAM chayA" ne pachI "nAsyA' thAya che. hiMdustAnImAM "va" no "ba" thAya che; gujarAtamAM emane ema rahe che; jemake hiMduratAnImAM "nimar', gujarAtI "vANIo'; hiMdustAnImAM vinA gujarAtI vinA; hiMdustAnImAM "parvata', gujarAtI parvata'. bolavAnI bhASAmAM gujarAtImAM keTaleka sthaLe "sa" ne "za' no uccAra ha" je thAya che ane e uttaramAM niyama thaI gayo che. pazcima rAjasthAnImAM ema ja che. "mANaha" (mANasa), "ha' (so), "dUraja', 'de' (deza), hamajAyo" (samajAvyo). kAThiyAvADamAM "Adi "sa" nA uccAramAM USma 'hakAranuM mizraNa thAya che. "ka" ne "kha" nI vacce je saMbaMdha che te "sa" ne kAThiyAvADI "raha' vacce saMbaMdha che. ethI ulaTuM, mukhyatve uttaramAM ja "ha" no lopa paNa thAya che. u" (huto, hata) "u" (huM), "AthI" (hAthI), "u" (huM). A niyama mahAprANa vyaMjanomAM paNa thato jovAmAM Ave che; tethI uttaramAM nIcenA uccAre cheH ekatu' (eka), 'hA' ke 'hAtI' (hAthe), adakuM (AdhakuM). surata ane bhaca jIllAomAM vyaMjano bevaDAvavAmAM Ave che. zabdanA AraMbhamAM vyaMjano paNa dirbhAva karavA tarapha vRtti che "di' (dITha) "nekara' (nakara), "ame (ame), "nAllo' (nAno), smAro" (mAro), nAlo" mAM thayuM che tema "na" no "la" karavA tarapha paNa vRtti che. e vRtti AkhA gujarAtamAM sAmAnya che, paNa surata bharUcamAM vizeSa dekhAya che. eja jillAomAM "dha" nI pahelAM vyaMjana hoya te te vyaMjananI pUrve "I' hoya tene jevo uccAra thAya che. "mAryo ne uracAra "bhAIro" "A", "lAvyo' ne uccAra "AIvyo', 'lAIvyo' je paNa keTalAka kare che. vaLI ekaja zabdamAM vyaMjane ulaTasulaTA karavAnA dAkhalA paNa gujarAtImAM maLI Ave che. "TIpavuM, "pITavuM'; "kharAvIza", "khavArIza', delavA', devatA'. chellA be dAkhalA ghoghAmAMnA che ema De. grIarsana kahe. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA che. paNa amadAvAdamAM paNa detavA' zabda saMbhaLAya che. A badhA aziSTa varganA ja uccAre che, paNa bhASAmAM kevA pheraphAra thAya che te darzAve che, mATe ahiM ApyA che. amadAvAda ne carotaramAM "majabUta" ne ThekANe jabUta", "gama" ne ThekANe "maga"; ane nukasAna" ne ThekANe "nusakAna" kahe che. bInakeLavAyelA musalamAna hiMduratAnI nahi, paNa gujarAtI bole che, temanI bhASAmAM phArasI ane arabI bhASAnA ghaNA zabdo Ave che; ane gujarAtI bhASAnA uccAramAM paNa khAsa pheraphAra thayelA jovAmAM Ave che, temAM mukhya datya ane mUrdhanya vyaMjanano paraspara pheraphAra che. pArasI lokenI gujarAtI bhASAmAM paNa mUrdhanyane badale datya vyaMjanenA pravega jovAmAM Ave che. gujarAtImAM napuMsakaliMga che, tema hiMdustAnamAM nathI. hiMdustAnamAM napuMsaka praznArtha sarvanAma che ane pazcima hiMdInI keTalIka prAntika bolImAM napuMsakaliMganA koIka koIka dAkhalA jovAmAM Ave che. pazcima hiMdImAM saMskRta ane prAkRtamAMthI AvelA napuMsakaliMganA zabdo puliMgamAM che. rAjasthAnamAM A dAkhalA, jema jema pazcima tarapha jaI e chiye tema, pazcima hiMdI karatAM vizeSa jovAmAM Ave che ane Akhare gujarAtImAM napuMsakaliMgathI sthAyI thayelI dekhAya che. A bAbatamAM gujarAtI marAThIne maLatI Ave che. ghaNIkharIvAra napuMsakaliMga sAmAnya liMganA arthamAM vaparAya che; "cho karuM. "" (pu.) "DI" (strI) ane DuM' (na.) e pratyaya rAjasthAnInI peThe gujarAtImAM paNa sAdhAraNa che. apabhraMzamAM e pratyaya che te gujarAtImAM ne rAjasthAnamAM Avyo che. sAdhAraNarIte eno kaMI artha nathI, paNa koIka sthaLe, mukhyatve napuMsakamAM, te tiraskAravAcaka che. "kukaDe', bilADI', gadheDuM, e badhA zabdomAM e pratyaya che. nAmanA rUpAkhyAnamAM gujarAtImAM "akArAnta nAmanuM prathamAnuM bahuvacana "o' pratyayathI thAya che, tema prazcima hiMdamAM (hiMdustAnI bolI je e vAtamAM paMjAbIne maLatI Ave che temAM nahi) ane rAjasthAnamAM paNa che. paNa bIjI vibhaktionAM rUpamAM akArAnta zabdanuM aMga akArAnta thAya che (gheDAne, ghoDAthI vagere) evuM pazcima hiMdamAM thatuM nathI. 85. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 "dheDAna-De-kA" bIjI gujarAtI bhASAnI khAsIata e che ke tenAM rUpAkhyAnamAM bahuvacananAM rUpamAM vikalpa "e" pratyaya lAge che. | gujarAtInA "zuM" ne maLatuM hiMdustAnamAM nathI. hiMdustAnImAM vAvA che tema gujarAtImAM paNa "kayuM', "kiyA" ke "kyA che. uttara tarapha "ciyA vaparAya che. kriyApadanAM rUpamAM "chuM' no upayoga jevo gujarAtImAM che te paMjAbI, rAjasthAnI ane anya bhASAomAM paNa che, paNa pazcima hiMdImAM nathI. bhaviSyakALamAM "za" ke "sa" Ave che te rAjasthAnInI keTalIka prAntika bolImAM paNa Ave che. pazcima hiMdamAM "sa" no "ha" thaI gayo che. eja gujarAtanI keTalIka prAtika belImAM paNa che. | gujarAtI bhASAnI eka khAsa vAkyaracanA che, e racanA kavacita rAjasthAnamAM paNa jovAmAM Ave che; paNa hiMdustAnanI bIjI bhASAmAM jaNAtI nathI. sakarmaka kriyApadanA bhUtakALane upayoga jemAM thAya che te e racanA che. e bIjI hiMdustAnI bhASAonI peThe karmaNI ke bhAve vaparAya che. karmaNi racanAmAM bhUtakRdanta bhUtakALa tarIke vaparAya che te jAti ne vacanamAM karmanA rUpane maLatuM che. teNe rAjadhAnI karI', athavA tenAthI rAjadhAnI karAI' dAkhalA tarIke hiMdustAnamAM bhAre racanA che, emAM karma caturthImAM Ave che, ane kriyApada napuMsakamAM, athavA te napuMsaka na hovAthI pulDiMgamAM mUkAya che; jemake 3ra-ne dALa- choTA (teNe rANIne choDAyuM-choDavAnuM karyuM teNe rANIne cheDI). paNa 3- nA choDa ema ko pratyaya na vAparIe te kahevAya che. eve sthaLe gujarAtImAM kriyApada napuMsakamAM vaparAtuM nathI, paNa karmanI jAti ne vacanamAM vaparAya che. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAno AraMbha gujarAtI bhASAno AraMbha (sva, sara ramaNabhAI mahIpatarAma nIlakaMTha bI e elaela. bI.) koI paNa bhASAno AraMbhakAla ekasapaNe nakkI karavo e azakya che. evo nirNaya karavAmAM aitihAsika sAdhane hetAM nathI eTaluM ja nahiM paNa bhASA kaMI eka divasamAM ke eka varSamAM baMdhAtI nathI. aneka kAraNe ane banAvanA AvI maLavAthI bhASAne dhIme dhIme ubhava thAya che. ane uddabhava thato jAya che tema tema bhASAmAM pheraphAra paNa thato jAya che. ati prAcIna bhASAo bolAtI baMdha thatAM temAM pheraphAra thatA aTakyA che. temanA udayane kAla jevo kevaLa agamya che te vartamAna samayamAM bolAtI ane badalAtI bhASAonA udayana kAla cheka agamya nathI; paraMtu vartamAna bhASAonuM amuka svarUpa kyAre ghaDAyuM e nakkI karavuM bahuM agharuM che. grantha, lakhANa ane vartamAnapatrone hAlanA je bhAre sAdhanarUpa ja hoya tyAM e muzkelI paDe nahiM, paNa vartamAna mukI bhUtakALamAM jema jaIe chIe tema e ja ocho maLe che. vaLI bhASAnuM amuka svarUpa baMdhAya teja vakhatathI tenuM sAhitya racAya ema banatuM nathI; ane lekhI sAhitya to tethI paNa moDuM thAya che. A rIte bhASAne uddabhava thayA pachI ghaNe kALe tenuM lekhI sAhitya utpanna thAya che. ati prAcIna bhASAone lekhana sAmagrI moDI prApta thaI e antarAya te pachInI bhASAone naDyo nathI. paraMtu e ati prAcIna bhASAo belAtI baMdha thayA pachI paNa tenI taraphanI bhakti ghaNu kALa sudhI evI TakI rahI hatI ke grantho ane lakhANe bolAtI bhASAomAM nahiM paNa prAcIna bhASAomAM thatAM hatAM. yuropamAM temaja A dezamAM AvI sthiti pravataMtI hatI; ane tethI amuka bhASAnuM jUnAmAM junuM sAhitya je samayanuM maLI Ave te samaye te bhASAno AraMbha thayo gaNI zakAtuM nathI, paNa te pahelAM ghaNA samayathI e bhASA sArI rIte rUDha thaelI hovI joIe ema anumAna thAya che. A dezamAM vaLI evI vizeSa sthiti che ke saMskRtane badale prAkRta bhASAne pracAra thayA pachI ane prAkRtamAMthI prAntIya bhASAo thayA pachI paNa ghaNuM kALa sudhI prAtIya bhASAo grantho ane lakhANo mATe vaparAtI nahotI. bauddhaue potAnA dharmagranya pAlImAM lakhyA tathA jainoe pitAnA dharmagrantha mAgadhImAM lakhyA. ane 87 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 dharma sAhityanI bhASAo thavAthI e bhASAo e dharmamaMDalomAM saMskRta jeTalIja padavI pAmI. bauddhaue to pAlIne saMskRtanA paNa pahelAMnI ane sRSTinI utpatti samayanI " kUDhA mAtA ' kalpI. A rIte prAkRta bhApAo paNa temanAmAMthI utpanna thaelI bhASAonA sAhityane rokanArI thaI. brAhmaNe te prAkRta bhASAone halakI ja gaNatA hatA. prAkRtine ziSTa bhASA tarIke teo kabula rAkhatA nahi. " he :ne badale "Do DhaH' bolanAra asurone tiraskAra karI "zatapatha brAhmaNa mAM kahyuM che ke "tepurA sAravAra heDa heya na karataH pAmavu ( rU. . 2-6-22 mAi rUra-2 23 ). azuddha bhASA bolanArane A rIte parAbhavaja thAya mATe niSedha karyo che ke - upajijJAsyAM samlecchastasmAnna brAhmaNo mlecchet / ( rU , . 1-1-21 rAmyA . 2-1-raka.) ahIM pleccha" ne artha apabhraSTa thaelI bhASA che. brAhmaNonA graMtha saMskRta bhASAmAM ja lakhAyA. nATakamAM paNa temaNe vidhi karyo hato ke ziSTa pAtro pAse saMskRta bhASA bolAvavI. A sarva kAraNoe prAntIya bhASAomAM sAhitya racAtuM aTakAvyuM. e antarAya dUra thayA pachI keTalAka kAla sudhI hiMdI ane vraja bhASAe rAjakIya AzrayathI bIjI prAtIya bhASAo upara sAmrAjya calAvyuM, ane judA judA prAntanA vidvAnono prayAsa pitA tarapha kheMco. A badhAM baLa narama paDyAM tyAre gujarAtI sAhityane AraMbha thayo. gujarAtI bhASAno AraMbha kyAre thaye tene e sAhitya parathI nirNaya karavAnuM banI zake tema nathI. * " bAIbala" nA "olDa TesTamenTa"mAM paNa AvA prakAranI kathA che ke, laDAImAMthI nAsatA IkramAITa loko joraDana nadI oLaMgavA AvyA tyAre temanA zatru gilI aDAITa lokoe temane rokyA. puchatAM je ema kahe ke huM IkamAITa chuM,"tene milIaDAITa kahetA ke "ziboletha" e uccAra kara. IkramAITa lokone "za bolatAM nahI AvaData, tethI teo " siletha belyA, ane e rIte pakaDAI jAya tene gilI-aDAITa loke katala karatA. e rIte 42,000 ikamAITa leka te samaye jeraDanane kInAre mAryA gayA jajijasa, pR. 12. 88 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA 6 jInA granthA ane lakhANA maLI Ave te vaDe nirNaya karavA jatAM bIjo prazna e utpanna thAya che ke sI bhASAne gujarAtI ke junI gujarAtI kahevI? saMskRta ane prAkRta vacce bheda karavAmAM bIlakula muzkelI nathI. kemake saMskRta bhASAnuM spaSTa maryAdAthI bAMdheluM svarUpa che ane temAMthI sheja paNa pheraphAra zarU thayA tyAMthI prAkRta zarU thAya che. paraMtu prAkRta ane gujarAtI, marAThI, baMgALI, hiMdI vagere vartamAna prAntIya bhASA vacce evI spaSTa surekha sImA bAMdhI zakAtI nathI. prAkRtamAM kALe kALe pheraphAra thayA che, ane te chatAM prAkRta nAma kAyama rahyuM che, saMskRta nATakAmAM lakhelI prAkRta bhASA prAkRta vyAkaraNeAmAM AvelA niyamethI judI paDe che. varaci ane caMDa sarakhA dhaNA junA prAkRta vaiyAkarAnA niyame hemacaMdra sarakhA pAchaLanA prAkRta vaiyAkaraNeAnA niyameAthI keTaleka aMze judA paDe che. hemacaMdranA peAtAnA prAkRta vyAkaraNanA AraMbhamAM ghannum+ ('dhaNuMkharUM) evuM sUtra mukI kahyuM che ke e sUtrane adhikAra AkhA prAkRta vyAkaraNa upara che, arthAt e vyAkaraNamAM ApelA badhA niyameA ghaNuM kharuM ' pravarte che ema samajavAnuM che. saMskRta peDe vyAkaraNamAM ApelA ja niyamA satra pravataeN ane tethI ulaTuM te haMmeza khATuM ja ema banatuM nathI. vaLI hemacaMdra kahe che ke sarvamra eTale RSienuM jInuM prAkRta che temAM badhA niyameA vikalpe (optionally ) thAya che, te niyamA pramANe thAya paNa kharUM ane na paNa thAya. hemacandre pAte paNa dhaNA vikalpe thatA niyamA ApyA che, ane temAM judA judA prAntAnI bhASAnAM mULa paNa kadI kadI najare paDe che. udAharaNA, svap dhAtumAMnA pahelA ane ae paNa thAya ane rU paNa thAya, ane e rIte strAvitti OM te ThekANe saur ane suvar evAM e rUpa thAya te hiMdI saive ane gujarAtI muddenAM mULa che. kRtvA parathI 'vhANA' ane 'hraritra ' 4 thAya che. temAM marAThI 6tta ane gujarAtI rIne nA AkAranAM mULa che, te ja pramANe dhAtumenA vikalpe thatA Adeza ( badale thatAM rUpa) hemacaMdre ApyA che te zI rIte thayA te darzAvyuM nathI tema ja zI rIte thAya te samajAtuM nathI. udAraNA saMskRta jUtha uparathI thannara, pannara, havA, vittuLa, sa3; cauha, 21, 12 6. siddha haimacaMdra : 8AAra. ,, TADazao. re 2. ddhi haimacaMdra : 8||ra 8. 8AAra7 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 W, nara ane nAda evAM rUpAntara vAvyApAratA niyamo jotAM zI rIte thAya, akSaroccAra azuddhithI karatAM vadhu uparathI zI rIte thAya te samajAtuM nathI. paraMtu emAMnA ka uparathI marAThI "sAMje " ane voDa uparathI gujarAtI "lavuM' thayAM che evAM dhAtumULa mAlama paDe che. AvA dhAtuo saMskRta dhAtu uparathI thayelA nathI paNa dezamAM bolatA dezya zabda che emAM zaka nathI. tema vaLI prAkRtanA ane apabhraMzanA keTalAka niyame gujarAtI bhASAnuM mULa zedhavAmAM kAme lAgatA nathI. prAkRtamAM pAnuM uir thAya te gujarAtI "kirapA 'nuM mULa nathI. apabhraMza maramAkunuM nA thAya te gujarAtI amArAmAM 'nuM mULa nathI. A rIte prAkRta ane apabhraMza bhASAo keTale sudhI ghaDAyelI hatI tyAre temAMthI gujarAtI bhASA uddabhava pAmI ane gujarAtI bhASA e bhASAomAMthI piSaNa letI kyAre baMdha paDI e nakkI karavuM bahu kaThaNa che. tema ja vaLI badhA taddabhava zabada eTale saMskRta zabda uparathI rUpAntara pAmI utpanna thaelA tamAma gujarAtI zabdo prAkRta ane apabhraMza vyAkaraNomAM ApelA niyama pramANe ja ke temAM ApelAM rUpe uparathI ja vyutpanna thayA che evo sArvatrika siddhAnta thaI zakaze nahiM. prAkRta vyAkaraNa pramANe saMskRta vija : uparathI prAkRta viSama thAya, paNa gujatImAM e zabda Avyo nathI ane "vijoga' evuM tabhAva rUpa thayuM che. saMskRta vairyanuM prAkRtamAM dhIre ke dhI " thAya paNa gujarAtamAM dhIraja evuM trizuM ja rUpa thayuM che. karma uparathI prAkRta kAma thAya paNa gujarAtImAM "karama' evuM rUpa thayuM che. A rUpa prAkRta uparathI AvyAM heya ema kahI zakAze nahiM. A rIte A dezamAM pahelavahelI kyA samayamAM ane kyA rUpamAM bolAtI bhASAne gujarAtI bhASA kahevI e nakkI karavAnA kaThaNa viSayamAM prathama prazna e che ke " apabhraMza " bhASAne gujarAtI bhASA kahevI ke 2. siddha hemacaMdra0 8kAra. 2 sira hemacaMdra DhAkAra 3. siddha hemacaMdra 84 / 381 che. ri0 0 8 za677, . f0 he8HrAhaka. rU. fsa hai dvArA76. 3. "kAma" evuM paNa rUpa che paNa tene artha "karamathI judo che. 7. prAkRta prakAza 1232 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - gujarAtI bhASA nahiM, apabhraMza bhASA gujarAtamAM bolAtI hatI e cokhkho purA maLI Avyo nathI, paNa apabhraMza bhASA gujarAtI bhASAne ghaNI maLatI che ane tethI gujarAtI bhASA apabhraMza uparathI thaI che ema vidvAnonuM mAnavuM che. zAstrI vrajalAla kALIdAsa gujarAtI bhASAnA ItihAsamAM kahe che ke, " prAkRta bhASA uparathI apabhraMza bhASA thaI ane apabhraMza uparathI jUnI gujarAtI bhASA thaI che. jUnI gujarAtI bhASAnuM vyAkaraNa apabhraMza bhASAnA vyAkaraNa sAthe ghaNuM maLatuM che." bIjI sAhitya pariSadunA pramukhapada uparathI ApaNuM vitna rA. rA. kezavalAla harSadarAya dhruve kahyuM che ke, "hemAcAryanI aSTAdhyAyano apabhraMza te gUjarAtI ja che." alabatta keTalAkane mata evo paNa che ke apabhraMza to AbhIre vagerenI bhASA hatI, ane zairasenI bhASA uparathI gujarAtI bhASA thaI che. (narmagadyanI prastAvanAmAM gujarAtI bhASA vizenI prastAvanAmAM utArelAM vacana.) vaLI nATakamAM nIcenA pAtronA mukhamAM apabhraMza bhASA mukavAnI kahI che. zakarAbhIra cANDAlazabara draaviddoddjaaH|| hInA vanecarANAM ca vibhASAH sapta kIrtitAH // paraMtu zaurasenI ane gujarAtI vacce ghaNuM maLatApaNuM nathI. prAkRta parathI thaelI bhASAomAM apabhraMza sAthe ja gujarAtIne sahuthI vadhAre maLatApaNuM che e zAstrI vrajalAla kALIdAse ghaNI sArI rIte batAvyuM che. vaLI, apabhraMza e prAkRtinuM sahuthI chelle rUpAntara che ema jaNAya che. varacinA "prAkRta prakAza mAM sAmAnya prAkRtanA niyama pachI paizAcI, mAgadhI ane zaurazenI e traNa bhASAnA niyamo kahyA che; ane paizAcI tathA mAgadhIne zaurasenI parathI nIkaLelI kahI che, tathA zirasenIne saMskRta parathI nIkaLelI kahI che. vaLI zaurasenInA keTalAka niyamo ApI che mahArASTrIya ema kahyuM che, arthAta sAmAnya prAkRta te mahArASTrI che ane zaurasenInuM ghaNuMkharuM baMdhAraNa tenA jevuM che ema kahyuM che. varacie apabhraMzanA niyama darzAvyA nathI tethI tenA samayamAM apabhraMza bhASA thaI nahiM hoya ema anumAna thAya che. caMDamA " prAkRta lakSaNa" mAM apabhraMzanuM nAma che. te granthamAM kahyuM che ke, jeDAakSaramAM chevaTane "ra' hoya ne apabhraMzamAM tene lepa na thAya. hemacaMdranA vyAkaraNamAM evA 1 prAkRta lakSaNa 3 / 37. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 '6' teA lApa vikalpe thAya che ema kahyuM che.1 e rIte caMDanA ane hemacaMdranA vakhata vacce thaelA phera mAlama paDe che, ane priya uparathI priya thAya tema pivu paNa thAya. grAma uparathI ' grAma paNa thAya ane ' gAma ' paNa thAya. e hemacaMdranA niyama apabhraMzane gujarAtInI vadhAre samIpa AtA prakaTa thAya che. caMDanA e vyAkaraNanI prastAvanAmAM DAkTara hArnele prAkRta bhASAonAM sthala vibhAganA nakaze ApI darzAvyuM che ke judAM judAM sthAe maLI AvatA zilAlekhAnI bhASA uparathI mAlama paDe che ke hAlanA saMyukta prAntA bihAra, baMgALA, erissA ane madhyahiMdamAMnA IzAna taraphanA bhAgamAM mAgadhI bhASA khelAtI hatI, ane te bhASAnI vizeSatA e che ke saMskRta ' 6' tA temAM 'rU' thAya che. madhyahiMdamAMnA naiRtya taraphanA bhAgamAM, pazcimahiMdamAM ane dakSiNahiMdamAMnA keTalAka bhAgamAM sAmAnya prAkRta khelAtI hatI. apabhraMza bhASA siMdhu nadInI pUrve AvelA uttara hiMdamAM kheAlAtI hatI, ane te bhASAnI vizeSatA e che ke joDAkSaramAM pAchaleA 6' temAM kAyama rahe che. caDe kahelA niyama pramANe sAmAnya prAkRtamAM pahelI vilaktinA ekavacanamAM cheDe ' e ' paNa Ave ane ' e ' paNa Ave. eTale sa~. taivaH nuM phevA paNa thAya ane ve paNa thAya. hArnela kahe che ke emAMnAM 'e' kArAnta rUpa madhyahiMdanI joDAjoDa tenI pazcime AvelA deza vibhAganA zilAlekhAmAM mAlama paDe che, ane e bhAganI bhASA pAchaLathI a mAgadhI kahevAI; ane giranAra vagere sthaLanA zilAlekhAmAM ' A' kArAnta rUpa mAlama paDe che, ane te taraphanI bhASA pAchaLathI mahArASTrI ane zArasenI kahevAI. A rIte mahArASTrI ane zArasenI eka kALe gujarAta tarapha pravatA haze kharI. narasiMha mahetAnAM kAvyeAnI asala bhASA lahIAee pAchaLathI bahu badalI nAkhyA chatAM temAM hajI caiA ane cA evA chaThThI vibhaktinA pratyaya mAlama paDe che te A jItI mahArASTrInI zAkha pure che. ane hemacandre apabhraMzanA niyamA AvyA pachI kahyuM che ke apabhraMzanI dhaNIkharI racanA zaiArasenI pramANe chera te apabhraMzanAM pAyAmAM rahelI zaiArasenI darzAve che. paraMtu gujarAtanI hAlanI vastI paMjAba taraphathI AvelI che ane paMjAbamAM hajI 'gujarAta' nAme jagA che e dAktara muharatI zeAdha dhyAnamAM letAM apabhraMza bhASA dAktara chu viddha hai. 84:228. 2 ttida premapra08 4TLL. " Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA hanele upara batAvelA pradezamAMthI gujarAtamAM AvI e saMbhavita jaNAya che. hemacaMdrAcArye pitAnA vyAkaraNane cheDe apabhraMzanA niyame kahyA che ane te sAthe e bhASAnAM ghaNAM udAharaNa ApyAM che, paraMtu eTalA ja parathI hemacaMdranA vakhatamAM gujarAtamAM apabhraMza bhASA belAtI hatI ema kahI zakAtuM nathI. apabhraMza bhASA kyA dezanI bhASA che ane prathama belAtI ke hAla belAya che e vize hemacandra kAMI kahyuM nathI. alabatta, zirasenI mAgadhI, pizAcI ane cUlikA pizAcInA niyamo temaNe ApyA che tenA karatAM apabhraMzanA ghaNA niyame ApyA che ane apabhraMzanA udAharaNa mATe kAvyagranthomAMthI aneka utArA karyA che; paNa upara kahelI traNa bhASA mATe tema na karatAM ekaja ThekANe cUlikA paizAcI mATe e utAre karyo che ane prAkRta mATe paNa juja utArA karyA che; tethI apabhraMza hemacaMdranA citta samakSa ghaNI najIka hatI ema to jaNAya che. temaja kavi (vahele ), vidADha (vaTALa), 3 (koDa, zekha), zera karo -saMbaMdha darzaka), tA (taNo-saMbaMdha darzaka), vagere apabhraMzanA khAsa zabdo hemacanTe ApyA che, te darzAve che ke apabhraMza gujarAtamAM belAtI hovI joIe. temaja bIjI sAhitya pariSadamAM upara kahelA bhASaNamAM rA. rA. kezavalAlabhAI e darzAvyuM che tema amadAvAdamAM saMvata 1508 mAM racAyelA vasaMta visTAra nAme kAvyamAM khelavAne" evA (tuF infinitive of purpose)nA arthamAM sTana rU5 vaparAyeluM che ane "maMDanamATe evA (tArthanA arthamAM maMgfNa rU5 vaparAyeluM che. e rUpa hAlanI gujarAtImAM nathI paNa hemacanTe apabhraMzanAM evAM rUpa batAvyAM che. te hakIkata paNa gujarAtamAM apabhraMza bhASA belAtI hatA ema darzAvI Ape che. hemacandra pitAne grantha saMvata 1168 mAM siddharAja jayasiMhanA vakhatamAM lakhe che tethI apabhraMza bhASA te samaya pahelAMthI pravartamAna hatI eTaluM te jaNAya che. alabatta, apabhraMza bhASAmAM pheraphAra thaI hAlanI gujarAtIne vadhAre maLatI bhASA bolavA mAMDyA pachI paNa ziSTa bhASA tarIke apabhraMza bhASA kAvyomAM vaparAtI hoya ane tethI te kAvya sthAmAM te samaye apabhraMza pracalita hatI ema esapaNe kahI zakAya nahiM. paNa e mAtra kAlanirNayano ja prazna che, sthalanirNayane prazna nathIH apabhraMza bhASAnAM kAvyonAM udAharaNa letAM sthalanirNayamAM zaMkA rahetI nathI. - 1. viddha deva 8o che kara. tathA 8 chA karaka. 1 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pru. 7 kAtI karavata kApatAM vahilau Avai chaha | nArI vidhyA halavalai jAjIvaha tA |dahaM // * kAte ane karavate kApelAnA vaDelA cheDA Ave che; nArIe vidhelA jyAM sudhI jIve tyAM sudhI temane deha TaLavaLe che. " Agi dAdhA pAlavara chidya pAdhara vRkSa | nAri hutAzani jAliyA chAra uhaMDIthayA lakSa // Age dAjhelAM vRkSa pAlave (tene pharI pallava Ave ) ane iMdelAM vRkSa vadhe; (paNa) nArI hutAzanathI bALelA lAkhA rAkha thaI uDe che. ' aThThotarasu buddhaDI rAvaNataNai kapAli / ekU buddhi na sAMpaDI laMkA bhaMjaNa kAli // rAvaNane kapALe aThThoteraseA buddhi (hatI, paNa) laMkA bhAMgI te kALe eke buddhi sAMpaDI niha.1 'muMjarAsA'mAMnA A duhAnI apabhraSTa bhASA gujarAtI bhASAnI eTalI badhI najIka che ke e bhASA gujarAtamAM hatI emAM saMdeha rahetA nathI. narasiMha mahetAe 'suratasaMgrAma'mAM peAtAnI gujarAtI bhASAne 'apabhraSTagirA' kahI che, paNateja samayamAM thayelA padmanAbhe 'kAnhaDade prabaMdha'mAM peAtAnI gujarAtI bhASAne 'prAkRta' kahI che, ane te pachI ghaNe kALe thayelA akhAe peAtAnI gujarAtI bhASAne prAkRta' kahI che; tethI, e ThekANe 'apabhraMza' ane 'prAkRta' e zabdo mAtra 'saMskRtathI utaratI bhASA' evA arthamAM vaparAyelA che. gujarAtI te ja apabhraMza ke prAkRta evA artha tyAM uddiSTa nathI. " apabhraMza bhASAne gujarAtI bhASA kahevI ke gujarAtI bhASAnI mAtA kahevI e saMbaMdhamAM rA. rA. kezavalAlabhAie upara kahelA bhASaNathAM kahyuM che ke gujarAtI bhASAnA traNa yuga pADavAH (1) pahelA yuga te I. sa. nA dasamA agiyAramA zatakathI caudamA zataka sudhIne; ane te yuganI gujarAtIne apabhraMza ke prAcIna gujarAtI nAma ApavuM ghaTe che. (ra) khIjo yuga te padamA zatakathI sattaramA zataka sudhIne; ane te yuganI gujarAtI je junI gujarAtI kahevAya che tene madhyakAlIna gujarAtI kahevI ceAgya che. (3) trIjo yuga te sattaramA zataka pachIneA; ane te yuganI 1 zAstrI vrajalAla kALIdAsakRta "gujarAtI bhASAnA ItihAsa" 94 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA gujarAtI te aba~cIna gujarAtI che e nivivAda che. IMgrejI bhASAnA paNa A pramANe AMgla sAksana (Anglo Saxon) asAsana (Semi Saxon), prAcIna IMgrejI (Old English), madhyakAlIna Igra (Middle English ) ane arvAcIna IMgrejI (Modern English) evA bheda pADavAmAM AvyA che. 'AMgla sAsana' nAma kahADI nAkhI te bhASAne ane te pachInI upara kahelI badhI bhASAe phakta IMgrejI" ja kahevI ema keTalA iMgrejI vidvAnAneA mata che. keTalAkaneA tethI ulaTA mata che ke judA judA nAmathI oLakhAtA bhASAvibhAgane A rIte eka vargamAM mukavAthI agavaDa paDaze, ane je vastue yathArtha rIte judI che tene eka kahevAthI guMcavADA thaze; kAraNa ke arvAcIna IMgrejI te AMgla sAsananA pAyA upara racAi che, ane temAMthI ja udbhava pAmI che, teApaNa e be vacce eTaleA badhA phera che ke e emAMthI ekanuM saMpUrNajJAna heAya te| mAtra teTalAthI emAMnI bIjI AMkhathI ke kAnathI samajAya nahi.1 apabhraMza bhASAne gujarAtI kahevI ke nahi te bAbata A pAchalA dRSTibinduthI vicAra karIe te eTaluM te kahevuM paDe ke jene arvAcIna gujarAtInuM jJAna na hoya te mAtra apabhraMza zIkhIne arvAcIna gujarAtI samajI zake nahiM, ane jene apabhraMzanuM jJAna na hoya te mAtra arvAcIna gujarAtI zIkhIne apabhraMza samajI zake nahi. alabatta, phera che tema sarakhApaNuM paNa che, ane AvA saMbaMdhamAM helamanA abhiprAya lakSamAM levA yAgya che. IMgrejI bhASAnA Araba nakkI karavA enA karatAM kaMI vadhAre muzkela heAI zake nahi. ahIMthI sImA bAMdhavAnI amArI marajI che ema koI kAraNa jaNAvyA vinA svacchaMda rIte kahIe teAja e kAya thaI zake. yuropakhaMDanI bIjI bhASAemAM A nirNaya mATe sAdhaneAnI khAmI che evuM iMgrejI mATe kAraNa nathI; paNa tethI ulaTu kAraNa che, ane te e ke zabdo bahu dhIme dhIme kramamAM udbhava pAmatA AvyA che, ane tene pariNAme hAlanAM rUpa thayAM che ema batAvI zakAya tevuM che kAraNake teramA saikAnI jInAmAM jInI IMgrejI bhASAne bAramA saikAnI AMgla-sAsana bhASA sAthe sarakhAvIe teA IMgrejIne judI bhASA zA mATe kahevI ane AMgla-sAsana uparathI rUpAntara thayelI ke sAdI thayelI bhASA zA mATe na kahevI enA uttara daI zakAtA nathI. paraMtu cAlatA AvelA vahIvaTa kAyama rAkhavA joI e ane History of English Literature by T. B. Shaw. (TI. khI. zaeNA kRta IMgrejI sAhityanA itihAsa.) kRSa Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 ema kahevuM joIe ke AMgla-sAkasana badalAIne IgrejI thaI ane te e pramANe ke (1) zabdonA uccAra ane joDaNI TuMkAM thayAM athavA bIjI rIte rUpAntara pAmyAM; (2) vibhaktinAM ghaNAM rUpa, vizeSa karIne nAmanAM rUpa, mukI devAmAM AvyAM ane tethI udezaka upasargo (articles) ane sahAyakAraka avyayone vadhAre upayoga thayo; (3) phenca uparathI upajelAM rU5 dAkhala thayAM. AmAM mAtra bIjo prakAra je navA rUpanI bhASA darzAvavA samartha che ema huM dhAruM chuM, ane A phera evo dhIme dhIme thayo che ke keTalAka lekhane mAtAnuM chelluM bAlaka gaNavuM ke putrInI prajotpAdakatAnAM AraMbhacihano gaNavAM e ApaNI muzkelI jhAjhI dUra thatI nathI." vibhaktionAM rUpa jatAM rahe tyAre bhASA badalAyelI gaNavI e halAmane niyama laIe te apabhraMzanAM saMskRta vibhaktionA pratyaya pheraphAra sAthe paNa rahelA che, ane gujarAtImAM e sarva pratyaya jatA rahelA che. gujarAtImAM vAstavika rIte pratyayadvArA vibhaktionAM rUpAkhyAna che ja nahiM; mAtra sAhATyakArI avyayethI vibhaktio sarakhA artha darzAvavAmAM Ave che ane pahelI ane bIjI vibhaktiomAM te zabdanuM pratyaya ke avyaya vagaranuM mUla rU5 ja vaparAya che apabhraMzamAM paNa pahelI ane bIjI vibhaktinA pratyayano lopa thAya che, ane chaThThI vibhaktinA pratyayane ghaNuM kharuM lopa thAya che, ane apabhraMzamAM prAkRta karatAM paNa vadhAre ThekANe vibhaktinA pratyAyanA Adeza (niyama vagaranA badale mukAtA zabda) thAya che. e kharuM che te paNa apabhraMzamAM naLa (trIjI vibhaktinuM ekavacana) 4fe (trIjI vibhaktine bahuvacana.) girisika (pAMcamInuM bahu vacana) pAraku (chaThThInuM ekavacana ) taore (chaThThInuM bahuvacana) e vagere pratyayavALAM rUpAkhyAna thAya che tethI evA aMzamAM apabhraMzane te gujarAtIthI judI bhASA jaNAya che. alabatta halAma kahe che tema AvA pheraphAra bahu dhIme dhIme thAya che ane arvAcIna bhASAnAM rUpanI utpatti khoLatA khoLatA bhUtakALanA ItihAsamAM jaIe te krame krame mULabhUta prAcIna bhASA tarapha jaI pahoMcIe chIe, ane ahIMthI prAcIna bhASAnI hada purI thaI ane ahIMthI avAMcIna hada zarU thaI e surekha vibhAga thaI zakatuM nathI. tethI, apabhraMzanuM nAma vikalpa junI gujarAtI 2, siddha deviMda ThANArUka8-rU26, Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA kahIe to temAM ayathArthatA nathI; mAtra jANItI thaelI vibhAga paddhatine tyAga thAya che. e apabhraMza ke junI gujarAtI IsvI sananA dasamA saikA karatAM vadhAre junI nahiM hoya ema lAge che. alabatta, cekasa nirNaya karavAnAM sAdhana nathI. marAThI bhASAno mukundarAja paNa I. sa. 78 mAM thayo che. sAdhAraNarIte je junI gujarAtI kahevAya che ane rA. rA. kezavalAlabhAInA vibhAga pramANe je "madhyakAlina gujarAtI' kahevAya te bhASAmAM lakhAyeluM jUnAmAM junuM pustaka hAtha lAgyuM che te "mugdhAvabodha mauktika" nAme che. e pustaka saMvata 1450mAM racAyeluM che, ane temAM gujarAtI bhASAmAM saMskRta vyAkaraNanA niyamo samajAvyA che. granthakAre pitAnuM nAma ApyuM nathI paNa te pitAno "devasundara gurunA paganI raja' kahe che, ane rA. rA. kezavalAlabhAIe darzAvyuM che tema te jana hovo joIe. e pustakanI bhASA apabhraMzathI judI paDe che, te paNa hAlanI gujarAtI bhASAmAM nathI evA apabhraMzanA aMza temAM najare paDe che. "du taka huMtau thau thakau ityAdi boli vaiM jeha vastunaI parityAga sUcIi apAdAna." " ehanau taNau eharahaiM kihiM ityAdi bo. livaI uktimAhi jeha vastu rahai kArakasi athavA savaMdha siuM svasvAmitvAdika saMbaMdha sUci yaha / anAjeharaI kriyA hetupaNAuM huM te saMvaM titi sThThI duha.ahIM kahelo pAMcamI vibhaktine daMtaka pratyaya prAkRtamAM fhaMto ane huMto rUpe mAlama paDe che. ane apabhraMzamAM tene vadhAre maLatuM rU5 rdIti ( kyAMthI) che; paNa hAlanI gujarAtImAM te rahyA nathI. gha3, 3 hAlanI gujarAtImAM thI, thakI rUpe che, paNa (prAkRta ke) apabhraMzamAM te nathI. chaThThI vibhaktinA kahelA nAnuM hAlanuM gujarAtI rU5 ene che paNa apabhraMzamAM te nathI. tapAsa apabhraMzamAM che ane gujarAtImAM paNa taNe, taNI, taNuM rUpe che. ta huM evuM chaThThInuM rUpa apabhraMzamAM nathI tema hAlanI gujarAtImAM paNa chaThThInA pratyayamAM mAruM, tAruM, amAruM, tamAruM, sonerI, rUperI, ane, ane ghaNere e ATha zabda sivAya "ra" nathI; ane temAMnA paNa chellA be phakta kavitAmAM vaparAya che. paraMtu rA. rA. kezavalAlabhAIe darzAvyuM che ke padmanAbhanA "kahAnaDade prabaMdhamAM, bhAlaNanI "kAdambarI'mAM, ratnAgaranA vasaMta vilAsa'mAM ane gadya "vaitala paMcavIzI'mAM che =kanakanI), 13 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 paraphAra (=pArasInA), vAraMmara6 (=vahAlamanuM, vahAlAnuM) mAtAri (=mAnuM), evAM rUpa najare paDe che. mAravADImAM thApa (=tAre) vAgha (=bApano) ane baMgALImAM mAmAra (=amAruM) ane rAmera (rAmanuM) evA ra" kAravALA chaThThInA pratyaya hAla paNa che. hiMdImAM mera, , ted, tura evA sarvanAmanAM chaThThInAM rUpamAM "ra" che, paNa te sivAya chaThThIne pratyaya le che. A pustakanI sAla pahelAM sADA chase varSa upara lakhAyeluM jaNAtuM eka gujarAtI vAkya dAktara harilAla harSadarAya dhruvane pATaNamAM eka pratimA nIcenA lekhamAM maLI AvyuM che. zrI karAra rAphI mahilA verLa 3mAmahezvara kathAnA chevi. saM. 802 evuM e vAkya che. paraMtu rAkanI evuM chaThThI vibhaktinuM rUpa ane che evuM mAnuM rUpa e samaye pravartamAna hoya ema lAgatuM nathI; kemake te pachI ghaNA kALa sudhI evAM rU5 vaparAyAM nathI ane saMvata 802mAM umAmahezvaranI sthApanA thayelI e vAta ghaNAM varSo pachI e sthaLe lakhelI che ema jaNAya che. mugdhAvabodha auktika' pachI AgaLa cAlatA jaIe chIe tema gujarAtI bhASA hAlanA svarUpa tarapha vadhAre baMdhAtI joIe chIe. ane te hakIkata kavitA karatAM gadyamAM vadhAre spaSTatAthI jaNAya che. "gvAnI nAme pustaka "maiktika' pachI thayeluM che temAMthI thoDAM vAkya utArIe. kuMDina nagari bhUdhara vaNikputra / tehani puNyanA kSayatu dhananu kSaya hou| dhananA ayatu sage sahUi chADyu / gatamAna hou| poti ghaNA divasanI lohatulA huuNtii| te anerAni dhari mukIni dezAMtarigyaM / ketale divasi valI dhana upArjI Avyu / - "saMge sahue" vacana Aja paNa pracalita che. "dUtI" e rU5 hajI sudhI surata tarapha che ane "yaM" ne maLatuM kAThIAvADI rUpa "go" che. A pachI saMvata 1508mAM racAyelA "vasaMta vilAsa" mAMnA be duhA laIe. nAhu nichichi gAmaTi sAmATi maya gaajAgi / mayaNa mahAbhaDa asahii sahI hiDai hAi bANi // INaM pari koili kuMjaI pUMjaI juvati maNora / vidhura viyoginI dhUjaI kuMjaI mayaNa kizora // ha7 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA jAdu parathI thayelA "nAhulo', "nAvale " hajI pravartamAna che; gAmari parathI hAlanuM "gAmaThI, "gAmaDIyo " rU5 thayelAM che; tAkadi rUpa kAyama che, have narajAti vAcaka nathI paNa e mULa rahyuM che. mAM pari parathI "eNIpera thayeluM che. A pachI maLI Avato graMtha te "kahAnaDade prabaMdha ' che. te saMvata 1512mAM racAyeluM che. teno kartA padmanAbha vIsanagaro nAgara hato, ane mAravADamAM jhAlorane rAja kavi hatA. tenuM kAvya bahu uMcI zakti pradarzita kare che. temAMthI eka be kaDIo laIe. tiNi aghasari gUjaradhara rAya, karaNadeva nAmi bolAya / tiNi avagaNiu mAdhava baMbha, tAMhiM lagai vigraha AraMbha // rosAyu mUlagu paradhAna, karI pratijJA nImyUM dhAna / gUjarAti, bhojana karUM, ju tarakANU ANUM aruuN|| A kAvya "vasaMta vilAsa" nA samayanuM ja hovA chatAM tenI bhASA hAlanI gujarAtIne ghaNI vadhAre maLatI che. "vasaMta vilAsa kAMIka vadhAre junA kALamAM ziSTa gaNAtI kAvya bhASAmAM lakhAyeluM che ema lAge che. uparanI be kaDImAMnA vaMma (brAhmaNa) ane sAruM (ahIM, A tarapha) zabda have pravartamAna nathI, paNa gItamAM "ero orA' rUpe mAlama paDe che. ghAnisa, risAdu, mUDhaju enAM avagaNiyo, rIsAyo, mULage evAM ekArAnta rU5, ane arari, nAbhi enAM avasare, nAme evAM ekArAntarUpa e kALa pachI thayAM che. evA evA phera sivAya bIjI rIte A bhASA hAlanI gujarAtInI bahu najIka che. - narasiMha mahetA, mIrAM, bhAlaNa, bhIma, e kavio A samayanA ja che, paNa temanI mULa bhASA lahIAoe eTalI badhI badalI nAkhI che ke temanA A lakhANa A saMbaMdhamAM kAma Ave tema nathI. kadAca bhAla nI " kAdambarI' prasiddha thaze tyAre tenI asalabhASA hAtha lAgaze. "aprasiddha gujarAtI pustaka " nI mAsika granthAvalImAM gava rAmAyaNa prasiddha thayuM che. te pustakanA kartAnuM nAma jaNAyuM nathI paNa tenI mULa bhASA jaLavAyelI lAge che. e pustaka narasiMha mahetAnA vakhatanuM che ema zAstrI vrajalAla kALIdAsanuM mAnavuM hatuM, ane bhASA paNa tevIja jaNAya che. thoDA utArA karIzuM. 99 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 " ekavAra vAlmIkine Azcami nArada AvyA chi, vAlmIki ghaNI pUjA karInei pUchyuM, Aja ahno kRtAtha kidhA hai svAmI ahmAni kahAni evA zaileAkyamAMhi mAnuMbhAva puruSa ko cha...te tamasAni tirani viSi vAlmIki vidyArthi sahita tihAM AvyAM, te uttara tItha dIThuM tihAM vidyArthi sAthi dhiriyu valkala aNAvyuM te tI mAMhi rahyA...ehavA zabda mukhamAMhithI nIsaryuM, tyAra pahillu pRthivImAMhI kSeAka nathI. kAvya zlAka chaMda vAMNI kAMI nathI. te mATe vAlmika tathA vidyArthI vicAravA lAgyA je e mahAvAkya zabda havuM te zuM hatuM. kAMI eka padabaMdha dIsiddhi ema vicAratAM thiyAM tirthAMvagAhana karI potAni Azrami AvyA, Asine miThA dhyAna karavA lAgyAM." ahIM 'Azrami,' 'chuiM,' 'tihAM,' 'dhiriyuM,' 'hevuM,' vicAratAM thiAM evAM rUpa phakta hAlanI gujarAto jANanArathI paNa samajAya tevAM che. saMvat 1568mAM racAyelA 'vimalarAsa,' nAme jaina granthanI bhASA paNa Aja prakAranI che. temAMthI e kaDIe utArIzuM. dini dini bAdhai vimalakumAra ahanisi aMgi vimalAcAra | harakhIM mAtA hUlAvatI vimalavANi bolai bhAvatI // vimalakuMvara puuDhai pAlaNai mAM hiMDolara UlaTi ghaNai / hAralaDe hulAvara bAla khiNi khiNi AvI karaha saMbhAla // ahIM pur uparathI hAlatuM ' poDhe, ' ane AmAMnA ni vinine ThekANe hAla pAchuM kSane kSaLe gujarAtImAM dAkhala thayuM che. rUmAMthI thayelA vartamAna C vize AgaLa kahyuM che. A sivAya A kaDIemAMnI khAkInI bhASA te hAlathI gujarAtI ja che. 1. A sarva utArA rA. rA. kezavalAla hradarAya dhruve prasiddha karelAM junAM gujarAtI pustakA uparathI lIdhA che; ane e pustakAmAMnA temaja 'mugdhAvAdha mautika' uparanA temanA vidvattA bharelA vivecananI A nibaMdhamAM sahAyatA lIdhI che. 100 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA ziSTa granthAnI bhASA joyA pachI sAdhAraNu vyavahAranA lakhANAnI bhASApara dRSTi karIe. A mATe keTalAka dastAvejone upayAga karIzuM.1 saMvata 1583mA amadAvAda pAse rAjapuramAM thayeluM vecANa khata che temAM dastura pramANe AraMbhamAM pAdazAha, kAjI, dIvAna vagerenAM nAma saMskRta mAM ApyAM che ane pachI vecANanA vyavahAra gujarAtImAM lakhyA che. vethanAra bhane senAra (grAhaka) nAM nAbha kahyA pachI lakhyuM che ke-- " ApaNI bhUmi sAha sAmalanA pADA madhye hUtI te bhUmi rAjyakA 804 AMka AThasai cirottara mATai vecAtI parI. AsArA bihU jAdava lAkhA sAraNanai ApI sahI / te bhUmi parI. Asai bAi viNhUe jAdavai lAkhai sAraNai ApaNai kaba ji karI drAma ekaM mUThi giNI ApyA sahI / te drAma so0 laii lADaNai saMghai kAzIi ApaNai jamaNai hAthi saMbhAlI lodhA sahI / pUrva pazcima zre0 kasA abA banAnA kahara lagai gaja 16 | tathA uttara dakSaNa dAlIyA lADaNa jIvA (gAMgA) mahirAja ekaDhAla pachItathI bATa sudhA gaja 35 / evama jamalai sarva the gaja 560 aMke pAMcasai sAThi pUrA / athAghATa:, pUrva zre. kasA abA vanAnUM phalIha / dakSaNa dAlIyA lADaNa jIvA gAMgA mahirAja / pazcama parI. damA AsA sudAnUM phalIha / uttaraM hIDavAnu mArga zerInu / tathA evaM vidhA bhUmiH parI0 - AsAravA viNDU jAdava lAkhA sAraNa AcaMdrArka bhoktavyA / lahUA lADala zaMdhA kAzIdAsa saMbaMdho nAsti / e bhUmi nai kidhara ko dAvu karai teha nai lahuA lADala zaMdhA kAzI prIchavai / hAsanA hastAvemAM samAMnI bhUminuM 'lobha' brAmanuM 'bha' bhane AghATanuM 'juTa' thayuM che. eka mUDhiM giNI ApyA tuM 2 che ane have tA 'reAkaDA muMbaIgarA gaNI ApyA che' e vAkya dAkhala thayuM che. prIchavai ne heDaao huve 'bhana bhanAve' vaparAya che. kahara ne! 'are' jamalainu' 'lubhasse' phalIhanu' '3NI' me paNa te phakta dastAvejonIja bhASAnA nathI, paNa 232 paNa thayA che. sAmAnya bhASAnA che. 1 A dastAvejo rA. rA. kezavalAla harSadarAya dhruve kRpA karI mane vAMcavA ApyA che te mATe huM temane AbhArI chuM. 101 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 cittattaranu' 'cillAtera' hajI AMka geAkhatAM khelAya che. jJamaLarU hAthi samAz2I hoSA e vAkya have dastAvejomAMthI jatuM rahyuM che ane bhUminarU kIdho lAvu karamAMnuM dharU jatuM rahyuM che, ane e amAM upara' zabda have vaparAya che. saMvata 1599 mAM amadAvAdamAM lakhAyelA pradUSTha patra (dharANIA dastAveja) mAM keTaluMka azuddha saMskRta che paNa gujarAtI bhASA saMbaMdhI jANavAjoga nIce pramANe che. * pArzva Uttarai DuDhIU 1 navuM TaMkA 6 lekhai aMke cha lekhai / gharagrahaNe / ghara khaDakIbaddha madhya upavarga 2 gojhAri 2 paTasAli prAMgaNa sahita sanmukha chAparuM pakkeSTa valI - khApa nalIA-vArata- kamADa sahita khaDakIbaddha grahaNe mUMkyAM / * modI dhanA sutA samadhara sAyaranAM ghara / pArzva pUrve ** evaM 4 khaMTa / e ghara paDai AkhaDai rAja ki daivAki lAge te tathA nalI khoTi dhaNI choDavatAM sarba varatI Apai / saMcarAmaNI vasanAhAranI / jAMlagaI TaMkA ATha sahizra ciDottera Apai / tighhAraI chuTai * * * baMdhI avadhi variSa 5 nI / * * varmAnuM nahIM / DrAma yAjJa nahIM| vAru-paranAjInIchAra-vAdiSTha pUrvI rIti saMbaMdha |2 " vaLata ahIM mAghATanuM ' khuTa ' thaI gayeluM che. pArzva pUrve vagerene badale have ' purava pAsA' vagere lakhAya che. rASThi taiyArjAinuM have 'rAjaka daivaka ' thayuM che. varatI AvaknuM have vALI Ape' thayuM che.1 dANI ' zabdamAM vatInI chAyA vadhAre rahI che. mATI parata tene maLatuM che. naLI ane saMcarAmaNInI zarateA hajI paNa evI ja thAya che. paNa saMcALi vattanAdAranI ne badale ' saMcarAmaNI tamAre zIra che' evI vAkya racanA have pracalita thaI che. vaMdhInuM have ' maNI ' thayuM che. tivhArahUMM * tevAre ' thayuM che. gharamAvuM nahiM Ama nyAjha nahi e zaratA kAyama rahI che, paNa ' dharanuM bhADuM nahiM te rUpIAnuM vyAja nahiM evI vAkyaracanA thaI che. pUrvA rIti saMbaMdha ne badale have 'asala huka mujaba lakhAya che. TakA ' nA mULa artha IMgrejI per cent jevA nahotA paNa sa~A te cAlatuM nANuM heAvAthI se| TakAe amuka TakA lekhe vyAja lakhAtuM e dastAveja uparathI samajAze. " " A 102 ** Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA bIjA dastAvejomAMthI vA na utAratAM zabdo ane pado ja laIzuM. saMvata 1618 mAM lakhAyelA "viciNI " (vaheMcaNI)nA dastAvejamAM hAlanA "" ne ThekANe "tai" che. "khuzIthI' ne ThekANe " prIchI' che. judA thayA'ne ThekANe "jAjUA thayA che "koI jAtanuM sahIAruM nahi ne ThekANe "talAvi pANI sahIAra nahIM' che. "mana" ne badale emAM * bhema" lakheluM che. saMvata 1651 mAM amadAvAdamAM thayelA vecANakhatamAM "gharavita' lakhyuM che, te badale have "vakarIta vecANa ghara' evuM lakhAya che. prathamanA davA ne badale e khatamAM "paDhIyA" zabda Apyo che ane te "samAvAnI rAjhanA ror' che. muchAni sattAni e vAkya temAM kAyama che. hAlanA "oraDA be" te temAM 39 vi che. hAlanA "AkAzathI te pAtALa sudhI nava nidhi aSTamAsidha" te temAM rutAra kara nAra navaniSi rahita" che. junA DI vakra ane hAlanA "khaDakI baMdha' ne ThekANe emAM "khaDakIbadha" che. vArasa". ne ThekANe emAM vira che. "khuMTa " zabda emAM vaparAya che ane hAlanA "kula abharAma na dAve" ne ThekANe emAM mamarAnA hAve e pada che. A tathA "matuM" ne ThekANe "matu " dAkhala thAya che. khata lakhanAra kadI mata lakhe che paNa sahI karanAra te "ma, " ja lakhe che. saMvata 1684 mAM amadAvAdamAM thayelA vaheMcaNInA dastAvejamAM goTe pAmatA zani evuM pada che. "vigata" ne ThekANe vAta che karato nathI paNa "oraDo " che. khuNuM'nA arthamAM marAThI para zabda vAparyo che. "Avyo che' ne ThekANe saMvAii "sahiAra ' ne ThekANe roSa che. "vacce' ne ThekANe kAra che. "game eTalA mALa kare karAve'nA arthamAM kalA mUma bUma tramUma ArI zAri lakhyuM che. tyAM lagI ene ThekANe tAmi pada vApareluM che, je hajI surata tarapha vaparAya che. saMvata 1706 mAM thaelA vecANakhatamAM hAlanA "pArasAta' ne ThekANe pAradAta (ruM, ghA = pAsethI) che. "gharANe" ne ThekANe ragirLa che. hAlanA "aghATa vecANa ne ThekANe madada vecAtu che, 1 kAThiyAvADamAM hajI "varatI Ape " vaparAya che. 103 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 hAlanA "bhAgalAga nathI' ne ThekANe 4 mA . hAlanA "kula" abharAma na dave ne ThekANe 4 yafmAma na vadhe che. amadAvAdanI TaMkazALanA rUpIA mArA jevA kahyA che. saMvata 1728mAM "zrI sukhasenAbAda zrI veganapuramAM thayelA vecAmukhatanI bhASA ane joDaNI badhI rIte hAlanI gujarAtI ja che. mAtra temAM "jagajIvanadAsane badale sarvatra jaLagAvanAra lakhyuM che. " koI jAtane saMbaMdha rahyuM nathI " nA arthamAM "tarA paNa nahI nahIM e junuM vAkya emAM paNa vaparAyuM che. "vArasa'nI joDaNuM kAraNa che. rUpIAne mAthAnA vAne badale harAvanA kahyA che. saMvata 1788 mAM himapura (baherAmapura) mAM thayelA gharANIyA khatamAM je sivAya bIjI badhI bhASA ane joDaNI hAlanI ja che. rUpIAne sArA kahyA che. saMvata 1824 mAM amadAvAdamAM lakhAyelA khatamAM "ga" ne ThekANe ja che. hAlanA "narabherAma'ne ThekANe nImetema che, ane cha zabda kAyama che. bIjI badhI bhASA ane joDaNI hAlanI che. A pramANe ApaNe gujarAtI bhASAno AraMbhane ItihAsa kAMIka je, ane te bhASAnuM svarUpa baMdhAtA sudhI tenA uddabhava krama paNa kAMIka joyo. alabatta, ahIM phakta digadarzana karavAmAM AvyuM che ane A viSaya ghaNe vadhAre vistAra karavA joga che, ane e vistAra karatAM e dhyAnamAM rAkhavAnuM che ke zabdoccAranA pheraphAra vize vyAkaraNomAM ApelA niyamothI ja badhe I tihAsa ane badhe krama jaDato nathI. e niyamo sArvatrika nathI, ane mAtra "ghaNuMkharUM pravarte che e upara kahyuM che. prAkRta vyAkaraNamAM ApelA niyamo uparAMta judI rIte paNa zabdoccAranA pheraphAra ke apabhraMza thayelA che. ane evA pheraphAra ke apabhraMza e vyAkaraNe thayA pahelAMnA paNa che ane pachInA paNa che. temaja vaLI arvAcIna bhASAonA baMdhAraNamAM zabdoccAranA pheraphAra sivAya bIjuM kAraNe paNa pravarte che e lakSamAMthI khasI javuM na joIe. prophesara sIvarsa kahe che ke, arvAcIna bhASAonA baMdhAraNamAM pravartatAM be mukhya kAraNe che. zabdoccAramAM thatA pheraphAra (phonetic variation) ane sAmyathI baMdhAtAM rUpa (formation by analogy ). A kAraNe sAdhAraNa 104 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA rIte vArApharatI pravarte che ane ghaNIvAra eka bIjAne virodha pravarte che; emAMnA pahelA kAraNathI ghaNIvAra mULanA eka rUpamAM bhinnatA thaI aneka rUpa utpanna thAya che, ane emAMnA bIjA kAraNathI junAM bhinna rUpane bheda rada thAya che ane zabdoccArathI eka rUpatAmAM pheraphAra thayo hoya te badalI nAkhI pAchI ekarUpatA ANavAmAM Ave che." prephesara sIvarsa darzAve che ke zabdoccAranuM baLa AkhI bhASAmAM eka sarakhuM pravarte che, ane temAM apavAda hotA nathI; paNa sAmyathI thatA pheraphAra mAtra amuka zabdone ke amuka jAtanA zabdone ja lAgu paDe che ane tethI te aniyamita tathA svacchaMdI hoya che. udAharaNartha prAcIna IgrejImAM feet (paga) ane book (ce paDI) evA zabda hatA, ane tenAM bahuvacana feet ane books avAM hatAM. arvAcIna IgrejImAM footnuM foot thayuM che ane booknuM book thayuM che. paraMtu arvAcIna IgrejImAM e be zabdonA bahuvacana foot ane books ema anukrame thayAM che A rIte foot feet ane book e traNe rU5 zabdoccAra pheraphAra ( phonetic change ) nA niyamasara thayAM che paNa te pramANe deenuM deech thavuM joItuM hatuM te na thatAM (army arms evAM) bIjAM bahuvacananAM rUpanA sAmya pramANe books thayuM che. A rIte bhASAno ItihAsa ane uddabhava tapAsatAM A banne niyama lakSamAM levA joIe. phakta zabdoccAranA pheraphArane svAbhAvika niyama kahI svIkAra ane sAmyathI thatAM baMdhAraNane khoTuM sAmya ( false analony ) kahI tenI avagaNanA karavI e bhUla che.' vaLI bIjI eka hakIkata lakSamAM rAkhavI joIe ke gujarAtI bhASAmAM sAhitya thavA mAMDayuM tenI sAthe vidvAnonI vidvatA bharelI bhASA sAhityamAM dAkhala thavA mAMDI. gujarAtanA vidvAne saMskRta, prAkRta ke hiMdImAM grantho lakhatA tyAM sudhI gujarAtI bhASA upara temanI vidvatAnI asara thaI nahotI, paNa temaNe gujarAtI bhASAmAM grantha karavA mAMDyA tenI sAthe temanI bhASA ane temanI zailI gujarAtI bhASAmAM dAkhala thavA mAMDI, prAkRta ane apabhraSTa zabdone badale temaNe saMskRta zabdo vApa 1 enasAIkakalopIDiyA briTAnikA, phAilolojI vize lekhaka-bIjo bhAga navamI AvRtti. 105 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 vA mAMDyA ane temanAM pustako dezamAM vaMcAtAM ane lokapriya thatAM e saMskRta zabada paNa lokomAM rUDha thayA. A rIte nimitta, uSa, kannar thayA, marda sarakhAM prAkRta rUpe jatAM rahI pAchAM zrImata, hada, kathA, yavana, mAratha vagere zuddha saMskRta rUpa dAkhala thayAM che. ane keTalIkavAra evAM saMskRta rU5 dAkhala thayA pachI bIjI vAra bIjI rIte apabhraMza thaye che. bramanuM pAchuM dharma thaI vaLI dharama thayuM che. kSigis nuM pAchuM paNa thaI pachI "karapINa thayuM che. gujarAtamAM keTalAka bhAgamAM saMskRta zabdo pAchA dAkhala thayA pachI A pramANe apabhraMza thaye nathI paNa saMskRta rUpe ja kAyama rahyAM che. A kAraNathI paNa ekalA prAkRta vyAkaraNamAM kahelA zabdoccAranA pheraphAra ( phonetic change ) nA niyamo parathI gujarAtI bhASAno ItihAsa ane krama upajAvI zakAze nahiM, paNa te sAthe junA grantha ane lakhANonAM abhyAsanI Avazyaka che. - madhya kAlIna' gujarAtI bhASAnA lekhakoe upara kahyuM tema gujatImAM saMskRtinuM piSaNa karyuM te gujarAtImAM uparachaluM rahyuM nathI paNa tenAM mULa UMDA utarI sajaDa thayAM che. ane te uparathI aneka prakAre bhASAmAM vikAsa ane ullAsa thayA che. premAnanda sarakhA granthakAroe svabhASAnA abhimAnathI, "madhurI gurjarInI mIThAza moghI ghaNI' sAbIta karavA sArU mRtaprAya saMskRtine sthAne AkhA AryAvartamAM badhA prAntonI bhASAomAM gujarAtIne zreSTha pade sthApavA sArU tene mahArASTrI sarakhuM "mahAgurjarI nAma ApavA sArU, tene "pAde pAda rasALa bhUSaNavatI" banAvavA sArU, temAM saMskRtanuM poSaNa karyuM. ane akhA sarakhA granthakAroe evI kavitvabhaya dRSTithI nahiM paNa jJAnInA daSTibinduthI vicAra AgaLa bhASAnuM svarUpa nakAmuM te evI vRttithI, - "bhASAne zuM vaLage bhUta, je raNamAM jIte te zara; saMskRta bole te zuM thayuM, kAMI prAkRtamAMthI nAzI gayuM? evI saMskRta taraphanI anAdarabuddhithI gujarAtI bhASAne khIlavavA ane vedAntanA vicAre prakaTa karavA aneka saMskRta zabdo gujarAtImAM dAkhala karyA. A rIte judAM judAM valaNathI prayAsa karatA gujarAtI granthakAroe gujarAtI bhASAmAM saMskRta bhASAnuM ane saMskRta sAhityanA nairavanuM poSaNa karyuM che. ane tyArapachI musalamAnI rAjyanA samayamAM phArasI ane arabI, 106 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA zabdo dezamAM dAkhala thaI bhASAnA mULamAM utaryA che, ane bhASAvRkSanAM judAM judAM aMganI praphullatAmAM sAmIla thayA che. e sarva ItihAsa ane baMdhAraNa have rada thaI zake tema nathI. have te uddalAva pAmate Avela krama upADI laI bhASAne vadhAre arthavAhaka-vadhAre samartha kema karavI ane sAhityane vadhAre vistArI-vadhAre unnata kema karavuM e uddeza lakSamAM rAkhI prayAsa karavAno che. phakta vArtAo, kahevato, zIkhAmaNanI vAte ane bALopayogI grantha prakaTa thaI zake eTaluM ja bhASAnuM gajuM rahe e baMdha tANIne bAMdhI zakAze nahiM, paNa bhavyamAM bhavya ane sundaramAM sundara kalpanAo prakaTa thaI zake, uccamAM ucca ane gahanamAM gahana vicAro prakaTa thaI zake, jhINAmAM jhINuM ane abhutamAM abhuta padArthadhama prakaTa thaI zake, dUramAMnI dUra ane vicitramAMnI vicitra bhUmienAM varNana ane temanI sAthanAM vyApAra ane vyavahAra prakaTa thaI zake, sAhitya, ItihAsa, tatvajJAna, nItimImAMsA, sRSTivijJAna, arthazAstra, rAjyazAsanazAstra, gaNitazAstra, bhASAzAstra, nyAyazAstra, dharmazAstra ItyAdi aneka viSayonA. uDAmAM uMDA vicAro prakaTa thaI zake, evuM gujarAtI bhASAnuM sAmarthya baMdhAvuM joIe. e sarva sAmarthya sAdhAraNa vyavahAra ane vAtacita mATe Avazyaka nathI. tema ja gujarAtI bhASAnI vizeSatA nAbuda karI tene lagabhaga saMskRta ke phArasI AkAranI kRtrima bhASA banAvI devI evuM paNa e sAmarthyanuM svarUpa nathI. paraMtu unnatimAM AgaLa vadhelA sarva dezIonI peThe A dezamAM paNa mAnasika pragatine jIravI zake, ane agADI vadhArI zake evuM sAmarthya bhASAmAM AvavuM joIe. e bhASA sarva prakAranA lekhamAM vAparI zakAze nahiM e kharuM che, paNa upara kahelA viSayomAM dezane baLavAna tathA guNavAna karavA e bhASA Avazyaka che. e utkarSanA prayAsa saphaLa thAo evI prArthanA karI A lekha samApta karIzuM. 107 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnuM baMdhAraNa+ uttarottara uddabhava pAmavAno Evolution ("ivolyuzana")ne niyama prANIonI peThe bhASAone paNa lAgu paDe che. bhASAomAM paNa eka AkAramAMthI bIje AkAra ane bIjAmAMthI trIje AkAra ema vaMzAvaLI baMdhAya che. dareka navA vaMzajanA janmakALamAM e ja gotranI bIjI zAkhAo paNa janme che, ane dareka peDhI AsapAsanI sthitine anukULa thaI ghaDAya che, tathA rUpAntara pAme che. bhASAo paNa mULa pUrvajanI zarIraracanAnI rekhAo pitAnA antaramAM jALave che ane te sAthe bahAranAM baLonA saMskAra vakhatovakhata grahaNa karatI jAya che. bhASAo paNa AjubAjunI hAlatane anusarIne jIvanta rahevAno prayAsa cAlu rAkhe che. potAnI gatimAM na jIravAya evA junA aMzano tyAga kare che, ane potAnI gatimAM sahAyaka thAya evA navA aMze potAnAmAMthI nipajAve che. jIvanavyApAramAM paNa prANIo peThe bhASAe pitAmAM bhaLI zake ane pote pacAvI zake evA ja padArtho piSaNa mATe svIkAre che, ane pitAne janmathI prApta thaeluM zarIra vadhAre vikAsa pAme, vadhAre baLavAna thAya ane vadhAre dRDha thAya e hetune mukhyatve lakSya sthApI A hetu siddha karavA bhASA pitAnA dareka aMganI susthatA sAcave che. dareka aMga mATe evI saMbhALa rAkhe che ke tene bahArathI IjA na thAya ane temAM aMdarathI jIvana cAlu rahe. bhASAnuM aMdaranuM jIvana cAlu rahevAne mukhya AdhAra janmathI baMdhAyelA zarIra upara hoya che. moTA thayA pachI paNa janma ApanAra dharatIne vaLagI rahenAra jhADa peThe bhASAne pitAnI jananI taraphathI niraMtara cAlu poSaNapravAha maLato nathI, paNa bAlyakALa pachI mAtAthI judAM paDelAM pazupakSI peThe bhASAne janma veLA aMgane moTo vAraso maLelo hoya che. e vArasAne khilava emAM bhASAne jIvanavyApAra samAyelo che. ilyuzanane krama manuSyajAti sudhI lAvyA pachI kudarata dUra khasI gaI che ane kudaratanI dhurA manuSyane khabhe AvI che. "Ivolyuzana'nuM kArya vaDodarAmAM bharAyelI cothI gujarAtI sAhitya pariSadamAM vAMcelo nibaMdha. 108 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnuM baMdhAraNa kudaratane badale manuSya AgaLa calAvavAnuM prApta thayuM che. kudarata je uddabhava zArIrika pheraphArathI upajAvatI te uddabhava buddhivyApArathI upajAvavAnuM manuSyane mAthe AvyuM che. kudarata have manuSyane navA hAthapaga Ape ke hAthapagamAM navI jAtanAM baLa Ape ema rahyuM nathI. paNa, manuSya buddhibaLathI aneka jAtanAM ojAra, hathIAra ane sAdhane zodhI kADhI zake che ane te dvArA navI jAtanuM baLa vAparI zake che. kudarata have manuSyane pAMkho ugADe ema rahyuM nathI, paNa manuSya buddhibaLathI baluna ane eraplena zodhI kADhI AkAzamAM uDI zake che. tema ja, lagna, rAjaya ane dharma sarakhI saMsthAethI manuSyajAtine utkarSa karavAnuM je kArya kudaratathI thaI zake tema nahatuM te kArya manuSyanA buddhibaLathI thaI zakyuM che. kudarata jyAMthI aTakI tyAMthI ubhavanuM kArya AgaLa calAvavAnI A pharaja manuSyane mAthe AvI che e vAta jANyA vinA hajAro saikA sudhI manuSyajati e kAryamAM pravRtta thaI che ane kudarata peThe mAtra svabhAvathI cAlI che. paraMtu have uddabhavakAryanI vastusthiti samajAtAM manuSyajAti mAtra vartamAna tarapha ja daSTi karatI nathI. paNa, bhaviSyane kema ghaDavuM e mukhya lakSya kare che. e lakSya mATe upAyo jatAM manuSyo ItihAsanI paNa madada le che ane bhUtakALamAM saphaLa thayelA koI aMze vartamAnamAM goThavAya tevA hoya to teno paNa upayoga kare che. Avo IrAdAvALo uddabhava (intentional evolution) bhASA vyApAramAM paNa pravarte e svAbhAvika che ane tethI, bhASAnA bhUtakALamAM eka vAra saphaLa thaelA paNa IrAdA vagaranA uddabhava (unintentional evolution) nA yugamAM lupta thaelA ke vikRta thayelA vAphaprakAra vartamAna bhASAmAM anukULatAthI goThavI zakAya tevA heya te te sajIvana karavAmAM Ave e zakya che. alabatta, uttarottara thayelA uddabhavanA kramamAM vartamAna bhASAne jevuM zarIra ghaDAyuM hoya te jIravI zake, tenA aMgamAM ekarasa thaI zake, evA ja prAcIna aMze Ama sajIvana karI zakAya. prAcIna nahiM evA ja navA aMzA grahaNa karI zake te paNa A ja pramANe A bhASAnA zarIranA baMdhAraNane anukULa hovA joIe. A rIte bhASAnuM baMdhAraNa e mahattvane viSaya che, ane bhASAnA vikAsa mATe prayatna karatAM te upara lakSa devAnI ghaNI jarUra che. A kAraNathI, gujarAtI bhASAnA baMdhAraNa vize kAMIka vicAra karIzuM to te nirarthaka nahiM gaNAya. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 gujarAtI bhASAnI vaMzAvaLI mULa saMskRtamAMthI nIkaLe che e nirviviAda che ema svIkArI AraMbha karIzuM. A siddhAnta Ama saMketanA rUpamAM mukavAnuM kAraNa e che ke e paNa eka pakSa che ke jene mate saMskRta bhASA kaI kALe bolAtI hatI ja nahi ane mAtra vaiyAkaraNoe e bhASA bolAtI bhASAomAMthI zuddha rUpa banAvI goThavI kahADelI che tathA saMskRta grantha mAtra vaiyAkaraNanI e kRtrima bhASAmAM lakhAyelA che. A pakSanI ayathArthatA vize A prasaMge vivecana karavAnI jarUra nathI, ahIM eTaluM ja kahIzuM ke A dezanI bhASAonA ud bhavane ItihAsa khoLatAM pAchA haThatAM hatAM paMDitone saMskRta bhASA ja mULarUpe jaNAI Ave che, ane saMskRta bhASAnuM vyAkaraNa ja siddha kare che ke e belAtI bhASA hatI. saMskRta vyAkaraNamAMnA apavAda, vibhASA ane judA judA varga mATe judA judA niyame, bolAtI bhASAnuM astitva darzAve che, ane, vedanI bhASA mATe "chanda' ane saMskRta mATe, "bhASA' zabdano thayelo upayoga paNa eja hakIkata darzAve che. gujarAtI prAkRtamAMthI utarI AvI che e vize uparanA sarakho vivAda nathI e vAta spaSTa che tathA sarvamAnya che. prAkRta bhASAomAMnI apabhraMza bhASAomAMthI gujarAtIno uddabhava thayo che e paNa nirvivAda che. mi. bimsa ema dhAre che ke hiMdI bhASA apabhraMzamAMthI thaI che ane gujarAtI te hiMdImAMthI thayelI upabhASA ( dialect) che. 1 gujarAtI bhASA hiMdustAnanI AryakuLanI bhASAomAM hiMdIne sahuthI vadhAre maLatI che e kharuM che, paraMtu, vartamAna hiMdI bhASA uparathI gujarAtI bhASA thaI nathI, ane gujarAtamAM koI vakhate prAcIna hiMdI bhASA bolAtI hatI ema mAnavAnuM kAraNa nathI. tethI, hiMdI ane gujarAtI te bahene nahiM paNa mA dIkarI che e mata bAMdhavAno kAMI AdhAra nathI. gujarAtanI vasatImAM vakhatovakhata uttara hiMdustAnanI ane rAjaputAnAnI vasatImAMthI pUraNa thatuM gayuM che ane e kAraNathI hiMdI ane gujarAtInuM maLatApaNuM lAMbA kALa sudhI TakayuM che e khulAse vadhAre saMbhavita che. gujarAtI bhASAnuM baMdhAraNa A rIte saMskRta bhASAnA baMdhAraNamAMthI apabhraMza dvArA utarI AvyuM che. zabdomAM ane pratyayomAM pheraphAra thayo 1. A Comparative Grammar of the Modern Aryan Languages of India, by John Beams. 110 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnuM baMdhAraNa che, paNa, bhASAracanAnuM bekhuM ghaNuMkharuM enuM e rahyuM che. apabhraMzamAM tema ja gujarAtImAM AvatAM mULa zabdomAMnA keTalAka akSara badalAI gayA che ane keTalAka akSara jatA rahyA che. pratyayomAM ethI paNa vadhAre pheraphAra thayA che, keTaleka ThekANe mULanA pratyaya badalAI gayA che ane keTaleka ThekANe pratyayo amULagA jatA rahyA che. A pramANe chUTaka zabdonA uccAramAM ane rUpamAM pheraphAra thayo che paraMtu, vAkyaracanA saMskRta jevI ja rahI che, eTaluM ja nahi paNa zabdomAM raheluM vArbala paNa saMskRta jevuM ja bahudhA rahyuM che, arthAta vicAra sAthe amuka prakAre gati karavAnuM je baLa zabdoe saMskRtamAM prApta kareluM te bahudhA kAyama rahyuM che. bIjA zabdonI sAthe AvA arthano amuka prakAre udaya karavAnuM ane arthanI chAyA badalavA mATe potAnI AkRtine vistAra ke saMkeca karavAnuM zabdonuM baLa saMskRta jevuM lagabhaga kAyama rahyuM che. saMskRtamAMthI utarI AvelI badhI bhASAomAM A vAkyaracanA ane A vAbaLa jaLavAyAM che, ane, e bhASAonA paraspara bheda mAtra akSaronA ane pratyayonA pheraphAramAM rahelo che. emAMthI harakoI bhASAonAM vAkya sahelAIthI saMskRtanuM tema ja e vargamAMnI bIjI bhASAonuM darzane ApI zakaze. [6 naI thAna tuni jAna e "pRthirAja rAsA" mAMnuM junI hiMdI bhASAnuM vAkya saMskRtamAM nA avaLavaM jaLa e rIte mukI zakAze ane gujarAtImAM "e naSTa jJAna suNIye na kAna' ema mukI zakAze. sunice ja kAna e padya racanAnuM vAra ja sunile je kAnamAM sunize evuM gadya thAya tyAM paNa saMskRta ke gujarAtI sAthe maLatApaNuM kAyama raheze. paraMtu IgrejImAM Do not listen to this destroyed knowledge (creed) ema tarajumo karatAM bhASAnuM judI ja jAtanuM baMdhAraNa najare paDe che. IMgrejI vAkya racavAmAM do sarakho sAhAsyakAraka zabda ane to sarakho anvaya batAvanAro upasarga saMskRta vAkyaracanAmAM nathI ane saMskRta vAkyaracanA peThe aMgrejI vAkyaracanAmAM sAMbhaLavAnI kriyA sAthe e kriyAnuM sthAna darzAvavA " kAna' zabda mukAto nathI, eTaluM ja nahiM paNa, zALAmuM evuM sahyabhedanA rUpanuM kRdanta vidhyartha darzAvavA IgrejImAM thaI zakatuM nathI, kALo jU parathI thayelAM kuni, suNiye, e rUpa hiMdI ane gujarAtImAM kRdaMta rahyAM nathI paNa vartamAna kALanA mULabhedanAM pahelAM puruSanA bahuvacananAM rUpa banyAM che, to paNa 111 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 zrayaLIyam nA ja a temAM kAyama rahyA che. saMskRtamAM prApta thayeluM vAgyaLa laI ne e pada prAkRta bhASAemAM utaryuM che. teja pramANe nanama abadhi hama rUpa nihAranu nayana' nA tirapita bhela me prAcIna baMgALI kavi vidyApatinuM caraNa saMskRtamAM samAdhi mA darpa nimAhanuM nayane na tRNe mUtte e rIte, ane janmAvadhi meM rUpa nihALyuM nayana nA tarpata thayAM; e rIte gujarAtImAM sahelAIthI mukAze. A vAkyaracanAmAM janmAvadhi' padanuM vAcyaLa saMskRta samAsanI racanAmAMthI utarI AveluM che. ane IMgrejImAM birth-limit evA samAsa karyAMthI e khaLanA udaya thaI zakaze nahi. prAkRta bhASAmAM jyAM saMskRtathI judA paDI gayA heAya che tyAM paNa saMskRtanuM A vAgyaLa kAyama rahe che. tura ne kaivA mAge tovaLe dhAvA e marAThI pada gujarAtImAM 'tukA kahe deva mujane cheDAvavA dhAe' ema sahelAIthI mukAze. paNa ane doDaSayane te maLatAM mULa saMskRta rUpa nathI. paraMtu, saurASaLe e rUpamAM saMskRta moracanAya vikSanAnAya sarakhAM rUpanu vAgmaLa kAyama raheluM che. IMgrejImAM tene mATe to deliver evI jIddAja prakAranI racanA karavI paDaze. nai gujarAtI vAkyaracanAnuM saMskRta ane apabhraMzamAMthI thayeluM avataraNa kaMIka vadhAre vistArathI tapAsIzuM. hemAcAye prAkRta vyAkaraNamAM udAharaNa mATe ApeluM apabhraMza bhASAnuM eka padya joizuM. viTTIe mai bhaNia tuhuM mA kuru baMkI diTThI // puttI sakaNNI bhallI jima mArai hiara paTThi || beTI ! me tane kahyuM (ke) vAMkI dRSTi mA kara. putrI ! hRdayamAM paiThelA kAnavALA bhAlA jema (peTe) mAre che.' mad maLiya (manisa) te saMskRta maLyA manitam uparathI thayelA apabhraMza che. 'bhaNu' dhAtune gujarAtImAM have sadyabhedane kaNi prayAga thatA nathI, tethI me bhaNyuM nahiM paNa meM kahyuM' ema kahevAze. e prayAga paNa saMskRta mA hathitam nA apabhraMza maddu hRttiGga uparathI thayA che. huM kahuM' nA bhUtakALa 'huM kahyuM' nahi paNa meM kahyuM hovAnuM e ja kAraNu che ke saMskRtamAM thitam sadyabhedamAM hAvAthI e kriyA karanAra kAraNa 1 khImsakRta vyAkaraNa, bhAga 1, puSTa 85 * siddhahaimacaMdra, 8AArUrara 112 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnuM baMdhAraNa darzAvanArI trIjI vibhaktimAM mukAya che. gujarAtImAM bhUtakALanAM rUpa ghaNuMkharAM A ja pramANe thayAM che. saMskRtamAMnA bhUtakALanA sAthatha6 sarakhAM rUpAkhyAna gujarAtImAM utaryA ja nathI. saMskRtamAM paNa vAtacitamAM sahamavathA sarakhAM kriyApadanA pratyayathI thayelAM rUpanA karatAM kRdantanA ja pratyayathI thayelAM mar citam sarakhAM kRdanta rUpano pracAra he joIe ema A uparathI jaNAya che. akarmaka kriyApado bhUtakALa Avyo, ga, cA, kartari praya gamAM thAya che, ane keTalAMka sakarmaka kriyApadane bhUtakALa bharyo, pA, aDa, ema kartari prayogamAM thAya che, e rU5 prAkRta ane (apabhraMza) bhASAnA bhUtakALanA rUpa uparathI thayeluM che. saMskRtane jAtajAtanA bhUtakALanA badale prAkRtamAM eka ja bhUtakALa che. vyaMjanAnta dhAtuonA bhUtakALa mATe traNe puruSamAM ane banne vacavAmAM prAkRtamAM pratyaya che, uparathI cIjha, vaidya, maLama evAM rUpa prAkRtamAM thatAM gujarAtImAM cAlyo, be, bhaNe evAM rUpa thayAM che. paraMtu A ja paNa uparanA ja ja pratyaya parathI thayeluM che. saMskRtamAM kRdantane e ja pratyaya karmaNi peThe kartari pragamAM vaparAya che (jemake sagAjataH=te Avya) te uparathI bhUtakALanuM rU5 baneluM che; "kAM" te saMskRta sAputa, ravo ke bIjA koI bhUtakALanA rUpa uparathI nahiM paNa pitA e saMskRta, kRdanta uparathI thayeluM che. gujarAtImAM kriyApadano bhUtakALa Ama saMskRta parathI AvyA che tethI e bhUtakALanAM rUpamAM saMskRta kRdanta peThe jAtinA pheraphAra thAya che. kahyA, kahI, kahyuM, nI jAtine bheda saMskRta kathita thatA pitAnI jAtinA bhedane lIdhe thayela che. saMskRta mavathata rUpa uparathI gujarAtImAM bhUtakALa thayo hota te saMskRta peThe gujarAtImAM paNa bhUtakALanA rUpamAM jAtine bheda thAta nahiM. uparanA padyamAM mAra rU5 che te saMskRta mAcati uparathI thayuM che. gujarAtImAM mArA uparathI "mAre thayuM che. ahIM mULa saMskRta kRdanta nathI tethI tene jAti nathI; tethI gujarAtImAM paNa mAre e rUpa jAti nathI. diga v (haIe peThI) e saMskRta veze jharaNAnI racanA 1 siddha hemacaMdra 8 / 3 / 163 11 3 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 kAyama rAkhe che. e mATe IMgrejImAM entered into the hear evI vAkyaracanA thAya; entered nI pachI tenu kama heart Ave, tema ja adhikaraNanI sAtamI vibhakti dUtye peThe heart ne joDAyelA vibhaktinA pratyaya lAgyAthI nahiM paNa pluTo into upasarga AvyAthI ane te heart nA pahelAM mukAyAthI pradarzita thAya che. saMskRta bhASAnuM baMdhAraNa gujarAtImAM A rIte utarI AveluM che e hakIkata vicAratAM gujarAtI bhASAmAM vibhaktionA prakAra kAMIka judo che e lakSamAM levAnuM che. A pheraphAra samajavA sArU bhASAnA udbhavanA krama mi. bipse darzAvyA che te lakSamAM laIzuM. teo kahe che ke bhASAonA udbhavanA cAra krama che, syntactidal, agglutinative synthetical al inflectional a analytical. pahelA syntactical eTale anvayAdhAra kramamAM bhASA hoya tyAre temAM mAtra ekeka svaravALA nAnA zabdo hAya che, temAM pheraphAra thatA nathI ke tenAM rUpAkhyAna thatAM nathI, enA e ja zabdo nAma ke kriyApada ke anvaya tarIke vaparAya che. ane mAtra vAkyamAMnA anvaya uparathI zabdo kevA saMbaMdha batAvavA vAparyAM che te samajAya che. cInAI bhASA AvA anvayAdhAra svarUpamAM che. AnA pachInA krama te agglutinative eTale caheAMTADelAM rUpane hAya che. e kramamAM AvelI bhASAmAM keTalAka zabdo nAma ke kriyApada tarIke vaparAya evA rahyA heAtA nathI, te zabdo avyaya thaI gayelA hoya che, ane te zabdo vibhaktinAM rUpa karavA sArU nAmanene lagADavAmAM Ave che. tathA kALA tathA puruSanAM rUpa karavA sArU kriyApadane lagADavAmAM Ave che. nAmanA ke kriyApadanA zabdonI aMdara e avyayeA pheraphAra karI zakatA nathI, mAtra tene caheAMTADavAmAM Ave che. turkI bhASA A svarUSamAM che. trIjo krama inflectional athavA synthetical eTale saMyeAgamayarUpanA hoya che. evI bhASAmAM upara kahelA avyaye| pratyaya khanI gayelA haiAya che. te avyaya tarIke judA hAtA nathI paNa zabdonI aMdara dAkhala thAya che ane zabdonA chevaTanA akSarA badalI rUpAkhyAna utpanna kare che. saMskRta bhASAnuM A svarUpa che. 1 bImsakRta vyAkaraNa, bhAga 1, pRSTha 41. 114 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnuM baMdhAraNa - -- cothA krama analytical eTale pRthakkaraNavALI ghaTanAno hoya che. e ghaTanAvALI bhASAmAM trIjA kramavALA pratyaya lAMbA vakhatanA upayogane lIdhe ghasAI gayelA hoya ane najare paDatA nathI. A kAraNane lIdhe pratya zabdo mAM bhaLelA chatAM zabdo pahelA kramanI bhASAnA jevA chuTA mAlama paDe che; ane nAma, kriyApada vigerenA zabdo judA judA oLakhAya evA hoya che. vibhakti, kALa vagere darzAvavA sArU e zabdonI joDe upasargo vAparavA paDe che. aMgrejI bhASAnuM A svarUpa che. | gujarAtI bhASA AmAMnA cothA uddabhavakramamAM paDelI che, paraMtu e cothA kramanuM svarUpa emAM hajI pUrepUruM baMdhAyuM nathI. trIjA kramamAMthI cothA kramamAM saMkrAnti karavAnI avasthAmAM gujarAtI bhASA che; tethI, temAM DAM lakSaNa trIjA kramanAM che ane thoDAM lakSaNa cothA kramanAM che. A be prakAranAM lakSaNuM gujarAtI vibhaktiomAM khAsa karIne najare paDe che. trIjI ane sAtamI vibhaktiomAM synthetical (saMgamaya) paddhatithI pratyaya lAgI ( ane tethI zabdo mAM vikAra thaI ) rUpAkhyAna thAya che; paNa te sivAyanI vibhaktiomAM pratyaya lAgatA nathI, paNa analytical (pRthakkaraNavALI ghaTanAnI ) paddhatithI mAtra zabda pAchaLa upasarga mukI vibhaktino artha dekhADavAmAM Ave che. vaLI keTaleka ThekANe pratyaya ke upasarga lAgatA pahelAM zabdanuM rUpa kaMIka vikRta (oblique) thAya che, keTaleka ThekANe zabdanuM rUpa avikRta rahe che, keTaleka ThekANe pratyaya lAgyA pachI arthanA pUraNa tathA piSaNa sArU upasargane umero karavAmAM Ave che ane keTaleka ThekANe be vibhaktio darzAvavAnA upasarga eka sAthe lagADavAmAM Ave che. kartA darzAvanArI pahelI vibhaktine pratyaya gujarAtImAM che ja nahi. pahelI vibhaktinA arthamAM zabadanAM mULa rU5 vaparAya che. A mULa rUpa eka ja rIta thayelAM nathI. saMskRta tatsama zabdone cheDe a, I, , (hasva ke dIrgha) hoya tyAM te zabda mULa ane vibhaktinA pratyaya vagaranA (pratipAdika) rUpe vaparAya che; udAharaNa, deva, phala, kanyA, maNi, mati, nadI, guru, dhenu, vadhU, ItyAdi, mULa saMskRta zabdane cheDe sa hoya ke vyaMjana hoya tyAM saMskRta bhASAnA prathamanA eka vacanane rUpe zabda gujarAtImAM vaparAya che; udAharaNa, pitA, rAjA, svAmI, bhagavAna, caMdramA, nAma, vagere saMskRtamAM majAna ke caMdramAM sarakhAM prathamAnA ekavacananAM rUpa hoya che tyAM 115 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 chevaTanA beDA" vyajanamAM "a bheLavAya che ane visarga kahAMDI nAMkhavAmAM Ave che. saMskRta parathI thayelA narajAti taddabhava zabdomAM muLamAM chevaTane "a" kAM te kAyama rahe che athavA te tene "e" thAya che. udAharaNa, saM#-guja. "kAna, saM. jU-guja. "cUno mULamAMnA "a" ne Ama "o' thavAnA kAraNa vize matabheda che, DokaTara hornela ema dhAre che ke prAkRtamAM nAmavAcaka zabdone cheDe che ghaNokhare umerAya che te ja uparathI gujarAtImAM 'A' ane hiMdImAM cheDe 'mA' thayo che; udAharaNa, saM ghara uparathI ghara, te uparathI thoDo (prAkRta prathamAnuM ekavacana), te uparathI gujarAtImAM badheDe' ane hiMdI "vahA'.1 mi. bImsa kahe che ke ja uparathI A "A" ke "e" thayuM hoya te keTalAka zabdomAM mULane "a" kAyama rahe che tema bane nahi; udAharaNa laI parathI hiMdI, gujarAtI vageremAM "kAna', marma parathI gAbha, vagere temane mata e che ke mULa saMskRta uccAraNamAM svaronA bhAra (accent) hatA ane tethI junA vakhatamAM thayelA tadbhava zabdamAM e bhAranI asara kAyama rahI che. e kAraNathI jyAM mULa akArAnta saMskRta zabdamAM chellA svara para bhAra jhIlI levA sArU "a" ne "e" (ke hiMdI "mA') thayo che; udAharaNa saM. vIra -gujarAtI kIDa', hiMdI dA. . cUrNa, gujarAtI cUno, hiMdI jUnA paNa jyAM mULamAM upanya svara para bhAra hatA tyAM chevaTe bhAra na hovAthI chevaTane "a" kAyama rahyuM che, . -gujarAtI kAna, hiMdI ; sa, mA gujarAtI mAga, hiMdI mA. pAchaLanA samayamAM saMskRtamAMnA svara bhAra jatA rahyA, tethI, taddabhava zabdomAM A niyama nathI. rA rA. kezavalAla harSadarAya dhruva kahe che ke "saMskRtanA puliMgamAM prathamanA ekavacananA - 1. saMskRta sUrNa, mahu, vIpa parathI gujarAtImAM jyAM cUne, bhAlo, dIvo, ema cheDe "o" thAye che tyAM hiMdImAM jUnA, mArA vIrA ema che: "mA" thAya che. saMskRta davA uparathI hiMdImAM temaja gujarAtImAM janA rU5 thayuM che. marAThImAM gunA, riyA evAM rUpa che; baMgALImAM, paMjAbImAM ane eriyAmAM paNa tevAM ja rUpa che, siMdhImAM jULa, himo evAM rUpa che. maNa parathI paMjAbI, oriyA ane siMdhimAM gujarAtI peThe "mAsTa' che. 2. bIkRta vyAkaraNa, bhAga 2, pRSTha 6. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnuM baMdhAraNa pratyaya zuM visarganuM rUpa badalAI prAkRtamAM tene so thayo. prAkRtamAMthI bahudhA mULa arthamAM ja saMkSipta 3 rUpe te pratyaya jUnI gujarAtImAM Avyo. cAlu gujarAtImAM teNe punaH pUrNa ma rUpa dhAraNa karyuM. paraMtu ahiM temAM eka navIna ja pheraphAra thaye. mULa pratyaya saMskRtamAM tema ja prAkRtamAM vibhativacanavAcaka hatuM. vartamAna gujarAtImAM te jAtivAcaka ja banI rahyA. 1 saMvata 1450 mAM gujarAtImAM lakhAyelA "mugdhAvadha auktikamAM dhammu, saMsAru, saMbaMdha pahilau, evAM rUpa najare paDe che, eTaluM ja nahi paNa, vikiu, pramAdika evAM (saMskRta IkArAnta rUpamAM 3 umerI thayelAM) rUpa paNa najare paDe che. dharma, saMsAra saMbaMdha, vivekI, pramAdI, e zabda pharIthI tatsamarUpe gujarAtImAM levAyA che tethI temAM "u" ke "e" nathI; paNa, vAgha, mera, evA zabdonAM "vAghe', "mero' evAM rUpa nathI tenuM kAraNa mi. bIse darzAveluM bhArasthAna hovuM joIe. nAnyatarajAtimAM A "e" ne ThekANe: "u" che ane e jAtimAM paNa taddabhava zabdonA sonuM, AMgaNuM, tema ja dUdha, ghara evA be jAtanAM ukArAMta ane akArAMta rU5 che. "" no khulAse che te ja "u" ne khulAso che. saMskRta nAnyatarajAtinA ekavacananAM suvarNa, gaMgAnA evAM rU5 uparathI sonuM, AMgaNuM; emAMnuM anusvAravALuM u AvyuM che. A rIte thayelA uM nI ane anusvAra vagaranA tathA bIjI rIte thayelA u nI vacce bheda lakSamAM rAkhavuM joIe. liMbu, ratALu, cappa, jAjarU, e vagere zabdomAne "u" saMskRta akArAnta nAnyatarajAti zabadanA ekavacananA rUpa uparathI utarI Avyo nathI, tethI vibhakti ane pratyaya lAgavAmAM e be prakAranA zabdonI sarakhI sthiti thatI nathI. jyAM cheDe mULamAM saMskRtamAM . sa hato ane tenA evA rUpa uparathI uM thayuM che tyAM vibhakti ke pratyaya lAgatAM mULa sa hovAnA kAraNathI A' vALuM vikRta rUpa thAya che; udAharaNa, senuM, AMgaNuM; tenAM vikRtarUpa sonA, AMgaNuM, te parathI sonAnuM, AMgaNAmAM. paraMtu "u" kArAnta zabdomAM mULa "a" na hovAthI temanuM evuM vikRta rUpa thatuM nathI; udAharaNa, (liMbAne, ratALAmAM-ema nahiM paNuM) liMbune, ratALumAM. A bheda bhUlI jaI "capAnI dhAra," " jAjarAnuM bAraNuM' evA khoTA prayoga kadI kadI karavAmAM Ave che. evI ja sAmI 1. "mugdhAvabodha auktikanuM avalokana, buddhiprakAza, ogasTa, 1891 117, Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 bhUla ukArAMta zabdo mATe karavAmAM Ave che. "capunI dhAra" ne badale cappAnI dhAra kahevAmAM Ave che ane te sAthe, "AdAnI karaca" ne badale "AdunI karaca" e khoTe prayoga karavAmAM Ave che. mULa "AduM" zabda ukArAnta (saM. mardra parathI thayelo) che; mULa zabda " Adu nathI. vyutpatti ane vyAkaraNa viruddhanA A prayoga ziSTatA khAtara ane bhASAnuM baMdhAraNa jALavavA khAtara aTakAvavA joIe. karma darzAvanArI bIjI vibhaktine paNa gujarAtI bhASAmAM pratyaya nathI, ane pahelI vibhaktivALuM mULa rU5 bIjI vibhaktinA artha mATe paNa vaparAya che. vyAkaraNamAM keTalIka vAra bane" ne bIjI vibhaktine pratyaya kahevAmAM Ave che; paraMtu, kharI rIte e ane ethI vibhaktine artha darzAve che. "meM phaLa khAdhuM, "tuM AkAza jAya che," "teNe rasto kApyA". e bIjI vibhakti batAvavAno prakAra che. meM phaLane khAdhuM, "tuM AkAzane jove che, teNe rastAne kA'. evI rIte bane" lagADI bIjI vibhakti karavI e kharI gujarAtI belI nathI. huM cAkarane pagAra ApuM chuM' evA vAkyamAM "cAkarane e cothI vibhaktithI bIjI vibhaktinuM kArya thAya che, ane saMskRtamAM saMpradAnanA arthamAM cothI vibhakti vaparAya che te uparathI e prakAra thayo che. A rIte bIjA keTalAka arthamAM paNa ethI vibhaktinA prayAgathI apradhAna karma darzAvavAmAM Ave che. e saMskRta bhASAnuM vAmbaLa che. trIjI vibhakti karaNa darzAve che ane te mATe saMskRta nA pratyayamAMthI zeSa rahele 6 pratyaya gujarAtImAM vaparAya che. A rIte rana nA arthamAM deve vaparAya che. marAThI tti ane hiMdI R mAM mULano "na' rahyA che, paNa gujarAtImAM te "na " vagarane "I' ja rahyA che. A synthetical rU5 che. paNa bhASAnI gati analytical udabhava tarapha hovAthI A "i" uparAMta "thI sarakhe upasarga A vibhakti darzAvavA sArU umeravAmAM Ave che, "lAkaDIe mAM rahelA karaNano artha vadhAre puSTa karavA sArU lAkaDIethI' evuM rUpa vAparavAmAM Ave che. ane vaLI, e ja arthamAM lAkaDIthI" evuM kevaLa upasargavALuM rUpa vadhAre rUDha thatuM jAya che, ane vibhaktine "e" pratyaya ghasAI javA tarapha valaNa prakaTa thatuM jAya che. saMpradAna darzAvanArI cethI vibhakti mATe upara kahyuM tema "" vAparavAmAM Ave che, A bane te synthetical kramane pratyaya nathI, paNa analytical kamane upasarga che. saMskRtamAM cethI vibhaktine pratyaya Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnuM baMdhAraNa te nathI, ane, vaLI saMskRta cothI vibhaktinA pratyaya prAkRtamAM AvyA ja nathI. A "ne' nI vyutpatti be prakAre dhAravAmAM Ave che. mi. bImsa dhAre che ke "Dha" (=sudhI) uparathI e upasarga uddabhavyo che. lAgavAne artha "lagi" upasargamAM che te ja artha "ne" mAM che. ni mAMthI " " (vegathI belatAM prAkRtamAM keTalAka anAdi asaMyukta-zabdanI zarUAtamAMnA nahiM, joDAkSaramAMnA nahiM, evA vyaMjane uDI jAya che te niyama pramANe) uDI jatAM tenuM vra rUpa thAya ane temAMthI marAThI sTa, nepALI jai ane gujarAtI ne' (la-na nI adalAbadalInA niyama pramANe) thayAM che ema teo kahe che. rA. rA. kezavalAla kahe che ke chaThThI vibhaktinA arthanA rUpane sAtamI vibhaktimAM mukyAthI A "ne' vALuM rU5 thayuM che; udAharaNa, tenuM uparathI tene yoge, tene mATe, evAM rUpamAM "tuM" nI sAtamI vibhakti karatAM A bane' bIjI-cethI vibhaktino vAcaka thayo che. 10 bane rIte, A ne' vibhaktine pratyaya nathI, paNa, mAtra upasarga che. apAdAnane artha darzAvanArI pAMcamI vibhakti mATe vaparAtA thI "thakI' e paNa pratyaya nathI, paNa upasarga che. revanDa josepha vAna sAmarana Telara "thI" nI vyutpatti mATe ghaNuM dhAraNAo raju kare che. teo kahe che ke "thI te saMskRta pratyaya sat ke taru uparathI thayuM hoya. (udAharaNa saM. varuta ke vastrAtaH uparathI baLathI' thayuM hoya,) athavA to prAkRta pratyaya ro, tto, , ke Tu uparathI "thI thayuM hoya, athavA te koI prAntamAM cAlatA "vizeSya padanA liMga pramANe" te thayuM hoya.11 mi. bImsa dhAre che ke sarakRta tad uparathI hiMdI te thayuM ane temAM di umeratAM rahI uparathI gujarAtI "thI' thayuM.12 rA. rA. kezavalAla darzAve che ke , ratha, da, evAM rUpa prathamanI gujarAtI bhASAmAM jovAmAM Ave che. ane te rUpa saMskRta thita uparathI thayelAM che. "cAkara gAmathI Aja Avyo" te vAkyamAM "cAkara gAma chatAM Aja Avyo -cAkara gAma 9. bImsakRta vyAkaraNa, bhAga 2, pRSTha 260. 10. mugdhAvabedha auktikanuM avalokana, "buddhiprakAza,"ogasTa, 1891. 11. gujarAtI bhASAnuM vyAkaraNa, kalama 113, pRSTha 66, (cothI AvRtti ) 12. bImsakRta, vyAkaraNa, bhAga 2, pRSTha 273. 119 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 hate (zita) te Aja Avyo", "cAkara gAma thatuM Avyo " no artha che.13 thira uparathI "thI" nI A vyutpatti vadhAre saMbhavita lAge che. Ama, saMskRta pratyaya parathI thI" nI vyutpatti thaI ja nathI, ane, "thI" pratyaya nahiM paNa upasarga che. jAta jAtanA saMbaMdha darzAvanArI chaThThI vibhaktinA arthamAM gujarAtImAM vaparAte "" paNa pratyaya nathI paNa upasarga che. saMskRtamAM chaThThI vibhakitanA ke bIjI koI vibhaktinA pratyayane jAti ke vacana hotAM nathI. saMskRtamAM rAmasya putraH, rAmasya bhAryA, rAmasya rAjyam, rAmasya bhrAtaraH, rAma0 vani, e badhe ThekANe ratha pratyaya eno e rahe che, tene jAti ke vibhakti lAgatAM nathI; paNa, gujarAtImAM rAmane putra, rAmanI bhAryA, rAmanuM rAjya, rAmanA bhAIo, rAmanAM pagalAM, ema ne, nI, , nA, nA, nI jAti ane vibhakti badalAya che. A hakIkata ja darzAvI Ape che ke " te synthetical ke inflectional pratyaya nathI. vyutpatti A vAta sAbIta kare che. saMskRtamAM chaThThI vibhaktinA bahuvacanamAM nAm pratyaya che te uparathI A gujarAtI 'nA' thayAnI keTalAkanI dhAraNA che paNa te nirAdhAra che. sevAnAma uparathI denAM' ema nyAyatarajAtinA zabdo AgaLa mukavAnA (u. devonAM kArya) chaThThI vibhaktinA rUpa uparathI e vibhaktine pratyaya Ave ane te pachI te parathI nuM, nI, ne evAM rUpa thAya e saMbhavita nathI. bahuvacana uparathI ekavacana thAya ane nAnyatarajAtinA rUpa uparathI narajAtinuM rUpa thAya e krama kaI ThekANe thayo nathI. prAkRta bhASAe saMskRtanA narajAtinA ekavacananA rUpane AdhArabhUta gaNI pravarte che. ne nI jAti ane vacana dhyAnamAM letAM saMskRta tatta uparathI gujarAtImAM chaThThI vibhaktine artha darzAvanArAM rUpa thayelAM che ema jaNAI Ave che. saMskRtamAM nAmane tana lagADI saMbaMdhadarzaka vizeSaNa karavAmAM Ave che. udAharaNa, sAtha upara sAvaMta =sAMjano. e vizeSaNanAM jAti ane vacana pramANe rAtano (sAMjanI) sAcaMtana ( sAMjanuM), sAyaMtanA: ( =sAMjanA), evAM judAM judAM rUpa thAya che. e rIte taravALA saMrakRta rU5 uparathI thayelAM vizeSaNanAM rU5 gujarAtImAM chaThThI vibhaktine artha darzAvavA sArU vaparAya che, ane tethI, tene jAti ane vacananA bheda thAya che. Ama A "na' te paNa vibhaktine pratyaya 13. mugdhAvabodha oktikanuM avalokana, buddhiprakAza, ogasTa, 1891. 12. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnuM baMdhAraNa nathI, ane, chaThThI vibhaktinAM saMskRtarUpane gujarAtI chaThThI vibhaktinuM nahiM paNa saMskRta vizeSaNanuM vAbaLa ahIM utaryuM che. hemacaMdra kahyuM che ke apabrazamAM chaThThI vibhaktine ghaNuM kharuM lopa thAya che.14 ane vaLI agADI jatAM teNe kahyuM che ke zera ane tALa e apabhraMzamAM saMbaMdha darzAvanArA Adeza che.15 A zera ane uparathI gujarAtI kera" ane "taNe" thayA che, ane te upasarga thaI chaThThI vibhaktine arthe darzAve che. tema ja vaLI tana mAne tu te anAdi asaMyukta hoya tyAre lupta thanAra akSaromAM hovAthI ane prAkRta tathA apabhraMzamAMne gujarAtImAM "na' thatuM. hevAthI to uparathI "ne thaye che. mugdhAvadha autikamAM tAva, taLavuM, naha e rUpa jovAmAM Ave che. "kere' e upasarganI vyutpatti che. hornela saMskRta chata uparathI kahADe che. saMskRta thatA prAkRta ri, te pachI che, zara, ane pachI jema, zo, e krama te darzAve che. mi. bImsa paNa A vyutpatti svIkAre che.16 De. vebara ane lesana saMskRta urtha uparathI te ne. uddabhava thayelo mAne che. koI vidvAna saMskRta zI ane kAra uparathI je vyutpanna thayelo mAne che. 17 A reje uparathI chaThThI vibhaktine artha batAvavA hiMdImAM ka ( dA), baMgALImAM pUra (rara) ane mAravADImAM je () thayelA che. marAThImAM cA saMskRta ca uparathI thayela che ema mi. bIsa dhAre che; udAharaNArtha, ghorADa, patro , ghoghA ghoghAva, e krama te batAve che. 18 narasiha mahetAe "nArasiMhAcA svAmI mujazuM ramatAM, saMsAramAM tene bhaya kaze" evuM kyAM vALuM chaThThI vibhaktino artha darzAvanAruM rUpa vAparyuM che. e vibhakti darzAvanAre siMdhI " paNa e rIte saMskRta uparathI thayela che ema mi. bImsa kahe che. 14. mi . 84ra46. 11. dinapatra. 844 22. 16. bImsakRta vyAkaraNa, bhAga 2, pRSTha 285. 17. Linguistic Survey of India by Dr. G. A, Grierson, Vol IX, P. 328. 18. bImsakRta vyAkaraNa, bhAga 2, pRSTha 290. 121 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 A rIte, saMskRta parathI thayelI A dezanI badhI bhASAomAM chaThThI vibhaktine pratyaya nathI, paNa te vibhaktine artha darzAvavA bIjI vAgaghaTanA saMskRta parathI levAmAM AvI che. chaThThI jevI mahattvanI vibhaktimAM synthetical svarUpa lupta thayuM che e A bhASAonuM analytical svarUpa pradhAnapaNe darzAve che. - adhikaraNa darzAvanArI sAtamI vibhaktine "I' pratyaya te saMskRta : pratyaya ja che. saMskRtamAM te amuka nAma mATe che, paNa gujarAtImAM te badhAM nAma mATe vaparAya che. saMskRtamAM sTora nI sAtamI vibhakti stro thAya ane navA nI javAnuM thAya, paNa gujarAtImAM te "leke " temaja "nadIe 2114. Analyticel *2 cha 41 synthetical 34440 ezer gujarAtImAM narama thaI gayuM che, ane "mAM" lagADavAthI thatAM "lokamAM" nadImAM" e rU5 vadhAre pracAra pAme che. "mAM" pratyaya nathI paNa upasarga che. saMskRta maLe uparathI "mAMhe" ane "mAM" ema vyutpatti thaI che. saMskRta vibhaktionuM baLa Ama ghaTI javAthI, vaDe, karIne, mATe, sArU, kAje, pAse, pAsethI, AgaLa, AgaLathI, aMdara, aMdarathI, para, upara, evA aneka upasargo vibhaktionA artha darzAvavA athavA vibhaktionA arthamAM pUraNa tathA piSaNa karavA gujarAtImAM vaparAya che. hiMdI bhASAmAM vibhaktionA arthanA bheda gujarAtIthI ochI che. jAtinI bAbatamAM hiMdIe jAtibheda ja lagabhaga kADhI nAkhyo che. nAnyatarajAti te mAtra vyAkaraNanI kalpanA hovAthI ane vastusthitimAM na hovAthI hiMdIe te jAti ja kADhI nAkhI che. nArI jAti paNa phakta prANIomAM jarUrI che, ane padArthomAM vAstavika rIte jAti na hovAthI te jarUranI nathI ema hiMdIe gayuM che. prANIomAM jyAM vAstavika rIte jAti che tyAM paNa hiMdI bhASA jAtine bahu jarUranI gaNAtI nathI. hiMdImAM tarata A kahevAya ane aMta mAM paNa kahevAya. vacana ane jAtinI saMkulatA hiMdI bhASAmAM Ama ochI hovAthI gujarAkhI bhASAnuM baMdhAraNa eTale aMze hiMdIthI juduM paDe che. kriyApadanAM rUpamAM synthetical baMdhAraNanA aMza vadhAre rahelA che. upara vartamAnakALa ane bhUtakALanAM rUpa vize kahyuM che. bhaviSyakALa darzAvavA AvIza", "jaze', evI rIte pratyaya dhAtumAM dAkhala thaI rUpa bane che. "Ave che," "gayo hato, evAM rUpamAM kriyAnI vizeSa rIta 122 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnuM baMdhAraNa darzAvavA pratyayane badale be kSiApadane ke eka kriyApada ane eka kRdantane joDavAmAM Ave che eTalI saMskRtathI bhinnatA che. saMskRtamAM san dhAtu apUrNa zaktivALuM che ane tenAM badhA kALanAM rUpa thaI zakatAM nathI, te ja pramANe gujarAtImAM che; ane e dhAtu mATe che, hatuM, thaze, evAM rUpa karavAM paDe che. gujarAtI bhASAnA dhAtuo saMskRta bhASAnA ke taLapadI dezI bhASAnAM che. saMskRta dhAtuo upasarga sAthe " vicAravuM " "anubhavavuM' evA rUpamAM jyAM vaparAya che tyAM te "vicAra" "anubhava" evAM saMskRta bhAvavAcaka nAma parathI thayelAM hoya che. saMskRta "ma' dhAtunuM gujarAtImAM "ha" rU5 thaI gayuM che, paraMtu dhAtunA kramamAM "anubhavavuM' rUpa gujarAtImAM AvyuM nathI tethI temAM bahe'nI asara najare paDatI nathI. paraMtu, krama judo banatAM chatAM saMskRta nAma uparathI jema gujarAtI dhAtu thaI zake che tema phArasI nAma parathI gujarAtI dhAtu thaI zakatA nathI; "vicAra" parathI vicAravuM thAya che tema "khyAla" parathI khyAlavuM' thaI zakatuM nathI, ane, tenuM kAraNa e che ke phArasI bhASAnA zabdo ja gujarAtImAM laI zakAya che, paNa baMdhAraNa laI zakAtuM nathI. "bakSavuM" "kabulavuM," "zaramAvuM, "kharacavuM, ema keTalAka dhAtu phArasI zabda parathI thayA che paNa tenI saMkhyA bahuja thaDI che, ane temAM paNa phArasI zabdone saMskRta parathI thayelAM dhAtunAM rUpe ApavAmAM Ave che. saMskRta zabdane phArasI dhAtunAM rUpa ApI zakAtAM nathI. bIjI rIte paNa phArasI zabdone e ja pramANe saMskRta baMdhAraNamAM utAravAmAM Ave che. phArasI "zarama" zabdane saMskRta mAju parathI thayelo "ALa" pratyaya lagADI "zaramALa" zabda karavAmAM Ave che, paNa, ulaTI rIte "buddhibAja' zabda banAvavAmAM AvatuM nathI. phArasI mahetara', mugala parathI saMskRta rUpamAM strI jAtivAcaka "mahetarANI', 'mugalANI nAma banAvavAmAM Ave che. phArasImAM nAnyatara jAti na chatAM "kArakhAneha', paMcanAmeha', vagere phArasI zabdonAM " kArakhAnA', "paMcanAmA " evAM hiMdI rU5 uparathI " kArakhAnuM', "paMcanAmuM', evAM nAnyatara jAtinAM gujarAtI rUpe karavAmAM AvyAM che. phArasImAM nAnyatara jAti na hovAthI, vaDodarU", "dhaMdhukuM', "dhoLakuM', e zaheronAM nAma musalamAnI amalamAM vaDodarA', "dhaMdhukA', "LakA" banyAM. te paNa te zabdanI jAti 123 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 nAnyatara rahI che, ane vaDodara, dhoLake' dhaMdhuke evAM sAtamI vibhaktinAM rUpa mULanuM "uM sUcave che. phArasImAM "zarabate anAra,' evI rIte chaThThI vibhaktine saMbaMdha darzAvAya che tema gujarAtImAM thaI zakatuM nathI, paNa anArane zarabata" ema phArasI zabdone saMskRta pratyayanI rItathI ja joDI zakAya che. janAbe AlI" evA rUpamAM chaThThInA pratyaya vaDe vizeSaNa ane vizeSyane phArasImAM joDAya che tema gujarAtImAM thaI zakatuM nathI. gujarAtImAM te "AlI janAba" ema ja racanA thaI zake. Ama parabhASAnA zabda saMskRtathI utarI AvelA baMdhAraNane anukULa thaIne ja gujarAtI bhASAmAM dAkhala thaI zake che. A rekhAcitrathI gujarAtI bhASAnA baMdhAraNa tarapha dRSTi karavAmAM kAMIka sahAyatA thaze, ane e baMdhAraNane abhyAsa vistArathI karavAne AraMbha thaI zakaze. e baMdhAraNanuM svarUpa samajAtAM gujarAtI bhASAnuM sAmarthya ke prakAre vadhI zake tema che tenI kalpanA thaI zake che. saMskRta bhASAnA je bhAre aMzene saraLatA khAtara dhIre dhIre tyAga thayo che te aMze gujarAtI bhASAmAM dAkhala kyathI gujarAtInuM sAmarthya vadhe nahiM paNa ulaTuM dabAI jAya e kharuM che. paraMtu saMskRta bhASAnA je aMze gujarAtI bhASAnA baMdhAraNamAM anukULatAthI goThavAya tevA che, je saMskRta bhASAmAMthI AvelA jIvanane jAgrata kare tevA che, ane je mAtra ziSTa sAhityane abhAve nikaLI gayA hatA, te aMze dAkhala karavAthI gujarAtI bhASAno prabhAva vizeSa vRddhi pAmaze emAM zaka nathI. phArasI bhASAnA je zabdo gujarAtI bhASAnA baMdhAraNamAM dAkhala thaI vyavahAramAM ane lekhanamAM upayogI thayA che, te paNa Avazyaka thayA che, ane tene ucheda karI bhASAne khaMDita karI zakAya tema nathI. tema ja vaLI, navA vicAre, navI kalpanAo, ane navA saMbaMdho darzAvavA sArU phArasI, IgrejI, sarakhI bhASAonA zabdo dAkhala thatA jAya che te pravAha paNa aTakAvI zakAya tema nathI. e sarva Agantuka aMze gujarAtI bhASAnA jIvanarasanuM paSaNa pAme ane chuTA paDI sukAI na jAya te mATe bhASAnuM baMdhAraNa sAcavavuM joIe e ja A saMbaMdhe lakSamAM levAnuM che. gujarAtI bhASAne kaI sevaka e bhASAnI AgaLa vadhatI gati rokI rAkhavAnI IcchA karaze nahiM. e gati akuMThita thaI vadhAre ne vadhAre vegavALI thatI jAya e ja sarvanuM lakSya hevuM joIe. 124 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtanA prAcIna sAhityanA ItihAsanuM digdarzana sAhitya pariSadamAM pramukha rA.rA. govardhanarAma mAdhavarAma tripAThIe AraMbhamAM karelA bhASaNanuM TippaNa. (A bhASaNanA je kaMI asala bhAga maLyA tenI ane bAkInA bhAgane mATe temaNe saMkSepamAM karI rAkhelI asala noTanI nakala A Tippa mAM lIdhI che; ane temAM temane hAthe kaMIka vistAra A granthane mATe apAyo che.) sAkSara badhujane, upodaghAta Ajane prasaMga keTalIka rIte gucavADA bhAre lAge che. tenuM kAraNa sAhitya bAbato jeTalI sAkSarone upayogI che teTalI sAmAnya vargane jaNAze ke kema te jovAnuM che. A sabhAmAM kAryakramamAM joDaNI, lipI vigere zAstrIya viSaya che, tene sAmAnya mANasane rasa na paDe, chatAM ATalA badhA prahastha AnaMda sAthe padhArelA che ane paMdara soLa graha pitAnA lakhANu mukaze te tame keTalI dhIrajathI sAMbhaLazo ane temAM tamane rasa paDaze ke nahI te viSe gaMbhIra zaMkA che. prathamathI eTalA mATe jaNAvuM chuM ke jeo ghaNe zrama karI AvyA che teo nirAza na thAya te mATe taiyArI rAkhavI joIe. je lekha AvyA che te dareka mahatvanA che ane te vizvAsa tathA AzAthI sAMbhaLaze. sAhitya bahu jarUranuM che; paraMtu hAlamAM sAhitya lakhanArane hiMdamAM kaI paiso ApanAra nathI, ane jema loke taraphathI tema sarakAra taraphathI Teke maLato nathI, tema sAhitya bahAra pADanAra pustako bahAra pADe che, paNa vAMcanAra maLaze ke nahI te vicAra manamAM utpanna thAya che. mATe tevAoe dhairyathI kAma levAnI pharaja samajavI evI vinati che. * pahelI gujarAtI sAhitya pariSadanA rIporTamAMthI udhUta 125 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 khIjI vAta pramukhane kAma seAMpeluM che, te kAma eka rIte kazuM nathI ane khIjI rIte jokhama bhareluM che. bIjI sabhAmAM TharAveA" thAya che, je eka pakSanA haiAya che. AmAM tevuM kaMI nahI maLe. sAdhAraNa rIte ApaNe vakhata vicArIne evI ceAjanA karI che ke je vicAra mukAze ane jenA lakhANu vaMcAze te sabaMdha carcA rAkhavAnI nathI. hAla tA vakIlanI mAphaka purAvA ekaThA karavA che. joDaNI, lipI vigeremAM mata bheda che ane eka yuga jAya ane bIjo Ave tevI sthiti che. hAla te| saMdhyAkALanI samIpe chIe ane rAtri vItIne maLasaku thAya tyAre siddha svarUpa Akhare prakaTa thAya. kAI kaheze ke judA judA abhiprAya darzAve temAM phaLa zuM, paraMtu temAMja phaLa che. sau ubharA kADhavA pachI pAzcimAya zAstranA niyama pramANe aneka carcA thai je uttama haze te jaya pAmaze. hAlanI vastumAM tamAruM kAma sAMbhaLI rahevAnuM che, ane dhairya rAkhavAnuM che. A sabhAnA upakrama ApaNA mantrIe vistArathI darzAvele che. te upakramanA nirvAha sabhyajanoe karI batAvavAnA che, ane te pachI tene upasaMhAra yathAzakti yathAmati mhAre zira che; te A AraMbhasthAne te viSayAthI taTastha rahevAmAM ane anya vaktAonA madhura gujAravathI prasanna thaI te pachI temanuM anukaraNa ke temanA viSayAnuM anustavana karavAmAM temanA prati mhArA dharma vadhAre sacavAze ema dhArI A sthAne mane tamArA pramukhasthAne pratiSThA ApavA mATe tamArA upakAra mAnuM chuM, ane have pachI je viSayeA carcAvAnA che tenA zivAya kAMI anya viSayAmAM caMcupAta karavAnI rajA mAguM chuM. A yuganA tAlakhadha bandhujane, A yuga, rAjakIya, sAMsArika ane anya viSayanA samAjone che. kAI sthAne kongresa tA kAI sthAne kAnpharansA, koI sthAne kalama nAme te| kASTa sthAne eseAsiezana nAme samAjo A tema anya dezAmAM bharAya che. jyAM sapAsa AvA satAranA raNakArA saMbhaLAya che tyAM ApaNA ekatArAnA ni paNa temAM bhaLe ane sAmAjika pravRttinA lakSamAM kAMIka vRddhi kare to te citra dekhItuM sundara ja che. jyAM cAre pAsa gAnatAna macI rahetuM hoya evA pradezamAM ubhuM raheluM prANI gAnAdikamAM 12 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtanA prAcIna sAhityanA itihAsanuM digadarzana kuzaLa nahI hoya to belyA vinA hadayamAM gAna utAravA maMDaze, tenA hAthapaga tenI preraNA vinA tAla ApatA hoya tema nRtya karaze, ane prasiddhapaNe vartAtA gAnamAM aprasiddhapaNe A hadaya ane zarIra laya pAmaze. je gAnamAM kuzaLa na henAra A laya pAmaze te gAmamAM pravINa so prakaTapaNe evA gAna bhegu gAna karavA maMDI jaze. AvI jAtanA layanuM kAraNa A sRSTimAtrane jaDacetana-vyApI eka niyama che ane te niyamanuM nAma Rhythmic Law-tAlababdha athavA anuprAsayojanA-ApIye te samajAya evuM che. ApaNuM sAhityapariSada AkhA AryAvartanA eka samAja pravartaka nRtyamAM AvA tAlabadha niyamanA baLathI ubhI thaI che. je sarasvatI devIne ApaNA RSimunioe vINadhAriNI gaNelI che te devInA bhakato AvA niyamane pALe to te devInI pUjA phaladAyinI thaze evI AzA kevala zuSkavAda jevI nathI. tAlabhaMgamAM tAlabaMdha A "AzA zuSkavAda jevI nathI" e zabdo uccAra karuM chuM tyAM eka zaMkA hArA hRdayamAM ubhI thAya che. AvA tAlababdha ekapAsathI daSTigocara thAya che te bIjI pAsethI tAlabhaMganAM kaThera citra paNa dRSTigocara thayA vinA rahetAM nathI. koMgresamAM aikyanI garjanAo je kALe thAya che te ja kALe temAM nRtya karanArAone caraNe upara koI gupta rIte te koI prakaTa rIte lAkaDIo mArI temane lulA laMgaDA karI devAnA prayatna karanArAonAM citra paNa jouM chuM. sozyala konpharansane paNa evA ja ghAta thAya che ane tame je koI sAmAjika kAma karaze te sarvamAM paNa eka tAlabadha te bIjI pAsathI A ja tAlabhaMga paNa jozo. Ave prasaMge tAlabatpanA pakSanAM kaIka hada nirAza thAya che te kaIka hadayamAM vadhAre zirya haDatuM dekhuM chuM. koIka paga bhAgI jaI nRtya karanAramAMthI eka jaNane ocho kare che te koI sthAne e ekane sthAne bIjA be nRtya karanAra ubhA thAya che, keIka sthAne pRthvI parathI paDatI lAkaDIyAnA prahArane baLe bhAgI paDavAne saTe keTalAkanA caraNo vadhAre vadhAre uMcA uchaLI uchaLI vadhAre vadhAre nRtya kare che. A sarva joI huM nirAza thato aTakuM chuM dhIme dhIme tAlabhaMgamAM paNa tAlabatpanI ja sAMkaLo dekhuM chuM, ne tAlabadha ane tAlabhaMga ubhayane preranAra eka paramatatvane joI tenAmAM zraddhA pAmuM chuM. e paramatatvane baLe jema dAMDIyA ramanArA eka bIjAnA hAthanA dAMDIyAne potAnA hAthanA dAMDI 127 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 yAvate jhApaTe che te ja rIte tAlabhaMgavALAnA prahArathI jhapaTAtA tAlababdhamAM ane tAlababdhane preratA tAlabhaMgamAM huM koI mahattara tAlabadha dekhuM chuM. gaNitazAstrIo vattA ane e chAnAM cihna-Plus ane minusvALI saMkhyAo ekaThI karI eka kauMsamAM mukI tene upayoga kare che tema saMsAranA gaNitane paramazAstrI paNa A tAlabadha ane tAlabhaMgane AvA ja kauMsamAM mukI koI parama sAdhyane sAdhe che, tene pAzcAtyazAstrIo Evolution kahe che. gujarAtI sAhitya pratyenA dharma gujarAtI sAhityane vistAra vadhAro ane e sAhityane lokapriya karavuM, e udeza A sabhAne che. te udezanA viSayamAM tAlabhaMga thavAne saMbhava dekhAto nathI, kAraNa A sabhAnA sabhyajano sAkSara hevAthI A viSayanA nirvAhamAM tAlabadha kare evuM ja anumAna che. bAkI sabhAthI bahAra nIkaLaze tenI sAthe ja evAM manuSyo maLaze ke jeo game te gujarAtI sAhityane dezakAlanA udaya mATe nirarthaka gaNaze, game te sAhityamAtrane vedIyAM Dherane mATe gAma AMgaNe kahADelI gocara jamIna jevI gaNaze, kaI vaLI evuM gocara kahADI nAMkhI kheDANa jamInamAM bheLavI devuM yogya gaNaze; ane game te koI vyavahArakuzaLa ane dezAbhimAnI manuSya eTale sudhI kaheze ke AvI sabhAomAM ApaNe kALakSepa ane zaktine vyaya karIye tenA karatAM kAMI vadhAre lokopayogI kAmamAM citta ghAlIye te dezanuM kalyANa thAya, A sarva carcAo lokamAM sabhAhAra uThe ane ApaNI sabhAmAM tethI bhaya prApta thAya tyAM sudhI sAkSarasabhAmAM A akSaravirodhano pratIkAra karavAnuM kAraNa nathI. huM A vAta upara AjathI dhyAna eTalA mATe kheMcuM chuM ke AvatA varSanI sabhAne prasaMge AvuM bhaya jaNAya to tene mATe sabhyajane sajaja rahe A sabhAnA tAlababdhane vistAra ApavAnA udezane phaledaya ApaNe je sAdhano vAparIzuM tenA upara vadhAre AdhAra rAkhaze, mATe bahAranAM vidane karatAM ApaNI aMdara aMdaranAM vidane upara ane tene dUra karavAnAM sAdhano upara tema ApaNuM udezanA phalodayanAM sAdhana upara huM be zabdo kahevA IcchuM chuM. kaI paddhatinI kavitA ziSTa gaNavI temAM matabheda samudra maMthana jevA viSayonI carcA ApaNuM aMttaviMdhothI prApta thatA tAlabhaMganA bhaya to samIpa ja che. 128 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtanA prAcIna sAhityanA itihAsanuM digdarzana gujarAtI lekhanapahitanA viSaya ApaNA aikya athavA tAlabandhanA saMbaMdhamAM prathama grAse makSikSA jevA thaI paDe che ema che. kei paddhatinI kavitA ziSTa gaNavI e viSayamAM matabheda te eTalA thaI gayA che ke sajja yuduM rAtti--e yuddhamAM paDanArA te eka bIjAthI rIsAI ne ja mese che. dharmaviSaya, rasaviSaya, saMsAra sudhArAnA viSaya, rAjakIya viSaya, ItyAdi sarva viSayeAnI carcA sAkSaravargImAM samudramanthana jevuM manthana pAme che ane devadAnavA jevA hRdayabheda utpanna kare che. A chellA viSayeA eka rIte sAhityanA viSayeA che ne bIjIrIte nathI. rAjakIya sAhitya, dharmaviSayasAhitya, ItyAdi nAmeA joI e te viSayamAtra sAhityagamya che. AvA AviSayeAnI apekSA rAkhanAra sAhityane bAda karI, tenA zIvAyanA sAhityane ja sAhitya kahIye teA ukta viSaye sAhitya nathI. Amane sAhitya kahevuM ke na kahevuM, e carcAmAM na paDatAM AvA khAdya viSayethI apekSA rAkhanAra sAhityane ApaNe sApekSa sAhitya kahIzuM ane te vinAnA zuddha kevaLa sAhityane nirapekSa sAhitya kahIzuM. A sabhAnAM kAryanI yAdI jotAM zAstrasAhitya ane kAvyAdika kevaLasAhitya evA bheda svIkAratAM dhaNI anukULatA thaze. ATalA cAra zabdonI paribhASA zuddha ja che ema huM kaheteA nathI. mAtra mane A prasaMge te sphurI Ave che ane e tamArAthI samajAya evA zabdo che ema gaNIne anukULatAno vicAra karI e zabdo huM vAparUM chuM. ATaleA mhArA Azaya dhyAnamAM rAkhaze tene mhArI sAthe tAlabhagatI vAsanA nahI thAya. sApekSa sAhitya ane kevaLa nirapekSa sAhityane aMge tAlabhaMganAM dRSTAMta have A sabhAnA yeAjelA viSayeAmAMthI sApekSa sAhitya dUra rAkheluM che eTale tenA aMtarvidmanA eka pradeza dUra rahelA che. para`tu kevaLa nirapekSa sAhityane aMge paNa AvAM vighra-AvA tAlalaMganAM dRSTAMta havaNAM ja darzAvyAM che. huM 'havaNAM" lakhuM chuM, keAI "ahuNAM'" lakhaze, koi '"hamaNAM'' lakhaze, ane kAI "adhunA" lakhaze. A mahAna tAlabhaga thAya che, ane A eka zabda lakhavAmAM kayA kayA akSara bhegA karavA tene mATe sAkSarA puSkaLa akSara yuddha kare che. "magajamArI' thAya che, ane kaleza ane kalatu pazu jAge che. A sava tAlabha'ga vacce huM pAte evA tAlaanya 129 17 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 rAkhuM chuM ke e sarva judI judI lekhana paddhatio sAthe samabhAva rAkhuM chuM. temanA lekhakanA uddezanuM grahaNa prItathI karuM chuM. ane e sarva paddhatio upara dveSa ke tiraskAranI dRSTi karavAmAMthI mukta rahI mane anukULa paDatI paddhatine pakSapAta karI tene vaLagI rahI chuM. AvI rIte mahArI lekhanapaddhati anya paddhatio sAthe tAlabaMdha rAkhatI nathI, tyAre mahAruM hadaya te saunI sAthe tAlabaMdha rAkhe che. keTalAka cepaTa ane zetaraMja ramanArAo ramatAM ramatAM jAte haDI paDe che tyAre keTalAka ramanArAo bAjIparanAM dAMtanAM ane lAkaDAnAM ramakaDAMne ramADatAM, e ramakaDAM jayaparAjayathI pitAnA hRdayane jayaparAjayanI vRttiothI parAbhava pamADatA nathI. DAhyA vakIle, asIlane mATe yuddha karavAmAM, Agraha rAkhe che, ane te kAle ja eka bIjAnA snehabhAvane hIna karatA nathI, eka pAsathI teo asIlane mATe haDe ane bIjI pAsethI temanAM hadaya hasI hasI anyanI prIti kare evo e dhaMdhAne anubhava che. tame paraspara sAthe purA AgrahathI carcA calA tenI sAthe ja e carcA karatAM karatAM prIti ane badhutAnI candana-arcAthI carcAva, ane tamArA hRdaya vadhAre vadhAre saMdhAya, e kaLA tame pAmaze, te A sabhAmAM hRdayanA tAlabhaMgane sparza nahI thAya. uttararAmacarita nATakamAM lava ane candraketu zastrayuddha karatAM karatAM hadaya--prIti pAmI gayA, e AryonI paddhatinuM anukaraNa ApaNI sabhAnA sabhyajana dhAraze te karI zakaze. evI prItithI thoDe bhAga-gujarAtI sAhitya vRkSanA pAMca parva (perAIe) mukavA mAMguM chuM. gujarAtI sAhityanAM udaya pahelAM kevuM sAhitya hatuM?- brAhmaNa tathA jaina vidvAnonA sAhitya-rAjakIya ItihAsa ane asara gujarAtI sAhitya, zelaDIne jema perAI hoya tema perAI nAMkhIne vadheluM che. ne narasiMha mahetAnI perAI nAMkhI vadheluM che te mukavA mAMguM chuM. 1850 pachI arvAcIna kavione bAda karavAmAM AvyA che, kAraNa hAlanAM vidvAna puruSone te prasiddha che. gujarAtI bhASAnA thaDa mULa kyAre baMdhAyAM, narasiMha mahetA pahelAM kevuM sAhitya hatuM te batAvavAnI jarUra che. hAla jyAre koI kavitA lakhavA bese che tyAre manamAM kAMI vicAra utpanna 130 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtanA prAcIna sAhityanA itihAsanuM digadarzIna thAya te uparathI lakhe che; paraMtu narasiMha mhetA ane mIrAMbAI ne tema thayuM nahotuM. jema jvALAmAMthI kaDAkA thaI navA agni pragaTe tema temane thayuM hatuM. je temanA ItihAsathI jANItuM che. parva 1 mULa ane thaDa 1. gujarAtamAM gujarAtI sAhityanA udaya pahelAM kevuM sAhitya hatuM, keI bhASAmAM hatuM ? rAjakIya sthiti kevI hatI? te viSe jANavAnI jarura che. tenA guNuthI gujarAtI sAhityanAM mULathaDanI-jananI--bhUmi-nI Adhe HereditythI-zuM utaryuM ? te viSe jANavAnI jarUra che. (a) rajapUta rAjAonA kALa:--i. sa. 746-1298. vanarAjathI karNadeva vAghele.. ahilavADa pATaNamAM saMskRta sAhityanA yuga- te gujarAtI sAhityanA Adi yuganA pUrva ja hatA. I. sa. 825 I. sa. 1010-43 dhArAnA vidvAna rAjA bhAje aNahilavADe lATa deza (surata sudhInA) vagere upara sTuDAI karI. teNe racelAM pustakA--sarasvatI kaMThAbharaNa, rAjamRgAMkakaraNa vagere. AnaMdapura ( vaDanagara ) nA unvarTa avantimAM vAsaneya saMhitA upara bhASya lakhyuM. jinezvara nAmanA jaina yatie aNuhilavADanA rAjA durlabha pAsethI 'kharatara' pada meLavyuM; eNe khaLatara gaccha sthApyA ane avRtti tathA lIlAvato lakhyAM. i. sa. 1010 I. sa. 1024 yAdavAe dvArakA choDavuM ane teeAnA nAyaka dRDhaprahAra rAjAnI sAthe dakSiNamAM candrAdityapura athavA zrInagaramAM jaI vasyA. I. sa. 1050-55 vikramAMkadeva carita. (1050mAM lakhAeluM; temAM sAmezvara cAlukye dhArAnA bheAja upara meLavelI jItanuM varNana che.) I. sa. 1050 4. sa. dezamAM i. sa. 1051 trileAcanapAla cAlukyanuM lATa dezapara rAjya hatuM, e saMbaMdhI suratanA tAmra lekha che. uparanA tamAma pustakA saMskRta bhASAmAM racAyalAM che. zatakathI bhASAsAhityanI zaruAta thAya che. tAmilamAM hAlAsya mAhAtmyanuM rupAMtara madhupurANuM lakhAyuM. 131 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 I. sa. 1260 I. sa. 13 muM zataka-mallinAtha TIkAkAra ane temanA putra narahari-kAvyaprakAzanA sarasvatItI nAmanA-TIkAkAra thayA. devigiranA yAdavarAjA mahAdeve gujarAta upara huDAi karI ane vizaLadeva upara vijaya meLavyA. tenA mukhya amAtya hemAdri eNe cartuvarga cintAmaNi nAmane grantha tathA vAgbhaTTa para TIkA lakhI. hemAdrinA Azrita epadeva hatA. teNe harilIlA, zatakSeAkI vagere granthA lakhelA che-badhA saMskRtamAM che. A vakhatamAM tAmila vyAkaraNa lakhAyuM. saskRta granthA upara vArSika lakhanAra jinaprabhasUri ane hemacaMdranI syAdvAda-mAMjarI upara TIkA lakhanAra malliSaNasUri hatA. kAvyaprakAza upara jayantI TIkA lakhanAra jayanta gujarAtanA sAraMgadevanA rAjyamAM hatA. I. sa. 1292 I. sa. 1293 upasaMhAra-suratasahita AkhA gujarAta kAThIyAvADamAM rajaputa rAjAeno amala hatA ane sAhitya saMskRta hatuM. jaina vidrAmAM paNa ghaNuMkharuM saMskRta sAhitya hatuM. gujarAta mhAra paNa e ja sAhitya hatuM, paNa hindI bhASAne ane tAmila sAhityanA uttara dakSiNamAM janma thayA hatA. rajaputa rAjAe viSaye bhATacAraNAnA rAsA vagere-rAsamAlA-gujarAtI bhASAnI mhenapaNI prAkRta ane apabhraMza bhASA-emAM lakhAyA. kaMIka mAravADI, kaMika vraja ane kaMika bIjI bhASAmAMthI mizraNa terAjakavionIbhASA hatI. ane brAhmaNa jaina vidvAnAnA sAhityanI bhASA saMskRta hatI. janma pAmatI gujarAtI e sarvAMnA mizraNarupe khelAtI haiAvI joie. sAMprata kacchI bhASA jevI kadAca vakhatanI gujarAtI bhASA haze. kacchI bhASAmAM saMskRta zabdo dhaNA thADA pheraphAra sAthe khelAya che (jemake, DhAhitrane sthAne detrA, pautrane sthAne potrA vagere), paNa temAM sAhitya nathI. musalamAna yugamAM gurjara sAhitya (a). 1298-1420 (aNuhilavADa pATaNa alAuddIna taraphathI sara thayA pachI musalamAna mubAe vagerenI hADamArImAM paDyuM tyAMthI te 1417 mAM amadAvAda baMdhAtA sudhI ) 132 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtanA prAcIna sAhityanA itihAsanuM digadarzana rAjakIya itihAsa. | 1417. pahelA ahamadazAhe 1400 I. sa. 1298. somanAtha aNahI- mAM badhAvavA mAMDeluM ama lavADa ane khaMbhAta ane dAvAdanuM kIllA kAma saMpUrNa lAudInane megala subA- thayuM. oe sara karyA. [1420. ahamadazAhe gujarAtamAM 1308. alAuddIne jhAlAvADa jItyuM zAMti pravartAvI. 1315. gujarAtamAM baMDa. dhArmika sAhitya. 1320. kAThIyAvADamAM lAkhAphulANuno vijaya " |1300. merUtuMga (jaina). 1339, mahamada taghalakha dIlhIne 1322. sAtamA madhyaguru vi saTe daulatAbAdane (devagi ghAtIrthanuM mRtyu. rine) rAjanagara kare che. [ 1334. haribhadra sUrinI jambudvIpa 1345. gujarAtamAM baMDa. saMgrahiNI upara prabhAnanda 1346, , sUrInI kSetra saMgrahiNI vRtti. 1347. gujarAtamAM brAhmaNIzAhIna 1339, AThamA madhvagurunuM mRtyu. AraMbha. 1343. navamA azvagurunuM mRtyu. 1349. mahamada taghalakhe junAgaDha 1348. jana kartA merUtuMga, (1300 lIdhuM. nA metuMgathI bhinna) 1350. mahaMmada taghalakha gADIma/ 1350. tapAgacchanA kulamaMDalane (pachI gujarAtamAM subAone kALa ) janma. 1376. gujarAtanA subAnuM baMDa , * | 1368. semitilakasUri (zIlata raMgi 1391. gujarAtamAM baMDa. 1394. subo jApharakhAna IDara NanA kartA) nuM mRtyu. jIte che. * 1373. vimalacandrasUrinI praznottara1396. e ja subo somanAtha mAla upara devendra TIkA, devAlayano nAza kare che ane 1376. dazamA ne agIyAramAM pite svataMtra thAya che. [1384. madhvagunuM mRtyu, 1399, taimura. 1396. abhayadevasUrinuM "tijayapa 1405. taimuranA maraNanA samAcAra hata" stotra. | gujarAtamAM Ave che. ! 1407. gujarAta ane bhALavA vacce - anya sAhitya, vigraha(musalamAno be pAsa.) 1300, kaTa: pataMjalinA mahA bhASya upara bhASyapradIpanakartA 1413, Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 1310. gujarAtanA rAjA sAraMgadeva 1343. rudrapAlIyagacchane jinaprabha (karNaghelAne bA5) nA mitra nI padarzanI. vikramano putra tejasiMha te 1349. rAjazekharasUrie (dIlahI. daivajJAlaMkRtine kata. } mAM "prabaMdhakeza " karyo 1310. alaMkArane graMtha-pratApa- ane anyatra zrIdharanI nyAya driIya-tene kartA vidyAnAtha kaMdalI upara "paMjikA racyAM eraMgamAM thaye. [ 1350 sAyaNAcArya mAdhavAcArya (vi. 1336. jayavallabha kata prAkatI jayanagaranA maMtrIo). vajajAya nAmano graMtha upara 136 6. saMghatilakAcAryanuM kumArapAla chAyAkAra ratnadeva. caritra, 1772, ratazekharasUrinuM zrIpAlacaritra upasaMhAra-aNahilavADa pATaNa paDyA pachI savAso varSa vItyA bAda gujarAtanA sAhityanAM mULa narasiMha mahetA vageree ropavA mAMDyAM te pahelAMnA A savA varSane musalamAna yuga-temAM. (ka) gujarAtanI bahAra kahyaTanuM bhASyapradIpa (1300) vidyAnAthanuM pratApadrIya (1310)ane sAyaNAcArya ane mAdhavAcArya (1350)nA saMskRta samartha grantha racAyA che tyAre tejasiMhanA eka grantha (1310) vinAnA sarva grantha gujarAtamAM mAtra jaina sAdhuonA racelA che. e grantha paNa moTA bhAge sAhityanA ane saMskRta sAthe prAkRtamAM paNa che. e sAdhuoe temanA "gao" ne Azraya pAmI ATalo sAhityavRkSa ugavA dIdhuM che, tyAre brAhmaNAdika anya varganuM sAhitya je rajaputa rAjAonA kALamAMja ratuM hatuM te kevaLa asta thayuM, ane e sAhitya kevaLa asta thayA pachInA kALamAM gujarAtI sAhityanuM mULa prathama ropAyuM. (kha) dIlhInA bAdazAho, gujarAtanA subAo, ane anya nAnA heTa saradAranA vigraha A yuganA AraMbhathI te 1350 sudhI cAlyA, ane tene kSobha jhAlAvADa, junAgaDha, goMDaLa vagere kAThIyAvADanA bhAgomAM ane bAkInA gujarAtamAM cAlI rahyo hato. tevAmAM jainagacchanA cAra pAMca sAdhuo ukta sAhityanA ekalA AdhArarUpa hatA. te pachInAM pacIzeka varSamAM eTale 1376 sudhImAM rAjakIya zAMti jevuM pramANamAM hatuM temAM paNa bIjA pAMceka jaina sAdhuo ja evA AdhArabhUta hatA, ane te pachI 134 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtanA prAcIna sAhityanA itihAsanuM digdarzana lagabhaga pacAsa varSa sudhImAM to janasAhitya paNa lagabhaga zAMta thaI rahyuM. aneka baM, IDara ane somanAtha upara musabhAna saradAranI rahaDAI, taimuralene AkhA hIMdusthAnamAM vartAvelo bhaya-kampa, ane aMte gujarAta ane mALavAnA sulatAne vaccenA vigraha-e banAve gujarAtamAM pacAsa varSomAM bhanA vamaLa vistAre che ane sAhityane kevaLa asta karI de che. bhramaNayugamAM sAhitya (ga) paNa prazna e uThe che ke jaina sAdhuo jeTalI sAhityadhAra TakAvI zakyA tene kAMI aMza paNa anya vidvAnomAM kema na dekhAya ? teo kyAM bharAI peThA hatA? AnA uttaramAM dantasthAmAMthI e uttara nikaLe che ke teo gharabAra choDI anya gharabAra zedhavAnA vamaLamAM paDyA hatA. vANIyA brAhmaNanA udyoga aNahIlavADa pATaNamAM azakya thatAM teo pitAnAM sarvasva leI anya sthAne zodhavA lAgyA AjanA kALamAM gujarAta kAThIyAvADamAM aneka sthAnemAM vANIyA brAhmaNanI aneka jAtio jovAmAM Ave che temAMnI keTalIka aNahIlavADa pATaNanI AsapAsa AvelAM eka veLAnAM nagaromAMthI AvI che. keTIzvara athavA kaTacakane ISTadeva gaNanArA khaDAyatA brAhmaNavANIyAnuM mULa sthAna khaDAla ke khaDAta je hoya te; hATakezvarane iSTadeva gaNanAra nAgara brAhmaNa ane nAgaravANIyAnuM mULa sthAna vaDanagara ane vIsanagara; jhALa vANIyAonAM jhArela gAma ane himajA mAtA dezAvaLa vANIyAnAM dIsA ane siddhadharI; zrImALI brAhmaNa vANIyAonAM sthAna zrImALa ane bhinnamALa ane ISTadevI mahAlakSmI, ane moDha brAhmaNavANIyAnuM moDherA, A sarva jJAtionAM mULa sthAna ane ISTadevanAM devAlaye aNahilavADa pATaNanI AsapAsanA pradezamAM AvelAM che, ane rajaputa rAjAone Azraye udaya pAmelAM udyoga ane vidyAomAM vaLagelI A jJAtio AzrayabhaMga thaye anya Azraya zodhavA nIkaLI paDelI dekhAya che, ahamadAbAda e zatakamAM baMdhAyuM na hatuM. cAMpAnera, surata, mathurA, kAzI, vagere sthAne sudhI A hAsatI bhAgatI jJAtiomAM prasarI gaI, paNa gujarAta kAThIyAvADamAM Akhare TharelI jaNAya che. A yuga emane mATe bramaNayuga hato ane evA yugamAM gaDenA AzramamAM rahelA jaina sAdhuo jeTaluM sAhitya TakAvI zakyA teno aMza paNa A saMsArIo kema na jALavI zakyA e emanA AgalA ItihAsathI spaSTa thAya che. jaina graMthakAranI 135 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gra'tha ane graMthakAra pu. 7 bhASA temanA asaMga jIvanane baLe zuddha ane sarala rUpe temanA sAhityamAM sphure che tyAre AkhA dezanA prAcIna bhIla Adi anA` jAtie ane rAjyakartA musalskIna varga e ubhayanA sa`sathI brAhmaNa vANIyAenI navI bhASA kevI rIte juduM dhAvaNa dhAvI badhAI, te paNa temanA A bhramaNanA itihAsathIja samajAze. e sAdhuonI ane A saMsArIonI ubhayanI gujarAtI bhASA Ama jude jude rUpe baMdhAvA pAmI tenI sAthe ukta yugane aMte ukta kAraNeAthI saskRta vidyA ane sAhitya leApa pAmI gayAM, ane jo kAI navuM sAhitya ugavA sarajeluM heAya teA tenI bhASA, lAkanI A navI gujarAtI ja hAvI joIe evuM anumAna ATalA ItihAsamAMthI kulita thAya che. i. sa. nA dazamA zatakamAM hiMdI bhASA uttara hIMdusthAnamAM janmI te kALe garbharUpe sphuravA pAmelI gujarAtI bhASAnA asthiparjaramAM cArasa pAMcase varSonI gasthitie paripAka dazA ANI, saMskRta sAhityanA kSepa thatAM gujarAtI bhASAmAM sAhityajIvana sphuravA lAgyuM hAya ema samajAya che, kAraNa ApaNA AdikavionI bhASA tevA paripAkane pAmelI sthitimAM prakaTa thAya che. sAhitya vRkSane Rtu () Aja yugamAM gujarAta mhAra ane za`karAcAryanA dezamAM ja temanA advaitamArganA vijayaaMzAte pAchA haTAve evA madhvamArga pravarte che ane daza madhvagurue eka pachI eka A pravartananA AdhAra bane che. madhvAcAya ane rAmAnuja ubhaya dharmagurue dakSiNamAM bAramA zatakamAM udaya pAmyA hatA, paNa temanA paMtha gujarAta sudhI hajI sudhI AvyA na hatA. emanA pUrNAMdayane kALa kAMika A yugamAM ja hatA ane temanA sAdhue gujarAtamAM ane uttara hIMdustAnamAM kaMika A yugane aMte AvavA lAgyA haze ema havenA yuganA itihAsathI samajAya che. gujarAtanI uta prakAranI bhUmimAM ane ukta prakAranA RtumAM bhArathI ukta prakAranA pavana vAvA lAgyA tevAmAM ApaNA AdikALanA kavinI zaktithI ApaNA sAhityazrRkSanAM khIjo rApAyAM. (2) Adi gurjara sAhitya. 1400-1500 sumAre A bIja AkhA gujarAtamAM rApAyAM nahIM, paNa junAgaDha dvArakA, pATaNa, ane siddhapuramAM prathama prakaTa thayAM. A bIjayuga lagabhaga paMdaramA zatakanA aMta sudhIne che. 136 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtanA prAcIna sAhityanA itihAsanuM digadarzana A yugamAM rAjakIya itihAsa ane AryAvartamAM sAhitya ane dhAma (a) amadAvAdanA sulatAnonI cahaDAIe-mALavA ujaNuM vagere upara (1422), IDaranA rAjA paMjAnuM yuddhamAM maraNa (14ra8), jhAlAra vADanA rAjAnI hAra (1430) surata pAsenuM bagalAna (1432), cAMpAnera upara haDAI (1449), mALavAvALA mahamadanI kapaDavaNa. -ja AgaLa hAra (1451). (A) amadAvAda jumA majIda baMdhAI rahI (1429), hAta-matI upara ahamadanagarano pAyo (14ra7), ahamadazAhanuM maraNa (1442) ane mahamada karImazAhane gAdI. (I) mALavA ane gujarAtanI saMyukta senAo upara mevADanA rANA kubhAne vijaya (1443), kuMbhAnI gujarAta upara haDAI (1458), mahamada begaDo-cAMpAnera upara (1483 thI 1485), zarohI rAjA gujarAta upara (1487), kuMbhAno putra gAdI upara (1489), IDara upara begaDe (1496). (u) giranAra upara pAMcamA rA maMDalikane lekha (1459). 2 maMDalika hAryo ne vaTalAyo (1471). (e) lAheramAM zIkha guru nAnakane janma (1469), ane maraNa (1538), vallabhAcAryane janma (1479). baMgALAnA nadIyAmAM vaiSNava guru ciMtanyane janma (1485), kabIrajIne udaya (1490). (e) gItagovindanA kartA jayadeva (12 muM zataka) baMgALAmAM; rAmAnaMda AgrAmAM; kabIra banArasamAM; vidyApati bIhAramAM teNe rAdhAkRSNanuM rUpaka lakhyuM (mogalanA samayamAM); mIrAMbAInI gItagoviMda uparanI TIkA; vallabhAcArya banArasamAM; AgrAmAM suradAsa, ane tulasIdAsa akabaranA rAjyamAM, teoe AdhyAtmika rahasya viSe lakhyuM, temAM tulasIdAse rAmasItA viSe (rAmAyaNa) lakhyuM, ane suradAse rAdhAkRSNa saMbaMdhe lakhyuM. tulasIdAse uttara hindusthAnamAM rAmanI bhaktino upadeza karyo, te upadeza amadAvAdamAM dAdue karyo ane dAdunA ziSyoe rajaputAnAmAM karyo. baMne jahAMgIranA vakhatamAM thayA. 13. 18 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 (o) narasiMha mahetA (1415-81), mIrAM (1403-1470), pATaNa bhAlaNa (1439-1539); siddhapurano moDhabrAhmaNa bhIma hayAta hata (1484); e jAte udIya hate. bIjarUpa kavio-narasiMha vagere A zatakanA pUrvArdhamAM narasiMha ane mIrAM ane uttarArdhamAM bhAlaNa ane bhIma thaI gayAM. pUrvAdha-amadAvAdamAM prathama sulatAnIne pAyo naMkhAyo ane AkhA gujarAtanAM temanA taraphane kSobha vyApI rahyA hatA te vakhate mAtra be sthAne, narasihanA junAgaDhamAM ane mIrAMbAInA dvArakAmAM, jenI ujajaDa sthitie koI rAjAne ke sulatAnane AThamA zataka pachI AkarSA nathI tyAMja zAMti ane udaya hatAM. kumbha gujarAta upara caDAI karate. hatuM paraMtu tenA bIjA khuNAmAM paDelI dvArAvatImAM jaI zake ema na hatuM. te dvArAvatIe mIrAMne zAMti ane Azraya ApyAM hatAM tyAre narasiMhane svadeze Azraya Apyo hato. gRhakuTuMba ane jJAti sAthe ubhaya bhakatae saMbaMdha cheDe hato ane zrIkRSNa sAthe no saMbaMdha bAMdhyuM hatuM. ubhayanI kavitAmAM akRtrima zailI ane hadayaprasAda che. keI zaktie dIvAsaLI banIne emanAM hRdayamAM navI javAlAone prakaTI ane kIyA telathI e javAlAo temanAM maraNa sudhI halAI nahI, ane temanA uttarAdhikArIone dAyAda karatI gaI eTalA prakaraNanI zodhamAM camatkRti hevI joIe. gujarAtanA A Adi kaviomAM A vAlAe gujarAta bahAranA koI prasiddha navA dharmapravartakemAMthI nathI AvI; kAraNa te sarva A kaliyuganA AyuSya pachI jamyA, athavA udaya pAmyA che. (ju upara "e') temaja sarva pravartakonA upadezanAM bIja narasiMha ane mIrAMnAM kAvyomAM che, ane A benI kIrti gujarAta bahAra kAzmIra ane samudrasudhI prasarI hatI. e be vAta dhyAnamAM laIe chIe tyAre gujarAtanAM A be ratnanI amaraprabhAothI A sarva pravartakone upadezabIja maLyAM che evuM bhAna thavAne prasaMga che. koI nA yuga beThe hoya tema AkhA hiMdusthAnanA sarva bhAgamAM A pravartake navA dIvA peThe prakaTayA hatA ane (jayadeva ane mIrAM zIvAyanA sarva) te dIvAonA mULa dIvA narasiMha ane mIrAM gujarAtamAM temanAthI AgaLa prakaTayA hatA. 138 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtanA prAcIna sAhityanA itihAsanuM digadarzana A mULa dIvAomAM koI paNa anya jyotinA prabhAvathI javAlAo prakaTI hovI joIe. te viSaye temanI dantakathAo uparAMta kAMI purAvo zedhIe te temAMthI paNa phala jaDe ema che. (1 ) mIrAMbAI -( juo "e"). ( 2 )zrImadbhAgavatanI asara-A zatakanA uttarArdhanA bhIma upara thaI-bu. kA. bhA. 4. pR. 47; bhAgavata mAhAbhya. pR. 49-51H bhAgavatanA adhyAyone sAra, ane pR. 15ra mAM phalazrutino loka "paMDita bopadeva dija eka, kIdhe harilIlA viveka, tene AdhAre kahIe thA, saravara jamalo kuvo yathA" zrImadbhAgavata bopadevanuM kareluM che ema Aja keTalAka mAne che ane keTalAka nathI mAnatA; paraMtu be pade vartamAna bhAgavatapa athavA anyA bhAgavatarupe kaMI paNa grantha te karelo ja hatuM. ane te granthane AbhA A kALe gujarAtamAM krurata hatuM. eTaluM AthI siddha thAya che. bopadevanA dezanA rAjAe gujarAta upara vijaya prayANa I. sa. 1260 mAM karyuM hatuM e ApaNe joyuM che, ane teNe racelI harilIlAne AdhAre ApaNA bhIma kavie paNa ukta prakAre harilIlA racI che ne temAM bhAgavatanA aMza Ave che. e rAjAnA kALathI te bhImanA kALa sudhI je bApadevanI bhAgavatathA gujarAtamAM kItimatI hatI te junAgaDhanA rajaputa rAjyamAM apra-siddha nahI hoya ane e kathAnAM bIja ane rahasya ApaNa narasiMha mahetAnA hRdayanI javAlApa thayAM hatAM ema evA granthamAM spaSTa skure che. mIrAne gameluM gItagoviMda ane narasiMhane gamelI rAsalIlAvALuM bhAgavata e ubhaya granthanuM pRthakkaraNa karIye to devakathA ane devarahasya * rA. AnaMdazaMkara gayA zrAvaNanA "vasaMta" mAM, (1) muMbaI samAcAranA eka lekhake ApelI mIrAMbAInI janmamaraNa tithio uparathI ane (2) cetanyAnuyAyI chA gosAMInA prasaMgathI evuM anumAna kare che ke mIrAM seLamA zatakanA madhyamAM (1540 mAM) vidyamAna hatAM, ane emanA hRdayanI vAlA caitanya saMpradAyathI prakaTI hatI. je gosAMInA prasaMganI kathA mIrAMe gAI che te chavA gesainI ja hatI ema mAnavAnuM kAraNa mIrAMnA ke koI atihAsika lekhamAM nathI. temAM ukata jIvanamaraNa tithione mATe kAMI AdhAra nathI, ane hoya te te bIjI koI mIrAM saMbadhe hovuM joIe. kAraNa karnala TeDa ApaNA mIrAMbAIne mevADanA kumbhA rANunI rANuM gaNe che. ane tenI tArIkhe hArA bhASaNa pramANe che. Abu parvata 139 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 evA aMza emAMthI nIkaLe che ane te uparAMta bhAgavatamAMthI adhyAtmajJAna, yAga vagere paNa nIkaLe che, ane e sa aMzAnuM zikharasthAna parAbhaktimAM Ave che, A yuganAM cAre kavijana saMskRtanAM sa`sagI hatAM. tIrthasthAna siddha-puramAM A zatakanA pAchalA bhAgamAM rAjakIya zAMti rahelI jaNAya che, ane aNahilavADa pATaNamAMthI ugelA aMkura jevA pATaNa nagaramAM jaina sAdhue prathamanI peThe pAchA saMskRta prAkRta sAhityane racavAmAM lAgyA hatA ane rAjakIya sthAna maTI e paNa te kALe tIrtha nahI te tI jevuM ja A sAdhuee kareluM jAya che. anya varNonA bhramaNayuga samApta thatAM bhIma ane bhAla ne A sthAnamAM saMskRta abhyAsane yega thayeA che ane dhaNA kALathI mukI devAyelA saMskRta sAhityane sthAne gujarAtI sAhitya racavA lAgyA. e sAhityamAM devakathAthI upakrama thayA ane bhAlaNe kAdambarI jevI mAnuSI kathAnuM saMskRtamAMthI bhASAMtara karyuM. paNa temaNe teA jyAre bhImanI bhASA melIne kahIye tAsarAvara kAMThenA kuvAnuM pANI pAyuM che. tyAre narasiMhe ane mIrAMe peAtAnA hRdaya-pAtAlanA jharAomAMnuM pANI pAyuM che. devakathA uparAMta deva-rahasyanA camakArA ubhaya hRdayamAM thaI rahyA che. mIrAMbAI ema jANatAM hatAM ke vrajamAM te eka ja purUSa che ane sthUla zarIranA sarva purUSo tA bhaktadaSTie strIe ja che, AvuM ja devarahasyajJAna ane te uparAMta adhyAtmajJAna e ubhayanA sayeAga-viyeAga, narasiMhanI kavitAmAM sphure che. AthI tenAM jJAnabhaktinAM pada samajI temAMthI maLelA prakAzanI bhAvanAthI tenI devakathA vAMcanArane ja e kavinI anya kavitAonuM mahAtmya samajAze. vagerenA lekhAmAM paNa e ja tArIkheA che ane bAbara bAdazAhe harAvelA rANA saMga (saMgrAmasiMha ) ne |'bheA pitAmaha hatAH mAbelaData kroneAlAjI Apha IMDiyA, pRSTha 287. A chellA pustakanA pRSTa 284 uparathI mahamada begaDAe karelA pAMcamA rA. ma'DilekanA parAjaya paNa i. sa. 1471 mAM che, ane pRSTha 265 pramANe kabIranI tArIkha i. sa. 1490 che. kakhIra ane narasiM...hanI hRdaya jvAlAenA amuka lekhanI samAnatA svIkAratAM bAdha nathI, paNa kAlakrama uparathI ja anumAna karIe te| kakhIranI hRdayajvAlAnuM khIja narasiMhamAMthI prApta thayuM hatuM ema kahevuM ucita che. narasi'hamAM bhAgavatane ke jayadevanA aMza vizeSa hatA, e carcAmAM A prasaMge udAsInatA che, geA, mA tri 140 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtanA prAcIna sAhityanA itihAsanuM digdazana rAsalIlA-narasiMhanAM adhyAtma padma "" rAsalIlAne ante bhAgavatakAra pUrvapakSa karI pUche che ke gApIe kRSNa sAthe rAsa ramavA AkhI rAta gaI hatI temanA svAmIee temanI asUyA kema na karI?" tenA uttaramAM te samAdhAna kare che ke e svAmI-ee te pAtAnI strIone peAtAnI pAse ja dIThI che, eTale gaI dIDI nathI te| asUyA zAnI thAya? arthAt gepIenAM skula zarIra temanAM svAmIe pAse ja rahelAM hatAM ane temane vyabhicAra-doSa thayA na hatA; mAtra temanAM sukSma zarIra zrIkRSNa sAthe rAsalIlA ramavA gayAM hatAM, ane e kRSNe te geApIenAM tema temanA svAmIenAM sarvanAM hRdayamAM adhyakSa hatA, ane temanI sAthe samAgama pAmelAM gepIenAM sUkSma zarIrane e rAsalIlAne samaya te "brahmarAtri" te samaya hateA. anya bhUtAnI nizAne kALe A geApIonA A jAgara-kALa te temanI brahmarAtri, vallabhapanthamAM puruSA pratijJA le che ke 'huM vrajanI gopI chuM'' te AvI rItanI brahmarAtrinA AvA bhaktirasanA rAsane uddezIne kahevAya che, ane narasiMhane "suratasagrAma' paNa e ja brahmarAtrinI sukSma zarIra bhAvanAone uddeze che. ,, narasiMhanA adhyAtmapadanI sa`gati karIye chIye tyAre tenA AvA Azaya spaSTa thAya che 'nirguNa nAthane nIrakhI nava zakA, saguNa suratI tyAre kema jANe ?" e paMktimAM kavi spaSTa kahe che ke nirguNanAthanA adhyAtma jJAna thayA pachI tenA svarupa-pratyayanA daDhIkaraNa mATe ''saguNunI suratI" arthAt bhaktiyega che, ane e nirguNanI upekSA karI kevaLa saguNane sAdhanAra tA, kavinA mata pramANe caitanya nindA kare, jaDanuM vandana kare, aceta bhulyA te bhinna bhAva ANe." e nAtha kyAM che e praznanA uttaranAM kavi kahe che ke "kSetramAM nAtha che" ane te uttaramAM chAndogya upaniSA varSe seka kSini puruSo dayate" e vAkayanA Azaya che. e danathI eka "ahvara anupama mUrti" bhAsaze. vizva terAsanA saMgItathI ubharAyaluM bhAsaze, ane "bhAsaze brahma vrajavanavelI'-brahmarUpa vrajavananI velI A rAsamAM pratyakSa thaze. vaLI yeAgadaSTi pAmI kavi kahe che ke nIrakha ne gaganamAM kANu mI rahyA, teja huM teja huM zabda le" tyAre "te ja huM" nA saMskRta akSara "soDam" sabhArI eka bIjA kavinuM vAkya smaraNamAM Ave che ke "sAha' jApa japatAM pAme brahmane paLamAM yeAgI" e brahma-e hari-pAse che--pAtA 141 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 nAmAM che, paNa tenI ane manuSyanI skula dRSTinI vacce ekAra': ADe paDelA che" evuM kiva gaNe che. A "ekAra" kIyA ? mACye paniSadbhAM varNavelA catuSpAda brahmanA traNa pAda-jAgrata, svama, ane suSupti-rUpa ekAranA traNa pAda dUra karA, te caturtha pAdamAM nirguNa hari pratyakSa thAya che. e mAtrArahita caturthAM brahmapAda A mAtrAvALA tripAda ekAramAM vaheM che. te ekArane bhedI caturthAM pAda jovA, jArata svama-suSuptipaekArpAda ADA paDelA che te dUra karI, temAM raheluM nirguNu Atmatatva anubhavavuM, e ja abhiprAyavALI gepI pAse narasiMha kahevaDAve che ke: prabhujI che . pAse re, hahira nathI vegaLA re, ADaDAne paDayA che. AMkAra, "dinakara rUMdhyeA re jema keAI vAdaLe re, thayuM ajavALu maTaye aMdhakAra, vAdaLu ne maTayuM re, lAgyuM jema dIsavA re, bhAnu kAMI dekhAyA ne te vAra, lAkaDIyAnI lAja re, bAi mhe' teA nANIyA re, melI kuLataNI kaI lAja, "jAdavAne mAthe re cheDA leI nAMkhIyA re, tyAre prabhu-vara pAmI chuM Aja." " mIrAMbAie vrajamAM je eka ja puruSa sarvanA patirUpa dIThelA te ja A geApI jIve che; e patinI ane gopInI dRSTi vacce prathama mAyAne ekAra vAdaLA peThe vacce paDayA hatA, te dUra thatAM bhAnu prakAze che ane geApI prabhu-varane pAme che. nirguNa amAtra Atmatatva vinA gopInA A khIjo vara nathI. bhaktamAtra e tatvatI upAsaka geApI che. e upAsaka geApIrUpa buddhi aneka che, paNa te samAM aneka pratibimbeArUpe vaseluM AtmatatvanuM vasturUpa bimba te sarva buddhimAM vilase che tyAre bhaktirasanA rAsa mace che. kavi tene "anaMta occhava"nuM nAma ApI tenuM phaLa upAsakane pratyakSa thatuM varNavatAM kavi kave che ke, jaLahaLa jyAta ughAta vi koTamAM hemane kAra jyAM nIsare tAle, saccidAnaMda AnaMdakrIDA kare sAnAnAM pAraNAmAMhI jhule.'' jyAM A sonAnA pAraNAmAM jhulatA saccidAnaMdane kavi kathe che tyAM IzAvAsyApaniSad sAnAnA pAtramAM satyane gupta raheluM gaNI kathe che ke, hiraNmayena pAtreNa satyasya pihitaM mukham / tattvaM pUSannapAvRNu satyadharmasya dRSTaye // * adhyAtmadRSTi seAnAnA pAtramAM saccidAnaMdane jIve che te bhaktakavi tene sAnAnA pAsthAmAM jIve che ne jhulAve che, 142 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtanA prAcIna sAhityanA itihAsanuM digdarzana sAMprata gujarAtI sAhityavRkSanAM thaDa ane mULa paMdaramA zatakamAM A pramANe baMdhAyAM, ane rajaputa rAjAonA kALamAM saMskRta sAhityabhUmi gujarAtamAM kheDAtI hatI temAM ugelA vanaspationA aMzamAMthI gujarAtI sAhityanAM prathama mULamAM sarva prakaTapu'. gujarAtI jaina sAhitya padamA zatakamAM nathI. bAkI bhImabhAlaNamAM devakathA ane mAnuSIkathAnAM sAhityamULa prakaTa thayAM, paNa devarahasyane prakaTa karanArI jvAlAe te! mIrAMmAM ane narasiMhamAM prakAzI. temAM paNa devakathA, devarahasya ane adhyAtmaviSaya e traNanI ramaNIya jhulaguMthaNI narasiMhamAM jevI prakaTa thaI che tevI pAchaLanA kaviemAM paNa nathI thaI, hIndI bhASAnI utpatti ane tAmila sAhityanI utpatti gujarAtI pahelAM thaI, paNa tAmila bhASAnuM sAhitya jANyA pramANe narasiMha jevuM hajI nathI ane hIndI kavie tA narasiMhanA anuyAyI jevA kALakramamAM che. pa 2. seALamuM IsavI zataka-vi mAtra traNa kavie ( 1 ) vastu, ( 2 ) vacharAja, ( 3 ) tuLasI, te mATe jIe pariziSTa pAnuM 23 vacharAja--jaMbusara--kabIrapaMtharasama jarI strIcarita } mAnuSI kathA--sAmaLanI paddhatinuM mULa. vastuH rasada tuLasI: junAgaDha, kalyANA } devakathA-premAnaMdanI paddhatinuM mULa. vastAnuM ne tuLasInuM mULa narasiMha, ane vArtAvistAra temanA peAtAnA. korapaMthI vacharAje devakathA mukI dIdhI te vArtAvistAra rAkhyA, parva 3. sattaramuM zataka--kavie akhA, amadAvAda. premAna, vaDAdarA, sAmaLa, sIMhuja. gApALadAsa, ratnezvara, zivadAsa, dvArakAdAsa, nAkara, mukuMda, vallabhabhaTa vIrajI, haridAsa vigere. premAnaMda--devakathA; akhA--adhyAtma; ane sAmaLa--mAnuSIkathA. premAnaMdanI devakathA--vArtAvistAra seALamA zatakanA, SaDarasamAM narasiMhanAM bIjane vikAsa, saMskRta kaviyeAnA ala'kAra AlekhanA dhvani, devakathAmAM mAnuSa hRdayanAM rasasthAnanI pratiSThA--premAnaMdanI jAtazaktinA vikAsa 143 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 sAmaLanI mAnuSI kathA--seALamA zatakanI mAnuSI kathAnA vistAra; paNa tenuM anaMta zAptitva, vAkacAtu, anubhavabuddhi, dvityAga vagere--sAmaLanI jAtazaktine vikAsa, akhA--adhyAtmakhIja narasiMhanAM, paNa devarahasyanI jvAlAe zUnya kabIra vagerenI asarathI ? vAkya prahAra-khIja narasiMhamAMthI. akhAnuM guruaMga ane narasiMhanAM "aMdha gurue vaLI nirdha celA karyAM,'karaNI tA kAganI, hADa kare haMsanI'' vigere, paNa vistAra akhAnI jAtazaktimAMthI. pUrva 4. hADakuM zataka, jaina kavitAnA prathama udaya. akhA, premAnaMda, ane sAmaLanI zaktine abhAva theADA paNa mahAn aMgArane sare sphuliMga, taDataDIyAne tanakhAH suMdara nhAnAM ramaNIya kAvyA. A ane sattaramA zatakamAM phera zAthI ?--Classical Poets nAmanA lekhamAM meM lakhyuM che. jue pariziSTa pAnuM 24-27. kavieH--(a) dvArakA, dhanadAsa, narabherAma, prItabhaddAsa, brahmAnaMda bhANudAsa, vallabha bhaTTa ( amadAvAdI ), zivAnaMda, bApusAheba dIvAlI, (A ) jainakAva-udayatna. adhyAtma, devakathA, mAnuSI kathA, vagere pAchalA yuganA tanakhA. navuM kAMI nahI. jaina kavitAnA gujarAtImAM prathama udaya--anya kaviyAthI judA paDatA ane ukta prakAranI jaina zailInA ane jaina viraktinA guNAthI bharelA-paNa tanakhA jevA ja. parva pa. egaNIzatru zataka 1850 sudhI vie. 1850 sudhI. ( harADamAnA uttarA thI ). prathama bhAgaH-gIradhara ane raNacheADacha dIvAna--savistara devakathA bIjo bhAga: -dhIrA, maneAhara, bAjo, adhyAtma ane yogaH pAchalA yugAnA vikAsa; yAga-nave trIjo bhAga-paracuraNa sarvAM--muktAna Mda, niSphaLAnada, premAnaMdasvAmI, bApu, raNacheADa bhakta, haribhaTa, hArarAma, nIrAMta ane rAdhAbAI harADamA zataka jevA tanakhA. uparaceTIyA kavinI saMkhyA--mAtra vIsa pacIsa ane e paNa tanakhA ja. tanakhA-te vRkSane zikhare AvelAM nhAnAM nhAnAM kharI paDatAM phulA jevA. cAthA bhAga---jaina kavie, e cAreka, harADamA zataka peThe. 144 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtanA prAcIna sAhityanA itihAsanuM digdarzana pAMcame bhAga-dayArAmaH devarahasya-narasiMha pachI dayArAmamAM ja; adhyAtma-alpa; devakathA vistAravALI tema tanakhA jevI, be jAtanI, paNa mAnuSI vRttiothI ubharAtI, chatAM paNa premAnaMdanA jevA mAnuSI hRdayanA ucca ane sthAyI vikAronI pratiSThAne saTa niraMkuza ane uchaLatA kSaNika vikAronI pratiSThA e potAnI zakti; vairAgya ane bhakti zuddha, paNa manuvyahudayanI nirbalatAne svIkArIne temAMthI uddhAra mAgavA harizaraNa; narasiMha ane mIrAMnAM hRdayamAM vizuddhinA baLathI prabhu sAthe aikya. upara kahI gayA chIe te pramANe jotAM jaNAze ke guNa ane pApamAM ISTadevenI vRddhi thatI jAya che e "bhramaNazAMti" nuM spaSTa cihna phuTa thAya che, juo pariziSTa pAnuM. 27-28. upasaMhAra, - pAMca parAIo nAMkhI uce ugelo gujarAtI prAcIna sAhityane vRkSa Ama samApta thAya che. te pachInuM hAlanI vidyAnuM-arvAcIna sAhitya e ja vRkSamAMthI bIjI vaDavAIo peThe navI bhUmimAM muLa nAMkhI uge che. e navI bhUmi sAthe eka pAsethI ane prAcIna vRkSa sAthe bIjI pAsathI joDAyelA vaDavAIorUpe vistAra pAmatA ApaNA arvAcIna sAhitya vRkSanI sthiti suprasiddha che ane tene mATe Aja avakAza nathI, paNa je prAcIna vRkSa sAthe e navIna vRkSa joDAyelo che te vRkSanI susthiti upara navA vRkSanI susthitine paNa AdhAra che. mATe pAMca varSathI pAMca pirAIo nAMkhI ugI nIkaLelA ApaNA prAcIna sAhityanA rasathI ApaNe bhomIyA thaIzuM, te ja tenA rasAyaNane uttama lAbha pAmIzuM. e prAcIna vRkSanI bhUmi rajaputa rAjAonA kALanA kevA kevA samartha saMskRta granthathI baMdhAI hatI, ane e bhUmimAMthI ApaNuM Adi kavioe kevI rIte bIja ane piSaNa lIdhAM che, te narasiMhanA daSTAMtathI ApaNe joyuM. e Adi kavione sAhityamAM rahaDelAM tatva-kathAbhAga, rasabhAga, rahasyabhAga, ane jJAnabhAga, thaDamuLamAMthI haDatA rasa patrapuSpAdikamAM rahaDe tema ApaNuM prAcIna sAhityanI chellAmAM chellI perAIomAM ane temanAM aMzomAM rahaDyA che te ApaNe joyuM. ApaNI arvAcIna vaDavAIe bhale navI bhUmimAM praveza kare paNa temanuM mULa poSaNa to A prAcIna vRkSamAMthI ja satata dhArArUpe cAlyuM Avaze to ja te ApaNA lekanAM 145 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 jIvanamAM bhaLI zakaze. navA sAhityanA piSakee A vAta bhUlavA jevI nathI ane temAMnA keTalAkanA lekhane sAmAnya vAMcanArAo game to doSa dRSTithI juve che ane game te jotA ja nathI te sAhityaroganuM kAraNa eka e che ke A navA sAhityakAro ApaNA prAcIna vRkSanA rasanuM sevana yatheSTa karatA nathI ane e sevanavinAnA pAka lokane pacatA nathI. bIjI pAsathI daSTi karIe chIe te ApaNA prAcIna vRkSanA ItihAsamAM tenAM thaDamULanI sthiti ane trIjA parvanI eTale premAnaMdanA yuganI sthiti e be bhAga jevA baliSTa nIvaDyA che tevA baLavALA anya bhAga nIvaDyA nathI. chellA parvamAM dayArAme paNa baliSTatA ghaNI darzAvI che ane hAlamAM tenI kavitAmAMnA keTalAka aMza nigha gaNAvAthI tenuM baLa hIna thaI gayuM che. paraMtu A pariNAmane mATe keTalIka rIte e mahA kavinI uzRMkhalatAne mAthe mukAyo Aropa yogya che to bIjI rIte e kavinI vANunA zaktipAta jhIlavAmAM hAlanA lokanI azakti paNa dekhAya evI che. narasiMha mahetAnA kALa pachI devarahasyane marmajJa varga naSTa thayo che. te raha ne punaruddhAra karavA dayArAma je prayatna kare che te tenA rasikavallabha Adi kAvyamAMthI jaDaze. AvA marmajJa vargavinA bhaktinI javAlAe pUrNa kalAthI prakaTa thavI kaThaNa che. ApaNuM junA varganA vaDIlomAM bhaktinI javAlAo che paNa te asamaMjasa ane apUrNa hoya che ane rahasyanI marmajJatA temanAmAM divase divase kSINa thAya che. ApaNA IgrejI sAhityamAM ucharelA vidvAno moDAvahelA A marmajJatAne pAmI zakavAne saMbhava che. paNa bhaktinI javAlAe temanAM hRdayamAM zuddha sattAthI prakaTa thaI zakavI te ghaNA kALa sudhI kaThaNa nIvaDaze. paNa kezavacandranA jevAM hRdaya A vargamAM kaI divasa nIvaDI zakaze evI AzA e ja mahAtmAnA daSTAntathI sArthaka thAya che. jyAre evo kALa Avaze tyAre je sAhityabaLa ApaNA prAcIna vRkSe dhAreluM che tevuM baLa navIna vRkSa paNa dhArI zakaze. devarahasya ane bhakitarasane viSaye AvI AzA che te premAnaMdanI, sAmaLanI ane dayArAmanI kavitAomAM skuratA mAnuSa vyavahAranA hadayarasa e kaviyonA jevuM baLa prApta karavAmAM Avazyaka che. zelI ane varDjhavarthanA utkRSTa hadayarasa ApaNe cAra IgrejI jANanArAone priya lAge te svAbhAvika che, ane tethI ApaNuM sAhityane utkarSa saMbhave che. paraMtu teja rasanuM ApaNuM lokanA rasanI bAla bhASAmAM kAMIka avataraNa karyA vinA A 146 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtanA prAcIna sAhityanA itihAsanuM digdarzana utkarSa leAkamAM prasaravAnA nathI. e avataraNe kevI kaLAthI karavuM tenAM dRSTAMta narasiMha mhetAnI ane akhAnI vANImAMthI jaDaze. kAraNa temaNe temanA kALanA leAkanA hRdaya-killAe sara karyAM hatA, te, leAkanuM kevaLa anusaraNa karIne nahI, paNa lokapravAhanA sAmA meAracA mArIne sara karyAM hatA. premAnaMda peThe khAlavaga bharelA lAkane anusarI vaza karavAmAM tema narasiMha ane akhAnI peThe temane sara karI vaza karavAmAM je je kaLAe zeAdhavAnI che, te ja zeAdhanamAM prAcIna ane arvAcIna sAhitya vRkSAnAM sAthe lAgAM pASaNa vIvRddhi ane utkarSa che. te zeAdhana AvI sAhityapariSadothI siddha thAya, to temAM junA ane navA sa vanuM kalyANa samAyaluM che. pariziSTa. paMdaramA saikAmAM uttara gujarAta, amadAvAdanA sulatAnanA tAbAmAM hatuM, ane cheka pazcimamAM AvelA junAgaDhane 1472 mAM je tithie sulatAna mahamada begaDAe sara karyuM te tithi narasiMha mhetAnI kArakirdi nA aMtakALanA samaya batAve che. paNa te pachI sulatAna pUrva gujarAtamAM peAtAnA vijayanI hada vadhAratA jatA hatA ane mULa gujarAta dezanI rAjyadhAnI cAMpAnera ke je hAlamAM khaDera thaI gayuM che te jItavAmAM te rAkAyalA hatA; ane jyAre te sattAhIna thayeA tyAre eka zataka karatAM vadhAre gujarAtamAM aMdhera hatuM, ane AvA samayamAM kAvyanuM peSaNu azakaya hatuM. 1573 mAM amadAvAda akabara bAdazAhe kabje karyuM, parantu te saikAnA aMta sudhI prajAmAM suleha prasarI dekhAtI nathI. ane jyAM dezamAM suleha zAMti prasarI tyAre kavienI jhAMkhI paNu dezamAM thavA lAgI. ATalA dI kAla panta atizaya zUnya rahyA tenuM kAraNa dezanI chinnabhinna dazA che. ane cAMpAnera ke jenuM nAma rasa saMskArathI zUnya kAMIka kavitA udaya pAmI hAvI joIe ane A nagaranA nAza sAthe te nAza pAmI haiAya evuM paNa hovAnA sattaramA saikAmAM zAMti ane suleha udaya traNa mahAkavionI jhAMkhI ApaNI dRSTi premAnaMda, sAmala ane akhA che. A traNamAMnA dareka jaNe potapAtAnI nivana paddhatipara kAma AraMbhyuM che. dareke khIjAnI kRtimAM rahelI nyUnatA kavitAne viSaya jotAM samajAya nathI temAM paNu saMbhava kema na hoya ? pAmyAM tenI sAthe je maryAdAmAM Ave che te 147 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 purI pADelI che. ane dareka jaNa pitAnA mahAkAryamAM uttama nivaDyA che. Aja sudhI kavitAnA viSaya mAtramAM dhama ane bhaktinA pravAha ekalAja jovAmAM AvatA hatA. tenA karatAM te bAMdhI hadanA darzanane sthAne A navA yugamAM kAMI vizeSa darzana thavA mAMDeluM joI ApaNane bahu anukuLa paDatI navAI lAgavAno prasaMga Ave che. kAraNa ke have A dezamAM kavitAnI ImArata potAnA svataMtra pAyA upara pahelavahelIvAraja baMdhAya che ane A kavitA jAte kRtrima baMdhanemAMthI Ama mukta thaI eTale, manuSya jAtInI buddhionI ane bhAvanAonI vikAsa zakti ane unnati ApavAnA pitAnA kartavyane e kavitA have AraMbha mAMDe che. dhArmika kavitA halakI pADavAnA AzayathI A kahevAmAM AvyuM nathI. paraMtu jANe ke kavitAne pitAne svataMtra viSaya kAMIja hoyaja nahIM tevI rIte je sthAnika vahemee kavitAne A dezamAM seMkaDo varSo sudhI phakta dhArmika viSayanI mAtra dAsI jevI karI rAkhI che te loka hemene asta karavAnA AzayathI upara pramANe kahevAmAM AvyuM che. A prakAre A mahAna ane sarva mAnya kavionAM grantha janasamUhane yogya rIte samajAvavAnI jarUra che, tenuM mukhya kAraNa evuM che ke, upara kahyA pramANe kavitAnA svataMtra kAryAraMbhathI je lAbha maLI zake e che te kAMI nahAne suno nathI, Classical Poets Pages 27-28. bhASAntara karanAra baLavaMtarAma bulAkhIrAma trivedI, akha, premAnaMda ane sAmela, sattaramA zatakamAM gujarAtI kavitAnI bhUmipara prakAza ApanArA traNa mukhya tArA che. ane uttarottara saikAnA ItihAsathI jaNAI Ave che ke gujarAtI sAhityanA AkhA ItihAsamAM A traNa ja kavioe dharma viSayanA kevaLa dAsatva zIvAyanI zuddha ane svalakSaNavatI kavitA lakhI che. A dezanI prajAno suleha ane AbAdIe hajI vadhAre vikAsa thavA dIdho hata te A kavitripuTIe ane premAnaMdanA sADatrIsa ziSyoe je paddhati para kAvyanI abhivRddhi karI te paddhati janasamUhanI prakRtine Arogya ane vIryavattA ApavAmAM kAMI thoDI sAdhanabhUta na thAta, ane arvAcIna gujarAta dezamAM hAla je jAtanI prajAo vase che te karatAM vadhAre buddhi zuddhivALA ane lakSaNavALA jIvo udaya pAmyA hatA. paraMtu deve tethI ulaTuM ja IcchayuM, bAdazAha zAhajAnane amala pUrNa tha, ne auraMgajhebanuM takhtanazIna thavuM-A be banAva jAte ja vinAzakAraka hatA eTaluM ja nahI paNa tenI sAthe sAthe marAThAne luTArA TeLAMnu abhya 148 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtanA prAcIna sAhityanA itihAsanuM digdarzana tthAna thayuM ke jenA AvavAthI kavienA ane vyApArI vaganA dezane kAMI sArA zakuna thayA nahIM. aDhAramA saikAnA AraMbha gujarAtamAM thaye tevu' ja tenuM pota anyavasthAnA pravartanathI teNe prakAzyuM. peAtAnA sukhAe ane senApationA Ara'gajhebane vizvAsa nahAtA tema tee eka bIjAnA para paNa vizvAsa rAkhatA nahIM, ane teene mAMheAmAM eka bIjAnAM cArakama ane vinAza karavAne rAkhavAmAM AvatA hatA tethI teoe gujarAtane peAtAnA yudhdhAnuM khaTapaTanuM kSetra banAvI mukayuM. baLatAmAM ghI heAmavAne judA judA marAThA saradArAe A dezamAM te ja pramANe vartavA mAMDayuM. ane teenI eka bIjA sAthenI tema mugaleAnA kusa'pI saradArAnI sAthenI aniyamita ane saMtAkukaDI jevI yuddha kaLAthI AkhA gujarAtamAM cAre pAsa luMTa ane vigrahanA sarva vyApI agnine bhaDakA patharAvavA lAgyA. trIsa varSa sudhI AvI askhalita laDAI thayA pachI cheka 1732 mAM vaDAdarAnI rAjyadhAnI zahera gAyekavADA mukarara karavA pAmyA, ane A pachI keTalAka dazakA sudhI laDAI tathA anyavasthA baMdha paDyA nahIM, aDhAramA saikAnA pUrvAMmAM evA aneka prasaMge AvatA ke jyAre cAra marAThA ane e mAgala saradAro maLI sAthe lAgI potAnI taravAranA Dara batAvI je cIjo mAge te gujarAtanI vastIe purI pADavI paDatI; ane jyAre nAmanI rAjasattA teemAMthI eka athavA khIjA pAse thADA kALa mATe dekhAtI tyAre paNa laDAI ane luMTanI khIka nA haMmeza rahetI. A saikAnI lagabhaga madhyamAM jyAre mugalAne khIlakula hAMkI kADhavAmAM AvyA tyAre sulehanA zabda helavheleA jaNAye paNa hajIe pezvA ane gAyekavADa, dezamAM paDakhe paDakhe eka bIjAnI IoM karI rAjya karatA hatA. A prasaMgane lAbha levA kALI tathA Itara teSAnI jAtI cukI nahIM, ane ema kahIe ke AkhuM saidhu ane egaNI-samA saikAnA gheADAM varSa AkhA dezamAM luMTa ane vigrahanAM hatAM teA te khoTuM nathI. zAMtikALanI kaLAnA udayane mATe vaDAdarAmAM paNa avakAza na hatA, kAraNa jyArathI rAjAnuM te rAjanagara thayuM tyArathI ha Mmeza mhoTA ane nhAnA varganI khaTapaTAnuM madhyasthAna paNa thaI paDayuM.. AnA vhelAnA saikAmAM kavitAnA je vikAsa A dezamAM thaye hatA tevA kAMI paNa vikAsane dezanI AvI sthitie bIlakula baMdha karyAM 149 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 e vAta samajI zakAya evI che, paraMtu eka vakhata saLagAyalI vALA kevaLa holAI jAya evuM na thayuM. te javALA mAtra eka judA raMgathI ane ochA jozathI saLagavA lAgI. zuddha kavitAnA uddagAra zuddha kavitArUpe baMdha thayA, paraMtu A aMdhakAranA yugamAM aneka navA dharmanA paMthane uddabhava pAmavAnI anukULatA maLI ane bhUtakALanI kavitAmAMthI temane poSaNa maLyuM, narasiMha, mIrAM ane premAnaMda tathA akhAnA amara AtmAo prathama akhaMDa grahonI peThe prakAmyA hatA tenA have kakaDA thaI temAMthI aneka gRhakhaMDa baMdhAyA ane jema jema aDhAramuM zataka purU thavA Ave che ne egaNIsamuM zataka udaya pAmavA mAMDe che tema tema A nhAnA kavio ane kavibaTuka daSTi maryAdAmAM ubharAvavA mAMDe che ane temanI saMkhyA vadhAre vadhAre ghADI thatI jAya che. temanA pahelAnA zatakamAMnA mahA kaviomAMthI eka athavA bIjA kavinI bhAvanAnA vArasAnI spaSTa nizAnIo A navA kaviomAM jaNAI Ave che. paraMtu aMdarathI ane bahArathI A deza upara je aneka dharma paMthenA dhaMdhavA ekadama choDavAmAM AvyA hatA temAMnA eka athavA bIjA paMthanI vicAraNAothI ane zraddhAothI A kaviomAMnA eka ekanI kavibhAvanA chavAI gayelI che. gujarAtanI uttaramAM mIrAMnA patinuM rAjya mevADa che. samakAlina narasiMha mahetAnI peThe A ArmI strInI zraddhA viSNu dharma upara hatI. mevADanA rAjAone dharma e AryAnAthI e jIvatAM judA ja hatA. ane tethI khaTapaDha ane satAvaNuM bemAMthI bacavAne tene gujarAtamAM nAzI AvavuM paDyuM hatuM. paraMtu mevADanA lalATamAM tenA dharmano aMgIkAra karI tene aMga vALavA lakheluM hatuM. A paMthane sthApanAra vallabhAcArya je ke jene muMbaImAM cAlelA mahArAjA lAIbala kese prasiddhimAM Apyo che, tene 1479mAM mIrAM ane narasiMha mahetAnA kavi jIvananA aMta samayanI lagabhagamAM ja janma thaye. vallabha mevADanA junA kALathI cAlatA AvelA ekalIMganA dharmane sthAne A nave paMtha sthApavAmAM vijayI thaye ane e arasika ane virata paMthane sthAne vallabhe eka evo puSTimArgane saMpradAya na calAvyuM ke jemAM narasiMha mahetAnI bhAvanAone janma ApanAra jJAnamArga ane kAvyarasanA cIlAmAM, Izvaradatta vidhiniSedha ane pratijJAonI amuka saMkhyAone calAvavA mAMDI ane niraMtara bhaktIe dhIme dhIme A vidhiniSedhano ane pratijJAone vikAra temanA rahasyane sthAne dekhItA viSayavAsanA 150 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtanA prAcIna sAhityanA itihAsanuM digdarzana bharelA zabdArtha, samajIne karyAM. have gujarAtanA ceAsara jevA Adi kavinA rUpA, dharmamAM tema ja kavitAmAM anAta thaI gayAM. A pathenI samagra racanA azikSita janasamuha mATe sraSTa padAmAM, pratiSThA karelI mUrtiemAM ane paiArANika kathAomAM devabhAvanAnuM mizra svarUpa pAmI jAya che. prAcIna rUpako bhulAI javA chatAM A kALanA kavie vakhate vakhata manuSyanI karelI mUttiomAM vizvanA adRSTa niyatAnI ciraMjIva saMjJAone sAcavI rAkhe che, ane bhaktajanamAM evI bhAvanAne bhare che ke jethI te bhakta pratimAnA AkAranA dhyAnamAM lIna thai aMte nira Mjana Izvarane pratyakSa kare ane pratyakSasmRtimAM vizeSa rUpe pratyakSa thatA parama daivatanI aMta:karaNathI pujA kare ane aMte purANeAkta IzvarAvatAra uparanI prItimAM saMkrAnta thaI te dvArA niraMjana nirAkAra paramAtmAne mATe amRtta` prIti rAkhavAnuM sAdhana pAme. kavinI A racanA pati, pachI te viSNu, ziva ke zakti vAste hai| tepaNa te paddhati ukta kALanA kaviomAM sAmAnya lakSaNarUpa che. je sakAmAM akhA kavi A ane anya dharmanI sAme ma`prahArA karatA hatA te zataka vakhate AkhA gujarAtamAMthI vallabhanI sattA nirmUla nahI karI zakayu' hAya tApaNu gujarAtI kAvyeAmAMthI te| vallabhanAM te dharmasattAne dUra rAkhyAM che. paNa jyAM A sai samApta thayuM ane te pachInA saikAnA rAjakIya avyavasthA ane aMdhakAre A dezane kevaLa rAjakIya nahI paNa dhArmi`ka ane naitika viSayamAM sTuDAi karI AvanArAone zaraNu karyAM. te kSaNeja vallabhanA ziSyA dezamAM TALAbaMdha AvavA lAgyA, ane purUSo tema strIe temAM ghaNe bhAge vaNika varge unmAdanA A navina paMca svIkAryAM. A kavIee ke jee sAdhAraNa samayamAM dRDha magajanA rahI zakata, teee A navA paMthanuM AvI asta vyasta sthitimAM AvI paDelA saikAmAM madada rUpe gANuM gAvA lAgyA. parAkSa vA aparAkSa A paMthane mAnanArA khIjA khAra kavie A dezane A kALamAM evI jAtanI streNa kavitA purI pADe che ke temAM nathI jovAmAM AvatAM narasiMha mhetAnAM tatva jJAna tathA zaktipAta ke nathI jovAmAM AvatI mIrAMnI kAmaLa zuddhatA Cassical-Poets Pages 56-61 bhASAntara karanAra a. yu. trivedI, kalAsIkala peAyaTasa pAna 61-63 nA sAra A zatakamAM A bhAga vilAsanA paMthanA aneka kavie Ama thaI gayA te viraktamArganI chAyAe dRSTimAMthI cheka khasI gaI nathI ane 151 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 vallabhane dUra rAkhI viSNune pUjanAra varga DAkoramAM sabaLa thato hato ne junA kavionI bhaktithI jIvana pAmate hato. svAminArAyaNa paMthanA dIrghadarzI ane vyavahAra nipuNa pAyo nAkhanArA, rAmAyaNanA avatArI purUSanA zAMta ane saguNuM pUjake, mahAyogI zivajInA ugra bhakta, cuvALanA medAnamAM tema cAMpAneranA khaMDero pAse pAvAgaDhanA zikhare upara tema ArAsuranA zikhare upara koIka agamya muhUrtomAM pratiSThA pAmelI jagadambAnA bhakto, ane aMte prAcInatara kALathI AvyuM ane zetruMjayanA zikhara upara ToLAMbaMdha jAgelA prAcIna ane vinita jaine -A ane bIjA ghaNAka dharma paMthe A dezanI aMdarathI ane bahArathI comAsAnA ghAsa peThe cAre pAsa ugI nIkaLyA. AkhA dezamAM devAlayanI eka vizALa jALa prasArI rahyA. sarva jJAtio ane vargone pitAnI sattAmAM mahAbaLathI laI rahyA, viSNunA devAlayonI saMkhyAne pitAnI saMkhyA karatAM ochI karI dIdhI ane kavitAnA viSayomAM paNa A yugamAM A paMtha tarI AvyA. Azare cAra jena jatIo, svAmInArAyaNa paMthanA daza sAdhuo cha rAma bhakta ane ziva tathA zaktinA cAra pUjako kavitAnA viSayamAM pitAnAM bhAgya ajamAve che ane temAM ocho vattA jaya pAme che. je vaiSNava mArganA kaviomAM baliSTha dayArAma, bahu lekhaka giradhara ane ratnA bhAvasAranA jevA keTalAka hadayavedhaka ane nehAnA zRMgAra padya lakhanArA bIjA DAka kavio A yugamAM prakaTa na thayA hatA te upara lakhela anya paMthanA kavio saMkhyAmAM ane guNotkarSamAM vaiSNava kavio karatAM vadhI jAta. kAraNa upara lakhelA kavio uparAMta Azare paMdara jJAnamArgI kavio paNa A yugamAM pragaTa thAya che. ane akho tathA kabIra vigerenA jevA to cheka nahI paNa temanAthI utaratA to paNa suMdara ane ucca bhAvanAvALA saMskArane A kavio pitAnI kavitAthI gujarAtanI vastInA hRdayamAM A yugamAM bharavA mAMDe che; ane kone namavuM ane kone mAnavuM te sujhI na zakavAthI A sarva devo ane kavio vacce ubhelo manuSya A dezanA dharmavaiciyamAM janma pAmela hoI bhramita thaI jAya che, ane mAtra eka vAta siddha gaNe che ke sarva devone, sarva sattAone ane sarva kavione, namratAthI namaskAra karavA ane daDha zraddhApUrvaka mAne te mAtra pitAnA kuTumbanA ISTadevane ja. 15ra Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNa bIjI sAhitya pariSanA pramukhanuM bhASaNa sAhityarasika mahilAo ane gRhastha ! tame je mahAna padane bhAra baMdhupremathI mAre zira muke che te, rUci arUcine, svIkAra asvIkArane ane IcchA pramukhapada dhAraNa anicchAne prazna bAju upara mukI nama: sArthakaravuM pratiti tathadhayA e mahAsUtrane mAna ApI, dhAraNa karavA ughukta thAuM chuM. mArI gati merethananA saMgrAmamAM senAnI pade nImAyelA spArTInA agatika zikSAgurUnA jevI che. Athensane abhyadaya IcchanAra raNavIranA apratima utsAhathI te durbaLa zikSAgurU vijayazALI thaye, te Aja huM paNa gujara-sAhityanI abhivRddhi upara prema rAkhanArA ne tenA utkarSamAM AnaMda mAnanArA aneka sAhityavIrenA utsAhathI yazasvI thavAne lobha rAkhuM chuM. sAhitya pariSadanuM A bIjIvAranuM maLavuM thAya che. prathama meLAvaDAmAM eka vizALa hRdayanA, uMDI lAgaNIvALA, prakhara pahelI pariSadanA tarkazILa, ujajavaLa pratibhAzALI, kartavyaniSTha agrapramukha gaNya sAkSare pramukhapada zobhAvyuM hatuM. e sAkSare je nivRttinI prItithI dhanaprada pravRttine parityAga karI naDiyAdamAM nivAsa svIkAryo hato, te nivRtti emane amara AtmA atyAre akSara dhAmamAM bhagave che! bhAvanA bhUtAvaLane dhRNAvanAra ne bolAvanAra, navina vidyAnA manorAjyanuM pratibiMba pADanAra ne saputrInA alpajIvananuM ujajavaLa citra AlekhanAra e agresara lekhakane koNa smaratuM nahi hoya ? saddagata zrI govardhanarAmane ThAma to ahiM khAlI ja che. pariSaduno prathama meLAvaDo be varSa upara tene janma ApanArI sAhityasabhAnA nivAsasthAna amadAvAdamAM maLyo pariSadu maLavAnAM hatAM. pahetA preme ucherelA bALakane tenI mAtA sthAna. Aje A ratnAkaranI putrI muMbaInA khoLe mUke che. ahiM eka tarapha mahAsAgara gaMbhIra gAna karyA * dI. bA. kezavalAla harSadarAya dhruve bIjI sAhitya pariSada pramukhapadethI ApeluM bhASaNa, 153 20 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 kare che, sadAgati koI samaye vAMsaLInA to koI samaye bherInA sura kADhato vahyAM jAya che ne Rtuo prakRtine rAsa ramyAM kare che. ahiM spardhAmAM dhUMApUMA thatA saMcAo vegabhera bhamI rahyA che, ghAIghelI varALanI ane vIjaLInI gADIo eka cheDethI bIje cheDe doDadhAma karI rahI che ke vyApAranAM zetaraMjanAM mhArAM sarvatra phelAI jaI anekAneka dAva khelatA capaTanuM dhAMdhaLa macAvI rahyAM che. evA pravRttinA dhAmamAM pariSadanAM pagalAM vaLavAM ucitaja che. muMbaInuM vAtAvaraNa vyApAranA kolAhalone temaja vidyAnAM AMdolanane avakAza ApavA pUratuM vizALa ne anukULa che. ahIM dainika, sAptAhika, pAkSika, mAsika, trimAsika ne anya sAmayika patro sarvadezI carcA calAvyA kare che. aneka vidyAparAyaNa saMsthAo lekhathI ne bhASaNathI zodhakhoLa ne vidyAvRddhimAM AgaLa ne AgaLa pagadaMDa karyo jAya che. saMgIta, zilpa, citra, sthApatya Adi kaLA, koI vyaktinA te koI saMyukta maMDaLanA prayatnathI, vikAsa pAmavAnuM kare che. A pazcima hiMdustAnanuM pATanagara dakSiNamAM AvyuM chatAM ApaNA dAkSiNAtya baMdhanuM ja kaMI nathI; ApaNuM paNa che. gujarAtanA prabodhanA ItihAsamAM sthAna pAmavA gya buddhivardhaka sabhAnuM A muMbaIja kAryAlaya hatuM. phArbsa sabhAnI saMcita zaktinA bhAvI vyApAranuM kSetra te Aja che. marAThI ne kAnaDInI sAthe gUjarAtI sAhityane ema. e; mAM AvakAra ApanAra zAradApIThanuM A dhAma che. pezavAInuM pUnA bhale dakSiNInuM ja kahevAo, saltanatanuM amadAvAda bhale gujarAtInuM ja gavAo ane amIrAtanuM haidrAbAda siMdhI bAMdhavAnuM ja bhale lekhAo. muMbaI to sarvanuM ja che ne ApaNuM to cheja. pArasI ane musalamAna baMdhuo sAthe gujarAtI hiMduoe ja muMbaIne senAnI muMbaI banAvI che. temanA madhyamAM eTale svajananA madhyamAM-Ata maMDaLamAM-pariSadu sAhityanI abhivRddhinI carcA cAlu rAkhavAne maLela che. jenI abhivRddhi pariSadane ISTa che te sAhitya te zuM ? keTalAka kAvya nATakane sAhitya kahe che. bIjA navalakathAne sAhitya te zuM? sAhityamAM umere che. trIjA caritragraMthane bhegA gaNe che. cothA nIti nibaMdhanI sAhitya keTImAM gaNanA kare che. pAMcamA pravAsanA varNana sAhityamAM samAsa karavA mAge che. chaThThA gibanakRta rAmanA sAmrAjyanI paDatI ne pAyamAlInI tavArikhane sAhi 154 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNa tyamAM UMcuM sthAna Ape che. ema sAhityanI maryAdA musApharanI draSTimaryAdAnI peThe AghIne AghI jAya che. ApaNuM pUrvajoe te sAhityane vADa nAma ApI temAM sarvane samAveza karyo che. je kaMI saMskArI sthAyI bhASAmAM lokottara lekha ke kathana te sAhitya saMjJAne pAtra che. vANI jaMgalI manuSyane bharatamuni jene vAcika abhinaya kahe che tenI ja garaja sAre che. tiryaga jAtimAM avyakta dhvani je kAma bajAve che, tenA jevuM ja kAma jaMgalI manuSyamAM vyakta vANI bajAve che. vyaktinI ja lAgaNIne te yAdacchika udgAra bane che. anyane bodha, te mAtra AnapaMgika che. sudharelA manuSyamAM, jema nANuM dravyanA vinimayane mATe ane mUlyanA saMtelanane mATe lekhAya che, tema vANI vicAranA vinimayane mATe ane bhAvanA saMvibhAgane arthe vyavahAranuM mukhya ane mahattavanuM sAdhana bane che. keLavAyelA manuSyane vANI AvA laukika vyavahAra karatAM lettara prayogane mATe vadhAre ISTa che. sAmAnya manuSya jyAre besIne bolavAne mATe ja zuddhata vApare che, tyAre belI belAtAM Ape Apa paLAtA uccAraNanA niyamonuM zAbdika temAMthI dahana kare cheH bolIne belone belAtA karI temanI sAta peDhIne ItihAsa kaDhAve che. vaLI vaiyAkaraNa eka vAkyamAM zabda ke TuMbIka banI zI rIte paraspara saMkaLAya che tenA niyame sAdhe che, belIpheranuM svarUpa neMdhe che ane zabdasiddhinI sAthe zabdazuddhi nirdhAre che; tathA eka rASTrane mATe eka lipine ane eka bhAkhAno prazna ADakatarI rIte vicAre che. vANInAM varNabaddha muLata ne eka varga jyAre bhASAzAstranI draSTie nihALe che, tyAre anya varga zabdanA bhAvapradarzaka sAmarthyane ja pakaDI laI lokottara bhAvacitranAM kAvya race che, buddhisaMvAdI AlaMkArathI zaNagAre che, hRdayasaMvAdI chaMdamAM gaThave che ne zretrasaMvAdI saMgItamAM utAre che. trIje varga, saMskArI hadayanA ucca vizuddha saMskAra je dhArmika ane tAttvika ciMtanamAM tathA AdhyAtmika ne naitika parIkSaNamAM pariNAma pAme che, tenA ullekhathI sAhityane baLakaTa banAve che. e varga, jenA jIvananI eka paNa kaLA rASTranA utkarSa mATe prakAzI hoya, tevI vyaktinAM caritrane cAritranI citrAvaLIthI ane nijamaMDaLa tathA anya maMDaLanA sAmAjIka ane rAjakIya ItihAsanA saMdarbhathI sAhityane zaNagAre che. pAMcame varga ItihAsanI patAkA ne prakarI rUpa saMsArazAstranAM vividha aMge khilAve 155 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 che. evI rIte manuSyajIvana ucca karavAne, du:khane bhAra halake karavAne ane sAtvika sukhanI saMpatti vadhAravAne abhinayakaLA, gAnakaLA, citrakaLA, zilpakaLA, sthApatyakaLA ane moTAIno dekhAva na karanArI sAdI gRhya kaLAonuM vivecana vaLI anya vargo kare che. A uparAMta Avo ja ADakatarAto saMbaMdha uMcI keLavaNImAM sarvatra dezI sAhityane sthAna Apa-vAnI ane sAmAnya vargamAM upayogI rasAyanAdi vidyAnuM sAmAnya jJAna phelAvavAnI carcA sAhitya sAthe dharAve che. pariSada je sAhityanA vikAsa mATe ughukta che, te gUjarAtI sAhityane AraMbha pAMcase varSa upara thayo ema sAmAnya AraMbha kayArathI? rIte manAya che. sarve bhASAmAM kAvya sAhitya pahelavaheluM kheDAya che, te pramANe ApaNuM bhASAmAM prathama kavitA ja lakhAyelI bahudhA maLI Ave che. gUjarAtI bhASAmAM Adi kavinuM nAma narasiMha mahetAne sarvAnumate apAya che. vizeSamAM ema paNa mAnavuM che ke e rasika nAgarakavinA samaya pahelAnuM sAhitya te prAMta ke sarjarA sAhitya, gUjarAtI sAhitya nahiM. A rIte e bhaktarAjanuM nAma kavionI kAlAnupUrva darzAvavAmAM ja nahi paNa bhASAonI maryAdA bAMdhavAmAM paNa kAme lagADAya che. atyAra sudhImAM je jUja zedhakhoLa thaI che temAM narasiMha mahetAnI pUrve thayelA koI samartha kavinuM nAma maLI AvyuM nathI, ke je emane AdikavinA sthAnathI uthalAvI pADe. paraMtu bhASAnI bAbatamAM te kahevuM joIe ke IsavI sananA paMdaramA zatakanI maryAdA je baMdhAyelI che te cAraseM pAMcase varSa athavA kadAca tethI paNa be eka sadI vadhAre pAchI haThAvavI paDaze. koI kaheze ke tame te bhImadeva ane siddharAjanA samayanI vAta kare che; paNa hemAcArya ja te samayanI bhASAne emanI aSTAdhyAyImAM sarjA nAma Ape che. e kahevuM kharuM che. paNa zraddhA nAmathI bhUlA khAvA-no nathI. je nAmathIja dorAIye, te akhAnI vANIne gUjarAtIe nahi, samavarA nahi, paNa bAta kahevI paDaze; kemake vedAMtI kavi piteja tene prAkRta nAma Ape che. bhAlaNa ne padmanAbha paNa kAdaMbarI ane kAnhaDade prabaMdha kAramAM lakhyAnuM jaNAve che. e kAvyonI bhASA mAtrI, zaranI, mAthI ke pairavI che nahi, paNa gUjarAtI ja che, kevaLa nAma upara AdhAra raheto hoya, te narasiMha mahetAne gujarAtInA 156 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNa Adi kavi kahI zakAze nahi; kemake temanA potAnAja zabdomAM kahiye, te temanuM suratasaMgrAma kAvya apabhraSTa niA' mAM eTale ke apabhraMzamAM che. jevI rIte ApaNA A Adi kavinA uttama kAvyanI bhASA apabhraMrA nAme oLakhAvyA chatAM gujarAtI ja che, tevI rIte hemAcAyanI adAyI ne apabhraMza te gujarAtI ja che. jeTale darajje vaidika bhASA je sAmAnya rIte saMskRta nAmathI eLakhAya che, te laiAkika saMskrRtathI bhASAzAstrInI draSTie bhinna che, teTale darajje athavA tethI paNa vizeSa A apabhraMrA je prAkRta nAmathI prasiddha che te majjArASTrI Adi prAtathI bhinna che. mAnnatanuM vyAkaraNa kalevara saMta vyAkaraNanAM muLatatvonuM baMdhAyaluM che. je Synthetical stage eTale samasta dizAmAM saMskruta che teja dizAmAM nirdiSTa prArlRta che. saMta nAja rUpAkhyAnanA pratyayeA dhasAyalA dhasAyalA mAotamAM kAyama rahyA che. apabhraMzamAM e pratyayA chekAcheka ghasAI jaI temanI jagA navA pratyayAthI puravAmAM Ave che. nAmanuM prathamanA eka vacananuM prAta rUpa ane kriyApadanuM vartamAna kALanuM aMga e apabhraMza mAM mULa bane che te tenA upara samagra rUpAkhyAnanI ImArata baMdhAya che. e rIte jene Analytical stage eTale vyasta dazA kahe che temAM apabhraMza bhASAne praveza karatI ApaNe joIe chIye. vAstavika rIte gUjarAtI bhASAnA traNa yuga che. IsavI sananA dasamA agiyAramA zatakathI cAdamA zataka sudhInA pahelA gujarAtI bhASAnA yuga; paMdaramA zatakathI sataramA zataka sudhInA bIjo traNa yuga. ane te pachInAM zatakAnA trIjo. pahelA yuganI bhASAne apabhraMza ke prAcIna gujarAtI nAma ApavuM ghaTe che. khIjA yuganI gujarAtI je sAmAnya rIte hAlamAM jItI gujarAtInA nAmathI eLakhAya che. tene madhyakAlIna gUjarAtI kahevI yeAgya che. trIjA yuganI gUjarAtIne aCcIna gujarAtI saMjJA ApavAmAM matabheda hAya ja nahi. pahelAM pAMca zatakonI bhASA gUjarAtI che tenI prati sArUM kAlakSepane upAla bha vhArIne paNa zatakavAra udAharaNa ApavAnI jarUra che. e pAMca zatakanAM sAhityane geraInasApha thayA che. kemake madhyakAlIna gujarAtIne ja prAcIna kAvya trimAsika ane prAcIna kAvyamAlAnA abhimata taMtrI gUjarAtI gaNavA nA pADe che, tyAM prAcIna gujarAtInA tA dhaDAja thavA kevA ! mAtipatA meTAM cheAkarAMne InakAra karI navAsa Therave 157 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. uM ne nhAnA bALakane ja kabula rAkhe tenA jevuM A te| thAya che. avamAnita sAhityanI zeAdhakhALa thatI nathI, abhyAsa thatA nathI, carcA thatI nathI te tene nyAya maLatA nathI. AMdhaLe srUM kuTAya che ne gUjarAtI ajarAtInI ye|gyatA tapAsAyA vagara avaLuM vetarAyAM jAya che. vagara eLakhe athavA bhulamAM bhuTakAI ajJAnanA aMdhArAmAM prakAzanI rAha joyA vagara ApaNe ApaNA sAhitya vaDanI jamInamAM UMDI utarelI vaDavAI e vADhI nAMkhavA pravRtta thaI e chIye. A sAhasa aTakAvavA tete zatakanI bhASAnAM udAharaNa nIce ApavAmAM Ave che. zrIkRSNanA bhakta narasiMha mahetAne jUnAgaDhanA zivabhakta rA mAMDaLika sAthe vAda paDayA, te arasAmAM utArAyalA vasantapadaramA caudamA vihAsa mAMthI keTalIka kaDIe prathama ApIye rAtakanuM gujarAtI. chIye. e kAvyanI eka likhita prata Dekana kAlejanA sarakArI saMgrahamAM paNa che. jUnAM gUjarAta zALApatramAM pUrve e kAvya mArA taraphathI chapAyuM hatuM. emAMthI dasaja vRtta ahiM utAruM chuM, khelana vA vi sukhAlI ( jAlI gUrava vizrAma ) | mRgamadapUri kapUrihiM pUri hiM jala abhirAma // abhinava pari ziNagArI nArI ramaI visesi / candana bhara kacolI, colI maNDana resi // kAmuka jana mana jIvana tIM vana nagara suraGga / rAju karaI abhaGgihiM raGgihiM rAu anaGga // kusuma taNaM kari dhaNaha re guNa ha mamaralAmAla | lakha lAghavi navi cukae mUkae sara sukumAla // ima dekhI riddhI kAmanI kAmanI kiMnarakaNThi | galI mAnanI mAnanI mUkaiM gaNThi // aa kI ati vAMkuDI AMkuDI mayaNacI jANi / virahiNInAM iNaM kAli ja kAlija kADhai tANi // sakala kalA tuM nizAkara zA karaM sari saMtApa | abalA ma mAri kalaGkI zaGkI bhyA havaM pApa // bahina rahi nahIM manamatha mana mathatu dIha rAti / aGga anopama zoSaNa poSae baharaNi rAti // 152 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNa viraha sahU te bhAgalu kAgalu karalau pekhi / pAyasanA guNa varaNae araNa e tyajai vizekhi // mukha Agali tUM malinare nalina jaI jali nAhi / dantaha bIja dikhADi ma dADima tUM mukha mAhi // uparanA utArAmAM narasiMha ane padmanAbhamAM maLI Avate je pratyaya, bhAlaNamAM maLI AvatuM vAra rUpane padmanAbhamAM maLI AvatA pratyaya vidyamAna che. te uparAMta jene bIjI ke cothI vibhakti kahe che tenA arthamAM prati ditiyAghaDInA rata rUpano prayoga emAM dhyAna kheMce che. vaLI arvAcIna hiMdI marAThInA sAmAnya kRdaMtanuM pUrvarUpa dAnA. cA. 8545 441 I tuma tare marriA mahaMjA sUtranI smRti Ape che, tathA prAcIna gUjarAtIne sesi pratyaya hai. . 85 45 425 tA hiM-jo- - -taLA: sUtra yAda devarAve che. A rUpane pratyaya paMdaramA zatakathI junAM hevAthI Apelo utAro caudamAM zatakanI bhASAnuM paNa bhAna karAvavA samartha che. AthI te zatakanI bhA. pAnA draSTAMta prAta sUtramAMthI zodhatA nathI. e graMthamAM lakSaNa bAMdhyAM che te madhyakAlIna gujarAtImAM che; ne udAharaNo paNa moTe bhAge teja bhASAmAM che. teramA zatakanI lokabhASAnAM udAharaNa metuMga purAM pADe che. eNe pravadhu ristAmaNi racyAnI sAla I. sa. 1305 teramA zatakanuM che. tethI madhyama gaNatarIe enA prabaMdhamAMnuM apagujarAtI braza sAhitya teramA zatakanuM lekhiye chIye. nIcenA duhA murakiwvaSe mAMthI lIdhA che. muJaju bhaNai muNAla vai juvvaNu gayau ma jhuri / jaha sakkara saya khaNDa thiya toi su miTTI cUri // jA mati pacchA saMpajai sA mati pahilI hoi / muju bhaNai muNAlavai vighana na veDhai koi // jholI tuTTiSi kina muau kiM na huu chAraha puJja / ghari ghari nacApI yaha jima makkaDa ttima muJja // sAyaru khAI laGka gaDha gaDha vai rAvaNa rAu / bhagga karavA savi bhani gaya muJja ma karau visAu // 159 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 nIcenAM rANakadevInAM vacane siddharAja prabaMdhamAMnAM dhyAna kheMcanArAM che. taI gaDhuA giranAra kAhu maNi macchara dhariu / mAritAM khaMgAra eku vi siharu na DhAliu // jesala moDi ma vAha pali vali visUu bhAvi yai / naha jima navA pravAha navadhaNa viNu Avai nahi // vATI tau vaDhavANa vIsAratAM na vIsarai / sonAsamA parANa bhAgAvaha taiM bhogavai // nIcenAM subhASita paNa mana hare evAM che. jAA rAvaNu jAiu dahamuha ikkasarIu / jaNaNI pIhalI ciMtavai kavaNu piyA viha khIru // ehu jammu gayu naggau bhaDasiri khaggu na bhaggu / tikkhAM turAM na maNiAM gorIgalai na laggu // kasu karu puttakalattadhI kasu karu karasaNa vADi / Aivu jAivu ekalA hattha binivi jhADi // have mavarA kiMvA prAcIna gujarAtInAM vyAkaraNa Adipravartaka ane prAkRta belIonA pANini je hemAcArya tenI pAramA mAyA- aSTAdhyAyImAthI 26 tAriye chiye. se -2mA zatakanuM samartha gurjara graMthakArano samaya I. sa0 1088gujarAtI 1172 che. AthI enA mavaA khaMDamAM saMgra heluM sAhitya bAramAM ane agiyAramA zatakanI leka-bhASAnA draSTAMta tarIke leIye chIye. ghAyasu uDDAvanti ai piu diTThau sahasatti / addhA ghalayA mahihi gaya addhA phuTTa taDatti / / hiaDA phuTTi taDatti kari kAla kkheve kAI / de kkhauM haya vihi kahiM Thavai pai viNu dukkhasa yAI // sAhu dhi lou taDaphaDai vaDDuttaNaha taNeNa / vaDDappaNu puNu pAviai hatthi mokalaDeNa // jai na su Avai dui ghara kAMi aho muhu tujjhu / vayaNu ju khaNDai tau sahie so piu hoina mujjhu // jA sa saNehI to muia aha jIvai ninneha / bihivi payArehiM gai adhaNa kiM gajA khala meha // 160 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNa bappIhA piu piu bhaNavi kittiu ruahi hayAsa / tuha jali mahu puNu vallahaha vivi na pUria Asa // hiai khuDukA goraDI gayaNi dhuDuikka mehu / vAsArarti pavAsu ahaM visamA maMkaDu pahu // taM tettiu jalu sAyara ho so tevaDu vitthAru / .. tisahe nivAraNu palu vinavi para dhudhdhuai asAru // jaM di(c)u somaggahaNu asaihiM hAsau nisaGku / piamANu sa vicchohagaru gili gili rAhu mayaku / anne te dIhara NaaNa annu taM muaju alu / annu su ghaNathaNahAru taM annu ji muhakamalu // annu ji kesa kalAvu su annu ji paauvihi| jeNa NiambiNi ghaDia sa guNalAvaNNani hi // piasaMgami kau nighaDI piahoM paro kakhaho kemba / maI binni bi vinnAsiA nidda na eva na temva // nAijAi tahiM desaDai labhai piyaho pamANu / jai Avai to ANiai ahavA taM ji nivANu // jaha pavasante sahu na gaya na mua vioe tassu / lajji jjA saMdesaDA dintihiM suhaya jaNassu // khajjai nau kasarakkehiM pijai nau ghuNTehiM / emvA hoi suhacchaDI pieM diDhe nayaNehi // siri jarakhaNDI loaDI gali maNiyaDA navIsa / tovi goThaDA karAviA muddhae uTTha vaIsa // ababhA laggA DuGgarihiM paDhiu raDantau jAi / jo ehA giri gilaNamaNu so ki dhaNahe ghaNaiM // siri caDiA toDanti phala puNu DAlaI moDanti / tovi mahaduma sauNAhuM aparAhiu na karanti // nIcenA be duhA muMja rAjAne lagatI prAcInatara lokakavitAnA hAI lakSa reke che. rakkhai sA visahAriNI te kara cumbidhi jIu / paDi bimbi amuJjAlu jalu jehiM aDohiu piu / bAha vichoDavi jAhi tuhaM huu tembai ko dosu / hia achia jai nIsarahi jANauM muJja sarosu // 161 21 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 hemAcAryane saMgraha mATe che. mahAbhArata bhAgavata Adi kAvyo temanA samayamAM athavA te pahelAM racAyelAM hatAM ane apabhraMza sAhitya eTale ke prAcIna gUjarAtI sAhitya sArU kheDAyeluM hatuM, tenI emanA utArAmAM ApaNane jhAMkhI thAya che. vaLI, geDamaMDaLamAM kavi jayadeve gIta zArirara thI rAdhAkRSNanI prItI gaI te pahelAM gUrjara bhumimAM e rasarAjanA adhiSThatAnI ane e rAsezvarInI premagAthA mavarA kavio gAI rahyA hatA, tenuM paNa saMgrahita vacanothI bhAna thAya che. paraMtu e badhA phakarA ahiM utAravA jeTalo avakAza nathI. A TUMkI noMdha, gujarAtI sAhityanA AraMbhane avadhi agiAramA zatakanI paNa pUrve jAya che, tene sahaja khyAla ApavA mATe che. prAtAne nAme prasiddha kumAraVi4 varita ne chellA | sargane pAchalo bhAga hemAcAryo sarjAmAM racelo bIjA apabhraMza che. muMjarAjanA samayamAM thayelA amitagatinA sAhityane sahaja ziSyane vipakSo paNa sarjAmAM che. vaLI nirdeza, mahAkavi kAlidAsanA vidyArthInA cothA aMkamAM je prakSipta bhAga maLI Ave che te paNa admAmAM che. sAhityanA kartA vizvanAtha tArAma nAme lAvavA baddha mahAkAvya apabhraMzamAM racAyAnuM lakhe che. jaina bhaMDAromAM bArIka tapAsa karAze to ghaNAM amUlya ratno nIkaLI AvavAno saMbhava che. padmA sAhitya bahAra paDavAthI ApaNI bhASAnI temaja baMgALI, hiMdI, marAThI vagere bIjI paNa arvAcIna bhASAnI utpatti upara apUrNa prakAza paDaze. baeNnI putrI ane jenonI ardhamAgaNI vaidika maMdAta sAthe je saMbaMdha dharAve che, tenA karatAM paNa vadhAre nikaTane saMbaMdha ApaNuM apabhraMphA bhASA sAthe e badhI bhASAo dharAve che. uparanI hakIkata dhyAnamAM letAM gUjarAtI sAhityanI kAlamaryAdA hajAreka varSanI thavA jAya che. ATaluM jUnuM sAhitya tenI bhaginIonA bhaMDAramAM maLI AvatuM nathI, tene lIdhe e savizeSa prathama yuganuM uttejaka mUlyavAna bane che. e sAhityanA ApaNe traNa yuga sAhitya, pADayA hatA. prathama yuganuM prAcIna gujarAtI sAhitya nirmaLa premabhAvanA piSa, ne ujajavaLa dezabhakti 16 2 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNa -thI ubharAtuM utsAhapUrNa che. je kALamAM jevI dezanI sthiti, tevuM tenuM te kALanuM sAhitya hoya che. mahArANI IlijhAbethanA rAjyakavithI Aja paryata ApaNA pratApI rAjakartAone uttarottara adhikAadhika udaya thata Avyo che, to temanuM sAhitya paNa e sadIonuM parama tejasvI ane utkardhazALI che. IsavI sananI agiyAramI, bAramIne teramI sadI gUjarAtanA parama abhyadayanI hatI. cAMciyA ane luMTArAne zAsana thatAM karI vyApAra jaLamArge ne sthaLamArge dhamadhokAra cAlI rahyuM hatuM. dezano udyoga khIlAvavAne mATe bahArathI zilpIo teDAvI vasAvyA hatA. kurUkSetra, pAMcAla, zurasena, prayAga, ayodhyA AdisthaLanA zrotriya brAhmaNone ANI dezamAM jude jude sthAne sthApyA hatA. vidvAnone saMpurNa Azraya maLI rahyo hato; te eTale sudhI ke hemAcaryanuM vyAkaraNa hAthInI aMbADImAM rAjadarabArI savArInA ThAThathI moTI dhAmadhuma sAthe mahArAjA siddharAjanA sarasvatI bhaMDAramAM padharAvavAmAM AvyuM hatuM. siMdha, mALavA, kanoja, ayo dhyA, cedimaMDaLa, aparAMta ane cilamaMDaLa paryata digvijayI gurjara vIronI vIrahAka gAjI rahI hatI. AvA samayanA sAhityamAM zurAtananI javALA ane svadeza prItinI jyoti bhabhukI rahe te svAbhAvika che. sAhityanA utkarSa sAthe dezanA utkarSa saMdhAyeloja che. nAMkhI najara nA pahoMce evA je prAcIna yugamAM prakRtinI vividha vibhUtimAM prakAzatA divya sarvane mahimA RSioe gAya, teja yugamAM AryonA adhipatye AryAvartane AryAvarta banAvyo, je samaye upaniSadu sAhityanI paramajajavaLa brahma bhAvanA pragaTI, te samaye gArgIvikanva Adi mahilAe pUjAI ane arUdhati saptarSinI paMktimAM mAnyapada pAmI. je jamAnAye rAmAyaNa ane mahAbhArata jevI vizvavikhyAta vIrasaMhitAone janma Apyo, teNe bhArata bhuminI naitika ne AdhyAtmika unnati paNa joI je vakhatamAM buddha bhagavAnanAM ubodhaka vacanonAM tripITaka gUMthAyAM, te vakhatamAM vizvalijayI sIkaMdaranA samartha anuyAyIoe sArvabhauma caMdraguptanI ane tenA mahA pratApI patra azakanI maitrI zodhI, je kALamAM vizuddha dAMpatya prItinuM Adarza SaDUta udabhavyuM, te kALamAM bhArata khaDe svarAjya pAchuM meLavyuM. utkarSa kALanuM sAhitya A rIte utsAha pUrNa hoya che. gUjarAtI sAhi-tyane prathama yuga te gujarAtanA bhavya udayane hato. tethI te yuganA sAhityamAM purUSa parAkramanuM gaMbhIra gAna che. mahAna vyati hemAcAryanA Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 mUlyavAna saMgrahamAM eka vAra pharIne ApaNe caMcupAta kariye. jyAre yuda: -chAe saMgRhIta subhASita AvAM zara pUranArAM che, tyAre te samayanuM uddeza- pUrvaka raceluM sAhitya te kevuM uttejaka haze te kalpanA gamya che. saMgrahamAMnA thoDAMka vacana ApaNe ApaNA kAryasara utAriye chiye. dhavalu visaraha sAmi aho garuA bharu pikkhevi / hauM kiM na juktau duhu~ disihiM khaNDaI doNi karevi // bhallA huA ju mAriA bahiNi mahArA kantu / lajjejjaM tu vasi ahu jai bhaggA gharu entu / jI viu kAsu na vallahau dhaNu SuNu kAsu na iT / deNivi avasara nivaDi ahiM tiNa sama gaNai visiddha amhe thoSA riu bahua kAyara emva bhaNanti / muddhi nihAlahi gayaNayalu kaijaNa joNha karanti // mahu karanta be dosaDA helli ma bhaGkhahi Alu / dentaho hauM para uvvaria jujjhanta ho karavAlu // jA bhaggA pArakaDA to sahi majjhu pieNa / aha bhaggA amhahaM taNA to teM mAri aDeNa // putte jAeM kavaNuguNu kavaguNu kavaNu mueNa / jA bappIko mUhaDI campijjA avareNa // mahu kantaha guThaThiahokau jhumpaDA baLanti / aha riuruhire ulhavai aha appaNe na bhanti // sarihiM na sarehiM na saravarehiM nahi ujjANa vaNeMhiM / desa ravaNNA honti vaDha nivazantehiM suaNehiM // hiaDA jaha veri a ghaNA to kiM abhi caDAhaM / amhAhiM be hatyaDA jai puNu mAri marAhuM // pAi vilaggI antraDI siru lhasiuM khndhssu| to vi kaTArai hatthaiu bali kijjaGa kantassu // A yuganA pUrva bhAgamAM saMskRta alaMkAra prasthAnanI asara apabhraMza sAhitya 52 yatI nevAmAM mAve che. alaMkAra prasthAnanI samasyA pUti leSa Adi sabhAraMjanI kavitA ane masa2. subhASitanA muktaka A samayamAM nI peThe avSAmAM paNa racAya che. e yuganA uttara bhAgamAM Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNa rajapUta rAjyanI avanatI thAya che ne madhyakAlIna gujarAtInA yugamAM te deza paracakra nIce kacarAya che. paraMtu pezavAInuM lopa thayA chatAM pezavAIe Apelo vega marAThI sAhityamAM jema TakI rahelo joIye chIye, madhya yugamAM purva tema rAjyanI uthalapAthala thayA chatAM paNa gatarAjyanA yuganAM AMdolana samayane vega A madhyayuganA AraMbhamAM keTaloka vakhata TakI rahe che ane narasiMha, bhAlaNa ane padmanAbha jevAM kaviratna pAke che, paraMtu temanI kavitAno pravAha jude mArge vahe. svataMtra nAgara kavi nAtajAtanI che. ane AlaMkArikanI maryAdA ullaMdhI pratyagadraSTithI rAsalIlA ane dANalIlAmAM bhAga leto bhakti zRMgAranA unnata pradezamAM svaccheda ghume che; vidvAna brahmaNa kavi vAgharI ne mAtAthata dezIbaddha gujarAtImAM prAMtamAMthI utArI pitAnI rasavRttino vega zamave che; ne Azrita nAgara kavi AzrayadAtAnA pUrvajanAM parAkramanuM yazogAna gAI hadayamAM Thalave che. madhyayuganA bIjA gaNAvavA jevA samartha lekhaka che nahi. moTA bhAge sthaLa dharma buddhi tRpta karavA mahAbhArata rAmAyaNanAM ane hAnAM moTAM AkhyAnonAM joDakaNa joDAyelAM A samayamAM maLI Ave che, athavA to sAmAnya jana samAjanI vinodavRtti saMtoSavA vArtAo gadya ne padyamAM lakhAyelI jAIye chIye. bhAlaNasUta uddhava vAlmIkinA rAmAyaNanuM pratibiMba utAre che. vIhAsuta nAkara purANInA mukhe saMskRta kathA sAMbhaLI bhANagaLAvALA upara upakAra arthe puNya buddhithI mAratanAM parvo ghaDe che. e dharma saMhitA pAchaLa bahu kathAbha yugamAM maMDI paDe che. viSNudAsa, zivadAsa, devIdAsa, murAri, zrIdhara Adika kathakonAM AkhyAnonI ne kathAonI dharmamaMda nisatva prajAmAM khapatI puSkaLa thAya che. borasada paragaNAne vasta madhya yuganuM dhamamaMda AkhyAna zailImAM vArtAnI vinoda zilI meLavI mulajajIvaka sAhitya, zukadeva-AkhyAna race che. nAgara vaccharAja jene premAnaMdane ziSya vIrajI surekhA haraNanA AraMbhamAM smare che, te strI caritranI vArtAmAM brahmajJAnanuM gUDha rUpaka samAve che. jaina yati nemavijaya dharma ane AcAranA upadeza arthe adabhUta kathanane upayoga kare che. e lekhonI kRtArthatA jamAnAnI jarUriyAta pUrI pADavAnI sAthe sAhitya vRkSanAM mULa sajIvana rAkhavAmAM samApta thAya che. sArasvata pravAha je paMdaramA zatakamAM pavitra darzana deI sALamAM ane 115 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 sattaramA zatakamAM seAsAI sekAI te na chatA jevA thaI gayA hatA, te aDhAramA zatakamAM pAA vistArathI josabhera pragaTa vahevA mAMDe che. Adi kavinI rasadraSTi ne tatvadraSTi vibhakta thaI vyaktinA pratApathI premAnaMda ane akhAmAM saMkrAMta thaI. eke peAtAnI sajIvana rahelAM muLa navuM jIvana preranArI vANIthI nUtana rasika maMDaLa navapallava thavAM ubhuM karyuM ane temAM peAte tArAmaMDaLamAM caMdravata sudhA sIMcatA prakAsyA. nAgara gurathI bhASA bhaktinA maMtra pAmI pravRttinAM pracaMDa AMdolane teNe sAhityane aneka dizAmAM apUrva vegathI bahelAvyuM. saMsArIka vAnAM prapaMca ane kSudratAthI saMsAra jene nIrasa lAgyA hatA, evA khIjo akavi manAvAmAM mAna gaNatA jJAnI kavi niHsaMga rahI acaLaye rasa caLasAhityanA sukavaNA- vAmAM udyuta rahyA arADhamA zatakamAM bhAlaNanA sAhimAM eka amaravela tyarasika zreAtAne sthAne vArtAnA camatkAranA bhegI zrotAja hatA. emanI rucIne pApatu vArtA sAhitya jenAM mULa temavijaya vaccharAja vageree sajIvana rAkhyAM hatAM, te rakhIdAsanA sIhuMjanA cArAmAM vistAra pAmyuM. egaNIsamuM zataka zamamaya duLa sAhityanuM che. temAM ghaNe bhAge bhajaniyAM te vairAgyanAM pada sAhityanI pAnakhara RtunAM zuSka patravata jyAM tyAM patharAya che. dezamAM anya vasthA eka cheDethI bIje cheDe macI rahe che. azAMtine lIdhe vyApAra aTakI paDe che. laDAyaka dhADAMnA trAsathI khetIvADIne bhAre dhakakA pahoMce che. unnata bhAvanA samarpanArUM dharmacaitanya upazAMta che. gurUkuLamAM keLavaNInA pracAra baMdha paDayA che. evA saMkaTanA samayamAM karatAla vagADI bhajana kItana gAI azvAsana ApanArA buTiyA bhagata, nirAMta bhagata raNacheADa bhagata, tathA utsAha ane pravRttinAM muLa bALI nAMkhanArA vairAgyane medha ApanAra niSkulAnaMda, kezavadAsa, alakha bulAkhIrAma jevAnI padaracanAnAja vikAsa thavA zakya che, sAhityanA A sukavaNAmAM ekaja velI navapallava rahI nayanane ane hRdayane ThAre che. te narmadAne taTe udbhavI chatAM anya dezakALanuM pANI pI phulIphAlI jaNAya che. narasiMha, bhAlaNa ne premAnaMdanA ghaTTa paricaya dayArAmabhAInI vANImAM joI ye chiye; paNa e krUDa kavi koI nA devAdAra rahyA nathI. mahetAne nAme navAM pada joDIne, bhAlaNanI dazamalIlAnA peAtAnI vANImAM uddhAra karIne ane 16 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNa premAnaMdanA okhAharaNamAM bhArobhAra umero karIne dayArAme brahmosaNa vALI dIdhuM jaNAya che. pAchalA sAhityanuM saMkSipta samAlocana ahiM puruM thAya che. zukala pakSanI aSTamIe caMdranuM adhuM biMba tenI puMjathI ajavALIne sudhAthI saMcI prakRtidevI bAkInA maMDaLanI ujajavaLa rUparekhAja dore che, tema A sAhityanA sudhAnidhinA bibanuM pratibiMba paNa ahiM adhurUja doryuM che. pahelI pAMca sadInuM sAhitya saMgrahAyuM nathI-zadhAyuM ja nathI. bIjI paMcazatInA paNa uttamottama graMtho haju prakAzamAM AvavA bAkI che. narasiMhano sahastrapadI rAsa puro upalabdha nathI. bhAlaNanuM rAmabAlacarita traTitaja maLyuM che. eno dazamaskaMdha prakAzakanI rAha jue che. premAnaMdanA traNaja nATaka chapAyAM che. bIjA ATha kyAM che? kayAM che enAM lAkha lAkha puranAM traNa kAvyo? kyAM kathIrAnAnAne Takora mAratuM vallabhe vakhANeluM karNacaritra ? e va labhanAM nave rasanAM nokhA nokhAM kAvyo paNa badhAM prasiddha thayAM nathI. pitAne pariteSa pamADanArI kRSNa-viSTi paNa zodhI kaDhAI nathI. gUjarAtI sAhityanA ItihAsamAM atyaMta upayogI vallabhakRta premAnaMda kathA paNa prakAzamAM aNAI nathI. jeTaluM sAhitya bahAra paDayuM che, te aprasiddha sAhityanA mukAbalAmAM thoDuM chatAM e magarUrI upajAvanA che, narasiMha mahetAnAM goviMda gamana, surata saMgrAmane cAturImAM papaka hadaya gADhapaNuM adriAddha bhaktirasanAM pAradarzaka paDe ukele che. bhAlaNanI rAmakRNanI bALalIlAmAM rasika hRdaya vAsayabhAvanI sughaDatA jue che. padmanAbhanA prabaMdhanI kavitA vAMcI utsAhazIla hRdaya uchaLyA vagara rahetuM nathI. bhASAbhakta premAnaMdanI vANInI te vAtaja zI kahevI ? enA abhimanyu AkhyAnanA vIrarasathI nAMdora darabAramAM rajapUta sAmaMta vIrahAka karI uThayo hato. enA nATaka saMta nATakonI samAvaDI kare evAM che. enuM mAMdhAtA AkhyAna vAMcI ThAvakA manuSyane paNa hasavuM dAbI rAkhavuM muzkela paDe ema che. enA putra vallabhanI bAnIno jhoka kaI oraja che. premAnaMdanAM maMDaLanA vRddhaprasAda kavi dvArakAdAsanA vacano romeroma rasa ubharAve che. dayArAma Adi zaMgArI kavinI garabIo lAkhone adyApi paNa bhaktimAMne gaMgAramAM lIna karI nAMkhe che. kAvya mArgamAM junuM sAhitya yazasvI banyuM che kharuM paNa kAvyamAMja sAhityanI parIsamApti thatI nathI. kAvyasAhityamAM 167 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 sahakArItA apekSita che. nutana sAhityamAM paNa kAlidAsanI sudhaDatA ane zailI TenIsananI pArasI, musalamAna unnata pratibhA, milTananI aiADhatA ane zeksapIsahAranI aranI sarvadezI kuzaLatA AvavI hajI apekSita che; tenI sAthe kaLAvidhAna ane zailI paNa keLavAya te apekSita che. e sAhitya kevaLa purANamUlaka che, te saMsAramulaka thavuM paNa STi che. bIjA sAhityanA mArgo teA ghaNe bhAge akSuNNaja che. kavi narmadAzaMkaranA samayathI gadya kaMIka kheDAvA lAgyu che. ciratranirUpaNa tarapha paNa kaMika lakSa dorAyuM che. saMgItakaLA saMbaMdhI kaMIka kutUhaLa utpanna thayu che. paNa hajI karavAnuM bahu che. baMgALI te marAThI sAhityanA mukAbalAmAM gUjarAtI sAhitya pachAta che. enA sarvadezI vikAsane AdhAra gUrjara bhuminA putrA hovAnuM abhimAna dharAvanArA upara che. sAhityanA kAryakSetramAM jAtine, jJAti, dharmanA, karmanA ke varNanA bheda nathI. hIMdu, pArasI, musalamAna sarve jemanI janmabhASA gUjarAtI che, jemanA zikSaNanA pAyA gUjarAtImAM naMkhAyA che te jemaneA vyavahAra mATapaNe gujarAtIthI cAle che, te pachI pArasI hA hIMdu hA ke musalamAna heA. saue saheAdara che. badhAnI gUjarAtI sAhityanA utkarSa mAM sahakAritA apekSita che. eka vakhata samazera bajAvavAmAM AgaLa paDanAra musalamAnabhAI e kalamapezImAM pAchaLa paDavuM yogya nathI. jUnI hIMdInA zaNagAra rUpa padumatti nAme vArtA kAvyanA kartA musalamAnaja che. musalamAna rAjyakALamAM uttara hiMdustAnamAM evA musamAna kavie aneka thayA che. hAla paNa uttaramAM musalamAna zAyarA mazahura che. je lAbha uttara hiMdustAnanA musalamAne hiMdIne Ape che te lAbhanI gujarAtI bhASA paNa ahiMnA musalamAnabhAie pAsethI AzA rAkhe te kharahaka che. hiMdustAnanI gAyanakaLA musalamAna ustAdAe khIlAvI sajIvana rAkhI che. evIja ustAdI gujarAtI sAhitya khIlavavAmAM ApaNe temanI mAgIye chiye. ApaNA utsAhI pArasI baMdhue sAhityamAM bhAta sAhityakSetramAM AgaLaja che, emanA agresara lekhakoe marahUma kavi dalapatarAme gurjarIvANI vilApamAM mukeluM ALa khATuM pADayuM che. tema chatAM ghaNA malabArI, ghaNA tArApeAravALA, ghaNA khaba SAnI vizuddhi ane ekatA. 168 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNa radAra, ghaNuM vAyucakrazAstra carcanAra, ghaNA IrAna AdinI tavArIkha lakhanAra, ghaNuM Arogya ane vaidyakazAstranuM upayogI jJAna phelAvanAra, ghaNA dezaparadezanA ramujI ehavAla ApanAranI sAhityopAsaka ToLAmAM bharatI karavAne ane bhASAnI ekatA jALavavAne jarUra che. pArasIbhAIo IgrejImAM kAbeliyata meLavavA je mahenata le che te mubAraka che. paNa te mahenatanA phaLarUpe temanA jJAnane lAbha gRjarAtI bolanArI sarva Alama eka sarakhI rIte laI zake eTalA mATe pArasI bolImAM nahi paNa gujarAtI bhASAmAM temanA hAthe graMtho lakhAvA ISTa che. amuka bhAganI ke amuka komanI belImAM graMtha lakhAvAthI bhASAnI vizuddhi jaLavAtI nathI, lekhakaToLAmAM phuTa paDe che, ne lekhane lAbha samasta maMDaLa laI zakatuM nathI. AthI sAhityanI bhASAnI ekatA ane vizuddhi jALavavA hamezAM sudharelA dezamAM lekhake pote ja bhASA pratyenI pUjyabuddhithI, sAhitya pratyenA geravathI, ane svabaMdhu pratyenA premathI kALajI rAkhatA jovAmAM Ave che. briTiza dvIponA eka bhAgano che ke bIjA bhAgano, dezI che ke videzI, yuropane amerikAno ho, eziyA ne AsTreliyAne, gera he ke kALo, je kAI lekhaka IgrejImAM graMtha lakhavA pravRtta thAya che te (King's English) eTale rAjarUDha IgrejImAM ja lakhe che. pArasI bolI mukI rUddha gujarAtI bhASA vAparavI kaMI pArasIbhAIone muzkela nathI. je vAMcanamALA hiMdu musalamAne zIkhe che, teja pArasIo zIkhe che. e vAMcana mALAthI suratI bolInuM. suratIpaNuM ane kAThIyAvADI bolInuM kAThIyAvADIpaNuM gayuM che. e vAMcana mALAmAMthI keLavAyelA pArasIonI pArasI bAlInuM pArasIpaNuM ghaNe bhAge ghasAyuM che. pArasIomAM magarUra thavA jevuM e che ke strI zikSaNane bahu sAro phelAve che. pArasI bALakIo ane hiMdubALakIo ekaja vAMcana mALA vAMce che. A jotAM sAmayika ane jAthe sAhityamAM pArasI belInA AyuSano varatArA, TuMke jaNAya che. paNa e varatAro sAco pADavAnuM pArasI lekhaka maMDaLanA hAthamAM che. pArasI rojIMdAM patronA mAlIkanA hAthamAM che, jJAna prasAraka sabhA jevI saMsthAonA hAthamAM che. AzA che ke keLavAyelA utsAhI pArasIbhAIe jamAnAnA jhokane mAna Apaze. pArasIbhAIo rUDha gUjarAtI bhASA vAparatA thAya, tenI sAthe gUjarAtI bhAIoe paNa sAhityanI dizAmAM eka agatyane 169 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 dharma raMge raMgA- pheraphAra karavAnI jarUra che. kevaLa parANika yalA sAhityane ( Mythological ) sAhityane paDakhe zuddha samaya gayo che, saMsArI sAhitya temaNe kheDavuM joIe, jemAM parA NIka kathAothI ajANya pArasI ane musalamAna bhAIo sara AnaMda leI zake. AnI zarUAta thaI cUkI che. kevaLa dharmanA raMge raMgAyelA sAhityane samaya vItyo che. eka samaya evo hatuM ke jyAre sarva upadeza sarva jJAna ApavAnuM dvAra dharma hatA, pratIti zraddhAne prIti upajAvanAro mArga deva thA hatI, rUci ane Adara pragaTAvavAno prakAra abhuta kathana hatuM. samayabaLane anusarI Arogya saMrakSaNArthe snAna zaucAdinA sAmAnya niyama dharmanuM aMga banyA; dezATana. lAbha ApanAruM tIrthamahAtamya zata zAkhAe vistaryuM; nItine bedha denArAM aneka adbhuta upAkhyAno uddabhavyAM; ane jJAna ane nirvANane mArga sarvane mATe khullo mUkanAra aitihAsika buddha bhagavAna IzvarAvatAra banyA. e jamAne Aja nathI. junA jamAnAe zIlavatInA rAsane ane raSadarzikAkane janma ApyA, te navo jamAne sarasvatIcaMdrane ane kAntAne janma Ape che. bhUtakALamAM vyaktinI stutinA rAsA ane prabaMdho racAtA, to vartamAnakALamAM sAmAjIka sthitinA ItihAsa lakhAya che. prAcIna yugamAM dharmanA saMgrahAyeM sAdhuonA mahAna saMghe maLatA, tyAre arvAcIna samayamAM nAgarI pracAriNI sabhA, eka lipi pracAriNI pariSada, sAhitya pariSada jevAM maMDaLa bhinna bhinna bhASAnAM sAhitya sarvamAnya karavA, pitAnI bhUtapUrva sAhitya saMgrahavA, pravartamAna sAhityane sarvatomukha vikAsa sAdhavA sthaLe sthaLe maLe che. AvA meLAvaDAnuM sArthakya kyAre ke jyAre Azvanoe avana bhArgavamAM navuM jIvana preryuM hatuM tevuM navuM jIvana pUrvanuM utejaka vRddhAmAM prerAya, ane rAjarSi vizvAmitranA sahacaryamAM ane pazcimanuM rAmalakSmaNa jema vIracaryAmAM ughukta thayA tema piSaka sAhitya. yuvake pitAnuM parAkrama prakAzavA pagabhara thAya. AraMbha mahAna che. khaMDera pharI vasAvavAnAM che, ujajaDa pradeza AbAda karavAnuM che, navAM thANAM nAMkhavAnAM che, ApaNane guMgaLAvI nAMkhatI AlaMkArikonI kIlebaMdI ApaNe toDI pADavAnI che, sAhityanA udyAnamAM jaDa nAMkhI vadhelA niva ropAo nIMdI kADhavAnA che, bhayaMkara 170 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIjI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNa prANInA AzrayabhUta jhADI sApha karavAnI che, tRSA chIpAvanArAM jaLAzayA khaNavAnAM che. AbAdI vadhAranArI vherA khAdavAnI che, utpannanI Apale saraLa karanArA mArgo udhADavAnA che. A kAmamAM ApaNA pUrvajo pITha purI rahyA che. kAvya kSetramAM navA vijaya meLavavAne Adikavi vAlmIki ApaNane kokilaka TathI teDe che. Arthika vidyAne punarujjIvana ApavAne AraNyaka pAlakAvya hastInA nirdhASathI pukAre che. kumAra sukaLAone khIlAvavAne vINA sAratA nArada sAthe nATayamuni bharata saMjJA kare che. rasAyanAdika vidyAne rAga jagADavAne vItarAga nAgArjuna prakheAdhe che. sAhityanA rAjyane vistAra karavAnA prayAsamAM sahAyabhUta thavA aneka akSaradehadhArI sAhityavIrA vyUhabaddha ApaNI pIThe tAra UbhA che, jeemAM ApaNA mAjI pramukha bhAga mukAvI me|khare AvI utsAhapUrNa mukhamudrAthI ApaNane utteje che. vaLI A tarapha ApaNA mahAna rAjakartA Apane AgaLa deravA sanmukha taiyAra che. ekana ne spensaranI saradArI nIce tatvakSetramAM meA. zekasapIyara, milTana ane TenIsananI sahAyatAthI kAvyakSetramAM AgaLa dhase. pApa, trima ane mekasamularanA agresarapaNAmAM zabdavidyA ane paiArANu vidyAnA ajANyA pradeza sara kareA. A ane khInta viSaya hAtha karavAmAM sAhAcya ApavA pazcimanA virenI senAe sajja ja che, vijaya meLavavAmAM kAI nA pratireAdha nathI. pratirAdhaka kahIye, te, te ApaNu Alasyaja che, ApaNA pramAdaja che, ApaNI kavya vimukhatAja che, ApaNI hRdaya bhIrutAja che, ApaNe anusAhuja che. Alasya maraDA mAM, Alasyaneja maraDI nAMkheA. pramAda khAe mAM,pramAdaneja khAi jAe.pravRtti dhamanI bhagavadgItApaniSadanA nitya pADe jyAM thAya che, tyAM anutsAha kyAMthI, hRdaya bhAtA zI, kavyu vimukhatA kevI ? jenAM manamAM rASTrane prAdhavAnI urmi che, tene uMdhavAnuM nathI; jenA magajamAM kaMI navuM utkaIka kahevAnI preraNA che, tene mAna dhAravAnuM nathI; jenI pratibhAmAM vIjaLika zaktinA aMza aNujhaNe che, tene jaDavata khesI rahevAnuM nathI.' ApaNAmAM sama narane teTA na hAvA joI e. prativaSa ApaNA zAradApIThamAMthI padavIdhArI tarA saMkhyAkhatra bahAra paDe che. A ApaNA vIrA zuM niya ApaNA zAradA che ? nahija nahi. tyAre zuM ema che ke kAI pUche pIThanA pannIdhArI tA ja sahadeva jozInI peThe temanA jJAnane te ApaNune lAbha Ape ? nAnA, teme na heAya. tyAre tA nA. 171 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 ekaja dizAmAM tarka daDe che. sItAjInI bhALa kADhavA nIkaLelA mahAvIre araNya ne parvata oLaMgatA oLaMgatA dakSiNa mahAsamudrane tIre jaI pahoMcyA, tyAre nalanIla sAthe hanUmAna paNa zoca karavA lAgyA ke have zuM karavuM ? A mahA samudra ze ALaMgAya ? te kSaNe vicakSaNa jAbavAne mArUtine temanA sAmarthyanuM smaraNa karAvI utsAha pUratAM vacanathI kahyuM ke " kavirAja ! tame paNa Ama zAca kAM kare che ? tamAre to A mahAsamudra gempada mAtra che." AvI kaI jAtanI smRti ApaNuM zAradApIThanA vIrone ApavAnI jarUra hoya te koNa jANe ? emanAmAM nigUDha sAmarthya che. e cAhe te, eka vakhata mahAna zaMkarAcAryo AkAza mArge cAlI jatI sarasvatIne gabaLe AkarSyAnuM kahevAya che, tevI rIte A vIro paNa dIpAMtaramAM jaI vaselI sarasvatIne ane tenI pUMThe lakSmIne paNa emanI vidyAnA baLe AkarSI lAve. je pazcimamAM che ne pUrvamAM nathI, evuM keTaluM badhuM teo ahiM vasAvI zake ema che ? bALazikSaNa, sArvajanika Arogya, pratinidhisattAkarAjya Adi khAsa pazcimanAja kahevAtA viSayamAM keTaluM upayogI jJAna ApavAnuM temane sahaja che? pazcimanA janasamAjamAM udabhava pAmelI hitakAraka janAo A dezanA janasamAjane anukuLa karavAnuM emanAM avalokana ane anubhavanI sattAnI bahAra nathI. rasAyana vidyAne upayoga apavAdabhUta che. trIbhovanadAsa kalyANadAsa gajajara temanA ziSyo sivAya keTalAe audyogika abhivRddhimAM karyo ? prAcIna mahAkavinI sRSTinAM bhavya citrone upayoga sadagata citrakAra ravivarmA uparAMta keTalAe hadayadrAvaka citrakaLAnI khIlavaNImAM karyo ? mila, phoseTa ne sijavikanA lekhanuM raTaNa karI mI. rAnaDe ke sara phirojazAha. o. mI. gokaladAsa ke mI. gokhale jevA athavA te di. bA. aMbAlAla sAkaralAla desAI ke o. mI. cimanalAla harilAla setalavADa jevA Arthika praznonA ciMtaka keTalA ubhA thayA? IgrejIne akSara paNa na bhaNanAra sagata bhagavAnalAla iMdrajI zodhakhoLamAM yuropiyana zodhanI damodamI kare, eka parIkSA pasAra na karanAra rA. ba. raNachoDalAla choTAlAla. sI. AI. I. zahera sudhArAnA aTapaTA savAlene nirNaya ANe, madhyama darajajAnI keLavaNI dharAvanAra saMgata kI. bA. maNibhAI jasabhAI strI keLavaNIne viSaya hAtha che, ane ApaNuM padavIdhArI baMdhuo temAM caMcupAta paNa na kare ema kAMI hAya ! sA. 172 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNa gata rA. sA. mahipatarAma rUparAma nIlakaMTha harakoIne jevuM AvaDe tevuM lakhavAne preratA. temane koI na AvaDavAnuM nAma detuM te teo bhAra daIne kahetA ke, " na kema AvaDe? lakho eTale AvaDaze." mATe A baMdhuo pratye eTaluM ja kahevuM che ke zaramAo nahiM, saMkeca khAo nahi, pitAne tuccha lekhe nahiM. tamArI pAsenuM mUla na thAya evuM dhana che. tame tene anubhavathI oLakhA; tame tene avalokanathI khIlAvo; tame tene upayogathI bahalAvo; ne pachI e dhana tame tamArA ochA bhAgyazALI azi-kSita athavA alpazikSita baMdhuone AvakAradAyaka thAya evA rUpamAM Apo. ApaNuM lakhANa nAma amara kare evuM na hoya tenI paravA nahiM. kIrti e pravRttinuM pravartaka tatva nathI. pravartaka te kata vya che. kartavyanI parisamApti kartavyamAM ja che; tene kartavyathI bhinna anya udeza che nahiM. mAtApitA saMtAnane uchere che, rAjA prajAne pALe poSe che, zrImAna anAthanI saMbhALa le che. zerImAM ramatA nahAnA bALakane raste janAra gADIDAnA jhapATAmAMthI ugArI le che, ne nadImAM taNutAne tarI jANanAra tAre che. e pratyeka pratyekanuM potAnuM kartavya che, ne te kare che. karanAra svadharma bajAve che eja enuM gaurava che. na karanAra svadharmamAM cuke che ne doSita thAya che. padavIdhArI suzikSita purUSe moTA zaheromAM vaheMcAyelA che paNa zikSaNazAstra ne zikSaNakaLAnAM pramANapatra dhAraNa ApaNuM zikSita karanArA gujarAtI mahetAjIo badhA dezamAM phelAI mahetAjIo, gayelA che. temane avakAzane samaya je temane gAmaDAmAM bhAre paDate thaI paDe che ke je teo halakI khaTapaTa ke tuccha kArabhAramAM gumAve che, tene temanA potAnA hitane mATe ne temanAM baMdhuonA hitane mATe sadupaga karavA dhAre, te aneka mArga che. jUnA sAhityano saMgraha karavAnI, samAjanA AcAra vicAranuM adhyayana karavAnI, manuSya kuLanI khAsiyatanuM avalokana karavAnI, je maMDaLamAM temanuM jIvana nirmAyuM che temane jJAna ane sAhityane rasa lagADavAnI, temanI vRttio keLavavAnI, temane ucca bhAvanAo arpavAnI ane temane sarva prakAre pitAnI vidyAno, zakitano ane sahadayatAne lAbha ApavAnI teo asAdhAraNa anukuLatA dharAve che. bALakeLavaNI eto teo je vetana khAya che tene badalo che. jana samAjanA zikSita 173 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 sAmAjIka tarIkenA nija kartavyane temAM samAsa thaI jato nathI. kuTuMbamAM rahI kauTuMbikanI upekSA kare te svadharmathI bhraSTa thAya che, tevI rIte samAjamAM rahI samAjIka baMdhuo pratye baMdhukRtyamAM je pramAda kare che te janasamAjane devAdAra rahe che ane sarva samAjanA parama adhyakSa jagadIzvarano aparAdhI bane che. janasamAja eka sahakArI saMsthA che. e saMsthAnA sahakAradharmathI zikSita suzikSita sAdhanasAdhana saMpanna saMpanna ne sAdhanarahita eka sarakhA baMdhAyelA che. baMdhuo ane svAgata maMDaLanA ItihAsa rasika adhyakSa zeTha sAhityapIThanI purUSottama vizrAma mAvajI zodhakhoLamAM ane ItijinA. hAsika saMgrahamAM pitAnI samRddhine sadupayoga karI rahyA che. zeTha gokaLadAsa tejapALa, zeTha maMgaLadAsa nathubhAI, zeTha premacaMda rAyacaMda, sara jamazedajI jIjIbhAI sara kAvasajI jahAMgirajI, zeTha jamazedajI nasaravAnajI tAtA vigere muMbaIne dhanADhaya gRhasthonI udAratAnI pichAna ApavI ne sUryacaMdrane oLakhAvavA jevuM gaNAya. temaNe keLavaNInI abhivRddhi mATe bahu karyuM che. paNa sAhityanI sevAmAM pitAnuM sarvadhana samarpanAra ne gujarAta varnAkyulara sosAyaTIne chevaTanI vArasadAra TharAvI janAra to suratanA sadagata zeTha harivallabhadAsa bALageviMdadAsa ja che. sAdhanarahita baMdhuone mATe sAdhana saMpanna gRhastha pustakazALA ne vAMcanazALA ughADe che, tene mATe temane abhinaMdana ApavuM ghaTe che. tenI sAthe pustakazALAne pustakasaMgraha mUlyavAna banAvavA ane vAMcanazALAnuM vAMcana vajanadAra karavA sAhityane uttejana ApavA saMyukta bhaMDoLa ubhuM karavAnI temane vinaMti che. gujarAta varnAkyulara sosAITInI pravRttI tenA baMdhAraNane lIdhe eka dezI che. phArbasa sabhAnI pravRttinI dizA kaMI bhinna che. paraMtu te paNa sarvatomukha nathI. sahityasabhAmAM utsAha che tyAre sAdhana nathI. A khoTa purI pADavA sarvatomukha uttejana ApanAruM sAdhanasaMpanna sAhityapITha sthApavAnI jarUra che, je vizuddha bhAvanAvALuM ane upayogI jJAnavALuM alpamUlya sAhitya e ke eka gAma jyAM gujarAtI nizALa hoya tyAM maphata chuTathI vaheMcI sAhityanI gaMgA AMgaNe AMgaNe vahetI kare, je vadhAre mUlyanAM pustakonI avetana jaMgama pustakazALA sthApI saMgIna jJAnane prasAra kare, je bhASaNathI ne nibaMdhAthI lokonA hadaya keLave ane pravRttine sadupayoga 14 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjI sAhitya pariSadanA pramukhanuM bhASaNa jAgRta kare, je svakArya rasika pagAradAra purUSo dvArA zodhakhoLa calAve; TuMkAmAM sAhityanuM saMgrAhaka, saMrakSaka, saMvardhaka, pracAraka ne adhyApaka maMDaLI nIvaDe, AvA sAhitya pIThanI sthApanA lakSmInA vizrAmabhuta uttama purAnA hAthamAM che. sAdhanarahita baMdhuo paNa sAhityanI vRddhine mATe bahu karI zake ema che. jemane akSara jJAna che teo sAruM vAcakavarga taraphathI sAhitya vAMce, te paNa sAhityanI eka aMze kRtAsAhityane Ava- rthatA che; sArAM bhASaNone ane sArA lekhone kAranI jarUra che. AvakAra Ape, te paNa tenI kadara che; buddhine upayoga karI sArAnarasAne viveka kare, te paNa uttajana che. ATaluM kare te vAMcanAra kyAM che, sAMbhaLanAra kayAM che, samajanAra kyAM che, kadara bujanAra kyAM che e je phariyAda uThAvavAmAM Ave che, te dUra thAya. A rIte sAhityanI abhivRddhimAM sarvanI pravRttine sthAna maLe che. sAhityanA kSetramAM koI ne bahiSkAra nathI. sarvane samaSTi zreya mATe sahakArI udyoga svIkArya che. satsaMgInuM maMdira jyAre vyaSTi pravRtti. baMdhAya che, tyAre koI satsaMgI che Te upADI ke tagAra vahI zarIra vahevarAve che; koI satsaMgI patthara ghaDe che, vahere che ke kare che; koI ImArata AMke che; te koI pAyA khode che, koI caNatara caNe che te koI citranuM kAma kare che; koI sarvane upara dekharekhane bhAra upADe che, te koI kharIno bhAra sAthe le che. sarva pitAnA gajA pramANe kAryabhAga batAvI utsAha pradarzita kare che. e * nAnA moTA saue puNyanA sarakhA adhikArI che. sarva karmanA sAkSI parama purUSanI draSTimAM saine prayAsa sarakho AvakAra pAme che. e bhAra-vAhaka, e karmakAra, e zilpI, e sUtradhAra, e samakSaka, e dhanadAtA, saMsArI pALa ke sAdhu se A mahAna kAryamAM pitAnA vyaSTijIvanane samaSTi-jIvanamAM heme che. AvI svadharma paratA, AvI samaSTi zreyanI bhAvanA ApaNuM sAhityamaMdira bAMdhavAne sarasvatInA satsaMgIomAM ISTa che. kAryakSetra kyAM hAnuM che? saune pitApitAnI yogyatA anusAra pravRttinA aneka mArgo khullA che. svalakSaNavatI kavitA racavAnI pratibhA dharAvanAra kavine ghaNA pradeza asuraNa che; temAMja te ghUme emAM sAhityane lAbha che. jenAthI 175 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 svakalpita lekha nathI lakhAte, tene mATe bIjI bhASAmAMthI anuvAdane mArga ughADe che. kevaLa svabhASAniSTha ne svabhASAmAM ghaNuMe karavAnuM che. aneka pustako udhaI khAya che, athavA paTArAmAM ke pithImAM aMdhArAmAM paDayA che, temane uddhAra karavAnuM che. lokagIta, lokavArtA, rAsA ne pavADA, sikkA ne zAsanapatra, zilAlekha ne pALiyA, vahI ne dastAvejo saMgrahanArAnA prayatnanI vATa jue che. hadayacakSuthI jenAra ne lokanA rItarIvAjo, vahema ane rUDha saMskAro avalokana mATe taiyAra che. vidyAnA rasikane nehAnAM nehAnAM pradarzana mATe sAdhano cotarapha verAcelAM che. pratimAvidhAna, citravidhAna, saMgIta paricaya Adi aneka kaLAone nirAMte ekAMtamAM abhyAsa thaI zake ema che. sarasvatInI sevAnA mArga aneka che, jyAre devapUjananA prakAra ATha ja che. eka eka mArga aneka upAsakone yAvajachava vyAkRta rAkhe evo vizALa che. zraddhALu sevakonA lakhalUTa dharmAdAyanuM zrIjInA mukhavAsanuM tAMbUla bane che. tema paNa che; ne viduranI bhAjI tathA sudAmAnA tAMdula paNa bhagavAnane bahu priya che, tema paNa che. sarasvatI devIne paNa sarva upAsakonI kharA hRdayanI sevA svIkArya che. A mahAna udyogamAM saMbhALavAnuM ekaja che. asapravRtti sAhityamAM varyA che, tAmasI vRtti aniSTa che, mATe A asatyapravRtti ne pravRttimaya saMsAranA svAmIne anugraha IcchI te tAmasI vRtti pravRttinA prerakane prArthanA eTalIja che ke, aniSTa che. asato mAM sadgamaya / tamaso mA jyotirgamaya / om rAtti: zAMtiH zAMtiH 176 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra caritrAvaLI ( vidyamAna ) Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 bhikSu akhaMDAnaMdajI [ leAkasaMgrahanI dRSTie svAmI zrI bhikSu akhaMDAnaMdajInI sAhitya sevA ajoDa che. parabrahmanI joDe tAdAtmya sAdhavAnI laganIvALA e Ajanma virAgavRttidhArIe, cha AnAnA devadAranA kheAkhAnA TebalathI zarUAta thaine gujarAtane gAmaDegAmaDe jJAnathI parakhe paheAMcADanArI 'sastuM sAhityavardhaka kAryAlaya' jevI vistRta ane mAtabara sthitie paheAMcelI saMsthAnI utpatti ane sthiti kaI tAlAvelIthI, keTalI tanate|Da mahenata ane kevI adbhuta travAzakti tathA vyavahArakuzaLatAthI sAdhI enI kathA A nIcenA rekhAcitramAM nathI. varaseAnI satata leAkasevA pachI Aja pakSAdhAtane lIdhe anicchAe niSkriya thai paDelA e lokasevakanA hAtha taLe tAlIma pAmavAnuM subhAgya A lakhanArane maLyuM che, ane keI kALe e zramasAdhya jIvananI vAta A pAnAMe upara ApavAnI abhilASA che. paraMtu te daramyAna, prasiddhinA sadA aNugame sevanAra e sAcA saMnyAsInA pUrvajIvananI kathA kahetuM ATaluM A rekhAcitra, evI ja lAMkhI tAlIma pAmelA bhAIzrI tryaMbakalAla zukla taraphathI ApaNane maLe che e paNa eka mAMghI prApti che ema samajI zAradA 'mAMthI e tAravIne A nIce utAryuM che.] -e4. sthULakAya chatAM teja puMja samA jhagajhagatA caherAvALA keAI saMnyAsIne, sAthI sAthe athavA ekAkI, kAi divasa saMdhyA samaye amadAvAdamAM elisabrija uparathI pasAra thatA ke muMbaImAM kAgaLAnA vepArIone tyAM jatA AvatA joyA hAya tA jANajo ke e ' garIbene sAhityajala pAtA, gujarAtane gAmaDe gAmaDe jenAM prakAzanA paheAMcI gayAM che te sastuM sAhitya vaka kAryAlayanA ekaniSTha saMcAlaka kamacAgI akhaDAna dajI,' vIra vikramanuM 1930 muM varSa hatuM. kheDA jillAnA eArasada gAmamAM jagajIvana TaeNkkara nAmanA eka hAziyAra ane dhArmika vRttivALA vepArI hatA. dariyAmAge vahANA bharIne teo mAla maMgAvatA ane peAtAne lAkhaDa, cinAI vAsaNa tathA anAjanA dhadhAreAjagAra dhamadheAkAra calAvatA. temane riyA nAmanAM eka pavitra, dharmAtmA, suzIla, udAra ne dAnazIla patnI hatAM. temane gRhasthAzrama sukhazAMtimAM cAlatA hatA. haragoviMda, zivalAla ane meAhanalAla jevA traNa traNa bhaDavIra dIkarA ane pArvatI tathA sadA 178 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSu akhaMDAnaMdajI mena nAmanI e dIkarIe hatI. AkhA ye kuTuMbamAM AnaMda AnaMda hatA. paiseTake e kuTuMba sukhI gaNAtuM. paNa temanA bhAgyamAM hajI eka putraratnane janma ApavAnuM nirmAeluM hatuM. te sauthI nAnA ane chellA putraratna te atyAranA ApaNA bhikSu akhaMDAnaMda, jagajIvana karane tyAM savArathI te sAMja sudhI kAIpaNa abhyAgatane mATe anAjanI lhANI tA cAlu ja rahetI. emane, dhaMdhArojagAra ghaNuM sArA cAlatA ane tee gAmanA eka agragaNya sajjana gaNAtA. saMtasevI ane bhaktiparAyaNa paNa hatA. temane tyAM saMta maha MteAnA akhADA jAmatA ane paMgateAnI pagatA paDatI. AvA sAdhuhRdaya ane sevAparAyaNa pitA tathA bhaktimayI mAtAnA pUrva saMskArA laI bALaka lallue koi puNya divase A saMsAramAM pagalIe pADI. kuLaguru meAhanadAsajI sApara taraphathI peAtAnA saMtamaMDaLa sAthe erasada Ave tyAre jagajIvana karane tyAM ja utAre! karatA. eka divasa mahaMtajIne kherakhA laIne bALaka lallubhAi rame che ane e berakhAnA maNukA cUsyA ja kare che. mahaMtajI A joI Azcaryacakita thAya che. bALakanI bhavyatA joI teo bhaviSya bhAkhe che ke A bALaka bhaviSyamAM kAI samartha saMnyAsI nIvaDaze.' A vAta sAMbhaLI kuTuMbamAM kSeAbha thayeA. pazu divaseA jatAM e bhulAI gaI. sAta varSanA thayA eTale lallubhAine kuTuMbanAM bIjAM bALako sAthe umiyAzaMkara mahetAjInA hAtha nIce kakakA ne ekaDA chUTavA mUkyA. traNeka varSamAM bArAkhaDI ane AMka vagere pUrAM karyAM pachI temane gujarAtI nizALamAM mUkavAmAM AvyA. bAratera varSanI umaramAM lallubhAI e chasAta ceApaDI pUrI karI ane te ja arasAmAM, eTale saMvata 1947 mAM, pitAzrI devaloka pAmyA eTale Akhu ye kuTuMba khaMbhAtathI sAteka gAu dUra sArAda gAmamAM rahevA gayuM. tyAM ye dukAna cAlatI ja hatI. meATA bhAIe vagere tyAM ja rahetAM hatAM. e badhAne paraNAvI dIdhelA hatA, ane teja pramANe nAnA lallune paNa bALapaNamAM sAtame AThame varSe jotarUM vaLagADI dIdhuM hatuM. have tA dukAne besavAnuM thayuM ane bIjuM kAmakAja paNa mAthe paDayuM. zALAmAM gAMdhAI rahevA pratye tiraskAra chatAM vAcanane rasa jAgele 179 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 ane hisAbakitAba zIkhI lIdhelA. e vAcanano rasa tRpti zodhyA ja kare, eTale lallubhAI dukAne bese, gharAkane mAla Ape ne meM pAchuM cepaDImAM ghAle rAtre maMdiramAM AratI ane bhajane thAya temAM jAya ane AnaMda kare. Amatema manovRttine anukULa paDe tevo jJAnaprAptino mArga temaNe zedhI kADhayo ane temAM eTalo badhe rasa levA lAgyA ke eka suMdara bhajanika gAnAra, gajAvanAra ane maMDalInA AgevAna jevA e gaNavA lAgyA. bhajana sAMbhaLavAnuM che temane haju ye khUba game che ane e vakhatanI temanI ekAgratA ne talInA yogIne jevI hoya che. A lakhanAre koI koI vakhata to e bhajamaMDaLIomAM bhikSuchanI AMkhomAM azupAta thate paNa joyo che. bhajanAnaMdI svAmIjI saMnyAsI thayA pachI paNa pitAnI pAse nAnakaDI sitAra rAkhatA. pAchaLathI e bicArI paNa bAvAjIne lapa jevI lAgelI eTale tene gaMgAjImAM padharAvI dIdhI hatI. vepAramAM satya, pramANikatA ane nIti jALavIne je kamAI zakAya te ja kamAvuM evo temano niyama hato ane e pramANe vepAra calAvavA chatAM ye lalu Tarano vepAra sAro cAlatuM hatuM, ne ThIka ThIka kamANI thatI hatI. paNa bIjA bhAIone vepAranI temanI AvI rItinIti pasaMda paDI nahi, eTale temaNe pitAnI saMpatti vaheMcI lIdhI ane dukAna bhAgamAM cAlavA lAgI. vecANanuM kAma bIjA bhAIoe saMbhALavA mAMDayuM ne lalubhAIne mAthe moTe bhAge kharIdanuM kAma karavAnuM AvyuM. A kAma temane gamatuM. grAhakonI sAthe kazI rakajhaka ke paMcAtamAM UtaravAnuM nahi ane A kAma te avakAzane samaye svataMtratA pUrvaka thaI zakatuM, sade. karIne mAla mokalavAnI vyavasthA karI de pachI teo chUTA ne chUTA. bAhya rIte karo DoLaDamAka pasaMda karatA nahotA. TIlA TapakAM karavAnI ke harikathAmAM niyamita javAnI teone jhAjhI paravA nahotI. AthI koI koI mANase temane nAstika, chelI A ne laherI tarIke oLakhatA; ane te vakhate te juvAna lalla Thakkara bAbarAM rAkhatA ne chogALo pheTo paNa bAMdhatA. tyAra bAda chapanane dukALa paDe ne saMvata 1957 mAM temanuM kuTuMba pAchuM borasadamAM rahevA AvyuM. e arasAmAM borasadamAM naDiyAda 180 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSu akhaMDAnaMdajI vALA gopALadAsajI mahArAje kathA mAMDI hatI, temAM tee prasaMgApAta jatA AvatA. A kathAmAM temane gItA ne meAgavasiSThanA vAcanane rasa lAgyA. saMsAramAMthI mana UDI javA IcchatuM ane Izvarane mArge jatA bhatAnI AturatA temanAmAM khIlatI jatI hatI. zerakhIvALA vaye|vRddha paramahaMsa jAnakIdAsajI mahArAja sAthe temane sArA paricaya hatA. A jAnakIdAsajI mahArAjane tamAku pratye khAsa aNagameA hatA. lallubhAI paNa te samaye bIDI, tamAkunA vyasanamAM sapaDAyelA hatA. mahArAjane kAne vAta AvI. mahArAje kahyuM: 'lallu krUra ! tame paNa bIDI tamAku cheADI zakatA nathI ke ? ' lallu ra zarmAyA ane jaLa mUkyuM. have temanA gRhasthAzrama tarapha vaLIe. temanAM lagna je bAI sAthe thayelAM te eka dhanavAna dharanAM putrI hatAM. saMskAritAnA abhAve pati*devanI badalAtI maneAvRtti ane bhAvanAe te samajI zakatAM nahi. A kAraNothI lallu Takkarane keTalIkavAra bhAre maneAvyathA thAya tevA prasaMge paNa banatA. chatAM sAcI uparAmatA na jAge tyAM sudhI gRhasthAzramamAM ja rahevuM e emane nizcaya hatA. saMsAranAM kaSTA ne muzkelIethI bhAgI javuM ene paNa teo eka prakAranI niSphaLatA mAnatA. sAcI vairAgyavRtti sivAya sAdhutA ne sanyAse zAbhatA nathI eTale emaNe 28-29 varSanI umara thatAM sudhI saMsAranA aneka kaDavA anubhavo thatAM chatAMye gRhasthAzrama sArI rIte calAvye rAkhyA ane te arasAmAM temane eka putra thayeA. gRhasthAzramanA bIjA aneka prakAranA anubhaveAthI mana uparAma thavA lAgyuM hatuM ane AdhyAtmika dRSTi khIlatI hatI; aMte strI, putra, temaja hajArAnI saMpatti paDatI mUkI lallu Takkara dayAdharma mATe seeka jeTalA rUpiyA lai saMnyAsane paMthe paravaryAM. saMvata 1960nA mahAvadI trAdazI (zivarAtrI) ne divase vRdgha svAmI zivAnaMdajI pAse saMnyAsadIkSAnI vidhipura:rasathI kriyA sAbaramatIne tIre amadAvAdamAM karAvI. A saMnyAsanI temanAM patnIne khabara paDatAM temane dhaNuM ghaNuM lAgI AveluM, pazcAttApa thaelA ane virahavedanAmAM te vedanAmAM doDheka mAsamAM ja temaNe dehatyAga karelo te ja arasAmAM svAmIjIne paNa svapnamAM e bAInAM darzana thayelAM. svAmIjInI dRSTi nIce che; bAI hAtha joDIne UbhA che; kSamA 181 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. cha mAge che; pazcAttApa kare che ane vilIna thaI nnaya che, ane svAmI akhaMDAnaMda anupama jyaMtine mArge saMcare che. sAthe lIdhelA chase rUpIA uttara hiMdamAM duSkALa ke raila saMkaTamAM paDelA dIna du:khIonI sevAmAM kharcI nAMkhe che ane akhaMDAnaMdajI hRSikeza tathA uttara kAzIne raste himAlaya javA upaDe che. gaJAtrInI yAtrA kare che. e sAtvika tapAminAM havApANI ane umadA asare mAM tathA pAvanakArI vAtAvaraNamAM rahI adhyayana, manana ne nididhyAsa Adare che. dhyAna, dhAraNA ne samAdhinA kAMIka anubhava paNa le che. aneka saMta mahAtmAonAM caraNa seve che. satsaMgane lAbha le che. A ja arasAmAM temane brahmaniSTha svAmI rAmatIrthajInAM darzana thAya che ane ekAda be mAsa kAzI vagere tarapha temanI sAthe rahevAnA lAbha maLe che. akhaMDAnaMdajIe keTalAka gurue karelA, paNa svAmI rAmatIjInI sAthe je samaya gALelA temAM temanI badhI gUMcA- mUMjhavaNe-ukalI gaI hatI ane AtmasaMtAya thayA hatA A pachI tee muMbAI AvelA tyAre kAI bukaselarane tyAM bhajananI eka copaDI levA gaelA. kiMmata joI te cAra pAMca gaNI caDAvelI. vicAra AvyA ke A sthitimAM jJAnapipAsu garImenI zI dazA ? paNa karavuM zuM ? tyAM acAnaka pUrvAzramanA kuTuMbImAMthI koi saMbaMdhInA mRtyune patra AvyA. te sAthe traNasA jeTalI rakama dharmAMdAmAM kharcavAnI vRtti jaNAvI. svAmIjIne bhAgavatanuM pArAyaNa karatAM ekAdaza skaMdha khUba gamI elA, eTale A paisAmAMthI kheTa khAvI paDe te khAvI evI gaNatrI rAkhIne ekAdaza skaMdhanI hajAreka prata chapAvIne pAMceka AnAnI kiMmata rAkhI. Ama svAmIjIe sAhitya pracAramAM pahelAM pagalAM mAMDayAM. have te svAmIjI khAvAjI chatAM ye ceApaDIenAM pAkITa bAMdhanAra, ravAnA karanAra ane dharmapustakanA pracAraka banyA. te ja arasAmAM svarganAM pustakAnA ijAradAra sva. zrI amRtalAla suMdarajI paDhiyAra svAmIjIne maLyA. temane svAmIjIe prasiddha kareluM A pustaka bahu gamyuM hatuM ane te paNa sAhityapracAranI AvI koi pravRtti thAya te sArUM ema IcchatA hatA. svAmIjIne te A pachI aneka prakAranA zuma sAhityanA pracAranA vicAre te yAjanA manamAM AvavA lAgyAM hatA. ema karatAM karatAM ekAdaza skaMdha khalAsa 182 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSu akhaMDAnaMdajI thaI gayo ne svAmIjI haSikeza tarapha paDI javAnA vicAramAM hatA. tyAM gItAnI sastI AvRtti kADhavAne vicAra manamAM ja ne tenI prathama AvRtti pAMca hajAra prata jeTalI kADhI. eka bhAIne tenI vyavasthAnuM kAma soMpI temaNe himAlaya javAnI gaNatrI rAkhelI paNa gItAnI AvRtti khalAsa thAya tyAM sudhI to temaNe rokAI javuM paDe tema lAgyuM. eTale muMbAInA havApANa pratikULa lAgavA chatAM ye tyAM rokAyA. pachI te kaI IzvarI saMketathI vividha graMthamALA zarU thaI, caritramALA ane bahada graMthamALA paNa kADhI ne tene sAro lokAdara maLe. dhAravA karatAM ye vizeSa grAhakasaMkhyA thaI. keTalIka madadamAM zrI paDhiyAra te hatA ja; te uparAMta AphisakAma vagere mATe bhAI veNIzaMkarane rokyA ne kAma calAvyuM. te arasAmAM A badhuM calAvanArI eka maMDaLI athavA kamiTI jevuM paNa banAveluM. A rIte sastuM sAhitya vardhaka mitramaMDaLanI muMbAImAM zarUAta thayA pachI tenI amadAvAda khAte zAkhA kholavAmAM AvI ane svAmIjI paNa tyAM AvyA ane haSIkeza rahyA rahyA jJAna tathA cAritryavardhaka sAhityanA pracAranuM kAma karavA lAgyA. vacce vacce svAmIjIne himAlaya tarapha cAlyA javAnuM te A lapa choDavAnuM ghaNuM ye mana thAya, paNa paramAtmA evA saMjogo UbhA kare ke teo A badhuM choDIne taddana chUTA to thaI zake ja nahi. kaMIka ne kaMIka vadhI jAya ane kAma calAvye ja rAkhavuM paDe. Ama IzvarecchAne anukULa thatAM thatAM ane tene vadhAvI letAM letAM bhikSu akhaMDAnaMdajIe pahelAM dasabAra varSamAM keTakeTalAMye graMtharane mAtA gurjarIne caraNe dharyAM ane e badhe sAhityapracAra karatAM karatAM svAmIjIne kevA kevA saMjogomAMthI pasAra thavuM paDyuM tathA "sastuM sAhityanI saMsthA kema astitvamAM AvI tathA jAmI te viSeno temaNe pote ja lakhele rasika, utsAhapreraka ane vividha anubhavathI yukta ahevAla "utpatti, sthiti ne bhaviSya' nAmanA e saMsthAnA pustaka uparathI maLI zake che. e pustaka khAsa karIne lekasevAnAM kSetramAM kAma karanAra lokasevakae ane lokasevA premI yuvaka yuvatIoe avazya vAMcavuM vicAravuM samajavuM ghaTe che. e saMsthAdvArA nIkaLelI vividha graMthamALA, cAritryamALA, ane bahada graMthamALA dvArA je graMtharatna gujarAtane caraNe raju thayAM che tenI 183 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 saMkhyA have to lagabhaga savA base jeTalI thavA jAya che. tenI pAMca hajAra jeTalIgrAhakasaMkhyAja e saMsthAnAM prakAzananI lokapriyatAne purAvo che. have svAmIjInA jIvananAM keTalAMka umadA tattvone atre ullekha karIe. teo kadi paNa kAma vinAnA rahetA nathI. teo himAlayanA zAMta ne ekAMta pradezamAM hoya, musApharImAM hoya ke zaheranI dhamAlamAM vasatA hoya te paNa temanuM niyata kArya to cAlu ja hoya. prAtaHkALe cAra vAgye UThIne kAma karavuM ane rAtre moDe sudhI kAma karavuM, e to temane keTalAye varSo sudhIne niyata krama rahyo che. Aje sATha sATha varSanI saMkhyAo vaTAvatAM chatAM bhalabhalA yuvAnane zaramathI nIcuM jovaDAve evI kALajAMtUTa mahenata teo karatA AvyA che, ane e badhuM kArya bajAvavA chatAM ye aMtarathI te taddana nirlipa. temane moTAbhA thaIne pharavAnuM ke jagabatrIzIe caDavAnuM jarA ye gamatuM nathI. temane nathI koI sAkSarono paricaya ke nathI koI dunyavI mahattAnI AkAMkSA. teo te mAtra IzvarecchA samajIne saMcita prArabdha karmAnusAra kAma kAma ne kAma karyuM jAya che. gujarAtanA e mUka sAhi. tyasevaka ne upAsaka AtmaprazaMsAthI dUra bhAganArA che. teo pitAne dehabhAve melA, chavabhAve ghelA ne AtmabhAve akhaMDAnaMdajI tarIke gaNe che. prasiddha tathA sanmAnathI e dUra bhAganArA che. bhAgye ja teo koI sAhitya pariSadamAM gayA haze, ane gayA haze te sauthI chelI hAramAM chupAtA saMtAtA beThA haze. temanI cokasAI ane cIvaTa tathA parizramI svabhAvane pariNAme te saMsthA ayAcaka vrata jALavI zakI che ane zUnyamAMthI AkhI sRSTi utpanna thAya tema atyAranI saMsthAno vistAra ane samRddhi e temanA upalA be guNa temaja temanI kAryadakSatAne AbhArI che. "sastuM sAhitya' e koInAM dAna ke dayAdharmamAMthI utpanna thaelI saMsthA nathI, paNa bhikSa akhaMDAnaMdajInI cIvaTa, jhINAmAM jhINI vigatanI kALajI, cokasAI, satata kAryaparAyaNatA ne niSkAma sevAbuddhi tathA sapta parizramamAMthI utpanna thaelI ne vistAra pAmelI saMsthA che. 184 / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indulAla kanaiyAlAla yAjJika. IndulAla kanaiyAlAla yAjJika jAte vaDanagarA brAhmaNa gRhastha, naDiyAdanA vatanI ane janma tA. 22-2-1892 nA roja naDiyAdamAM thayo hato. emanA pitAnuM nAma kanaiyAlAla jhaverIlAla yAjJika ane mAtuzrInuM nAma zrImatI maNigaurI lAbharAma che. emanuM lagna sana 1914mAM naDiyAdamAM zrImatI kumudagaurIsvargastha tanasukharAmanAM putrI sAthe thayuM hatuM, ane te sana 1929mAM akALe mRtyu pAmyAM hatAM. emanI skula ane kolejanI kArakirdI jhaLahaLatI hatI, senTa jhevIyara kolejamAMthI bI. e; thayA hatA ane jaena dakSiNa phelaiMzipa prApta karI hatI. ela. ela. bI; thayA tyAre paNa eka oNlarazIpa maLI hatI. ela. ela. bI; thayA pachI nokarI mATe tajavIja na karatAM jAherajIvanamAM eka samAjasevaka tarIke temaNe jhaMpalAvyuM hatuM; ane emanI e jAhera sevA uccakoTinI ane anukaraNiya che, ema kahevuM joIe. jAhera sevAnI peThe sAhitya kSetramAM navajIvana ane yugadharma jevAM prathama paMktinA mAsikonuM taMtrIpada dhAraNa karIne eka navo cIlo pADyo hato, paNa rAjakIya laDatamAM dAkhala thavAthI temanuM e kAma aTakI paDayuM hatuM, joke temano lekhanavAcana vyavasAya pUrvavata cAlu che, eTaluM ja nahi, prasaMgopAta pustako lakhe jAya che, te uparathI mAluma paDe che. navIna gujarAte sevAbhAvI, buddhizALI ane kAryadakSa sevake ubhA karyA che, temAM teo uMce sthAne bIrAje che, ane tenI sevAonI jeTalI prazaMsA karIe teTalI ochI che. - emanI kRtio:(1) navajIvana ane satya (mAsika) taMtrI 1915 (2) yugadharma 1922 1925 (4) Gandhi-as I know him, Part I 1922 (5) , ,, Part II 1934 (f) Irish Atheletic Movement 1935 (7) zahIdano saMdeza 1936 " " (3) kumAranAM strI rase 185 24 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7. emanA jIvanamAM mahatvanA banAvonI sAlavArI nIce mujaba che - 1910 bI. e; 1912 elaela. bI; 1913 muMbAInI polIsa kaeNrTamAM vakIlAta. 1915 navajIvana ane satya mAsika kADhayuM. 1915 sarvanTa oNpha inDIyA sosAITImAM dAkhala thayA. 1916 pahelI gujarAta keLavaNI pariSada sthApI. 1917 homarUla lIgamAM joDAyA. 1918 kheDA satyAgrahamAM paDayA. 1919 roleTa eNkaTanI laDatamAM tema dukALa nivAraNanA kAmamAM. 1920 navajIvanamAMthI chUTA thayA. 1921 gujarAta prAMtika samitinA maMtrI cuMTAyA. 1922 yugadharma mAsika zarU karyuM. 1923-24 jela. 1924 hindusthAna patranA taMtrI. 1928 philmanA dhaMdhAmAM. 1930 yuropane pravAsa. 1935 hinda pAchA pharyA. 186 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNalAla surajarAma vakIla kRSNalAla surajarAma vakIla kRSNalAla surajarAma vakIla suratanA vatanI ne jJAte vAmika kAyastha che. emano janma surata zaheramAM tA. 13 mI oNkaTobara 1878 ne divase thayo hato. emanA pitAnuM nAma surajarAma dhIrajarAma ane mAtAnuM nAma lakSmI hatuM. emanuM lagna suratamAM sane 1900 mAM zrImatI caMdAgIrI jamIetarAma sAthe thayuM hatuM. emaNe prAthamika tathA mAdhyamika zikSaNa suratamAM ane koleja zikSaNa muMbaImAM elphinsTana kolejamAM lIdhuM hatuM. mAdhyamika abhyAsa daramiyAna emane suratanI sarakArI hAIskUlamAM sarakArI hAIskUla oNlarazipa maLI hatI ane koleja abhyAsa daramiyAna elphinsTana kaeNlejamAM mahArAjA gAyakavADa oNlarazipa maLI hatI. kaeNlejanA abhyAsa daramiyAna e zeTha gokuLadAsa tejapALa beDiMga skUlamAM phrI bairDara tarIke pasaMda thayA hatA. eo sane 1899 mAM bI. e.; thayA hatA. emaNe jIvananI zarUAta hAIskUla zikSaka tarIke karI hatI. prathama muMbaImAM gokuLadAsa tejapALa hAIskUlamAM ne nyU hAIskUlamAM tathA suratamAM yuniyana hAIskUlamAM ane pachI amadAvAdamAM sarakArI hAIskUlamAM. tyAra pachI emanI nImaNuka uttara bhAganA ejyukezanala inspekaTaranA eka kArakuna tarIke, amadAvAda jillAnA AsisTanTa DepyuTI ejyukezanala InspekaTara tarIke, amadAvAdanI mahAlakSmI TreniMga kaeNlejamAM zikSaka tarIke, paMcamahAla-revAkAMThAnA AsisTanTa DepyuTI ejyukezanala InspekaTara tarIke, surata jillAnA AsisTanTa DepyuTI ejyukezana InspekaTara tarIke, muMbaI IlAkAnA DAyarekaTara oNpha pablika insTrakazananI oNphisanA suparinTenDanTa tarIke tathA temanA heDa AsisTanTa tarIke, muMbaI IlAkAnA TreniMga skUlanA InspekaTara tarIke, tathA uttara tathA dakSiNa bhAganA ejyukezanala inspekaTara tarIke thaI hatI. e pramANe eo dhIme dhIme cheka nIcI pAyarI parathI keLavaNIkhAtAmAM dezIne maLI zake teTalI uMcI pAyarIe caDhayA hatA ane inDIana ejyukezanala sarvisamAM dAkhala thayA hatA. ema trIza varSa sarakArI nokarI karI sane 1933 mAM eo penzana para gayA hatA. paNa pAna lIdhA pachI tarataja emane kolhApura darabAre bolAvI tyAM 187 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 eka navI mAdhyamika zikSako mATe TreniMga lejanI yojanA karavAnuM saMyAthI emaNe tyAM eka koleja sthApI che ne sane 1934 nA jUna mAsathI tenA prinsipala tarIke tyAM kAma karI rahyA che. sarakArI ne karI daramiyAna muMbaI sarakAre emane bevAra (I. sa. 1923mAM ne 1927mAM) pitAnA pratinidhi tarIke laMDanamAM bharAelI ImpIrIala ejyukezana konpharansamAM nImyA hatA; ane muMbaI yunivarsiTInA phelo hatA te daramiyAna (sane 1924-1930) sane 1927mAM emane laMDana ane TorenTo yunivarsiTInI zatAbdInI ujavaNI vakhate muMbaI yunivarsiTIe pitAnA pratinidhi tarIke nImyA hatA. muMbaI yunivarsiTInA phelo tarIke emaNe khAsa be kAma karyA hatAM: (1) bI. TI. DIgrInI parIkSAmAM sAta praznapatrakano niyama sudharAvI sAtanA pAMca praznapatraka karAvyAM hatA ane (2) meTrikyulezana parIkSAmAM aMgrejI sivAyanA badhA viSayamAM pitAnI mAtRbhASAmAM uttara ApavAnI umedavArone chUTa ApavAnI sabaLa himAyata karI e pramANe niyama ene lagatI kamiTInA sarva sabhyo pAse svIkArAvyuM hatuM. emaNe dezadezanI zikSaNa paddhatinA abhyAsa mATe pRthvInI pradakSiNA karI che ne IgleMDa, jarmanI, jApAna, keneDA, yunAITeDa sTeTasa oNpha amerIkA, philipAina beTa vagerenI keLavaNIne aMgata anubhava meLavyo che ane iMglaMDanI lIDasa yunivarsiTImAM abhyAsa karI emaNe ( M. Ed. (Master of Education) nI DIgrI meLavI che. sane 1928mAM IglaMDanI yala orgophikala sosAyaTInA phelo tarIke ane sane 1933mAM nezanala jIograMphika sosAyaTInA tathA iMglaMDanI yala sesAyaTI oNpha TIcarsanA membara tarIke emanI nImaNuka thaI hatI. sane 1924mAM lI kamizana AgaLa ane sane 1928mAM sAyamana kamizananI hAroga kamiTI AgaLa emaNe jubAnI ApI hatI; ane sane 1928mAM muMbaI sarakAre nImelI prAyamarI ane sekaMDarI ejyukezana kamiTInA sabhya tarIke kAma karyuM hatuM. uttara bhAganA ejyukezanala inspekTara tarIke emaNe ghaNI hezi. yArI tathA kunehathI asahakAranI caLavaLa khUba jorathI cAlI hatI ne sarakArane amadAvAda myunisipAliTI vacce asahakAra pravartI rahyA hatA te vakhate baMnenA jhaghaDAne nikAla karyo hato ane baMne pakSanuM mAna jALavI 188 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNalAla surajarAma vakIla rAkhI baMnene saMtoSa ApyA hatA. amadAvAda, surata, tathA naDIAda myunisipAliTInA prAthamika zikSako potapotAnI myunisipAliTI sAthe asahakAranI caLavaLamAM ubhA rahyA hatA temane paNa tajavIjathI sarakAra pAse pAchI nokarImAM levaDAvyA hatA. gujarAtamAM tathA karNATakamAM zikSakonA meLAvaDA, konpharansa, keLavaNIne lagatAM pradarzana, ejyukezana vIka (keLavaNI saptAha ) vagere zikSaNa viSayaka pravRtti emaNe dAkhala karI che. bhalenAM gIta" nAmane lokagItane saMgraha pahelo emaNe prasiddha karyo hate (1915), jenAM marahuma uM. grIarasana jevA bhASAzAstrIe ghaNAM vakhANa karyA hatAM. -: emanI kRtio:(1) paMcamahAla jillAnI bhUgoLa 1908 (2) revAkAMThA ejansInI bhUgoLa 1910 (3) aMgreja sarakArane kema laDAImAM utaravuM paDayuM (anuvAda) 1915 (4) jagata saMgrAma (anuvAda) 1920 (4) Instructions to Teachers for the Teach- 9620 ing of Nature Study and School Gardening. (6) Report on the Imperial Education 1924 Conference, 1923. (9) History of Training of Teachers. 1934 (8) Education in India (Modern Period). (EUR) Education in England. (10) Education in Germany. 1935 (11) Education in Japan. (12) Chronology of Education in the Bombay ,, Presidency. 189 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 bhaTTazrI giridharazarmAjI navaratna rAjaguru sAhityaziromaNi eo jJAte prakAra nAgara, junAgaDhanA mULa vatanI, hAlamAM jhAlarApaTTaNamAM nivAsa karI rahyA che. emano janma vikrama saMvata 1938 nA jeTha suda 8 siMhalagnamAM jhAlarA pATaNa zaheramAM thayo hato. emanA pitAnuM nAma vrajezvara gaNezarAma baLadevajI bhAradvAja ane mAtAnuM nAma pAnakora urphe pannIbAI che. emanuM lagna saM. 1963mAM jayapuramAM zrImatI ratanati sAthe thayuM hatuM. ApaNI junI paddhatie emaNe abhyAsa karyo che; hindI, saMskRta prAkRta, pAlI, baMgALI, phArasI, urdU vagere bhASAonuM sAruM jJAna dharAve che. vaLI darzana ane sAhitya graMthanuM adhyayana kAzImAM mahAmahopAdhyAya gaMgAdharajI pAse karyuM hatuM ane emanI e vidvatAne laIne teo saMskRta kolejamAM parIkSaka paNa vakhatovakhata nimAya che. sAhitya, darzanazAstra ane bhASAzAstra emanA priya viSaya che. gujarAtImAM kavivara TAgorakRta "Cresent Moon "ne tarajume emaNe karelo che. prasaMgopAta gujarAtI mAsikomAM, sAptAhikamAM lekho lakhe che; gujarAtathI dUra rahevA chatAM gujarAtI sAhitya sAthe saMparka emaNe choDa nathI. khuzI thavA jevuM e che ke gujarAtI pustako hindImAM utArI, gujarAtI sAhityanI bahu stutya sevA eo kare jAya che. -: emanI kRtio :- (1) bAlacaMdra (2) amara vasudhA (umara khayyamanI rUbAIonuM bhASAntara) (3) rAIkA parvata ( hindI bhASAntara ). (4) jayA jayanta ( 9 ). (5) sarasvatIcaMdra ( 5 ) (6) yugapalaTo ( , ). (7) mahAsudarzana ( ) (2) premakuMja ( 1 ) (9) uSA ( (10) nItizAstra (gujarAtI bhASAntara) (11) gaMgAlaharI ( , ) 190 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTazrI giridharazarmAjI gujarAtI sAthe saMbaMdha dharAvatAM e pustake uparAMta 1 mevAsa, nItivana, gAnaviSaya:, mavhasTama, vAdhyanig, vNartnprbhaa, nyAyavAkptadhA, jArakaralam , sahattapuSpagucchaH, yogI, amarasUktisudhAkaraH, kavitAkusuma, citrAGgadA, bAgavAna, gItAvali, zukrUSA vigere saMskRta ane hindInI ghaNIye kRtio che. emanuM amarabhUmisudhAkara barlina yunIvarsiTI tathA phreMca ekaDemIthI mAna pAmavA uparAMta harmana jekebI, brITIza myujhIyamanA saMskRta prophesara baraneTa, kaeNbrija yunIvarsiTInA pre. resana vigere vidhAnothI khuba vakhaNAyuM che. jhAlAvADa rAye emane sauthI moTA sAhityaziromaNine IlkAba Ape che. 19ii Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 cheTAlAla mAnasaMga kAmadAra ee rAte dazA zrImALI vaNika, jetapuranA vatanI che. emane janma tA. 4 thI phebruArI sana 1898 nA reAja maTAdevaLIyAmAM thaye hatA. emanA pitAnuM nAma mAnasiMga narabherAma ane mAtAnuM nAma dudhIkhAI dhanajI che. emanuM lagna saM. 197ra nA mahAvada 1 me jAmanagaramAM zrImatI sUryakumArI manasukhalAla sAthe thayuM hatuM. prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa jetapuramAM, kaeNleja zikSaNa aTThAuddIna kaeNleja-junAgaDhamAM lIdhuM hatuM; sana 1920 mAM temaNe aMgrejI ane saMskRta aicchika viSayeA laI ne khI. e; nI parIkSA pAsa karI hatI. zarUAtamAM muMbAImAM nokarI maLI hatI, paNa tyAMnuM pANI mAphka na AvavAthI hAlamAM tee vAMkAnera hAIskulamAM zikSaka che. sAhitya vAcanane zeAkha cheka nhAnapaNathI hatA; je kAleja kALamAM paNa cAlu hateA. vAMkAneramAM AvyA pachI judA judA jANItAM mAsikeAmAM lakhavAnuM zarU kareluM. sana 1933 mAM mAneA yA na mAneA "nA prasiddha lekhaka mI. rAkha. eca. hiplenA AmatraNa ane AgrahathI tee lAThIvALA desura arajaNa DAMgarane laI ne cikAgeAnA vizvameLAmAM gayA hatA. emanA e prayAsanI noMdha zAradA, kAmudImAM prakaTa thaI che. bALasAhityanA tee khAsa rasiyA che ane te vibhAganI vArSika samAlecanA pustakAlayamAM prati niyamita rIte karatA rahyA che, te emanI pravRttinuM eka vizeSAMga che eka lekhaka tarIke temaNe kharI pratiSTA meLavelI che. AMkaDAzAstra e emanA priya viSaya che ane hAlamAM temaNe 'sarvasaMgraha' nAmanuM eka repharansa mATe upayogI thAya evuM pustaka taiyAra karyuM che; te emanuM vizALa vAcana batAvI Ape che. -- emanI kRtio : - (1) harindranAM nATaka) (anuvAda) (ra) bhAratabhakta gokhalenAM saMsmaraNA (anuvAda) (3) snUkara. TI. TvAziMgTananuM Atmacaritra ( pUrvA - sudhArelI bIjI AvRtti ) 192 1933 1936 1936 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dattAtreya bAlakRSNa Disakalakara dattAtreya bAlakRSaNa Disakalakara eo jAte mahArASTrIya dezastha brAhmaNa che. emane janma sana 1892mAM sAtArAmAM thayo hato. pitAnuM nAma bAlakRSNa mairALa Disakalakara ane mAtAnuM nAma sau. sarasvatIbAI che. temanuM lagna sana 1913mAM I deramAM zrImatI ramAbAI sAthe thayuM hatuM. prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa sAtArAmAM lIdheluM ane Idera ane banArasa kolejamAM abhyAsa karI yunivarsiTinI ema. e; nI DIgrI meLavI hatI. hAlamAM teo 1930thI temanA janmasthaLa sAtArAmAM hisTorikala myujhIyamanA kayureTara tarIke kAma kare che. teoe pUrve vaiTasana myujhiyama, rAjakoTamAM 1919 thI 1929 sudhI ane karjhana myujhIyama mathurAmAM 1929 thI 1930 sudhI kyureTara tarIke kAma karyuM hatuM. temaNe gujarAtanA ItihAsa viSe sArI rIte abhyAsa karI temAM kAThiyAvADamAM musApharI karI aneka prAcIna lekha, zikA vigere meLavyA hatA, ane vakhatovakhata sAhitya pariSadamAM tema mAsika patramAM ane hiMdusthAnanA judA judA orIeNTala jarnalomAM nibaMdho raju karyA hatA, te jema upayogI tema mahatvanA mAluma paDaze. De. khuhalara ane paMDita bhagavAnalAla IdrajIe je saMgIna kArya itihAsanA saMzodhanamAM karyuM hatuM, te AgaLa cAlu rAkhavAnuM mAna temane ghaTe che; ane te viSayane emaNe pitAne pasaMdagIno viSaya karelo che. | gujarAtI sAhityanI dakSiNI baMdhuo sevA karatA AvyA che, temAM itihAsanA viSayamAM temanI sevA kimatI tema stutipAtra mAluma paDaze. gujarAtanA itihAsanA saMzodhana ane abhyAsa pAchaLa temaNe potAnuM jIvana arpaNa kareluM che. hiMdusthAnamAM upalabdha thayelA asaMkhya utkIrNa lekhemAMthI keTalAka saMskRta bhASAnA ane kAvyanA utkRSTa namunAo maLe che ane kAlidAsa bhavabhUti jevAnI kavi kRtio sAthe ja teonuM paNa adhyayana saMskRtanA abhyAsIo kare e hetuthI temaNe Selections from Sanskrit Inscriptions nA be bhAga prasiddha karelA che je keTalIka yunivarsiTIomAM ema. e. nA korsamAM pAThaya pustaka tarIke pasaMda thayelA che, ane te saMskRta bhASA sAhityane paricaya karAvavAnI sAthe prAcIna hindanA itihAsa viSe sAro prakAza pADe che. - emanI kRtio - (1) Selections from 1932 old Inscriptions Part I-II. 193 25 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 nasthasiMha hA. cAvaDA bhAIzrI cAvaDA vaDodarA rAjyAntargata bIlodarA gAmanA vatanI hAI jAte cAvaDA-rAjapUta che. temane janma tyAMja tA. 1 ogasTa 1906 nA roja thayo che. temanA pitAzrInuM nAma hAthIbhAI go. cAvaDA ane mAtAnuM nAma zrImatI lAlabA sa. bhATI hatuM. lagna sane 1927mAM visanagara mahAlanA udalapura gAme thayeluM che. vatanamAM ja prAthamika zikSaNa pUruM karI mahA gUjarAtanA prasiddha pustaka vikretA jAguTenA bhAratI-bhavana (amadAvAda) mAM be varSa kalAka tarIke nokarI karI, potAnA vidyAgurunA "zikSaka thanAre Ajanma vidyArthI rahevuM Avazyaka che." e sUtranA pAlanArthe aneka duprAya pustakanuM adhyathana karyuM tyArabAda eka varSa rASTrIya zALAmAM zikSaka tarIke joDAyA. temanA pitA bharUca jillAmAM eka mAnanIya phojadAra hatA, pitAnA svargavAsathI vatanamAM AvI vaDodarAnI meIla TreniMga kolejamAM dAkhala thayA, tyAM be varSa zikSaka mATenI tAlIma laI AvI hAla rAjyanA keLavaNIkhAtAmAM zikSaka tarIke cAlu che. sane 1929 thI temaNe purAtatva viSayane khAsa abhyAsa zarU karyo heI "kSatriyamitra" dvArA aneka upayogI lekha pragaTa karyA che. itihAsa ane gUjarAtI temaja hindI bhASA e emanA priya viSayo che. hindI bhASA tarapha temane prema hoI amadAvAdanI mahilA pAThazALAnA eka vidvAna adhyApakane Azraye hAla "vizArada' no abhyAsa kare che; ane prAcIna rAjavaMzane itihAsa lakhe che. - emanI kRtio - (1) vINelAM phUla 1927 (2) cAvaDAvaMzane ItihAsa aprasiddha (3) kSatriya kavio ane sAkSare aprasiddha 194 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgaradAsa revAza`kara paMDayA nAgaradAsa revAzaMkara paDacA ee kAThiyAvADamAM AvelA baravALA (ghelAzAhanA) vatanI, jJAtie gujarAtI praznArA nAgara brAhmaNa che. emane janma tA. 29 mI navembara sana 1877 mAM rAjakA, tAluke dhaMdhukAmAM thayeA hatA. mAtAnuM nAma kezarabA viThThalajI bhaTTa ane pitAnuM nAma revAzaMkara deAlatarAma paDacA che. saMvata 1964 mAM emanuM lagna pahegAmamAM zrImatI zAntAgArI (dhIraja) sAthe thayuM che. baravALAmAM sAta dhAraNa pUrAM karI amadAvAdamAM premacaMda rAyacaMda TreniMga kAlejamAM abhyAsa karyAM hatA. gujarAtI sAte dheAraNeAmAM inAma maLelAM. sAhitya kSetramAM tee maDhaDAkaranI saMjJAthI jANItA che, ane emanAM kAvyA, lekhA vigere AnaMdadAyaka ane rasaprada mAluma paDelAM che. hAlamAM te nivRtta thayalA che, paNa mULanA sAhitya lekhana ane vAcananA zAkha cAlu che; zAstrI zaMkaralAla mAhezvara tema beTAdanA mAstara svastha devaza'kara vaikajI bhaTTe temanA jIvana para vizeSa asara pedA karI hatI. sAhitya ane kAvya e emanA priya viSayeA che. nAmadAra zahenazAha paMcama jyArja-rAjyAbhiSekanA zubha prasaMge hiMdamAM padhAratAM muMbaImAM teezrI mATe svAgata-gItanI mAgaNI chApAMdvArA thatAM AvelAM svAgata gItamAMthI emanuM svAgatagIta pasaMdagImAM AvatAM gavAyuM hatuM ane InAma lAyaka gaNAtAM nAma maLyuM hatuM. A sivAya bhAvanagaranA nA. mahArAjA sAheba taraphathI paNa vakho vakhata InAmeA maLelAM che. --: emanI kRti (1) viduranA bhAva (ra) yamunA guNAda (3) zikAra-kAvya - (aprasiddha kRtio) (1) karma-vipAka ( orIjInala' sAyaMTIphIka ) (ra) kAvyAmRta (7) dhara upayAgI 'vaidaka saMgraha 195 1907 1908 1909 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 nyAyavizArada--nyAyatItha munirAja zrInyAvijayajI. jJAtie tee jaina, vizA zrImALI. pitAnuM nAma chaganalAla ane mAtAnuM nAma divALIbAi, temanA janma mAMDaLamAM (jIllA amadAvAda) vi. saM. 1946nA kArtika sudImAM thayA hatA. gujarAtI cha ceApaDI sudhI temaNe mAMDaLamAM abhyAsa karyAM hatA. 1961 mAM temane kAzI javAnI IcchA thaI ne gayA, tyAM yazovijya jaina pAThazALAmAM temaNe saMskRta-prAkRtaneA abhyAsa karyAM. 1963mAM te pAThezALAnA saMsthApaka zrI vijayadharmasUrIzvarajInI sAthe pAda vihArathI kalakattA gayA. tyAM temaNe lagabhaga 16 varSanI uMmare dIkSA lIdhI. temanI dIkSA mATe samAjamAM te vakhate bahu khaLabhaLATa macelA. temanI dIkSA rAkavA mATe ghaNAya prayatnA thayelA, dIkSA aTakAvanArA keTalAya tArA thayA. temanA kAkA popaTalAla vakhatacaMdu temane levA kalakattA gayA, kAraNake temanuM sagapaNa thai gayuM hatuM. ane teja arasAmAM temanA lagna thavAnAM hatAM. paNa temane dIkSA levAne aDaga nizcaya hatA. tethI lagna-dIkSAne badale saMyAsa-dIkSA aMgIkAra karI. have tee vijayadhama sUrijInA ziSya muni nyAyavijayajInA nAmathI eLa khAyA. gurU sAthe vicaratAM pAchA kAzI AvyA ane vidyAbhyAsamAM lAgyA. 6 munizrI nyAyavijayajI pharI vihAra karI kalakattA gayA. tyAM temaNe saMskRta yunIvarasITImAM ' nyAyatI` ' nI parIkSA pAsa karI. teja varSamAM kalakattA bhaMgIya vidvapariSade ' temane nyAya vizArada' nA padathI satkAryAM. parIkSA ApIne teo temanA gurUne AgarAmAM maLI gayA. ane gurUnI sAthe rAjaputAnA tathA mAravADamAM thaine gujarAta-kAThiyAvADamAM AvyA. 1976 sudhI jude jude sthaLe cAturmAsa karatAM bAmbe presIDansImAM vicaryAM. " munizrIe 1669mAM 23 varSanI uMmare suMdara saMskRta kavitAmAM SaDdarzana "nyAyanA viSayamAM prakAza pADatA ' nyAyakusumAMjali ' nAmanA graMtha anAvyA, ane tenuM prakAzana gujarAtI-aMgrejInA anuvAda sAthe thayuM. 1975mAM temaNe adhyAtma viSayane poSatA * adhyAtma tattvAleAka' nAmanA graMtha lakhyo. tenuM prakAzana paNa gujarAtI-aMgrejInA vivaraNa sAthe bahAra pADayuM. temanI A manehara racanAthI deza-paradezanA saMskRta-vidrAnA bahu mugdha thayA; ane hindI-sAhityanI suprasiddha ane pratiSThita be Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavizArada-nyAyatIrtha munirAja zrInyAyavijayajI mAsika-patrikA "sarasvatI "mAM temanI khUba prazastIo phelAI. munizrI saMskRtanA hATA lara-Scholar che. saMskRta bhASA para temane asAdhAraNa kAbU che. kavitva-zakti temane bALapaNathIja churelI che. temanI kavitAnuM pradhAna sauSThava "prasAda" guNa che. AthI ja temanA kAvyo tarapha vidvAnonA mana AkarSAya che. temaNe darzanazAstra, adhyAtma ane samAjaviSaya upara jaLahaLatuM kavitva chAMTayuM che. temanI "vIra-vibhUti ' ane "kAnta-vibhUti " "mudrAlekha" "dInAkrandanama " ane "dIkSA dvArthizikA' mAM kAvyasaindarya sAthe vaNAyelI dArzanika ane sAmAjika vicAra saMskRti khUbaja rasaprada che. teoe potAnA mitro, snehIo ane vidyArthIone upadeza rUpe saMskRta kavitAmAM patro lakhelA, jemAMnA keTalAkano saMgraha, "saMdeza" nAmathI prakAzita thayo che. 1974mAM temaNe janadharmanA tatvone saMkSiptamAM samajAvate "jainadarzane " nAmane graMtha gujarAtImAM lakhe, je jenonI aneka pAThazALAomAM pAThyapustaka rUpe pasaMda karAyela che. 1978 thI teo dakSiNamAM ane mALavAmAM svataMtra paNe vicaryA. tyAMnI prajAe temanI sAhitya pravRtti ane vyAkhyAna zaktine bahu satkArI. nAgapura, baDanagara, ujajaina, Idora vigere gAmonA dhuraMdhara paMDitAe temane mAnapatra ApI temane AdarasatkAra karyo. mALavAmAM rAjagaDha, vakhatagaDha, devAsa vigere saMsthAnanA narezoe temanA pravacana sAMbhaLI temane mAnabharI daSTithI jovA lAgyA. 1983mAM teo gujarAta tarapha pAchA pharyA. samAjanA jAhera peparo dvArA anAvazyaka rUDhivAda hAme krAnti ghoSaka vicAro relAvyA. samAjamAM tyAre khaLabhaLATa mace. - 1983 mAM temaNe "vIradharmano DhaMDhero" nAmanuM pustaka vaDhavANa kempathI pragaTa karyuM. tethI samAjamAM hIlacAla macI saMkucita patrAe temanA mATe khUba TIkA karI. badalAmAM munizrI jAhera patro dvArA temane abhinaMdana ApyuM. 1984 mAM temaNe "vIradharmane punarUddhAra' pustaka mAMDaLamAM prakAzita karyuM. A vakhate samAja saLagI uThe. e pustakanI jema jema AvRttio pragaTa thatI gaI tema tema virodha vadhato gayo. 1985 mAM temaNe ayogya-dIkSA hAme krAnti jagavI. ane "vartamAna sAdhu-dIkSA saMbaMdhe mArA namra uddagAre" e nAmane nibaMdha vaDodarAmAM pragaTa thayA. 1986mAM teo surata ane 1987 mAM bAraDolI tarapha vicaryA. rASTravAdanI caLavaLamAM temaNe khuba sAtha Ape. lekho ane Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' graMtha ane graMthakAra che. 7 vyAkhyAno dvArA pitAnI zaktine e dizAmAM khUba raDavA mAMDyA. 1987 mAM "dIkSA mImAMsA' arthAta dIkSA paddhati para sAmayika prakAzana ane 1988 mAM ayogya dIkSA hAme nibaMdho pragaTa karyA. teja arasAmAM zAstrIya purAvAthI pUrNa "dIkSA dhAtrizikA' (saMskRta-kAvya) lakhI gujarAtI anuvAda sAthe pragaTa karI ayogya dIkSA sAme temaNe jabarI jhuMbeza uThAvI, ane khUba lokamata jagAvyo. vaDodarAnI dhArAsabhAmAM "dIkSAne kAyado' pAsa thavAmAM A AMdolane bahu sahAyatA karI. -: emanI kRtio:1 mahenda svargAroha saMskRta zlokabaddha kAvya-vi. saM. 1969 2 nyAya kusumAMjali saMskRta kabaddha kAvya-1969 (AvRtti 1) 3 nyAyatIrtha prakaraNa- saMskRta gadya - 1969 4 pramANa paribhASA TIkA-saMskRta gadya - 1970 5 nyAya zikSA - hindI 1970 6 dharma zikSA - by 1971 7 jaina darzana - gujarAtI - 1974 (AvRtti 1) 8 adhyAtmatavAloka saMskRta zlokabaddha kAvya 1976 (AvRtti 1) 9 sadeza saMskRta padyamAM gujarAtI 10 subodhapadyaratnAvalI saMskRta padya saMgraha guja rAtI artha sAthe 1977 11 dharmagItAMjali hindI khaMDa kAvya 1979 (AvRtti 1) 12 varadharmano DhaDhero gujarAtI 1983 13 vijayadharmasurinI vijayaSaNa gujarAtI 1984 (AvRtti 1) 14 varadharmane punarUddhAra gujarAtI 1984 (AvRtti 1) 15 ApaNI unnatine mArga gujarAtI 16 AtmabhAva digdarzana , 17 mAnavadharma che (AvRtti-1) 18 vicAra saMskRti , 1985 (AvRtti-1) 19 vartamAna sAdhu dIkSA : - saMbadhe mArA namra uddagAro-gujarAtI - 1985 1985 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavizArada-nyAyatIrtha munirAja zrInyAyavijayajI. 20 bhagavAna mahAvIra ane vartamAna jaina samAja-gujarAtI 1986 21 zrI mahAvIra gujarAtI 1986 22 zrI jIvananI unnati '1987 23 vijayadharmasUrinI jIvana vibhUti (pravacana) , 1987 24 dIkSAmImAMsA che 1997 25 varavibhUti saMskRta kAvya (gujarAtI artha sAthe) 1987 (AvRtti 1) 26 anekAna vibhUti saMskRta kAvya (gujarAtI artha sAthe) 1987 27 dInAkrandanama saMskRta kAvya (gujarAtI artha sAthe) 1987 28 mudrAlekha saMskRta kAvya (gujarAtI artha sAthe) 1987 29 Arogya dIkSA sAme gujarAtI 9i89 30 muMbaInuM caturmAsa gujarAtI 31 dIkSAThAtrizikA saMskRta kAvya (gujarAtI artha sAthe) 1989 32 mahAvIra prazasti saMskRta kAvya aprasiddha 33 muni samelananA - TharAvo para daSTipAta- gujarAtI - 1990 . 199 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 maNilAla choTAlAla pArekha jJAte vaNika, rAjakoTanA vatanI; janma sana 1885mAM rAjakoTamAM thayo hato. pitAnuM nAma choTAlAla ane mAtAnuM nAma raMbhAbAI che; lagna sana 1902mAM khAkhIjAlIAmAM zrImatI prANakumArI sAthe thayuM hatuM. prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa rAjakoTamAM lIdhuM hatuM; koleja zikSaNa bahAuddIna koleja junAgaDha ane vilsana koleja muMbaImAM lIdhuM hatuM. yunivarasiTInI badhI parIkSAo bIjA vargamAM pAsa karI hatI ane bI. e; nI DIgrI sana 1908 mAM meLavI hatI. lekhanakArya ane dhArmika vicAra e emane mukhya vyavasAya che, ane dharmane abhyAsa e emane priya viSaya che. gujarAtI nave zikSita vargamAMthI dharmane pitAnA jIvananuM kendra banAvyuM hoya, evAomAM maNizaMkara ratnajI bhaTTa pachI temanuM nAma agrasthAna le che, dhArmika vicAre emanA jIvanamAM khUba parivartana ANeluM che, ane pate je jANyuM, anubhavyuM tene lAbha anyane ApavA te satata prayatna karatA rahyA che, ane te nimitte saMkhyAbaMdha pustako aMgrejI ane gujarAtImAM temaNe lakhyA che, te mananIya mAluma paDaze, tema te parathI temanI zakti viSe ApaNane mAna pedA thaze. khare, temanI pravRtti prazasya che, te lokopakArI thaI paDe. - emanI kRtio :(9) Mahatma Gandhi (An Essay in 1922 Appriciation) (2) Izu khristanuM pUrNa manuSyatva (anuvAda) 1922 (3) sevAnuM rahasya (0) 1928 (4) hindusthAnamAM kSayarega 1924 (5) sAmarthyanuM vijJAna (anuvAda) 1925 () Brahmarshi Keshav Chunder Sen 1826 (7) Raja Ram Mohan Roy 1927 (c) The Brahma Samaj 1919 (9) khristI maMDaLIne ItihAsa 1927 (10) yehAnanI suvArtAnI TIkA 1928 200 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNilAla cheTAlAla pArekha (11) brahmabodha 1928 (12) strIone kAryapradeza (anuvAda) (13) prajAnA prema ,) (14) izvaranA sAnnidhyane sanyAsa (0) (15) eka grAmya sokreTIsa () 1930 (16) prArthanAnuM rahasya , ) 1935 (17) jIvana-veda (18) Shri SwamiNarayana A uparAMta emaNe gujarAtImAM keTalIka pustikAo utArI prakAzita karelI che. 1935 1936 201 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7. zrI. ratilAla viThThaladAsa dalAla : eo jJAte dazA maDha vANI ane aMkalezvaranA vatanI che. janma rAMderamAM saMvata 1964nA A suda 4 ne divase thayo hato. emanA pilAzrI viThThaladAsa rasIkadAsa dalAla eka vepArI tathA kamIzana ejanTa tarIke jANItA che. emanA mAtuzrInuM nAma godAvarIbena che, je mANekalAla parabhudAsanAM putrI thAya. emanuM lagna I. sa. 1929nA mArca mAsamAM aMkalezvaranA sai. madhumAlatI-te rA. ThAkoralAla harakIzanadAsa mahetAnAM putrI-sAthe thayeluM che. 4 . prAthamika tathA mAdhyamika keLavaNuM emaNe aMkalezvaramAM lIdhelI, ane kAleja zikSaNa mATe teo suratanI ema. TI. bI. ArTasa kaeNlejamAM dAkhala thayelA. priviyasane abhyAsa suratamAM karI chUTarakomarsanA abhyAsArthe muMbai siDanahAma kolejamAM dAkhala thayelA. gaNita ane vijJAnamAM emane khUba rasa paDato hato. IMTarakomarsane abhyAsa karatA hatA te sAlamAM satyAgrahanI laData pura jesamAM cAlatI hovAthI abhyAsa tarapha emanuM mana uThI javAthI teja sAlamAM abhyAsa choDI pitAnA pitAnI sAthe vepAramAM joDAyA. prathamathI emane sAhityane zekha vadhAre hate. mAdhyamika keLavaNI letA hatA te daramyAna aMkalezvaramAMthI hastalikhita aThavADika paNa kADhatA. atyAre teo bALasAhityamAM khUba rasa laI rahyA che. balijIvana, bALaka, bALavADI, gAMDIva, bAlamitra vageremAM bALapayogI khUba lakhyuM che. bALakonA e mAnItA lekhaka che. A uparAMta vanaspatizAstrano abhyAsa karI vanaspatinA lakhANe paNa teoe lakhyAM che ne hajI kumAramAM niyamita rIte lakhe che. hAsyarasane emane khAsa zekha hovAthI hAsyarasanA lakhANe paNa avAranavAra lakhe che ne e prajAmAM Adara pAmyAM che. sAhityanI peThe emane ramatagamata atyaMta priya che. bALakone mATe emaNe pustaka paNa lakhyAM che. bALapaNI sAhityane emanI pAse sAre bhaMDoLa che. -: emanI kRtio :- (1) bALakanI ramata I. sa. 1934 (2) phaLakathA bhAga 1 I. sa. 1935 (3) phaLakathA bhAga 2 i. sa. 1935 (4) phaLakathA bhAga. 3 (chapAya che). 202 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raMganAtha zaMbhunAtha ghArekhAna-bI. e. raMganAtha zaMbhunAtha ghArekhAna-bI. e. } eo pATaNanA rahIza vaDanagarA nAgara gRhastha che. temanA pitAnuM nAma zaMbhunAtha trIkamanAtha ane mAtuzrInuM nAma a.sau. annapUrNAbA. temane janma saM. 1921 nA mAgazara sudI 2 nA roja dvitIya putraratna rUpe thayelo. dhArekhAnanA kuTuMbamAM temanAthI sAtamI peDhIe jagannAtha ghArekhAna thayelA teo gujarAta khAte bAdazAhI dIvAna hatA ane te vakhatanI temanI havelI atyAre paNa rAyapuramAM mahAlakSmInI poLa sAme emanAja kuTuMbIonA kabajAmAM che. AkhI nAgarakamamAM ghArekhAna avaTaMkanuM mAtra A ekaja kuTuMba che. tevA kuTuMbamAM rA. raMganAthane janma thayelo. temanuM lagna pATaNamAM ja dharmaparAyaNa vaiznavarAja majamuMdAra baLavaMtarAya tathA zivadurgAnAM dIkarI satyabhAmA vere thayeluM hatuM. temanAM dharmapanI saM. 1969 nA Aso vadI 5 nA roja pAMca putraratna ane cAra putrIratnane bahoLA vistAra mukIne vaikuMThavAsI thayAM hatAM. graMtha ane maMthana kAranA pustaka pahelAmAM rameza raMganAtha ghArekhAnanI hakIkata ApelI che temanA A raMganAtha pitA thAya. zrI. raMganAthe prAthamika abhyAsa temanA pitAzrInI kAmadAra tarIkenI nokarIne prasaMge lAThImAM ane pAchaLathI pATaNanI nizALamAM karelo. te vakhate pATaNamAM hAIskula ke sArI IgrejI skula nahiM hovAthI pATaNanA nAgare amadAvAdamAM ja IgrejI keLavaNI mATe AvI rahetA. te pramANe 2. raMganAtha paNa temanA moTAbhAI mANekanAtha sAthe saM. 1932-33mAM amadAvAda AvI temanA bApadAdAnA rAyapuranA makAnamAM rahetA hatA. ane atyAre paNa teo nivRttiparAyaNa thaIne ghaNe vakhata amadAvAdamAM ja rahe che. A vakhate mAMgaroLanivAsI nAgara vaizavarAja rA. anaMtaprasAda trikamalAla paNa aMgrejI abhyAsa mATe amadAvAdamAM rahetA hatA. teonA pramukhapade bhALajJAnavardhaka sabhA sthApavAmAM AvI hatI. temAM ghaNAkharA, paTaNI nAgaro tathA anya kAmanA temanA snehI saMbaMdhIo paNa dara zanivAre ekaThA maLatA. vArApharatI darekajaNa game te viSaya upara bhASaNa taiyAra karI lAve ane te upara jene yogya lAge te viSe vivecana kare te niyama hevAthI ghaNAkharA sabhAsade pitAnA vicAro game tyAM chuTathI darzAvavAne TevAtA hatA. rA. raMganAtha paNa A sabhAmAM AgevAnI bharyo Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. che bhAga letA hatA. rA. anaMtaprasAdajInA amadAvAdathI nivRtta thatAM A sabhAnuM sukAna paTaNI bhAIoe hAtha lIdhuM hatuM ane saiA vidyArthI avasthAmAM hovA chatAM sane 1880-81mAM bAlajJAnavardhaka mAsika pAniyuM mAtra eka pheramanuM (0-6-0 vArSika lavAjama ane 0-3-0 pisTeja) kADhayuM hatuM. temAM paNa rA. raMganAtha lekha ane kavitAo avAranavAra lakhatA hatA. te arasAmAM AvuM mAsika srAthI prathamaja hatuM ane tenAM grAhaka paNa 1200 uparAMta thayelA hatA. paraMtu pAchaLathI meTrIkamAM meTa bhAga pAsa thavAthI ane ghaNA sabhAsade koleja ane dhaMdhe vaLagavAthI tenI ujajavala kAkIrdi hovA chatAM baMdha karavuM paDyuM hatuM. A rIte vidyArthI avasthAthI ja rA. raMganAthane sAhitya tarapha anurAga hatA. sane 188ranA naveMbara mAsanI meTrikanI parIkSAmAM teo pAsa thayA ane gujarAta kolejamAM dAkhala thayA. te vakhate hAIskUlamAM dareka dhoraNamAM prathama traNa ke cAra chokarAone skolarazIpa maLatI temAM dareka dhoraNamAM rA. raMganAthane skolarazIpa heyaja. kolejamAM paNa temane be varasa sudhI sara lallubhAI sAmaLadAsa oNlarazIpa maLI hatI. A kolejanI jIMdagImAM temane zeTha zrI cInubhAI mAdhavalAla (pAchaLathI bereneTa) zeTha zrI maMgaLadAsa gIradharadAsa, zeTha zrI sArAbhAI maganabhAI karamacaMda, zeTha zrI lAlabhAI dalapatabhAI tathA rA. ramaNabhAI mahIpatarAma ( pAchaLathI sara ) sAthe sahAdhyAyI tarIke sAre neha saMbaMdha baMdhAyo hato ane te saMbaMdha ghaNAkharA snehIo sAthe temanA avasAnaparyanta zuddha nehI tarIke ja kAyama rahyo hato. - IgrejI rAjyamAM jyAre grejyueTane probezanara tarIke nImI temane mAmalatadAranI greDamAM mUkavAne vahivaTa dAkhala thayA tyAre gAyakavADI rAjya paNa tenuM anukaraNa karavA mAMDayuM hatuM ane khAlasAnA keTalAka grejyuene te pramANe dAkhala karyA hatA. rA. raMganAtha gAyakavADI prajA hevAthI sane 1887mAM bI. e; thayA pachI teone paNa rU. 60) nA pagArathI hajura A0 DIpArTameMTamAM probezanara tarIke levAmAM AvyA hatA. niyama pramANe dareka oNphisamAM kAma karIne hAyara TenDarDanI parIkSAmAM pahele naMbare uttIrNa thavAthI temane rU. 100)mAM vahivaTadAra nimavAmAM AvyA hatA. pANIdAranuM pANI jhaLakyA vagara rahetuM nathI tema rA, raMganAthanI 204 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raMganAtha zaMbhunAtha ghArekhAna-bI. e. hezaArI, cAlAkI dareka kAmamAM uMDA utaravAnI temanI viveka buddhi ane hAtha lIdheluM kAma khaMtathI ane pramANikapaNathI saMtoSakAraka rIte pAra mukavAnI temanI kAryadakSatAthI khuda mahArAjA sAhebanuM temanA pratye dhyAna dorAyuM hatuM ane tenA pariNAme temane nokarIne ghaNokharo vakhata khAsa mahatvanA kAryo mATe spezIala DayuTImAMja gALa paDyo hato. nekarInI AvI kasoTInI sthiti hovA chatAM teo pitAnI sAhitya pravRtti bhulI gayA nahotA. gujarAtI sAhityamAM kAMI mahatvanI kRti mukI zakAya te mATenI potAnA antaHkaraNamAM bhUmikA taiyAra karatA hatA-upa niSada vagere dhArmika graMthanA nirIkSaNa sAthe tenA manana ane nididhyAsanathI teoe sauthI prathama mArA dharma vicAra bhAga pahelo e nAmane atyaMta mananIya graMtha taiyAra karyo paraMtu te sane 1923nI sAla sudhI bahAra pADI zakAya nahi ane teja arasAmAM raMgamALA tathA zrI kRzna kItanAMjali e nAmanuM geya pustaka bahAra pADayuM. sane 1927 mAM zrI kRSNa darzana graMtha gadya rUpe tathA kRzna lIlAmRta bindumALA e kavitA rUpe judA judA rAga-rAgaNa-rAha-gajala-lAvaNa-chaMdamAM bahAra pADayAM. daramyAna duniyAnA pracalita saghaLA dharmomAM zuM zuM rahasya che ane te saghaLAno samanvaya zI rIte thaI zake te mATe saghaLA dharmonA graMthonA vistRta vAMcana sAthe tene uDe abhyAsa karIne duniyAnA dharmo tathA mAro dharma vicAra bhAga 2. jo e nAmanuM pustaka sane 1971mAM bahAra pADayuM. bIjA lakhelA temanA graMthe che paraMtu te haju aprasiddha che te prasiddha thAya tyAre. nAyaba subAnA hodA sudhI pahoMcI teo penzanapara nivRtta thayA che. temanI dharma parAyaNa vRttithI temaja kevaLa saraLa ane pramANika vartana nathI zrI zaMkarAcArye temane sunIti bhAskaranI upAdhi ApelI che. emanI kRtio: 1 mAre dharmavicAra-bhAga pahelo sane 1927 2 zrI raMgamALA tathA zrIkRznakIrtanAMjali sane 1923 3 zrIkRznalIlAmRta- bimALA sane 1927 4 zrIkRzradazana sane 1927 5 zrI hATakezvara mahAdevanAM varagheDAnAM gIta sane 1929 6duniyAnA dharmo tathA mArA dharma vicAra-bhAga bIje-sane 1971 25 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (arvAcIna videhI) II Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. kaMcanalAla vAsudeva mahetA (malayAnila) zrI. kaMcanalAla vAsudeva mahetA (malayAnila) zrI. kaMcanalAla vAsudeva mahetAne janma amadAvAdamAM I. sa. 1892 mAM thayo hato. teo jAte sAThodarA nAgara hatA ane khADIAmAM hajIrAnI pioLamAM rahetA hatA. temanA pitA vAsudeva guNavaMtarAya mahetA amadAvAdamAM eka mIlamAM sArA hodA upara hatA. kaMcanalAla pitAnA sauthI moTA putra hatA. pitAnI prAthamika ane mAdhyamika keLavaNI temaNe amadAvAdamAM ja lIdhI hatI. amadAvAdanI gavarnamenTa hAIskulamAM teo bhaNatA hatA tyAre nizALanA sArA vidyArthIomAM emanI gaNatrI thatI. ane temanA abhyAsamAMthI haMmezA purasada kADhI aMgrejI ane saMskRta sAhityane abhyAsa karatA. A uparAMta DroIga ane saMgItanA viSayamAM paNa teo eTalo ja rasa letA. I. sa1908 nI sAlamAM temaNe meTrIkanI parIkSA pAsa karI ane amadAvAnI gUjarAta kolejamAM joDAyA. I. sa. 1912nI sAlamAM teo muMbAI yunIvarsITInA grejyueTa thayA. grejyueTa thayA pachI tarataja ane te arasAmAM zrI kaMcanalAle pitAnA sAhitya jIvanamAM pagalAM mAMDelA ane "goLamaToLa zarmA " nA takhallusathI kavitA ane hAsyarasa pradhAna vArtAo sundarI subodha, vArtA vAridhI, bhakta vi. mAsikamAM lakhavA mAMDelI ane thoDA ja vakhata pachI eTale lagabhaga 1913 nI sAlamAM "malayAnila" nA nAmathI navalikAo lakhavAnI zarUAta karI. grejyueTa thayA pachI amadAvAdanI meca phekaTarImAM nokarI lIdhI hatI. nokarI daramIAna paNa aMgrejI sAhityane abhyAsa te cAlu ja hatuM ane zrI narmadAzaMkara devazaMkara mahetA ane rAmakRSNa zAstrInI madada ane sUcanA anusAra temaNe saMskRta sAhityane paNa abhyAsa karyo hato. I. sa. 1913 nI sAlamAM ela. ela. bI nI parIkSA pasAra karI I. sa. 1914 nI sAlamAM ema. e. nI parIkSA ApavAnuM vicAra karela paraMtu saMjogavazAta te apAI nahi. I. sa. 1915 nI sAlamAM pharI ema. e; nI parIkSAmAM besavAnuM nakkI karyuM ane te muMbAI paNa gayA paraMtu ekAeka zarIra bagaDavAthI parIkSA apAI nahi. A pramANe be vakhata ema. e nI parIkSA eka yA bIjA kAraNe apAI nahi tethI te ApavAnuM vicAra paDato mUkyo ane i. sa. 1916 nI sAlamAM bIjI ela. ela. bI. nI parIkSA ApI DIgrI meLavI. ane dhaMdhArthe muMbAI javAnuM nakkI karI "bhAIzaMkara 207 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 kAMgA" e nAmanI solIsITaranI peDhImAM nokarI svIkArI ane muMbAImAM vakIlAta karavI zarU karI. amadAvAda choDI muMbaI AvyA te pahelAM amadAvAdamAM pitAnI jJAtinI "svasudhAraka sabhA" ne sajIvana karI jJAtimAM yogya evA sudhArA karavA mATe pravRttio AdarI. uparAMta amadAvAdanI "sAhitya sabhA" mAM sabhya tarIke joDAI sAhityasevA karavAno vicAra kare. amadAvAdamAM sthapAelI "gokhale sosAyaTI' tathA homarUlalIga" nI zALAmAM sakriya bhAga laI rAjakIya pravRttimAM paNa paDavAne manasube karyo hate. paNa muMbaImAM jIvananA hareka kSetramAM saMgIna kArya thaI zake e khyAlathI amadAvAda choDayuM ane muMbaI AvyA. A vakhate emanI navalikAo ane hAsyarasa pradhAna lekho ghaNuM mAsikamAM AvatA hatA ane Aja vakhate teo vIsamI sadInA AdyasthApaka hAjImahamada alArakhI A zivajInA saMsargamAM AvyA ane temano pitsAhana ane sahakArathI "govAlaNa" vi. vArtAo "vIsamI sadI" mAM prasiddha karI navalikAnA Adya lekhaka tarIke gujarAtabharamAM nAmanA meLavI paNa temanA taraphathI vadhAre prANavAnane suMdara kRtio ApaNane maLe ane sAhitya pradezamAM temanI kIrtisuvAsa prasare te pahelAM te i. sa. 1919 nA jUna mAsanI 24mI tArIkhe epenDIsAITIsanA dardathI te devaloka pAmyA. emanuM jIvana jeTaluM TuMku teTaluM ja TuMkuM emanuM sAhityajIvana hatuM ane tethI temanI eka paNa kRti pustaka phaLe temanI hayAtimAM bahAra paDI nahatI paNa i. sa. 1935 nA jUna mAsamAM temanA patnI De. bhAnumati e "gevANI ane bIjI vAta " e nAmane 22 vArtAono vArtA saMgraha bahAra pADe che. uparAMta temanI keTalIka adhUrI vArtAo prasiddha thavI bAkI che. temaNe aneka hAsyarasapradhAna ane haLavA kAvyo lakhelAM che te judA judA mAsikamAM chapAelAM che. 208 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. vaidya paMcAnana jaTAzaMkara lIlAdhara trivedI sva. vaidha paMcAnana jaTAzaMkara lIlAdhara trivedI temanA janma kAThIAvADamAM jAmanagara pAse Avela dhroLa nAmanA gAmamAM saMvata 1915nA caitra sudI 3 nA rAja zrImALI brAhmaNa jJAtinA pArAzaragAtrI gAde kuTumbanA lIlAdhara lakSmIdhara trivedIne tyAM thayA hatA; jaTAza`kara e lIlAdhara trivedInA sauthI nAnA putra hatA; ane temanI bALavayamAMja lIlAdhara trivedInuM avasAna thavAthI moTAbhAinA Azraya nIce keLavaNI meLavI hatI. e vakhate sAdhanAnI anukULatA vagara IMgrejI keLavaNI meLavavI bahu muzkela hatI. chatAM aneka prakAranAM saMkaTA veThI jAmanagaranI hAiskulamAM meTrIka sudhIne abhyAsa temaNe karyo. abhyAsa purA thayA pachI kAThIAvADanA keLavaNI khAtAnA vaDAnA daphataradAra nimAyA hatA. jethI traNa cAra varSa sudhI AkhA kAThIAvADamAM teo ejyukezanala inspekTara rA. gopALajI surabhAI desAI sAthe karyAM hatA. tyAra pachI jAmanagara hAIskulamAM zikSaka tarIke nimAyA hatA. jAmanagaramAM peAtAnA 4-5 varSanA vasavATamAM zrImALI jJAtinI dhaNI sArI sevA karI hatI ane tyAM zrImALI zubhecchaka sabhA tathA zrImALI zubhecchaka " mAsika sthApyAM hatAM ane "svadharmAbhimAna" vigere pustakA lakhyAM hatAM. A arasAmAM temaNe jJAtimAM keLavaNInI pragati thAya tevA hetuthI eka chAtrAlaya khAlavA IcchA rAkhI hatI; ane jJAti hitacintaka sva. kavIzvara dalapatarAma DAhyAbhAI tathA sva. bAvAbhAi mIThArAma ejhAe jJAtinA kAraNe rUA. 500) ApavAnI pahela paNa karI hatI. parantu anya sahAya nahiM maLavAthI e samayanI temanI murAda bara AvI zakI nahiM. "" jAmanagaranA temanA vasavATa daramyAna temanI pratibhAzALI lekhanazailI ane saMskRtanuM asAdhAraNa jJAnathI dhaNA guNagrAhaka sajjanAnuM ane jAmanagaranA vaidyarAjonuM AkarSaNa thayuM hatuM. guNAthI AkarSAI keTalAka vaidyarAjoe peAtAnI pAse rahevAnI mAgaNI karI, jethI "neAkarI karavI ke svataMtra dhaMdhA karavA ?" te prazna temanA manamAM ubheA thayA. AkarI cAlu rAkhI hAta teA vaidyarAja jaTAzaMkara rAvabahAdura thayA hota ane gujaratAM pahelAM eka dAyakA mAsika rU. 200) nuM penazana paNa khAdhuM hAta. chatAM temanuM mana phAI svataMtra dhaMdhA tarapha kAyama kheMcAtuM rahetuM hatuM, ane teja saMkalpabaLathI mahAtmA jhaMDubhaTTajI sAthe temanA meLApa thayeA. 209 27 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7. mahAtmA jhaMDu bhaTTajI urphe karUNAzaMkara viThThalajI karUNAnA ja avatAra hatA ane gujarAta kAThIAvADamAM teo dhanvantarInA avatArarupa hatA. te mahAtmAnI karUNA rA. jaTAzaMkarabhAI upara utarI ane teo rA. jaTAzaMkara mAstara maTIne vaidya banyA. hIrAnA pArakha hajAre maLe che paNa saguNanA pArakhanAra koIka ja hoya che, te hIsAbe mahAtmA jhaMDu bhaTTajIe kharo hIra pArakhI kADhaye ane mAstara jaTAzaMkarane vaidyanuM vyavahArU ane zAstrIya jJAna ApI vaidya banAvyA. A rIte vaidya jaTAzaMkarane vaidyaka dhaMdhAmAM barAbara taiyAra thayelA joIne mahAtmA jhaMDu bhaTTajIe kahyuM ke "ahiM te mArA ghaNA ziSyo che paNa gujarAtamAM mAre koI ziSya nahiM hovAthI tamAre amadAvAda javuM." mahAtmAnI A AjJA mAthe caDAvI keLavaNI khAtAnI nekarInuM rAjInAmuM ApI vaidya jaTAzaMkara i. sa. 1892mAM amadAvAda AvI "gujarAta Arya oSadhazALA"nI sthApanA, mahAtmA jhaMDubhaTTajInA haste karI. dareka dhaMdhAmAM zarUAta muzkelIbharI hoya che tema zarUAtamAM be traNa varSa vaidya jaTAzaMkarane ghaNIja muzkelIono sAmane karavo paDyo hato, paNa DAhyA mANase kadi nirAza thatA nathI ane pitAno udyoga bevaDA utsAhathI cAlu rAkhe che. svataMtra dhaMdhe hAtha AvyA pachI mahAtmA jhaMDu bhaTTajInA Adeza ane saMketa mujaba gujarAtamAM taMdurastI ane sukhazAMtinA jJAnano pracAra kevI rIte karavo te savAla ubho thavAthI vaidya jaTAzaMkare vaidyaka95ta mAsika sthApyuM. A kAryamAM paNa temane ghaNI muzkelIo naDI, ane ATha varSa sudhI moTI khoTa khamIne A mAsika cAlu rAkhyuM, je haju sudhI niyamita samAjanI sevA bajAvI rahyuM che. mAsikanA grAhakenI saMkhyA vadhAravA mATe bheTa tarIke vaidyaka viSayanuM pustaka ApavAnI preraNuM temane thaI ane anya snehIonI paNa te bAbatamAM saMmatti maLavAthI prativarSa vaidyaka viSayanuM eka pustaka bheTa tarIke "vaikalpatara" nA grAhakone maLavAnuM zarU thayuM. uparAMta hiMdI jANanArAo mATe hindI vaidyakalpataru pragaTa karavAnI zarUvAta karI, je Azare nava varSa cAlyA pachI puratA grAhakonA abhAve baMdha karavAmAM AvyuM hatuM. sva. vaidyarAjanI lekhanazailI alaukika hatI. lakhANa lakhavAmAM temanuM mana eTaluM badhuM otaprota thaI jatuM ke te vakhate bhAgyeja temane 210 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. vaidya paMcAnana jaTAzaMkara lIlAdhara trivedI AjubAjune khyAla rahe, lakhANa kAryamAM teo aDhAra kalAkathI paNa vadhAre samaya letA. pitAnAM mAsiko ane pustaka uparAMta vartamAna patromAM paNa vAraMvAra lekho lakhI mokalatA. A dareka kAmane pahoMcI vaLavA mATe temane sakhta parizrama karavo paDato hate. zarIra saMrakSaNa ane A regya sabaMdhI jJAnanA pracAra arthe temaNe ghaNuM lekepagI vaivakagraMtha lakhI bahAra pADavAM che (1) Arogya rahevAnA upAya. (2) brahmacarya, (3) gharavaidu, (4) bALalagna, (5) jIjakara kalpataru. (6) dhAtrI zikSA, (7) sArIsaMtati. (8) regI paricaryA, (9) garIbena vaidya, (10) nirbaLatA, (11) khAnapAna ane nAnA nAnA nibaMdhe vigere. bIjuM paNa ghaNAM pustake bheTa tarIke apAyelA anya vidvAna lekhake pAse lakhAvI pragaTa karelAM che. gujarAta Arya auSadhazALA"nI sthApanA thayA pachI the vakhata temAM vaparAtI badhI davAo jAmanagarathI ja AvatI paNa pachI jema jarUra jaNAI tema tema davAo pote jAte banAvavA mAMDI. zarUAtamAM davAo banAvavAnuM, khAMDavAnuM, goLIo vALavAnuM tathA davAo pika karavAnuM kAma gharanAM mANasee hAthohAtha karavA mAMDyuM; paNa bahAra gAmathI davAonI mAgaNI vadhavA mAMDI ane tene pahoMcI vaLavA mATe ja gujarAta auSadhazALAne gujarAta-Ayurvedika phArmasI nA rupamAM pheravI nAkhI. ane davAo moTA jaththAmAM taiyAra karavAne mANaso tathA majura rAkhyA, ane tene mATe amadAvAda zaherathI dUra nadIne sAme kAMThe kocaraba pAlaDI pAse vizALa jamInanI kharIdI karI, tyAM kArakhAnuM, phArmasInI ophIsa ane rahevAnuM rAkhyuM. dhIme dhIme davAonI mAgaNI eTalI badhI vadhI paDI ke tene pahoMcI vaLavA mATe kArakhAnAmAM yAMtrikabaLa (ena) vigere sAdhanonI madadanI jarUra paDI ane thoDA vakhata pahelAM eka nAnI rasazALAnI dukAna ke je pitAnuM kharca mAMDamAMDa upADI zakatI hatI, temAMthI AkhA dezamAM potAnI davAne phelAvo karanAra eka svataMtra kArakhAnuM thayuM. vizALa jamIna, bhavya baMgalo, davAnA moTA saMgraha mATe baMgalA nIce banAveluM suMdara bheya, saMcAothI cAlatuM kArakhAnuM tathA chApakhAnuM jotAM eka mANasa potAnA udyogathI dhIme dhIme kevI unnati karI zake che tene khyAla saheje Ave. A arasAmAM davAo sAmaTA jaththAmAM banAvI rAkhavI paDatI hatI. Azare eMsIhajAranI 21 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 davA kAyama sTokamAM rAkhavAmAM AvatI, ane te bagaDe nahiM te mATe tene jALavavA mATe bahuja kALajIpUrvakanAM sAhityA mATA kharace vasAvyAM hatAM. sva. vaidyarAja jaTAzaMkara dardIe sAthe eTalA mAyALupaNe vatA ane dhIraja ApatA hatA ke temanA samAgamamAM AvelA harakAI daradI saMpUrNa saMtoSa pAmatA hatA. ahAragAma khelAvavAmAM Ave te aneka kAryo paDatAM mukIne divase ke rAtre cAlI nIkaLatA hatA ane mahAbhA jhaMDu bhaTTajInI peThe paisAnI kALajI karatAM dardI sArA thAya tenI kALajI rAkhatA hatA. bhayaMkara darAvALA daradInI pathArI pAse te kalAkonA kalAkA sudhI besatA hatA eTaluMja nahiM paNa rAtre uThIne paNa dardInI hAlata tapAsatA hatA. mahAtmA jhaMDubhaTTajInI mAphaka mAtra nirbhaya ane zAstrIya davAo ja vAparatA hatA. jJAnataMtuone bahekAvI mukanArI ke zaktinI jalada davAonA kada paNa upayAga karatA nahAtA paNa zaktinI TAnika-davAonI jALamAM sIne tana, mana ane dhananI khuvArI karanArAene peAtAnA lekhA dvArA sadpadeza ApatA hatA, zaktinI davAonI jAherakhakharA sAme temane sakhta aNagamA hatA ane tethI vAraMvAra mAsikamAM ane vartamAnapatrAmAM ghaNIja kaDaka kalama calAvelI hatI. davA sAthe pathyApathya upara te dhaNuM vajana ApatA ane te bAbatamAM daradInI sAthe bahuja khullA dilathI carcA karatA. kudaratI upAyeAthI maTI zake tevAM daromAM tee davAnA upayAga na karatAM daradIne niyamamAM rAkhI vagara davAeja sArA karavAnI kozISa karatA; ane badhA daradIne kudaratanA kAyadAnuM pAlana karIneja AreAgya rahevAnA upadeza haMmezAM ApatA. mahAtmA jhaMDu bhaTTajInI preraNA, uddeza ane upadeza lakSamAM rAkhIne, aneka saMkaTA veThI, kevaLa kartavya buddhithI dhaiya rAkhI, tana, mana, dhananA bhoga ApIne dravya ekaThuM nahiM karatAM je kAMI artha prApti thatI te dhaMdhAmAMja rAkatA hatA. daradIone ArAgyabhUvanamAM pAse rAkhI temanI sAravAra tathAauSadha yeAjanA, AyurvedanA paddhatisara ane anubhavapUrvaka abhyAsa upalA Arogya bhUvanamAM karIne vaidyA taiyAra karavA mATe pAThazALA, ane dezI auSadyA to moTA pramANamAM prajAmAM pracAra karavA arthe mATI muDIvALA rasazALA, A traNa sAdhatethI AyurvedanI unnatti athavA sevA thaI zake tema tee 212 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. vaidya paMcAnana jaTAzaMkara lIlAdhara trivedI draDhapaNe mAnatA ane e traNenI sthApanA mATe temaNe temanI jIMdagI paryata nAMNAM mATe khaMtathI ane nispRhapaNe prayatno karelA; paraMtu muDIvAdIonI Ayurveda pratye udAsinatA ane vaidyarAjanA AvA kArya mATe temane dabAvIne nahiM kahevAnA ati nispRhI svabhAvane lIdhe ArogyabhUvana ane pAThazALA ItyAda kAryo pAra paDI zakyAM nahiM, te paNa pitAthI banato prayatna karIne navA yuvAnone pagAra ApIne paNa taiyAra karavAne svargastha keTalAka yuvAnane pAse rAkhyA hatA, jemAMnA keTalAka atyAre pitAne svataMtra dhaMdho ghaNI sArI rIte calAve che. vadhu sArA vaidya ane vyavahArU zikSaNa mATe temaNe eka nAnI yojanA ubhI karI hatI ke jemAM daradIone rAkhIne tathA tenI sAthe zikSaNa zALA sthApIne vaidyaka dhaMdhAnuM vyavahArU ane zAstrIya zikSaNa ApI zakAya. A kArya mATe makAne, sAhityanI jarUra hatI je mATe jAhera prajA pAsethI temaNe ochAmAM ochA rU. 1 lAkhanI mAgaNI karI hatI, paraMtu te arasAmAM temanI tabIyata lathaDavA mAMDI jethI te yojanA paNa adhurI mUkavI paDI. - trIjo upAya rasazALAno rahyo. A kArya te temanA hAthathIja cAlatuM hatuM. teo jyAre amadAvAda prathama nimAyA, ane mahAtmA bhaTTajIe jyAre temane svataMtra rIte kAma karavA AjJA ApI tyAre thoDAka samayamAM temaNe rasazALAne moTA pAyA upara laI javA mATe 1 lAkhanI janAvALI lImITeDa kaMpanI karavAnuM TharAvyuM. paraMtu keTalAka gRhastha zubhechakenI te kAmamAM salAha nahiM maLavAthI turata mATe te yojanA paDatI mukelI paNa pAchaLathI rU. 6 lAkhanI yojanAvALI lImITeDa kaMpanI ubhI karI ane tenA zere bharAyelA paNa kharA; paraMtu daivanI IcchAne koI jANI zakatuM nathI te mujaba vaidyarAjanI tabIyatamAM acAnaka pheraphAra thavAthI teone te kArya paDatuM mukavAnI kudaratI pharaja paDI A rIte te yojanA paNa saphaLa thaI nahi ane bharAyelA zeranAM nANAM pAchAM mekalI ApyAM. AyurvedanA uddhAra mATe vizva samelane ane pradarzane bharAya che. temanI vyavasthA viSe vaidyarAjane vAraMvAra tIrNa TIkAo karavI paDI che, ane tethI keTalAkanI ItarAjI paNa vaherI levI paDI hatI paNa daradane TALavAne jema kaDavI davAnI ke santa parahejInI jeTalI jarUra che teTalI ja jarUra A samelane ane pradarzanane phatehamaMda ane kAryasAdhaka utAravAne Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 ekasaMpa ane suvyavasthita kArokhAranI hatI, je kAIpaNa sthaLe temaNe joyela nahAtI. temane A sammelane ane pradezanA taraphathI DIgrIo ane cAMdA maLelAM hatAM. paNa kartavya buddhithI kAma karanArane AvI upAAdhae ke pakAnI darakAra hotI nathI. temanAM racelAM pustakA paikI sauthI prathama temaNe yuvAvasthAnA zikSaka" e nAmanuM lakhyuM. jo ke te svataMtra pustaka nathI. vilyama kelmeTa kRta "eDavAijha Tu dhI yaMga" nA AdhAra lai lakhavAmAM AvyuM che; tApaNa temanI lekhana zailIthI te pustaka ati lokapriya thaI paDayu che, ane vaDAdarA rAjyamAM te keLavaNI khAtAmAM inAma grantha tarIke majura thayuM che. dharavaidu '' e temanI svataMtra kRti che; jenI khareAbarI karI zake tevuM eka paNa pustaka nathI ane A grantha taiyAra karavAmAM temane ghaNA zrama paDayA hatA. paraMtu lAkakalyANunI uMDI bhAvanAthI te koIpaNa kA karavAmAM zramita thatA dekhAtAja nahiM. ane AvI uttama bhAvanAthI temanI A kRti amara thaI gaI che. ATha ATha AvRtti thavA chatAM hajI te pustakanuM vecANu jarApaNa kheAravAyuM nathI. je dezamAM eka AvRtti paNa sahelAithI nIkaLI zakatI nathI te dezamAM eka pustakanI ATha AvRti thAya teja tenI leAkapriyatAnA prakhara pUrAvA che. (6 "" ' A sivAya vaidyakalpataru " nI bheTa tarIke Apela " sArIsaMtati nA banne bhAga paNa eTalAja leAkApayeAgI uddezathI temaNe lakhelA che. A badhI temanA nAmane ujjavala karanArI amarakRtieja che. 6. svagastha amadAvAda, muMbaI, kalakattA, ane suratamAM potAnI zAkhAe nAkhI che jemAMnI kalakattAnI zAkhA pAchaLathI temanI nAdurasta takhIyatane kAraNe baMdha karavI paDI hatI. bAkInI zAkhAe hajI cAle che, uparAMta nAnAM meDhAM gAmAmAM ejansIe che. svasthanI cikitsA gaDhaDAnivAsI prakhyAta vaidyarAja nAnabhaTTa abarAma karatA hatA. peAtAnA ma`vADa kAMika che| thavAthI haratApharatA thayA hatA, ane peAtAnuM maMda paDeluM kArya pAchuM khamA utsAhathI cAlu karyuM hatuM, paNa jema elavAtA dIpaka vadhAre prakAza ceDA vakhata Ape che tema temanI AyuSya deArI tuTI paDavAnI hAvAthI te pAchA daradanA 214 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. vaidya paMcAnana jaTAzaMkara lIlAdhara trivedI humalAmAM sapaDAyA; A humalo temane jIvaleNa nIkaLyo. cikitsakonI sthaLAMtara karavAnI sUcanA thavAthI kAThIAvADamAM vaDhavANa mukAme temane laI javAmAM AvyA. paraMtu tyAMthI paeNDAja vakhatamAM pAchuM pharavuM paDayuM, ane tA. 2 jI juna sane 1921 vaizAkha vadI 11 nI rAtre 9 vAgye A phAnI duniyAne tyAga karI temane amara AtmA paraloka prati pariyANa karI gayo. -: emanI kRtio:graMthanuM nAma. sAla 1 gharavaidu (Family Medicine) 1899 2 sArI saMtati 1899 3 dhAtrIzikSA 1907 4 rogI paricaryA 109 5 nirbaLatA 1915 6 maLAvarodha 1912 7 vAjIkara kalpatarU 1901 8 Arogya rahevAnA upAya 1896 9 brahmacarya 1897 10 Arogya ane AcAronI ekavAkyatA 1907 11 sAsare jatI putrIne mAnI zikhAmaNa 1906 12 khAnapAna 1921 13 bALalagna 1898 14 vidhavA vivAha viSe vicAra 1904 15 jana dharma ane vaidakazAstra 1907 16 garIbone vaidya 1914 17 vAgabhaTa sUtrasthAna 1908 18 yuvAvasthAne zikSaka 1895 19 svadharmAbhimAna 1890 215 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 vallabhajI haridatta AcA ee nAte vaDanagarA nAgara brAhmaNa, junAgaDhanA vatanI; janma saM. 1896nA jyeSTha vada 12 ne rAja thayA hatA; pitAnuM nAma haridatta ane mAtuzrInuM nAma vijayakuMvara che. temane prathama vivAha saM. 1902mAM vArA gIrajAza'kara devajInI jyeSTha putrI sAthe thayA hatA; temanuM mRtyu thatAM khIjI vAranA vivAha saM. 1914mAM thayeleA. junAgaDhanI saMskRta pAThazALAmAM saMskRtanA abhyAsa zarU karelA; ahiM kavitA lakhavAnA zAkha lAgelA; ane keTalAka zlokA paNa racyA hatA. saM. 1917mAM paDita bhagavAnalAla IMdrajIne azAkanA zilAlekhAnI nakala utAravAmAM te madada karatA ane te badala temane rU. 10/- mAsika DaoN. bhAudAjI taraphathI maLatA. te pachI temanI tabIyata bagaDI hatI; paNa dheAdhA havA phera jatAM te sudharI hatI. te gALAmAM vallabhajIe junAgaDhamAM sa mAtAjInA garame, caMDIpAThanA sArane garakhA, caMdrahAsa AkhyAnanA duhA vagere karyAM hatA. saM. 1919mAM pATaNa javAnuM thatAM tyAMnA zilAlekhAnI nakala karI, te nakalAne pustaka rUpe bAMdhI karnala veTasanane te batAvI hatI, ane tyArathI temanI sAthe saMbaMdha baMdhAyA hatA. vaidika nidha TunA zleAkabahu kAza temaja keTalAka garaba A varSomAM lakhyA hatA. te pachI jude jude sthaLe prathama zikSaka tarIke temaNe kAma karyuM hatuM; saM. 1924mAM presa menejara tarIke te nimAyA; ane navAba sAhebanI kRpA thavAthI temanI sAthe haravApharavAnuM ghaNuM thatuM hatuM. sana 1888mAM vikaTArIA nyubili myujhiyamamAM temanI nimaNuMka thaI hatI; pachIthI e kuMDanA khIjA kAryamAM upayega thatAM sana 1892mAM veTasana myujhiyama ek enTIkvITIjhamAM pheraphArI thai hatI. ane te jagA para jIvanaparyaMta nAkarI karI hatI. e myujhiyamanA saMgraha vadhAravA ane vyavasthita karavAmAM svasthe ghaNA zrama lIdhA hatA; ane prati varSa kAThiyAvADamAM pravAsa karIne aneka aitihAsika avazeSo prApta karyAM hatA. je mATe AkhuM gujarAta temanuM sadA RNI raheze. temanI pravAsane dhA kiMmatI che ane ItihAsanA abhyAsane te bahu upayAgI mAluma paDaze. emanA e zekha-purAtattva, saMzAdhana vagerene--emanA putra zrI girijAzaMkarabhAImAM vArasAmAM UtarelA che, ane emaNe pitAnuM eka purAtatvida tarIkenuM nAma ane sthAna sArI rIte sAcavIne, zeAbhAvyuM che. 21 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vallabhajI haridatta AcAya --;emanI kRtio:-- (1) vAghezvarInI hamacI. (2) caMDIpAThanA sArane game, (3) caMdrahAsAkhyAnanA duhA. (4) vaidika nidha'TunA zleAkabaddha kAza, (5) navarAtrInA garakhA statra. (6) prakhASa caMdrodaya nATakanuM gujarAtImAM bhASAMtara. (7) dharmamALAnuM bhaktivicAra sUtra. (8) caMDIAkhyAna ca'DIpATha padyamAM (gujarAtI). (9) mahimnastrAtra. (10) sadguNI strI caritra. (11) veTasana viraha gujarAtI padya. (12) seAmanAthanI saMskRta Arati. (13) rAmAyaNa samalaiAkI-gujarAtImAM (aprasiddha). (14) saira zrI caMpu. (15) prIti kaumudI samazlokI-gujarAtImAM, (16) vikramAMka devacarit-gujarAtI bhASAMtara. 28 vi. saM 1917 - 1914 99 1919 1921 1922-30 1927 1930-39 1932 1943 1945-52 217 1958 1859-63 1962}4 1964 te uparAMtaH--(1) kavitA vAkaya zataka. (ra) sAvitrI caritranAM DhALiyAM. (3) AratImAlA. (4) antyaprAsa kAza, (5) azAka temaja kSatrapa saMbaMdhI bhASaNA. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 DaoN. harilAla harSadarAya dhruva A paropakArI svadezabhakta sAkSara ziromaNi hai. harilAlane janma vi. saM. 1912, vaizAkha sudi 6, I. sa. 1856, me tA. 10 ne ravivAre dahegAma paragaNAmAM bahiyela gAmamAM thayuM hatuM. hemanA pitAnuM nAma harSadarAya hatuM. teo daskroIne mAmalatadAra hatA. temanI mAtAnuM nAma revAbAI hatuM. mAtApitA ubhaya zAnta svabhAvanA ane dharmaniSTha hatAM. - teo jJAtiye sAThedarA nAgara gRhastha hatA. temanuM gotra bhAradvAja ane aMgirA, bArhaspatya, ane bhAradvAja tripravara hatAM. zAkhA zAkhAnI hatI. upAdhi dhruva hatI. - I. sa. 1861mAM temaNe gujarAtI abhyAsa ArambhAyo hato, ane I. sa. 1864mAM IgrejI zIkhavA mAMDayuM hatuM. - I. sa. 1865mAM temane upanayana saMskAra thayo ane I. sa. 1867mAM maNilakSmI nAkhrI kanyA sAthe lagnanI vidhi AcAra thaye hate. bAlyakAlathI ja sabhA sthApavAne ane bhASaNa karavAno zokha hate. meTrika kalAsamAM te divAna bahAdura aMbAlAla sAkaralAlanA hAtha nIce hatA. teo sAheba kahe che-"te bahu cAlAka, ane bahu mahenatu hatA, saMskRtamAM ghaNuM huMziyAra hatA, ane koI divasa vAMka ke ThapakAne pAtra thayA na hatA. svabhAve paNa bahu maLatAvaDA tathA vinayI ane ghaNA namra hatA." i. sa. 1873mAM te meTrikamAM pAsa thayA hatA ane sArvajanika kAryomAM bhAga levA lAgyA hatA. Aja varSamAM temaNe aMgrejImAM "Patriot's Vision' lakhyuM hatuM. jenuM AgaLa upara ApaNuM hAlanA jANItA sAkSara zrI ramaNabhAIe "svadeza vAtsalyanuM camatkAra darzana nAmathI gUjarAtImAM bhASAntara kIdheluM. "AryotkaSaka' vyAyoga paNa Aja vakhate racAyuM hatuM. I. sa. 1873mAM bI. e. pAsa thayA hatA. I. sa. 1876mAM khaNDa kAvya "kaumudI mAdhava" lakhyuM hatuM. I. sa. 1880mAM ela ela. bI. thayA hatA. temanA saMskRta jJAna mATe che. bhADArakara ane pro. DaoN. piTarsana jevA pati ghaNe ucca mata dharAvatA hatA. ane pre. De. piTarsana, pro. Dayusana ane De. resTa jevAo temanA mitra thayA hatA. Aja arasAmAM jJAtinA mukhapatra rUpa 218 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. harilAla harSadarAya dhruva 'nAgara udaya' mAsikanA te sampAdaka hatA. prAcIna zeAdhakheALanA prayAse paNa A samaye cAlI rahyA hatA ane hete aMge DA. je sanA saMsa mAM AvI henA paNa eka mAnItA mitra thaI paDayA hatA. DaoN. bannesa ane DaoN. lar jevA temanI salAha aneka vAra pUchyA. temaNe aneka saMkhyAbaMdha tAmrapatrA, zilAlekhA, zilApaTTo, prazastiyeA vagere zAdhI kahADI vilAyatanA mAsikeAmAM prakaTa karI khyAti meLavI hatI. I. sa. 1881thI 84 sudhI zikSA vibhAgamAM zikSaka tarIke kA karyuM hatuM, ane pache suratamAM vakIlAta ArambhI ane sAthe sAthe surata, amadAvAdanAM tamAma patra tathA mAsikAmAM peAtAnI kalama nacAvI rahyA hatA, ane jAhera kAmamAM bhAga laI gujarAtane paNa uddIpta karI rahyA hatA. gujarAtanA prAcIna ItihAsa upara prakAza pADatA aneka lekheAthI buddhiprakAza"ne navAjI rahyA hatA ane eka citra darzana' nAmanuM citra kAvya lakhI sAkSara, vivecaka navalarAmabhAInA paNa mitra thaI paDavA ane henA phaLarUpa te vivecake te kAvya upara khAsa vivecana lakhyuM hatuM. " i. sa. 1882mAM lArDa ripananI kAkIrdinA phaLarUpa tA. 30nI AgasTe ' prajAhita vadhaka sabhA ' nI suratamAM sthApanA karI hatI. ane tenA saMgI ane maMtrI tathA sabhAsada ane sabhApati paNa te pote hatA. A saMsthA dvArA gujarAtamAM svadezAbhimAna ane jAtiyatAnA khIja temaNe rApyAM hatAM. surata myunisipAliTInA te kAunsilara hatA; ane gUjarAta varnAkyulara sAsAITInA te lAI membara hatA. " vakIla tarIke vistarelA nAmathI gAyakavADa sarakAranuM dhyAna kheMcI temanA AmaMtraNAnusAra te rAjya sAthe joDAI * DisTrikTa ane sezansa jajjane mAnavantA AddA meLavI zakyA hatA ane rAva bahAdura' thavAnuM paNa mAna pAmyA hatA. I. sa. 1889mAM, sTokahomamAM bharAyalI eriyanTala kAngresamAM te gAyakavADa mahArAjanA DeligeTa tarIke upasthita thayA hatA. temanAM tyAM ApelAM bhASaNA tathA tyAM vAMcelA vidvatAbharyA nibaMdhAthI temaNe yurApanA vidvAnane vismayamUDha karI nAMkhyA hatA ane tyAMnA mahArAjAne paNa temhaNe peAtAnA jJAnathI eTalA cakti karI dIdhA hatA ke temhaNe temane khAsa khANuM, peAtAnA rAjamahelamAM, ApyuM hatuM; ane peAtAnI kha sAthenA sAnAnA cAMdathI vibhUSita karyAM hatAM, tathA DaeNAkaTara Apha liTarecara 6 219 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 enDa ArTasa 'nI DigrI ApI sanmAnyA hatA. buddhisTa pAlI skolara presa. rahIsa DevIse tempane ' pAlITekasTa sAsAiTI'nA membara banAvI mAna ApyuM hatuM. ane te uparAMta laMDananI royala eziyAITIka seAsAITI' nA tathA 'enthapreAkala seAsAITI ' nA membara thavAnuM temane mAna hatuM, jarmanImAM bIna yuniRRrsiTIe temnane DA. bhANDArakaranI mAphaka pIeca. DI. nI DigrI ApI temnanI vidvattAnI kadara pIchAnI hatI. phrAnsa, svijharalenDa Adi yureApanA ramaNIya pradezAmAM musApharI karI hatI ane svAnubhAva rasika, ' yureApayAtrAnA patrA ' tathA ' pravAsa puSpAMjali ' nAmanAM kAvyo racyAM hatAM. A kAvyA temanI kavitvazaktinI parAkASThAnuM darzana karAve chaeN. I. sa. 1893mAM '- membe yunivhasiTI'e temsane vilsana phrAI lAlAjIkala lekacarara' nImI, temanI jJAnanI kadara karI, preA. DaoN. bhADArakara jevuM mahAna mAna ApyuM hatuM. I. sa. 1896mAM rAyala eziyAI Tika seAsAiTI AgaLa veda' tathA 'jUnA lekhA' sambandhi aneka nibandhA vAMcyA hatA. muMbAi tathA vilAyatanA prakhyAta ane pradhAna mAsikAmAM temaja jarmana mAsikAmAM paNa te lakhatA. i. sa. 1896nA mAOmAM 'vasanta vilAsikA' temDanI racelI prakaTa thaI hatI ane eprila-memAM temanAM kAvyAnA saMgraha 'kundavihAra' prasiddhi, pAmyA hatA. temhaNe pAlI bhASAmAMthI bAh sutrA'nuM bhASAntara kIdhuM che; je hajI aprasiddha che. pote paNa 'sUtrA'navAM racyAM hatAM. temnanAM dhaNAM lakhANA haju aprasiddha che. ' AhAra mImAMsA' nAmane mAMsAhAranuM khaMDana ane annahAranuM maMDana karatA eka nibaMdha temhaNe lakhyA che; je suprasiddha che. temhaNe jgyAmeTrinA kandhA saMskRtamAM jagannAtha paMDitanA racelA zeAdhI kahADI sampAdita karyAM hatA; je muMbAI sarakAre cAreka varSa upara ja prakaTa kIdhA che. ' sAkSara sahAyaka prajA prAdhaka maMDaLa'nA te peTrana hatA; ane nI vivecaka tathA parIkSaka maMDaLInA te sabhAsada hatA. caMdra'nA ta MtrI tarIke gUjarAtamAM aneka utsAhI taruNunI kavitA zaktine temhaNe pASIne khIlAvI hatI. A pramANe gujarAtI sAhityanI 220 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. harilAla harSadarAya dhruva tehaNe ghaNI sevA bajAvI che. tehanA graMtha vidvAna vargamAM suparicita ane supratiSThita che. svadeza sevA e tehane jIvana maMtra hatuM. tehanAM kAvyomAM sarvatra svadeza prIti, svadezAbhimAna, ane jAtiyatA nItaryo kare che. tehaNe tehanA kuTumbamAM paNa sAhityasevAnAM bIja ropyAM che. te aneka pravRttivALA mahA purUSa hatA. aneka mArge pitAnI pravRtti na niyAjatAM ekaja bhAge yojI hota to te savizeSa dIpI nIkaLata. naiisargika kAvya zakti tehanAmAM keTalI prabaLa hatI te tehanAM "pravAsa puSpAMjali" uparAntanAM pravAsamAM lakhAyelAM aneka kAvyo uparathI sahaja anubhavAya che. temahanI kavitA svAnubhava rasika che. tehanI kavitA zailI prathama saMskRtamaya hatI; pachI phArsI thayelI. temAM aMta sUdhI pheraphAra thatuM gayuM hatuM. tehanAM chevaTanAM kAvyo je haju aprasiddha che te atizaya sarala, suMdara, manohara ane bhAvamaya che. vakhatanA vahavA sAthe temanI kavitA prasiddhi pAmatI jaze ane temanI sevA gUjarAtI sAhityamAM keTalI badhI che te paNa samajAze. astu. pAThAnA daradathI suratamAM te I. sa. 1896nA junanI tA. 29mIe cAlIza varSanI vaye avasAna pAmyA hatA - emanI kRtio - (1) AhAramImAMsA. (2) AhAramImAMsA tathA nirNaya. AryotkarSa vyAyega. (4) kuMja vihAra (6) pravAsa puSpAMjali (6) prAcIna gujarAtI sAhitya ratnamAlA. (7) ladhu cANakya (8) vasaMta vilAsikA videhI gujarAtI sAkSare uparathI. 221 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ panI liyA 1935nI kavitA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1935nI kavitAmAMthI cUMTaNuM bhAvavaividhya (pRthvI) ghare ! rakhaDu ThAmaThAma bhaTakaMta pAchA phareH phare dhaNu samoH "asUra thayuM ema utAvaLe, dareka Dagale raja thaLathaLani khaMkherate; phare khaga samo "hajI nabha suhAmaNuM" ema e samIpa paNa nIDa bahAra jari sAMdhya zobhAmahIM, prasAri phaphaDAvI pAMkha, raci vartAla sela; phare jana mumukSu jemaH "paradhAmathI anya te, Ihi-sthala badhAM samAna, urano visAmo na ke, virAga manamAMhya ema "dhara-hAla maMdAvata; phare vidhura zo: pharI anubhavaMta jano ghaNa; phare-nija paDyAM mukela laghu meTa kartavyamAM navA ujamathI pharI saDasaDATa lAgI javA. patI rakhaDaH jIva ekala, ghare tuM pAcho phare; taraMga lahare dile tuja kayA kyA A paLe ! (navacetana) balavantarAya ka. ThAkara - AthamaNI bArI (aMjanI) uttara dakhkhaNa ane ugamaNuM, bhale bhIDajo bArIbAraNuM, eka rAkhaje khullI mArI AthamaNuM bArI. 223 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 (mizra) prakAzanI svArI vadhAvavAne e asta thAtI ravinI prajAne nA pUrva ke uttara dakhaNe javAM dhArI rahe pazcima ekalI ja. paDe, hasIne diza sarva usI chellI kaLA e kiraNanI jevA jhIlI rahe siMcana tejaprANanAM. che kAmanI AthamaNI ja bArI, re, kiMtu A osaratA prakAze enA sunA huM viramI uchaMgamAM dizA nicovAI jatI badhI lahaM. joIza A AthamatI ja jiMdagI. snehIsagAMnAM bhaDakkAramAMthI tyAM AthamatuM jagane nihALavA lahuM badhuM jIvana UgI khIlatuM, prArtha chuM huM aMtarabArI koInI. (aMjanI) udaya para taNA sukhabhavane bhale bhiDAtAM dvAra jIvane, koka khullI paNa rahejo mArI ja AthamaNI bArI. (kumAra). - sundarama kiragI neta (rAga mADhaH tAla gajhala-paste). dUcha dhrujI jaLa ne dhagadhage jage jIvananI rasAtaH jaLa jaLe chatAM laLI jhagajhage, evI jIvananI amIta ! -(dhruva) sonala kaDiye amRta bhariyAM, aMdara amRtarasabhara chalake, kiraNa vaNI mahIM vATa; upara vedanajhALaH vedanajhALathI te saLagAvI, amRtapAna kare te jaLe che, jaLatI jhage jagapATa re, saMtane paMtha karALa re! evI jIvananI amIta: (1) evI jIvananI amIta. (2) 224 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1935nI kavitA aMdhAre ugaze tAralA ne - kAMTe pharaze phUla; jaLavuM jagatane bAraNe ne jhabakI laI thavuM gUla re ! evI jIvananI amIta. (3) dArUNa vedanA hoye bhale paNa, aMtara baLa de e ja; vAdaLavahana vinA nahi vRSTi ne agni vinA nahi teja re ! evI jIvananI amIta. (4) (gujarAta) kyAM lagI jaLatuM A jIvana jaze, kyAM che e praznanuM kAma? javalana jaze te e te bujhAzeH kyAM raheze jIvananAma re? evI jIvananI amIta. (5) jIvanagI he ! dilaDuM jaLAvate amRta pIe e ema tikuvArA e UDaze ne karaze sahunuM kalyANa ne kSema re ! evI jIvananI amIta. (6) aradezara pharAmajI khabaradAra virATa pUjana (mizrajAti) astodaye ubhavatA prakAzanA urvI ure pIyUSa chAMTanArI vAghA vibhe! tArI virATamUrtine pIye dharuM dvAdaza meghajhArI. dharUvaLI IndradhanunI mekhalA. naiRtyanI maMda samIra-dorIe pIsIpIsI koTika kALI vAdaLI taraMganI phenala khUlavALA koDe karuM kAjala kRSNavarNa, samudranA caMdaravA hiloLIne saLI lahI sonala dAminInI paMkhA karuM gaMbhIra gAna gAtA. kIkI karuM mehana! mohinIbharI. le manI vizvavirATa thALI zatAbdIonA zatalakSa AMTe maLe mUkuM sUrajacaMdra dIvaDA, gUMthela, utkrAMtinI apsarAe utAratA vizvasvarU5 AratI vinAza ne sarjana mauktike maDhayuM ghaMTA bajAvuM ghana garjane taNI. mahAkALanuM maMdila mastake dharI, anaMtadaza avakAza-Ayane be bharI sundara tArake ne tAruM batAvuM pratibiba o prabhu! vibhe ! vadhAvuM navalakSa akSata, 225 29 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 je hotAMmAM jagakaSTa-vAle UDI gayAM chama chama thaI sanAtane! ne sRSTine zItala zAntinAM rahyAM svaproja;e zAzvata pyAsa nA zamI, e Aha A aMtara dAhatI rahI. praphullatA paMkajapuSpa zo huM loTI paDuM locana pAMdaDI macI. paDyo paDyo pAvana pAvale pitA! tArI kRpAnA zatasiMdhu yAcuM; nA bindue tAta ! lagIra rAcuM. pU tane ke pRthivIpanA puNyAtmane e nija zakya se karI, -nija labhya se dharI; teM te rIjhI deva! darekane dIdhAM kRpA taNuM kevaLa koDiyAM bharI; (kumAra) kaMkAvaTI kemala uranI karI bhAvArka A kalpana-tarjanI bharI virATanAM vidyA vidAravAne huM AdaruM tAruM virATa pUjana. ramaNika arAlavALA varSo (IndravaMzA) AkAzanA megha navAbu sIMcatA, gaMbhIra ghoSe bhaduMdubhi gaDe, sadAminI Arati vyomamAM dhare, nisargane maMdira zA mahotsave? ne teNe AbhataNa aTArIe gUMthAya ke IndradhanuprakAzanAM, bichAta nIlA kinakhAbanI bharI buTTAnI velI vanarAji kAM saje ? mayUra vaitAlika gAna gAIne pade pade nRtyathI tAla hIMcatA, gItAvalimAM ura Aza sIMcatA ke bapaiyA kaI te vadhAIne ? gAo bajAve ujavo mahotsava! varSo taNe nUtana maMgalotsava! tanasukha bhaTTa (kumAra ) 226 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1935nI kavitA AkarSaNe (upajAti) lAMbA dine vAdaLa bema ghere phikkI dizAo garabAyelI rahe; ne grISmavRkSo phaLabhAra thAkyAM varSAvatAre ura rAha jotAM. kheDUgaNe khetara sAMtI hAMke, ne bALako mAMDavIzIMga phale; bI vAvale jyAM vahu dIkarI mA, sahAmaNuM pAdhara zerIo A. bIo thayAM utsuka UgavAne, saMjIvane kemaLa gUgavAne; pRthvI viSe svatva samarpaNe zuM tAjA karIne tanaDAM praphulle ! UMcA nabhe zIta himAddhiomAM svAne sUtAM meghala binduo je jAgI jaI aMtarakaMpanIe sai Utare che maLavA bIane. caiitanyanAM suMdara 'karSaNe ja jage navAM jIvanavarSa de. dezaLajI paramAra (kumAra) gujarAta (pRthvI) bhame bharatakhaMDamAM, sakaLa jema khUMdI vaLI dharAtala ghume, kyahIM nahi maLe rUDI cetarI praphulla karu taNI, vividha raMgavaSe bharI, sarovara, : taruvare, jaLabharI nadIe bhaLI 227 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 mahodadhi laDAvatI nagarabaddha kAMThe DhaLIH pradeza paradezanA sahu thakI ahIM gujarI ! bharI tuja kukhe manorama vizALa lIlotarI sadA hRdaya ThAratI; avara ke na tupe bhalI; nahi himasamAdhimAM zikhara nIMdare ke khare uSA kamaLanI ahIM dhruvapradezanI lAlimAM nathI, ghaNuM nathI, paraMtu gujarAtanA nAmathI sadA saLavaLe dile, jhaNajhaNe uMDA bhAvathI rapure ajaba bhakitanI acala dIparekhA, are, lIdhe janama ne game thavuM ja rAkha A bhUmimAM. (Urmi) candravadana mahetA AjanuM kUjana (mizra) te Ajane kUjana zuM bharyuM ke chatAM ne temAMya mane maLela te mAre ure e palamAM vasI gayuM? ane racyuM je urathI adITha te ane hajI ye vilasI tahIM rahuM? Aje mane sAMpaDiyuM acintavyuM. evuM bharyuM te tuja kUjane zuM? teM Ajane kUjana e bharyuM ja zuM? vasaMtanI maMgala AratI samI meM sAMbhaLI che svadhAra tAharI; ne sAMbhaLI che priya saMga tArI Aje nathI mAdaka vAyu mAghane, praznottaranI athavA nakAmI pradeSa vA zItaLa caitrane nathI, akhaMDa vAtetaNI dhAra sUranI; nathI vilAsI ya vasanta Aja ke. ne caitranI cAMdanImAM taratI, jhIlI cha meM kUjanadhAra tArI adha nizAe, ardhajAgatA ure. chatAya zA umaLakA vasI gayA tAre ure ke baLatA bapore 228 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1935nI kavitA vaizAkhanA, teM tuja kAvya relyuM? nathI, nathI e tuja bheda pAmavA, ne kAvyamAM ye kahyuM evuM te zuM ukelavA e tuja koyaDA nathI; hajIya ke antara mAruM guMjatuM ? mAdhuryanI achUTa mugdhatA A mAre nathI zuM basa ke huM cUM-thavA besI ja komaLa kAvya tAharuM ? viSAda tArA uramAM vasela zuM mAre nathI e karavI samIkSA, teM ThAlavyo ? vA priyasaMgamANI mImAMsavuM mAdeva mAhare nathI. sukomaLI ke paLa sAMbharI tane ? ke mAnavInAM ura khinna mAMhe huM AjanuM kujana mugdha tAruM utsAha ko navya ja pUravAne bharI ja mAre ura, sAcavIza zake, mAdhurya teM kUjanamAM vahAvyAM ? kyAreka huM jIvananA bapore vA tuM nirdeza ja e lavI gaI ? baLI rahuM aMdarabahAra tyAre UThe ure e muja ne vasI rahe vasI rahe ne vilasI tahIM rahe. ( gujarAta ) - manasukhalAla jhaverI premasiMhAsana (pRvI) ameya dhanasvAmI vibhava mAna caNe dharI ubhA zira jhukAvatA nayananehanA bhikSue; vilAsabhara aMtare rasapipAsu kalpI tane samagra jaganI dharI rasavilAsa sAmagrIo; ane kavanamAM ja jIvana samagra DUbAvatA, dharyuM kavanamAM gUMthI, kaviure mRdu kAvya; ne priye prakRtipUjake prakRti sarvane sAra zAM dharyA kusuma komaLAM maghamaghATa raMge bharyAM. samagra jagavaibhave divasarAtri DUbela e nahi ura lacchu priye ! tuja, tathApi e arpaNe, akiMcana huM chuM, nathI ura vinA kazuM pAsa to dharuM caraNa tAhare ura sphaTika zuM, cAlaze ?" haryuM ura, lakSyAM nirAza cakha zabda mArA sUNI ameli mujane ja te arayuM premasiMhAsana. ( gujarAta ) prahUlAda pAThaka 229 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 kavine haiye tAre aMge dIvaDA enAM teja bhale jaga rAje, amAre mAmAM dIvaDA thAje. AMkha amArI bharela aMdhArAthI sAcI dizA nava bhALe, tejanAM aMjana AMjatA jAje. pRthvIthI UDatA tAralA candrane AMgaNe kAka dI jAje, jagane thAkyA visAmA khAje. dIna ne pIDita raktacusAyela mAnavI mAtane khAjhe, ene amara cetanA pAze. jenA acetana jIrNa, tehanA hAtha doDI tuM hAje, enI TekaNalAkaDI thAje. du:khadAridranAM dhAraNa bhedavA tuM tArI baMsarI vAje. kALanI AgaLa AgaLa dhAre. mele prajAnA prANa, abhinava khela tenA sahu sthAje, ene ura ghUMTIghUMTI gAje. AkAza, sAgara, agninA aMkamAM jyAM javuM hoya tyAM jAje, gItA te mAnavamAlanAM gAje. lAla ma rAkhatA, thAbha ma rAkhatA, nita navuM navuM gAje, tArAM antara hAlavI jAje. bAdarAyaNa (prasthAna ) - jIvaMta kAla-atare (gulakhaikI) vahe samIra tIkSNa tIra aMga aMga vIMdhatA, dhruje zarIra, dAMta kakaDe huM ema hIMDatA; kATa jAkiTe na TADha mAra rAkI huM zakyA, gaLe viMTALI zAla leza aa ya nA TakI zamyA. dIdhA bharAvI hAtha kAkhamAM, tathApi AMgaLAM gayAM TharI jaM himathI thayAM zuM jANe pAMgaLAM 230 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kumAra) 1935nI kavitA UbhAM tahIM vicitra rUpa, paDe che TADha, teAya e DIle dharela oDhaNAM vicArUM khIka tehane jhilaMta dhAva je Ubhe jIvaMta ane, huM jAuM gAmasIma, jouM jhADakuMDavAM nagna kADhuMDha zAM? navAM na vastra ze dhare ? utArIne UbhAM rahe ! rahe je kATarakSaNe kAla-aMtare ! ramaNalAla sAnI dhanazyAma kAM? (mizra) thayA na dhanazyAma haze prabhu kAM ? sU te tArakamaDAnA aMge dharmAM ujvala jgyAti--raMga, grA nahi maMgaLanA ya lAla, pItAMbare sajja na tAya pILA cAhyA nahi svarNa prabhAta kerA, saMdhyA taNeA nA bhagavA virAgI, lIle na lIdhA vanadevatAnA, nabhUkharA bhUtaLanI vibhUtine; kAM lIdha kALA ja ' apUrva kAye ? zuM vizva-saMtApa nivAravAne svadeha gALI nija prANu apatA medhAtaNuM mAna vadhAravAne, sAganA rAgatA vasaMta svArthI taNA AkramaNe vadhelA verAna khaMDe pragaTAvavAne deve vadhAvyeA dhanaraMga kALA ? ke vizvanA vAsa mahIM vaselA kAmanA pASaNathI vadhelAM ne pApe| nivArI zucitA vadhArI 231 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' graMtha ane graMthakAra pu. 7 bhakatataNuM sarva; paraMtu bApaDAM kyAM pApa raheze?" kahIne dayAthI nivAsa kIdhe nijamAM ja emane zuM raMga tethI badalAI kALe thayo haze pAvanakArI dehane ? dizA taNe dera laI badhAMne bAMdhI vinAze ghasaDI janAra je kALa tene jAhare pacAvyo. tethI ja zuM kAjaLaraMga kALane AkAza aMga para chavAya ? vA premakere avatAra evI, svAbhArpaNe nitya macI rahelI rAdhAtaNa locanatArakAnI ekAgratAe prabhurUpa gheryuM: tethI zuM saundarya anAdi keruM lepAI tArAmaNiraMgathI e banI gayuM zyAma chatAMya keTi kAme thakI ye abhirAma AvyuM? AthI ja je zrIdhararaMga kALo, te ke na lAge ghanazyAma vahAlo ? (gujarAta) pUjAlAla siMdhune | (zikhariNI) "amAvAsyA Aje gaganapatha caMdA na nisare chatAM zAnA siMdhu ? tuja zarIra romAMca upaDe ? jaI Aje zAne khaDaka para tuM dIpa jagave, vadhAvAne Abhe kavaNa pagalAM ratna jhagave?" amAvAsyA jANuM gaganapatha caMdA na nisara smRti pUrNimAnA milana taNI kiDu ura caDe; 232 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1935nI kavitA jaI Aje ethI khaDaka para huM dIpa prakaTuM ane ratno mArAM milanapatha mAMhI sahu javuM, amAse jIvuM chuM parama sukhathI e smaraNanA ane pUrNimAe bharatI sukhanI che milananA. (kaumudI) prahUlAda pArekha rUpiyAnI himAyata (gajhala) jyArathI pedA thaye huM tyArathI pagaluM bharyuM, tana upara meM mAharA paherana mayaphInuM dharyuM; bAMdhI lAkho dastI, eke nibhAvI nA pale, chuM kamAya huM bahu paNa nA kazuM meM saMgharyuM! chAMTatI gAle bhukI je zAhado chalakAyalI, te bhukInA raMga jevuM aMga mAruM vistaryuM; khAdimenA khAdimonI che uThAvI khidamate, nA chatAM, apasesa, meM ke kAraNe mArA karyuM! mAharA rabA pramANe biI nA meM meLavI, mAharU je thaI meM mAruM mana chetaryuM ! seMkaDe veLA apAye huM hato rizvatamahIM, garce mArI chAtI para che zAhanuM sara kotarya! koIe nA mane kasabaNataNA kajAmahIM, keIe khuduM karI muja, jAmamAM zarabata bharyuM. keIe mUkI mane cAkhI jugArInI majhA, koIe beI mane jasejha hovuM AdaryuM koIe gardana gumAvI, koIe khAInIjhA, cheDI mahebUta mahArI nA te vagara mate maryuM! ko vakhata pAchA maLIzuM ApaNe jyAre patIla, te vakhata bIjuM ja ke kahevuM haze mAre karyuM! (kaumudI), 5tIla 233 9 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 UDavA do UDatAM paMkhIDAMne UDavA de, saMta, DhaLatAM pANIDAMne DhaLavA re jI. UghaDe kamaLa UMDA jaLanA kAdavamAM, kAdava kADhI karaze koruM nA jI. mUMgI mAnuM choruM gAtuM ja janame, | velAne vaLage keLuM, mArA saMta. UDatAM paMkhIDAne uDavA de che. paththara-peTathI jharaNuM jhame, pelA kiMjasane sUta dAtAra re jI. kALI amAse zobhe dIvALI, laTuM ghaDe sanAthALa, mArA saMta UDatAM paMkhIDAMne UDavA do jI. bhale ne bhUMDuM bheguM jagamAM joyuM, bhAyA, khAMDaNiye dADama khAMDyAM re jI. jIvatA jIvananI navI re nizALe, navalA pADA ame mAMDayAM, mArA saMte, UDatAM paMkhIDAMne UDavA de che. bhaluM re heje, je bhUMDuM game tyAM, amArI AzA ama AdhAracha, saghaLAMne sAthe laI saMgha ame kAvyo, Tocane ja tAkavAno niradhAra, mArA saMte, UDatAM paMkhIDAMne UDavA do che. koyA bhagate jUnI kaMThIo teDI nAkhI, vacalI derI rAkhI jhAlI re jI. ujamAvI jiMdagI jIvavA mathuM, badhI duniyAne gajavAmAM ghAlI, A saMte, UDatAM paMkhIDAne uDavA de che. ( kaumudI ) sundarama - 234 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1935nI kavitA rakhAma kAcI re chAtInuM A dhabakAravuM re hA jI, A tA saghaLA udhA che utapAta; huM ne re caDelA tuM tA cAkaDe ho jI ! kayAMthI sUjhe tuMne sUdhI jeNe pApyAM te zuM nA rakhavALaze he jI ? zata? chene 2 jagavagaDe UThI sAmaTI hA jI, dhakhalakha karatI dhasatI bhUMDI lAla; dheleA re gAjateA che te vAyarA he jI, dhrujantA dharaNIne takhAra; jeNe re rApyAM te zuM parajALaze hA jI ? tUTI che| paDatA re bAre vIjalajIbhe vizva badhuM AMkhuMthI jonArA joze parakhaMdA pArakhaze jeNe re rANyAM te teA rakhavALaze hA jI ! mehulA hA jI, ya prasAya; pAdharUM hA jI, jIvanatAra; bhayanI re bhabhUti aMge ceALaje hA jI, bhavaverAne ramatA bhamatA mApa-- jA je re jIvananA khelA khelatA hA jI, satane re e dhANe haiye haiye rAmarakhApAM joje Apa; AdunAM ( kaumudI ) 235 hai| . suMdarajI gA, eTAI Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 sva. bahenane (mizra) nirdoSa ne nirmaLa AMkha tArI, hatI hajI yauvananI ajANI, kIdhe hajI sAsaravAsa kAle- zaMgAra pUro karIo citA mahIM. kuMLI hajI dehalatA na pAMgarI, kizora bhAve ura A vareluM, paherI rahe jIvanacuMdaDI jarA, sarI paDI hAtha mahIMthI cuMdaDI. saMsAranA sAgarane kinAre UbhI ahIM aMjali eka lIdhI, khAruM mIThuM e samajI zake tyAM, sarI paDo pAya samudranI mAMhI. zizira Ave krara kALa Ave, re puSpa kULAM davamAM prajALa, e puSpathI ye tuja deha - vasaMtanI phUla mahIM virAmatA. vasaMta je prANa prakAza pUratI, vasaMta te zuM jIvaleNa nivaDI! smRti kadI vismRtimAM bhale phare kuTuMbanI te navamaMjarI gaI. harizcaMdra bhaTTa ( prasthAna) 236 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1935nI kavitA DAkSaranA phUlane tane cAhyuM che. meM zizuhRdaya kerAM smita mahIM; unALAnI sAMje nitanita layAvuM ghara mahIM ane pANIyAre tuja mRdu paDAne paraharuM; savAre tArA e vivaza vadhune devacaraNe dharAve khA, hAMze pachI prabhuprasAdI samajatAM dharuM kaThe e tuja madhura mALA-svarUpane. yuvAnImAM jyAre-- chatAM = unALAnI lAMbI-kSaNusama-rajAe malapatI padhAre tyAre A ghara tarapha mArA paga vaLeH ane tyAM patnInI hRdayasukhavAMchA chipavavA layAvuM sAMje huM nitanita tane, hAMza uranI dharI veNI graMthuM muja priyatamAnA alakamAM, tuDhDhAnAmAM pAchAM, manabhara chale je rajanImAM, vikhAtAM veNI tuM alaka laTathI bhinna banatuM, pathArImAM mUMgu vivaza cimaLAtuM, ama ure tamA nA ke tenI, dilabhara ame masta rahIe, amArA nA tava suratIdhene madhamadhe; visArI rIlR vhAlA! tuja hRdayanI e viSamatA ! have vRddhAvasthA, hRdaya dharatInAM rajakaNe maLI jAvA jha Mkhe, nahi ja gamatuM hai... nayanane; unALAmAM pAchIH tyajAtI pauthI taruvarataNI zItaLa ghaTA, jhaLajhaLa khaLe aMtara dizA, tahAM tArI pelI paraMtu AzA surabhi vihare uSNa anile, rahI naura satkAra karavA. 237 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthazvara pu. 7 ane. have ke sAMje kAM nava hadayanI Icchita paLe DhaLelAM gAtre kAM muja jIvananAM zeSa smaraNe badhI DhaLI deje tuja hadaya kerI surabhine. ( prasthAna ) vanastha asurUM aikyA (zikhariNI) vINa! tArA gAne jhaNajhaNI mane jAgRta karyo sutelAne; UThI, laI kara tane jyAM bajavavA game tyAM tuM rUThI, magarUra mane kharI bajI; ane hArI hArI subhagasurasandhi na thaI chatAM kaThajAgyA sabhara svarasaMgItaravane milAvA te sAthe avirata ma; utsuka banI gate AlApI meM agaNa, paNa nIrava dile rahI, mArI meMghI vinavaNI ghaNuM te avagaNI. -pharI Aje tuM te mRdula tava jhaMkAra karatI mathe zAne mArI mRta hadayataMtrI jagavavA ? nimaMtre zA sArU basura sura saMvAdI karavA mane mithyA? nA nA, samaya na viNA ! kALa palaTa. zamAM bhAsa mIThThAM hRdayagIta sarve raDI raDI, have te zAM gAvAM? sarIgAma taNu nA smRti rahI ! (navacetana) naMdalAla jorSa Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1975nI kavitA zrIjIne bhakta (pRthvI) "khama varasa ATaluM, gaNa ghaNo thaze bApalA; tame ya dharamI thaI akaja zIda kepa bhalA ? juvAra kaNa nA bacI, nagada-vyAja kyAMthI bharuM? palega bharakhI gaye parabhue dIdhe beTaDo juvAna, maja raMganI sakaLa mUDI lUTI gayo." paTela nayane bharyo, zabada kaMTha rUMdhI rahyA. alyA!" hakamacaMda kahe: "nagada laI jatAM lAja nA, ane TaTaLate have ? manakha je bhalo, lAvane badhI rakama sAmaTI ! dharamaphaMDanI e badhI tane na pacaze kadI. magana eka cAlyo gayo; navIya upaDI jaze; parabhu nyAya sAco kare. palega hima je nayAM, karama-bhaga e tAharAM, mane na gama e badhI." vacana bolatAM zeThIe lalATa para piyAM tilakachApa "zrIjI" kahI ! (kumAra) ThAkara cokazI 20- ~ kAvyanI mUrti (khaMDa-sragdharA) kaumAryo te cIne gaganapaTalane vIMdhatI kalpanAnAM, kAvya kevAM bahAvyAM bhUtala para rahI cauda lokottaronAM ? ne sAdhI jyAM umaMgI praNaya hasata zI, AtmAtaMtrI sakhI- madhura bajata-zI, prANunnA lasaMtI, tyAM-tArI-vahetI 249 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 sakaLa kavananI dhAra cheDo grahaMtIH UMcI e kalpanAo kSaNamahIM viramI, aMtarmi zamI zuM?" jagatajana vade. zI rIte huM priyA o ! abudha manujanI bhItare e utAruM? "mArI A jIMdagInuM akhUTa baLabharyuM, amita rasajharyuM kAvya tuM mUrtimaMta, jAgatuM digdigaMtaH tethI A Atmane huM ajIva zabadathI, nIrasa kavanathI jANIbujhI ugAruM." (gujarAta) mahinIcaMda 1000 yamAMzabikAne ApaNu bane evA dezanAM vAsI jyAM nahotA huM tu" nA bhedaH eka dahADe mArI AMkha mIMcANI ne pile mAtAjIne peTa. tyAre meM pAraNIyuM pekhI; ramato, tane ghUghare dekhI. mAtApitAe nizALamAM mUkyo, kaMIka meLavavAne jJAna; khela khelyAnA khyAlamAM jyAre, tyAre bhUlyo kAMI bhAna; hiMDe mArA hitane lekhI, mahetAjInA hAthamAM dekhI. pIThI coLIne huM mAhare peThe, lAvavA zokyanuM sAla; cerInAM vAsaNo sAcavIne vahAlI, tyAre kIdhI teM kamAla ! varamAzInuM rUpa te lIdhuM, kanyA sAme Asana dIdhuM. 240 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1935nI kavitA tApa, ziyALeA te varSo veThI rUDI kIdhI oraDIone chAMya; hIMcakA thaIne hIMDALe hIMceAthe te khurazI oNphisamAMhyaH cUmyA, cheDayuM sitkAramAM saMgIta, bhamatAM upADaco te bhAra; rakSaNa kIdhuM mArA hAthamAM rahIne, ghaDapaNunA AdhAra ! veMDhArce vikaTa mArA kAje te kalama thaIne hAthamAM khelI, vidyA tAre mhADe vaselI. paraNI AvI te teA paTakuLa vherI rUDAM, reATI banAve te khAya; mAre kAje te te anna pakAvAne, bhaDabhaDa khALI tArI kAya ! banI mhArAM dvArane DelI; peTI thaI ne sAcavI thelI ! ( navacetana ) 31 aMte bAkI rAkha rahelI; mAMjyAM mArAM rAma tapelI. mArAM mAnelAM te nyArAM UbhAM UbhAM, rAve DhAMkI DhAMkI mukha; svArtha saMbhArIne AMsuDAM sAre, kAI nA've sanmukha. vagaDA vhAlIDI te mhArA milanane miSa; teA karavata mukAvI ne hAMze kapAvyuM ziSa. titikSAmAM tArA jevI; kahe khIjI kANune kahevI ? Aga peTI, UbhAM dUra, aThulAne ekalaDIneA AdhAra; heDamAM cIra saMgAthI vhAlIDI 'huM tuM'nA banyA ekAkAra. eve TANe heADamAM AvI; kAyA mArI sAthe baMdhAvI. sAthe vAyare vAtAM; uDI pAchAM jUnA dezamAM jAtAM. 241 devakRSNa joSI Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 jJAna-tUla ane pIMjArA ( anuSTup ) sthUlanI nagnatA DhAMkI anerA epa ApatuM, mAha-zItathI lAdhelA bhItikaMpa zamAvatuM. paDelA hRdaye kA ke zANitasrAvI dhAvane, pATApIMDIrUpe lAgI tuM darda zamAvatuM, bALeA tAya are enA svabhAva palaTAya nA ! rAkharUpe ane tAye traNa sa rujhAvatuM. sAMga Adyanta re'tuM e padAthe tethI dIpamAM parameze gaNyuM grAhya-bheda zA ' jJAna' ' tUla ' mAM ? sadA; svabhAva zudde te jo ke sUkSma ne zveta upekSAthI royukta avAvaru ane dA. -tadA alakha pIMjAre| ekaniSThAthI sAdhaveA, gharamAM lakSya U~cuMsai yaMtrakIlaka khAMdhavA. rajoyukta badhA jJAna-tUla-rAzi jaNAvavA, AMtranI tAMta AMdhIne pIMjArAne ja prAthavA. pIMjArA kALa-dhAkAthI chaNe, vIMjhe UDe raja; dhAke dhAke vaLI UThe tAra-nAda samAsvara. rajoviyukta, ullAse, tUla UMce UDI rahe ! ghaTamAM AMtranI tAMta, ' tattvatatUTyuM ' vadI rahe ' ( prasthAna ) 242 pratAparAya pra. paMDayA Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1935nI kavitA kALavANI bhajana gAyA sAda tANIre o saMta vA'lAM ! no re thiye rAma rAjI. gADI have kALavANI re o bhagatuM vA'lA ! melI have rAmakANuM. DAbI ne jamaNI saMte akhiyAM sarikhiyAMre, eka hase, bIjI raDatI re- saMta vA'lAM saMte vA'lAM. rAya ne raMka bhAI rAmanAM bALakaDAM re, rakonI roTI rAye bharakhIo bhajana bahu gAyAM bhagata ! bheda bhAMgyA saMte ! rAha pADI rAta AkhI re- saMte vA'lAM saMta vAMlAM dAnA bhagatanA re dalamAM, dAvAnaLa lAge re, gAye have kALavANuM re- A saMte vA'lAM ! no re thiye rAma rAjI. gADI have kALavANI re, o bhagatuM vA'lAM ! melI have rAmakANI. (prasthAna) hRdayakAnta smRtisvapna javAnInA jigarane huM hato dariye uchaLa taraMgane sUre saMgItanI dhUne dhamakate 243 jyAM-- jyAM Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 nItarate nehane nIre sarala nirmala thanakata jyAM- dIThuM alamasta aphalAtUna prathama dila kokanuM meM tyAM ! jigaranuM pAMdaDuM nAnuM thaDakatuM rAtadina kuMje- araMgI citrarekhAne anAmI akSare guMje; bharI muja nenamAM ene nihALuM dhyAnamAM haradamavItelI jIMdagInI yAdanI, jene ! caDe dila gama! aho ! dilane divAne huM na duniyAmAM na duniyAne- tuphAne jIMdagIne jhUlatAM jhIluM ajaba sAnajudAInI agama gamane gahana gherAuM e veLe- mUkuM ArAmagAhe UMghamAM heruM smRtisvane ! (umudI) lalita umara khayyAmanI rubAIAta : cUMTaNaH kalpAMta che khayyAma ! jIvana dhULa che, chava ema baLAya, senAmUla che. rahemata prabhue pApIo mATe karI, pApI nathI te, rahemanA hakadAra che ! avaLA paDelA jAma zuM AkAza e janma-mRtyu bheTIe jenI taLe, tenI dayA levA kadI UMcuM na jo, ApaNu jevuM ja te nirmAlya che. prasthAna) * sva, aMbAlAla geviMdalAla 244 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mane meM pUchyuM nA - 1935nI kavitA mane huM pUcho nA -- -- ( prasthAna ) tamArA aparicita uranA zvasanathI praznAnA lajAtI velIne kaMI jyama aciMtyuM aDI jatAM, biDAye sA parNI, kumaLI sahu DALI vaLI jatI; khare ! tevA mArA hRdaya sukumArAMkura badhA miMcAtA, kheMcAtA viSamardeiza, gUMcAI paDatA, ane khullAM bhAnukiraNa thakI e vaMcita thaI, thatA mRtyu pAmyA sama jaDa; mane kaiM nava pUche ! mane pUche nA -- tamArA praznAnA dhvani mahIM pesI bijApurI pelA ghUmaTa mahIM koI khUNAkhAMcAmAMthI agaNita ajANyA avAjo ceApAse ghUmIghUmI kAka tamAre ekeke dhvani tyama pravespe ajANyAM khuNA navanava savAle ane mAre jUnA ghUmaTa DagatA ! huM nava pUche ! mane pUcheA nA - hRdayamAM DaNakatA, - - 245 jaI ne dhvani thatAM -- tamArA praznanAdhAtathI UMDuM UMDuM UtarI jatAM di2e jevA kAI DUbakI darIyAnA tala bhaNI, mahIM cApAsethI jala anubhave bhIMsa karatuM, ughADI AMkhe e adhUrUM vaLI aspaSTa nirakhe, na dIThAM othAre paNa kadI jue sattva varavAM; huM e evAM dekhu vikaTa vo sattva hradaye hatAM ? AvyAM ? ke A DubakIthIja bhAsyAM ? nava pU. asamajyA karatA -- zeSaH Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 sulekhA durmikSa gAje, jaga trAsI UThayuM, nadI, taLAve jaLa sarva khUTayuM, aMgAra jevuM avakAza AkhuM, ne pahADa sarve saLagI UThIne jANe banyA kaTika vahi jiuM ! sUryo kaMI lAkha parAI jANe kSaNekSaNe tUTI paDI dharApe phelAvatA rauDha pracaMDa jhALa ! Dhere taNuM rakta badhuM tavAyuM, ne ThAmaThAme najare paDe re kaMkALa ToLAM ! nabhamAM UMDanAM paMkhItaNuM prANa sukAya kaMThe; baLIjaLI te phaphaDAvI pAMkho tUTI paDe bhUtala kALakhaLe ! zabdo zamyA hai, badhuM zUnya bhAsedekhAya nA jIvana kyAMya bhame ratnAvatI eka ja keka che, tene pratApI nRpa caMdrasena- dU sukAye nathI e narezane, . joke sukAI amIrAzi reNukA. ne reNukAnA talamAM azAnta aMgAraAMdhI UchaLe prajALI kAMThe ubhAM jhADa, latA, phUlone ! TeLe , vaLe rAjamahela sAme prajA badhI te tarase ribAtI; deDe, paDe, ApasamAM laDe badhAM- mAtA bhUle bALaka, putra bhUle mAtApitAne - nijanA ja prANe mathe bacAvA - na bIjAnI kone 16 daka ( H Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1935nI kavitA cintA ure che, nija kSema mAtra die badhe ekaja ghera sUtra ! rAjA vicAre "mUkuM cokIpahero ! khUTI nahIM te kSaNamAM jo badhuM kUvAnuM pANI, marazuM kamete ! devuM ghaDo eka ja pANI lokane. ethI raheze jaLa A bacI ane jaze prajA mArI bacI bicArI !" ratnAvatI ema thayuM bacI te. paratu ratnAvatI pAlave kyAM gAma taNuM bhISaNa vedanAo cIrIcIrIne ura vizva vyApI rahe cediza thekake ! asvastha nA e karI zake ke, loko taNA te sau kAna baherA ! rAjAnI dAsI maNikaNikAnI putrI sulekhA, ati nAnI bALa, ne sAta pUrAM varase thayAM hajI, udAra bhoLAM nija neNa mAMDI vikAsI nAnuM mukha sAMbhaLI rahI e vedanAnA paDaghA, ane te asvastha dhrujI rahyuM haiyuM nAnuM ! zace sulekhAH "karuM eka kAma jethI bace leka tRSArta sarva ! savArathI te dinarAta karI besI sulekhA rahI rAha jotI ! paheregIre sarva uMghI gayA che, mRtyu samI zAnti badhe jaNAya ! AkAzamAM tArakavRnda mUgAM nistabdha UbhAM nirakhI dharApe ! nihALatI ne nija mArgamAM ubhI Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 amAsa sukSma bharI prazAnta ! dhIme page nAjuka bALa nAnI, chupAtI kuve paLatI sulekhA !nAjuka nAnA karamAM ghaDUlo, ne deraDInI jhUDI khUlatI khabhe, mukhe prabhA divya rahI chavAI ne neNamAM utsuktA bharelI ! bharI ghaDe sadya paLe sulekhA mAthA pare beDaluM rAkhI hosetRSArtA zuSkA vahatI jahIM hatI verAna, khinnA, jaLazanya reNukA ! khAlI karIne ghaDule nadImAM vicArI bALA gabharu rahI te laI jaze A jaLa nakkI reNukA piDAya pelAM tarase ja jyAM !" ne hasamAM te pharI deDI bAlikA bharI ghaDe khAlI karyo nadImAM ! ne pAMca, paccIsa, pacAsa, veLA pharIpharIne jaLa ThAlavI rahI ! ne reNukA te jaLa pI jaI badhuM, vadhu tRSAthI rahI pANI mAgI ! nakkI ugAruM !" gagaNe sulekhA ! ne rAtrikere ratha bhavya paMthe Ubho rahyo tyAM kSaNa eka ja jhajhUmatAM vAdaLa zyAma vyome ? (kizora), sneharazmi 248 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zarada) phara 1935nI kavitA vinAza ubhAM sarala zAMta sau: samUha mAMhitAli taruM saheAdara chatAM grahI aTala cheka ekAkitA. vyathA prakRtinI kadI ulaTI dhAra tAphAnamAM bhare gaganakaMdarA, vivaza kaMpanI cedizA, bhame bhramita metra te samasamI me vAyu jyAM bhInA timiramAM sutuM jagata sarva AtuM. udAsIna nahi chatAM zira sadaiva uttuMgathI ubhAM tarugaNA badhAM virala dhIra svAtaMtryathI. sthiti janapade judI. ame manujanA adhAM rUDhimaDhela saMbaMdhamAM lapAi jIvatAMH sadA zithila svAsthyane jhaMkhatAM. azAMti kadI krAMtinI nagaramAM uDe vAyakA jaLAvI asUyA, bhIti, prabala kreSa anyonyamAM uThe kamakamI janAH jIvita-lakSaNa cUkyAM bhule sarava bhAnane "nija" mahiM thatAM magna jyAM mace rudhira jaMga te vikala cityathI ghUmatAM haNe avara prANane sahuja khAkamAM zAmatAM. ravizaMkara jharukhAnI battI jharukhAnI khattI pragaTa thaine dvAra ughaDayuM, paherelAM jhINAM, jarakazI, gulAbI gavanamAM; rUpALuM, raMgelA adharabhariyuM mukha malakyuM. jA AchI AchI svarahelaka hele caDI gai, biDAyelAM enAM nayana camakyAM, nRtya pragaTayuM, pachI vAcA dIdhI pharatI laTAe pavanane; navAM kesuDAMnI hasatI pratibhA e%0yape chavAIne jANe puruSapagalAMne cumI rahI. 249 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 paDayuM'tuM battImAM hadaya baLavA kAmI jananuM, lapeTAyuM sUkuM, zarIra zaba AchAM gavanamAM, na'tI lAlI strI prakaTa prabhutAye nava hatI, hatI enAM gorAM vadana para javAlA saLagatI, patitA tuMnA, nA; patita mana mAruMja nabaLuM. amAre te tArI caraNarajathI pAvana thavuM. IndulAla gAMdhI (zarada) drahI purANI prIti huM nirakhuM sakhI ! tArAM nayanamAM, vidhi vAMche toye kadI na mujane thAvuM vikhuTAM ? bhUlyo zuM vahAlA e vacana vaNamAgyAM daI vaLyo hate vA e mAro bhrama praNaya-unmAda athavA ? are, mAre Aje aNadIThI bhUmimAM vicaravuM, na saMgAthI sAthI vikaTa patha ekAki abalAH himALe dhrujatI bham muM na keDI kahIM maLe nirAMte bhUlI tuM gata svajana, svane paDI rahe !" kahI rotI cAlI, jhaTa laI dIdhI deTa, uDI te, uDayo huM ye enI pUMThaLa utarI e khINa vize; 10 che. huM ye mIMcI AMkho dhaba daI ke kintu gabaDe, . bhIMjAye de ne jhabeka ughaDI AMkha; jhabakyo nihALI be AMkho TagamagI rahelI chavi mahIM, amArAM bannenI gata praNayagAthA kathI rahI. 14 (zarada) cimanalAla gAMdhI nyAya (mandAkrAMtA). che ke AnuM?" zizu bhaNI tahIM aMgulithI batADI, UMce sAde tarata puruSe teramAM bUma pADI. uThI tyAM te kaMIka mahilA ne gaI jyAM agADI, nyAyAdhIze vaLI pharI pUchyuM; "bALanI koNa mADI ?" 250 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1935nI kavitA * * che ke 10 jevuM peluM zizu najaramAM AvyuM tyAM eka nArI doDI pahoMcI hari sarakhI, bolatI "bALa mahArI !" lADilI re ! gaI kahIM hatI ekalI mAta cheDI ? nA, nA, hAvAM nahiM taLuM kadI prANanI tuM ja dorI !" cAMpI chAtIsarasI, nayane azranI dhAra cAlI, cUmIothI bahuja muMjhavI bALakIne suMvALI. ghelI mAtA visarI gaI e nyAyane maMdira che; bhAne bhUlI camakI gaI jyAM joyuM bALa le che. nA, nA, ApuM nahiM kadI have bALuDuM prANu mahAruM!" lIdhuM haiye, jhapaTabharathI cheDalA mAMhI DhAMkyuM. tyAM to pUche, "sarala bhaginI ! bALa A che tamAruM ? lAve tyAre, zapatha laine sau purAvA huM mAnuM." nyAyAdhIze vacana vadatAM hAvarI AMkha phADI, jUo mAtA bhayabhIta banI AsapAse bicArI ! zuM pUchayuM te samaja na paDI, thAya te zuM na sUjhe; hItI hatI, nayana gaLatAM azrune dIna pUcheH | ( zikhariNuM ) "purAvo huM ApuM? nija zizu taNuM huM ja jananI! kaho A zuM bApu ! samaja na paDe Apa mananI ! nathI A zuM hArI ? huM ja ahIM; purAvo na basa che?" vahe azrudhArA, hadaya rasa vAtsalya chalake ! ( mandAkrAntA ) mUMgI mUMgI raDI rahI, vicAre tahIM mAta bheLIH jAze pAchI bahu zrama karI je ahorAtra khoLI ! "bhAI, sUNo dasa divasathI bALane rAja zodhuM nidrA ane nava lIdhuM sukhe, jyArathI bALa khoyuM. jANe zuM ke, jananIhadaye zI vyathA thAya jyAre, haiyA jevuM nija zizu kahIM Ama khavAya tyAre." "hAruM vahAluM?" hRdayasaranuM cAMpatI bALa cArU, rotI rotI, zizu nathI bIjA ke'nuM? kahe, "eja mahAruM !' 51 20 25 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 (anuSTra ) vadhAre veNa nA pAse, vade nA mAta bahAvarI; - zizune cAMpatI haiye, rotI cUme ghaDI ghaDI. | ( zArdula ) "jAo, bAI! gRhe nathI, zizu hamAruM" nyAyadAtA, kahe; AMsu e nathI kAyadA mahiM purAvo, mAtRvAtsalya ke, " mAtAnA vaLI hetathI ya sabaLa ke purA haze !" kahetI mAta vaLe laI zizu tyahAM sipAI sAme chae. (anuTum) " nathI AMsu vinA bIjo purAvo bAInI kane, zizu ApI zakAya nA," nyAyAdhiza tahIM bhaNe. jhuMTAvyuM bALa mAtAthI, kahADI hAra bIcArIne, hA bALa ! zizu mahAruM !" pukArI upare paDe. (Urmi) sanAtana ja, buca, sRSTisamrATu (rAga soraTha) virame timirabharI bhayarAta, utare uSA cumita prabhAta_viramenTa moha suSupti pramAda bharyA mana, nava jIvanamAM kare nimajana, bala sAndarya samAdhi virAjana, jhIle divya pratApa-viramenTa nayana tRpta uSmA vIci jhIlI, Atmakamala ughaDayuM pUra khIlI, baMsI anAhata rasIlI guMje, " zabdabrahma taNI vAta-virame kAma kedha bhaya lobha vilAtAM, abhaya akhaMDAnaMde gAtAM, dinaniza rasamastImAM nahAtAM, zamI gayA utpAta-virame 252 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1935nI kavitA savitu prabhunAM bharga vareNaM, maMgalabhara veratAM kumakuma, jyoti jhaLake jhagamaga anupama, anavadhi rasasaMpAta-viramenTa ughaDayuM eka anaMta siMhAsana, divya mukuTa ke utare pAvana, naTInaTa nAce ghumadhuma banI e, sRSTi taNA samrA-viramenTa 2maNalAla vasaMtalAla desAI (mAnasI) hu" (pRthvI) aNu huM jagamAMhyaluM, jaga aNu mahA vizvanuM, ane sakala vizva e tava zarIranA aMza zuM; chatAM muja zarIranA prabaLa vegathI huM cahuM ameya sahu mApavA, alabha pAmavA huM bhathuM ravi zazI samavaDI divasa rAta kevI jhage- prabho ! jagatanITatI tava sukIrti nIlAM nabhe ! sadA timira-jha, jhabakadIpa hAthe grahI dharuM jagata doravA, paLa na jeuM pAchI pharI. kyahAM tava jayazrInI acalatA, samulAsatA, alipta tuja rUpanI, rasikatA, lIlA, bhavyatA!chatAM ghaDIka rAcavA bahu mathuM, paDuM, AkhaDuM, vilubdha madaghenamAM acira vaibhane cahe hase che muja darpape ? sadaya tuM mane joya zuM? bharyA sabhara UrathI praNayahelI varSAvazuM ? Urmi) ' viThThaladAsa kaTaTiyA 253 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 aMdhAnA uddagAra (zArdUlavikrIDita). cUmA ravi je uSAmukha vaDe dhIme dhIme ugra the AvIne madha-ahamAM ja karate thAte pachI namra te. varSAve puname zazI pataNI choLo banI masta ne che bhilo paDI zyAma raMga-paTamAM saMtADato mukhane. varSe che java megha ekaja sthaLe varSa purA jozamAM, bIje ThAma jaI Thare gaganamAM kaMDa banIne are. thoDA mAsa mahiM vasaMta khilaze pupe ane parNamAM, ne hoMkAra kare ya kokila ghaNA AMbA taNA heramAM. je to nA ravi cheka, teja vihine thAvuM paDe astane, mastImAM ramatAM zazI, vana badhAM aMdhAramAM AthaDe. mArIne palakAra eka saghaLo pAchA chupAvuM paDe; tethI madhya rahI akhaMDita banI rahevuM na keme ghaTe. jotAM sarva disaMta aMdha prakRti uDANathI tyAM nakI. te, te bAhyathI aMdha huM cakha vinA UMNuM lahuM kAM pachI ? (Urmi) kAnajIbhAI paTela kayAMhAM prabhu? (vaMzastha). kyahAM prabhu? kahAM prabhu ? kahAM? pukAra, draDhayo badhe, nA tadapi tuM lAdhate; bhamyo UMDA kotara mRtyumukha zAM, karADa sIdhI, kaparI vaLI caDe. vIMdhyAM jaTAjUTa sugIca jaMgalo, bheMkAra ke bhekhaDamAMhiM Atho ; bhakate racyAM maMdiramAM vaLI jaI bhInA hadethI tava bhakti meM kIdhI; 'tathApi nA tuM jaDatAM mane kyahIM prabhu kyAM?.eka huM vicArate. 254 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAratAM e UMDuM, mAhare: tArA kaherathI, na lakSya vA bhInala tArI bhaktithI; vasuM huM nA maMdiramAM, hiM, jate mArI, vagADI TAkarI; hAMsI kare "" (kizAra ) (kizAra ) x huM DhAM nahiM ! UThe lakSya 1935nI kavitA cittamahiM UMDuM gebI avAja tapathI mane vasuM vasuM vizvamahiM, hiM mAnavatAhiM ja huM." mArI haiyAnI hADalI sAgararAja dhIrA emAM jojo bharAya nA dhIrA sAgararAja haiyAnI hADalI prajArAma narottama rAvaLa mAre saMgI na sAthe nAnIH vaheA. ene zaDha ne sukAna nathI kAinAM re, joI nA re, meM teA zakunanI veLA AvyuM manamAM te nAva cheDI melIH vahA. khelI; vahe. sAgararAja dhIrA kAI sAgararAja dhIrA vAyavege samIra bahAra cAre dize, rAta aMdhArI vATa mane nA re dIse, dhruvatArAne joI tAya sAgararAja dhIrA mAre jAvAnI diza yAda sAgarAja dhIrA 255 pANI: vahA. hAMkuM': vahe. rAkhuH vahA. seAmAbhAi bhAvasAra Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 7 vaNakarane vastra vaNanArA dehanuM mArA, vaNakara bhAIla sUNa karagarI kahuM te dhyAnamAM le, nA bhUlIza tAro guNa. bhalA je tuM deha vaNe mAre, vANItANe vAparaje sAro. dehane svAmI huM baladhArI, jevo dIsuM baLavAna, tevuM vaNI mane khoLiyuM deje, rAkhaje bhAI bhAna. ghaDI ghaDI phATe ne tUTe, nakAmAM teja emAM khUTe. tejane svAmI huM, nA valakhAM mAruM rUpane kAja, rUpanA bhUkhyA keIne dehe deje svarUpanA sAja. vANItANuM heya bhale kALA, raMgI enAM pADIza nA gALA. jADA jADA ne cIkaNe joI leje tuM hAthamAM tAra, jhUjhavA jAye Atama jyAre, adhavaca tUTe nA tAra. vANItANuM vajajaranA karaje, kusumonI komaLatA bharaje. vastra vaNanArA dehanuM mArA, vaNakara bhAIlA sUNa, karagarI kahuM te dhyAnamAM le, na bhUlIza tAre guNa. bhalA je te deha vaNe mAre, vANItANa vAparaje sAro. (Urmi) jeThAlAla trivedI lA vA pRthvI peTALa tAre dava nita saLage, aMtare teya tAre hAse ze kUMpaLo A harita ! mRdula re! aMkura kema phUTe? bhAre haiyeya lAvA pratidina prajaLe, nA zame kroDa vAte, bALe Urmi,madhurAM svapana, priyataNI saMskRti ramya,o re! mAtA A raMka kerUM guru pada laI ko bhAva udAtta pUra lAvAnI jhApaTe che ura DasaDasaDuM, locane hAsa vere ! (prasthAna). durgeza zukala 256 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1935nI kavitA batrIza (maMda. zArdUla. saga.) paNuM pILAM sumana na maLe, duHkhadAridya bhUMDAM, jenAM jIvana zuSka che ziziramAM, khIle vasaMte rUDAM; varSo vityAM nayana jalamAM, aMga pratyaMga kaMpe, evI bhAratamAtanI ziziranI kayAre vasate uge ? ) batrIzA pAMgaryA je raNabhUmi upara parimala prasare muktinI puNya kuMje ! (zarada) ya0 zivane kadAca kamabhAgyathI prabaLa duHkha AvI paDe asahya, paNa jherane jarUra dhArI pIvuM paDe, gaLe tava utAraje, mukhabahAra nA lAvaje, mane prabhukRpA karI jarUra eTaluM Apaje. (prasthAna) sva. pAvatIprasAda, vi, vedya be muktaka zebhA bhalene janacitta mAne, nirmANa kiMtu upayoga mATe; " tasavIro grISma mahIM dhare che paNuM, zizire paNa kherave che. badhuye AMtara yuddha jAmyuM, " virATa sRSTi bahu hAni pAme; vane ghasAtAM taru anya vRkSa, pracaDa dAvAnaLa sarva bhakSe. rAmaprasAda zukala (kumAra ) 257 23 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (prasthAna) (kaumudI ) (prasthAna) graMtha ane graMthakAra pu. 7 (2) tRNetRNa mahIM bharela vanabhUminI dhAraNA, pI udadhibiMdumAM, akhila siMdhunI yAjanA; rahI sajIva kezamAM akhila dehanI cetanA, paLepaLa virAjatI sakaLa kALanI bhAvanA. jayaMtilAla AcArya muktaka kardi tAtA tApamAMhi tAve, mane duHkha nathI, nathI du:kha kasATIe dhasI, kasI joyAnuM; tAla caNAThInI sAthe catue mArA kare, moDhuM du:kha eja, sahyuM jAtuM nathI mArAthI. be pAdapUrti A bhaNAvatA zikSaka nA sva-bAla, hajAma kApe na kadI sva-khAlane, navadya kerAM svajane nirAmaya, paropakArAya satAM vibhUtayaH ' khairI cha sAta paraNI, bahu meAja mANI, buDhDhA gRhastha vadiyA sugabhIra vANI; laiAM vAnaprastha, varasyuM mana vAsanAthI, sAMdaya zuM? jagata zuM ? tapa eja sAthI.' 258 rasidhi naTavaralAla prabhulAla Tyuca Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA === (madha ane graMthakAra pustaka 1, 2, 3, 4, 5, 6, ane 7) graMthakAranuM nAma 1 zrI. atisukhazaMkara kamaLAzakara trivedI 2 mI. aradezara pharAmajI khabaradAra 3 zrI. amRtalAla ratanajI trivedI (dvijakumAra) 4 amRtalAla metIlAla zAha 99 5 bhikSu akhaMDAnaMda 6 zrI. AtmArAma meAtIrAma dIvAnajI 7 AnandazaMkara bApubhAI dhruva * aMbAlAla bAlakRSNu purANI 9 aMbAlAla bulAkhIrAma jAnI 10 aMbAlAla nRsiMhalAla zAha 99 11 mI. IbrAhIma dAdAbhAI paTela "ekAra" 12 ImAmazAha lAlazAha khAnavA 13 ImAmakhAna kayasarakhAna 14 ImAmuddIna daragAvALA ,, 15 zrI. izvaralAla prANalAla khAnasAheba 16 IndirAnaMda lalitAnaMda paMDIta 17 18 19 29 20 umAza'kara jeThAlAla jozI 21 mI. eca jahAMgIra tArApAravAlA 22 zrI. kanaiyAlAla mANekalAla munazI 23 >> kalyANarAya nathubhAI jozI 24 - kalyANujI viThThalabhAI mahetA 25 kamaLAza'kara prANazaMkara trivedI ,, 2.6 mI. karImamahaMmada mAstara 27 zrI, kanubhAI hakumatarAya desAI 252 "" "" "" ,, ' 29 9: 29 29 IndulAla jhulacaMda gAMdhI IndulAla kanaiyAlAla yAjJika ucharaMgarAya kezavarAya ejhA pustaka naMbara pRSTha teMbara paheluM 99 trIjuM ceAthuM sAtamuM paheluM 29 ,, 99 trIjAM khIjAM 99 pAMcamuM khIjAM trIjuM ,, cothu sAtamuM trIjuM 29 khIjAM paheluM paheluM .. cothu khIjAM khIjAM 8 5 3 116 178 7 12 14 5 p 4 150 117 G 9 117 185 90 118 35 16 12 4 7 '' Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 zrI karasanadAsa mULajI 29 zrImatI kAzIbDena bahecaradAsa jaDIyA 30 zrI kAntilAla chaganalAla paMDayA 31 32 133 kizAralAla ghanazyAma mazarUvALA kisanasiMha goviMdasiMha cAvaDA 34 35 kezavaprasAda cheTAlAla desAI 36 kezavalAla haragAviMdadAsa zeTha ,, 37 dI. bA. kezavalAla harSoMdarAya dhruva 38 zrI. kezavalAla hiMmatalAla kAmadAra 39 kezavalAla kAzIrAma zAstrI ,, 48 49 . 50 51 para 13 54 15 5 57 5. 99 ,, . 22 40 kaMcanalAla vAsudeva mahetA (malayAnila) ,, 41 dI. bA. kRSNalAla meAhanalAla jhaverI 42 zrI. kRSNalAla jeThAlAla zrIdharANI 43 zrI. kRSNalAla surajarAma vakIla kauzikarAma vighnahararAma mhetA 45 mI. khAna ImAmakhAna kayasarakhAna 44 ,, 46 zrI. khuzavadana caMdulAla TAkAra 47 ,, "9 .. "" ,, gaNapatarAma rAjArAma bhaTTa ,, gaDhulAla gopIlAla dhruva guNavaMtarAya AcArya gijubhAI bhagavAnajI badhekA 99 graMtha ane graMthakAra pustaka che 29 39 kAzIrAma bhAIzaMkara ojhA (premI) kAlIdAsa bhagavAnadAsa kavi ,, ' * gajendrazaMkara lAlazaMkara paMDavA gaganavihArI lallubhAI mahetA girajAzaMkara vallabhajI AcAya goviMdabhAI hAthIbhAI desAI giridharazo~jI gAkuLadAsa dvArakAdAsa rAyacurA gokuLadAsa kuberadAsa mahetA gAnaMdAsa kahAnadAsa amIna 26. pAMcamuM bIjuM paheluM khIjAM 29 "" 29 paheluM "" y pAMcamuM ceAthuM sAtamuM paheluM khIjAM sAtamuM paheluM khIjAM paheluM ,, trIjAM ceAthu ceAthu trIjAM paheluM pAMcamuM khIjAM sAtamuM trIjuM cothu pAMcamuM 193 119 20 9 118 11 13 22 24 23 151 28 207 38 14 187 43 15 45 4 13 74 119 16 47 155 1} 190 17 11 156 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcI 158 pAMcamuM paheluM paheluM 50 51 53 bIjuM trIjuM paheluM 50 trIjuM trIjuM 21 cothuM 123 124 paheluM bIjuM paheluM 59 zrI goradhanadAsa DAhyAbhAI ejIniyara 60 , gaurIzaMkara goviMdarAma jozI 61 , caturabhuja mANakezvara bhaTTa ,, candrazaMkara narmadAzaMkara paMDyA , candrazaMkara amRtalAla buca , candrazaMkara maNizaMkara bhaTTa , candrazaMkara prANazaMkara zukala ,, caturabhAI zaMkarabhAI paTela 67 , caMpakalAla lAlabhAI mahetA , caMdulAla maNilAla desAI , caMdravadana cunIlAla zAha 70 , caMdravidyAnaMda zrIkRSNAnaMda paMDayA 71 , caMdulAla jeThAlAla vyAsa 72 , cAMpazI viThThaladAsa udezI 73 zrImatI cAleMTe 74 zrI. cImanalAla dAmodaradAsa tripAThI 75 i cunIlAla vardhamAna zAha 76 , chaganalAla vidyArAma rAvaLa , chaganalAla harilAla paMDayA , chaganalAla ThAkoradAsa modI , choTAlAla narabherAma bhaTTa , choTAlAla DAhyAbhAI jAgIradAra , choTAlAla bAlakRSNa purANa 82 , choTAlAla mAnasiMha kAmadAra jaTAzaMkara jayacaMdabhAI AdIlazA , jamiyatarAma gaurIzaMkara zAstrI 85 , janmazaMkara mahAzaMkara buca (lalIta) 86 , janArdana nanhAnAbhAI prabhAskara 87 / jayendrarAya bhagavAnalAla dUrakALa 88 , jayarAma jeThAbhAI nAyagAMdhI , jayasukharAya puruSottama joSIpurA , jagajIvanadAsa trikamajI koThArI bIjuM 1 32 24 paheluM trI trIjuM sAtamuM pAMcamuM cothuM paheluM 19ra 159 bIjuM trIja Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cethuM 122 126 85 209 160 77 35 graMtha ane graMthakAra pustaka che 91 zrI jadurAya durlabhajI baMdhaDIA trIjuM 92 zrImatI jayamanagaurI vyomezacandra pAThakajI 93 munizrI jayantavijayajI 94 zrI. jagannAtha dAmodara tripAThI bIjuM 95 , jayasukhalAla kRSNalAla mahetA trIjuM 96 zrI. jayakRSNa nAgaradAsa varmA bIjuM 97 , janubhAI acaratalAla saiyada 98 , jayaMtilAla narottama dhyAnI 99 mI. jahAMgIra aradesara tAtyArakhAna 100 zrI. jaTAzaMkara lIlAdhara trivedI sAtamuM 101 munizrI jinavijayajI pAMcamuM 102 zrI. jIvaNalAla amarazI mahetA paheluM 103 sara jIvanacha jamazedajI modI 104 zrI. jIvAbhAI revAbhAI paTela bIjuM 105 , jeThAlAla jIvaNalAla gAMdhI pAMcamuM , jeThAlAla govardhanadAsa zAha paheluM , jeThAlAla nArAyaNa trivedI trIjuM , jyotIndra harizaMkara dave 109 jhaveracaMda kAlIdAsa meghANuM bIjuM 110 , tArAcaMda pipaTalAla aDAlajA , tribhuvana gaurIzaMkara vyAsa , tribhuvana jamanAdAsa zeTha 113 , tribhuvana puttamadAsa luhAra 'sundarama) cothuM 114 ,, DAhyAbhAI pItAMbaradAsa derAsarI 115 i DelararAya raMgIladAsa mAMkaDa 116 , DuMgarasiMha dharamasiha saMpaTa 117 zrImatI tArAbahena meDaka paheluM 118 zrI. dattAtreya bAlakRSNa kAlelakara bIjuM 119 zrI. datrAtreya bAlakRSNa DIsakaLakara sAtamuM 120 zrImatI dIpakabA desAI bIjuM 121 mI. rUstamajI barajorajI pemAstara 212 162 (5. 107 108 paheluM (96 111. 112 trIjuM paheluM 127 87 193 35 pAMcamuM Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcI 122 zrI. durgAzaMkara kevaLarAma zAstrI 123 dulerAya cheTAlAla aMjAriyA ,, 124 durlabhajI tribhuvanadAsa jhaverI dezaLajI kahAnajI paramAra 125 126 dhanazaMkara hIrAzaMkara tripAThI 127 dhanasukhalAla kRSNalAla mahetA 99 128 dhanaprasAda caMdAlAla munazI 129 zrI. dhIrajalAla amRtalAla bhaTTa 130 dhIrajalAla TokarazI zAha 131 132 133 134 135 136 137 99 "" * 9" 99 ,, ,, .. "9 99 29 . "" 22 138 139 140 naTavaralAla IcchArAma desAI "" 141 zrI. nathurAma zarmA 142 nahi. khI. zarmAM "" 99 ,, ,, ' ,, 143 144 145 146 147 142 149 nathusiMha ha. cAvaDA 150 naMdazaMkara tulajArAma mhetA 151 nAgaradAsa IzvarabhAI paTela 152 nAgaradAsa amarajI paDayA 153 * nAjukalAla naMdalAla cokazI 263 ,, 99 dy dhIrasiMha vherAbhAi gohila narasiMhabhAi izvarabhAi paTela narasiMharAva bheALAnAtha dIveTIA namadAzaMkara devazaMkara mhetA ,, na dAzaMkara lAlazaMkara kavi na dAzaMkara bAlAzaMkara paMDavA narmadAzaMkara vallabhajI dvivedI 22 navalarAma jagannAtha trivedI narahira dvArakAMdAsa parikha naTavaralAla mULacaMda vImAvALA nagInadAsa nAraNadAsa pArekha naTavaralAla kanaiyAlAla vaiSNava na dAzaMkara bhAgIlAla purohIta naTavaralAla raNacheADadAsa zAha navalarAma lakSmIrAma paheluM trIjAM ceAthu paheluM 39 trIjuM khIjAM ceAthu 99 paheluM 99 39 ,, pAMcamuM ,, 29 khIjuM ,, ,, 99 ,, trIjuM ceAthu' pAMmasuM trIjuM huM 39 99 sAtamuM pAMcamuM khIjAM trIjAM 93 28 128 6 98 187 40 36 129 131 102 104 108 213 112 114 115 37 40 42 41 134 166 45 68 69 87 194 219 49 4ra 44 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zrI. nAgezvara kavi 155 156 157 99 ,, 39 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 39 158 nRsiMhaprasAda kAlidAsa bhaTTa 159 zrI. nRsiMhAcA jI 160 munizrI nyAyavijayajI 161 mI. pAlanajI barajorajI desAI 162 zrI. popaTalAla gAviMdalAla zAha ,, 163 peApaTalAla puMjAbhAI zAha 164 mI. peAcAjI nasaravAnajI pAlIzavALA 165 zrI. peApaTalAla jecaMda aMbANI 1}} - prabhudAsa lAdhAbhAI mAdI 167 prasannavadana khIlArAma dIkSita prANalAla karapArAma desAI 168 169 puruSottama zivarAma bhaTTa 170 prItamarAya vRjarAya desAI 171 172 173 29 ,, ,, 22 .. ,, phulacaMH jhaveradAsa zAha aTubhAI lAlabhAI umaravADiyA aLavantarAya kalyANa TAkAra bacubhAI pApaTabhAI rAvata khApAlAla gaDabaDadAsa zAha ,, " bAlakRSNa cunIlAla jozI ('jyoti') ecaradAsa jIvarAja dozI ,, ,, 99 ,, bharatarAma bhAnusukharAma mhetA bhagavAnalAla lakSmIzaMkara mAMkaDa ,, bhAnusukharAma nirguNurAma mahetA dw graMtha ane graMthakAra purataka cha wr ,, nAgaradAsa revAzaMkara paMDayA nhAnAlAla dalapatarAma kavi nhAnAlAla camanalAla mhetA 19 "2 ,, bhAcaMda pUjAlAla zAhe bhAIzaMkara kaeNmerajI zula bhIkhAbhAI puruSottama vyAsa bhAgIlAla kezavalAla paTavA bhAgIndrarAva ratanalAla dIveTIA 264 chaThuM sAtamuM paheluM ceAthu paheluM chaThuM sAtamuM paheluM paheluM khIjAM - 60. trIjAM chaThuM trIjAM ,, ceAthu trIjuM paheluM 29 khIjAM ,, trIjuM khIjuM ,, trIjuM paheluM khIjuM d. ceAthu trIjuM chaThThuM 101 195 116 137 120 14 19 122 127 pA ... 71 48 72 49 51 138 para 129 131 para 54 54 pa 58 pa 135 } kara 139 57 102 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcI pAMcamuM paheluM 139 141 143 145 148 67 68 62 75 186 zrI. bheLAzaMkara premajI vyAsa 187 ,, bhogIlAla jayacaMda sAMDesarA 188 ,, maganabhAI caturabhAI paTela 189 mI. mahamada sAdIkA 190 zrI. naTubhAI haragoviMdadAsa kAMTAvALA 191 / maNilAla nathubhAI dozI 19ra , maNilAla chabArAma bhaTTa 197 , manahararAma hariharAya mahetA 194 ,, mahAdeva haribhAI desAI 195 ,, mahAzaMkara IndrajI dave 196 , maganalAla zaMkarabhAI paTela 197 , manamehanabhAI puruSottama gAMdhI , mayArAma zaMbhunAtha , maNilAla IcchArAma desAI 200 , maNilAla jIvAbhAI dvivedI , maNilAla mohanalAla jhaverI , maNilAla mohanalAla pAdarAkara , maganalAla dalapatarAma khakhara , maganalAla gaNapatirAma , manu. ha. dave (kAvyatIrtha) 206 ,, manubhAI lallubhAI jodhANI ,, mahAsukhabhAI cunIlAla zeTha 208 , maNilAla dalapatarAma paTela , maganalAla lIlAdhara dvivedI 210 ,, maNilAla jAdavarAya trivedI 211 , maNibhAI haribhAI desAI 212 , maNilAla choTAlAla pArekha 213 , mAvajIbhAI dAmajI zAha ,, mAnazaMkara pItAMbaradAsa mahetA 215 , mAdhavalAla tribhuvana rAvaLa , mANekalAla goviMdalAla jozI 217 , mULazaMkara mANekalAla yAjJika 218 , mULazaMkara premajI vyAsa 265 202 203 124 140 142 144 146 74 113 75 77 sAtamuM bIjuM bIjuM 127 trIjuM 216 pAMcamuM 170 17 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 sara mehamumiyAM ImAmabakSa kAdarI 220 mI. maherajIbhAI mANekajI raturA ,, 221 meAhanalAla pAvatIzaMkara dave 222 mahAtmA mAhanadAsa karamacaMda gAMdhI 223 zrI. meAtIlAla ravizaMkara gheADA 224 maMjIlAla jamanArAma dave , 225 ,, maMjulAla raNacheADalAla majamuMdAra 226 munizrI maMgaLavijayajI 227 zrI. yajJeza harihara zukla 228 yazavaMta savAIlAla paMDayA 229 230 231 232 233 ramaNIkalAla jayacaMdabhAI dalAla 234 ramaNikarAya amRtalAla mahetA ,, 235 ravizaMkara mahAzaMkara rAvaLa 236 munizrI ratnacaMdra svAmI 237 zrI. ratilAla meAhanalAla trivedI 238 raNacheADadAsa gIradharadAsa 247 248 ,, ,, ramaNalAla vasantalAla desAI rameza raMganAtha ghArekhAna raviza'kara gaNezajI aMjArIA . 249 250 ,, - ramaNalAla nAnAlAla zAha ,, ,, ,, ,, 240 239 raNajItarAma vAvAbhAI mahetA ,, ramaNalAla kanaiyAlAla yAjJika 241 " ramaNalAla pI. seAnI 242 ,, ramaNalAla na. vakIla graMtha ane graMthakAra pustaka 7 243 rati!Ala viThThaladAsa dalAla 244 rAjendra sAmanArAyaNa dalAla 245 rAmalAla cunIlAla meAdI 246 >> rAmanArAyaNa vizvanAtha pAThaka "" ,, "" ,, rAmameAhanarAya jasavatarAya desAI ,, rAmacaMdra dAmeAdara zukla ,, ,, rAmaprasAda kAzIprasAda desAI rAmaprasAda meAhanalAla zukla 266 ceAthu ,, paheluM khIjuM dd paheluM 39 pAMcamuM ,, khIjAM paheluM ,, ,, khIjAM ,, ,, ,, ,, trIjuM ceAthu chaThuM pAMcamuM "" 99 sAtamuM paheluM 99 29 "" trIjAM ceAthu 148 151 151 78 84 152 156 171 159 e 160 162 163 87 ee 91 93 95 }e 1 117 174 176 178 202 166 168 170 173 70 71 152 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sUcI 78 s 175 bIjuM paheluM cothuM sAtamuM bIjuM trIjuM 153 20 3 73 74 bIjuM bIjuM cothuM sAtamuM trIjuM 251 zrI. rAmazaMkara bhaTTa . 252 , revAzaMkara AcAI somapurA 253 ,, raMjItalAla hali paMDyA 254 , raMgIladAsa ladAsa sutariyA 255 ) raMganAtha zaMbhu ghArekhAna 256 zrImatI lamIbahenakaLadAsa DesANuM 257 zrI. lakSmaNabhAI bhAI rAmI 258 ,, lalita mehana lAla gAMdhI 259 mI. latIpha IbrAhI 260 zrImatI lIlAvatI zI 161 zrI. vallabhajI bhAI mahetA 26ra , vasaMtarAma haNi zAstrI 263 ,, vallabhabhAI (datta AcArya 264 vAsudeva rAmara zelata 265 , vADIlAla malAla zAha 266 , vijayarAya kazurAya vaidya 267 , vizvanAtha prabhuma vaidya 268 , vizvanAtha bhagavAla bhaTTa 269 leDI vidyAbahena raNabhAI nIlakaMTha 270 zrImatI vimaLAgaura metIlAla setalavADa 271 zrI. vidyAzaMkara karUNAzaMkara AcArya 27ra , viThThalarAya goradhanaprasAda vyAsa 273 , vijayalAla kAlAla dhruva 274 zrImatI vinodInI ramaNabhAI nIlakaMTha 275 zrI. viSNuprasAda raNachoDalAla trivedI 276 muni vidyAvijayajI 277 zrI. vyomezacaMdra janArdana pAThakajI 278 munizrI vijayendrasUri 279 zrImatI zAradAbahena sumantabhAI mahetA 280 zrI. zAntilAla gulAbadAsa talATa 281 ,, zaMkaraprasAda chaganalAla rAvaLa 282 5 zaMbhuprasAda chelazaMkara jozIpurA 217 100 102 155 216 75 131 176 178 180 182 184 103 104 = = O bIjuM trIjuM 77 7e - - - 80 bIjuM 182 pAMcamuM paheluM pAMcamuM 179 15 181 187 193 - Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra 7 - -- - 114 107 182 72 14 185 1 / 2 1 / 2 bIje 109 110 202 205 283 zrI. zaMkaralAla maganalAla kavi bIjuM 284 zrImatI sarojinI mahetA 285 zrI. satyendraprasAda sAMkaLezvara mahetA pAMcamuM 286 , sAMkaLezvara AzArAma cothuM 287 , sAkaralAla amRtalAla dave paheluM 288 , sItArAma jesIMgabhAI zarmA 289 , sureza caturalAla dikSIta trIjuM 200 ,, suMdaralAla nAthAlAla jozI pAMcamuM 291 zrI. suMdarajI gokaLadAsa beTAI 292 mI. semyualsa solaMkI 293 , sorAbajI maM, desAI paheluM ra94 , saiyada moTAmIyAM 295 , saiyada adarUddIna daragAhavAlA 296 rAjaratna haragoviMdadAsa dvArakAMdAsa kAMTALA paheluM 297 zrI. harabhAI durlabhajI trivedI 298 ,, hariprasAda vRjarAya desAI 299 , harirAya bhagavantarAya buca 300 ,, hariprasAda gerIzaMkara bhaTTa ("mastaphakara ') trIjuM , hasamukhalAla maNilAla kAjI 302 , harasiddhabhAI vajubhAI dIveTIA 303 , harilAla narasiMharAma vyAsa 304 , haragoviMdadAsa IzvaradAsa pArekha 305 ,, harizaMkara oghaDabhAI ThAkara pAMcamuM 306 , harilAla harSadarAya dhruva sAtamuM 307 mI. hAmIdamiyAM DosAbhAI saiyada 308 zrI. hIMmatalAla gaNezajI aMjAriyA paheluM 309 , hIMmatalAla cunIlAla zAha 810 ,, hIrAlAla tri. pArekha 311 , hIrAlAla rasikadAsa kApaDIyA chaThuM 312 munizrI hemAMzuvijayajI pAMcamuM 313 zrImatI haMsAbahena mahetA bIjuM 301 156 157 che 143 187 218 186 210 bIjuM 111 112 81 188 115 268 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumAra prinTanI