________________
ગુજરાતી ભાષાનું બંધારણ
દર્શાવનારી ત્રીજી વિભક્તિમાં મુકાય છે. ગુજરાતીમાં ભૂતકાળનાં રૂપ ઘણુંખરાં આ જ પ્રમાણે થયાં છે. સંસ્કૃતમાંના ભૂતકાળના સાથથ૬ સરખાં રૂપાખ્યાન ગુજરાતીમાં ઉતર્યા જ નથી. સંસ્કૃતમાં પણ વાતચિતમાં સહમવથા સરખાં ક્રિયાપદના પ્રત્યયથી થયેલાં રૂપના કરતાં કૃદન્તના જ પ્રત્યયથી થયેલાં મr ચિતમ્ સરખાં કૃદન્ત રૂપનો પ્રચાર હે જોઈએ એમ આ ઉપરથી જણાય છે.
અકર્મક ક્રિયાપદો ભૂતકાળ આવ્યો, ગ, ચા, કર્તરિ પ્રય ગમાં થાય છે, અને કેટલાંક સકર્મક ક્રિયાપદને ભૂતકાળ ભર્યો, પા, અડ, એમ કર્તરિ પ્રયોગમાં થાય છે, એ રૂ૫ પ્રાકૃત અને (અપભ્રંશ) ભાષાના ભૂતકાળના રૂપ ઉપરથી થયેલું છે. સંસ્કૃતને જાતજાતના ભૂતકાળના બદલે પ્રાકૃતમાં એક જ ભૂતકાળ છે. વ્યંજનાન્ત ધાતુઓના ભૂતકાળ માટે ત્રણે પુરુષમાં અને બન્ને વચવામાં પ્રાકૃતમાં પ્રત્યય છે, ઉપરથી ચીઝ, વૈદ્ય, મળમ એવાં રૂપ પ્રાકૃતમાં થતાં ગુજરાતીમાં ચાલ્યો, બે, ભણે એવાં રૂપ થયાં છે. પરંતુ આ જ પણ ઉપરના જ જ પ્રત્યય પરથી થયેલું છે. સંસ્કૃતમાં કૃદન્તને એ જ પ્રત્યય કર્મણિ પેઠે કર્તરિ પ્રગમાં વપરાય છે (જેમકે સગાજતઃ=તે આવ્ય) તે ઉપરથી ભૂતકાળનું રૂ૫ બનેલું છે; “કાં” તે સંસ્કૃત સાપુત, રવો કે બીજા કોઈ ભૂતકાળના રૂપ ઉપરથી નહિં પણ પિતા એ સંસ્કૃત, કૃદન્ત ઉપરથી થયેલું છે.
ગુજરાતીમાં ક્રિયાપદનો ભૂતકાળ આમ સંસ્કૃત પરથી આવ્યા છે તેથી એ ભૂતકાળનાં રૂપમાં સંસ્કૃત કૃદન્ત પેઠે જાતિના ફેરફાર થાય છે. કહ્યા, કહી, કહ્યું, ની જાતિને ભેદ સંસ્કૃત કથિત થતા પિતાની જાતિના ભેદને લીધે થયેલ છે. સંસ્કૃત મવથત રૂપ ઉપરથી ગુજરાતીમાં ભૂતકાળ થયો હોત તે સંસ્કૃત પેઠે ગુજરાતીમાં પણ ભૂતકાળના રૂપમાં જાતિને ભેદ થાત નહિં. ઉપરના પદ્યમાં માર રૂ૫ છે તે સંસ્કૃત માચતિ ઉપરથી થયું છે. ગુજરાતીમાં મારા ઉપરથી “મારે થયું છે. અહીં મૂળ સંસ્કૃત કૃદન્ત નથી તેથી તેને જાતિ નથી; તેથી ગુજરાતીમાં પણ મારે એ રૂપ જાતિ નથી.
દિગ v (હઈએ પેઠી) એ સંસ્કૃત વેશે ઝરણાની રચના १ सिद्ध हेमचंद्र ८।३।१६३
૧૧ ૩
